قۇستاردى توپقا ءبولۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §56. قۇستاردى توپقا ءبولۋ.
سىنىبى: 7
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – وقۋشىلارعا قۇستاردىڭ توپتارعا ءبولىنۋىن، قىرتوسسىزدەر، قىرتوستىلەر قاڭقاسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن، قۇستار جانۋارلاردىڭ ماڭىزدى توبى ەكەندىگىن، قۇستاردىڭ تىرشىلىگى، ادامعا پايداسى تۋرالى، جىل ماۋسىمدارىنا بايلانىستى قۇستاردىڭ بىرنەشە توپتارعا بولىنەتىندىگىن، قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن قۇستار جايىندا، ساياتشىلىق تۋرالى جالپى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىك – وقۋشىلاردى قۇستاردى قورعاۋعا، ولارعا قامقور بولۋعا، قۇستاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن دارىپتەۋ، ۇقىپتىلىققا، ناقتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، قۇستاردى توپتارعا ءبولۋ، سول توپتاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جۇيەلەي، قورىتىندىلاي وتىرىپ، بىلىمدەرىن، جۇيەلى سويلەۋ قابىلەتىن، وي ءورىسىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرى، تىرەك - سىزبا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قۇستاردىڭ سۋرەتتەرى، قۇستاردىڭ تۇلىپتارى، قۇس جۇمىرتقاسى، مامىعى، قاۋىرسىنى، قۇستاردىڭ ۆيدەوروليكتەرى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ، نازارىن جاڭا ساباققا بەيىمدەۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
§55. قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار
وقۋشىلار ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار – قۇستار تاقىرىبىن ەسكە ءتۇسىرىپ جىبەرەيىك.
كىم جىلدام؟ «اعاشتار بۇرشىك جارعاندا» ويىنىن وينايمىز. مىنا اعاشقا جاپىراقتارى مەن قۇستارىن وزىنە قايتارىپ بەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن تومەندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك.
قۇستاردىڭ تەرىسىندە قانداي بەزدەر بار جانە ول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
قۇستاردىڭ قان تاراتۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
قۇستىڭ ومىرتقا جوتاسىنىڭ بولىمدەرىن اتا؟
تەرىنىڭ قوسالقى مۇشەلەرى
قۇستار قالاي تىنىس الادى؟
قۇستاردىڭ جاق سۇيەگى نەگە اينالعان؟
شيراق بالاپاندار دەگەنىمىز نە؟
قۇستاردىڭ ءزار شىعارۋ جۇيەسى قانداي؟
قۇستاردىڭ دەنەسى قانداي بولىمدەرگە بولىنگەن؟
قىزىلشاقا بالاپان دەگەنىمىز نە؟
قۇستاردىڭ قاڭقاسى قانداي بولىمدەرگە بولىنگەن؟
قۇستاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندە وزىنە ءتان قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
«ويلان تاپ» ويىنى
قۇستاردىڭ دۇنيە جۇزىندە تارالعان ءتۇر سانى قانشا؟
قۇستاردى زەرتتەيتىن عىلىم
قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار دەگەنىمىز ول –
قۇستاردى نەلىكتەن جىلى قاندىلار دەپ اتايدى؟
قۇستار قالاي ۇرىقتانادى؟
جەمساۋ دەگەنىمىز نە؟
قوسارلانىپ تىنىس الۋ دەگەنىمىز نە؟
جاڭا ساباق
قۇستار – ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان جانۋارلار.
قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولىنەدى. ولار: قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)، جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)، قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
قىرتوسسىزدەر نەمەسە جۇگىرەتىن قۇستار. بۇلاردىڭ ءتوس سۇيەگى جالپاق ءارى ونىڭ قىرى بولمايدى. ولار ۇشا المايدى، ءبىراق قۇرلىقتا وتە جىلدام جۇگىرەدى. قانات قاۋىرسىندارى دوعالدانىپ كەلگەن، اياقتارى وتە جاقسى جەتىلگەن. بۇعان بارلىق قۇرلىقتا كەزدەسەتىن تۇيەقۇستار جاتادى.
تۇيەقۇستاردىڭ ەڭ ءىرىسى – افريكالىق تۇيەقۇس. ولاردىڭ باسقا قۇستاردان باستى ايىرماشىلىعى – اياقتارىندا ەكى عانا ساۋساق بولادى. وتە ىرىلەرىنىڭ سالماعى 90 كيلوگراممعا جەتەدى. افريكادا، وزگەدە ەلدەردە ارنايى قولدا وسىرىلەدى. ونىڭ ەتىن، جۇمىرتقاسىن تاعام رەتىندە، ال قاۋىرسىندارىن اسەمدىك ءۇشىن پايدالانادى. افريكالىق تۇيەقۇس قازاقستاندا العاش رەت قوستاناي وبلىسىنداعى قاراباتىر شارۋا قوجالىعىندا قولدان وسىرىلە باستادى. ءقازىر مۇنداي ارنايى فەرمالار الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ ەسىك ەلدى مەكەنىندە، شىمكەنت قالاسىنىڭ ماڭىندا بار.
ناندۋ – ءۇش ساۋساقتى، قاناتى جاقسى دامىعان، ءبىراق ۇشا المايدى، جىلدام جۇگىرەدى. ونىڭ ەكى ءتۇرى بار ( كادىمگى جانە ۇزىنتۇمسىقتى ناندۋ). وڭتۇستىك امەريكانىڭ دالالى، شولەيتتى ايماقتارىندا تارالعان. قورازدارى دا جۇمىرتقا باسادى، ءارى ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاسايدى. سالماعى 25 كگ. وسىمدىك جاپىراقتارىمەن، بۇرشىكتەرىمەن جانە ۇساق بۋناقدەنەلىلەرمەن قورەكتەنەدى.
قازۋاردىڭ قاۋىرسىندارى ءىرى قىلشىقتى. باسىندا ءمۇيىز تەكتى ايدارى بار. موينى قاۋىرسىنسىز، اشىق قىزعىلت ءتۇستى تەرى قاتپارلى. سالماعى 80 - 90 كگ شاماسىندا. جاڭا گۆينەيا، اۆستراليا جانە سول ماڭداعى ۇساق ارالداردا كەزدەسەدى.
ەمۋ اۆستراليانىڭ بۇتالى، قۇرعاق دالالى جەرلەرىندە تارالعان. سالماعى – 45 - 50 كگ. جۇمىرتقاسىن قورازى باسادى. كوبىنەسە جەمىستەرمەن قورەكتەنەدى. قولدا وسىرىلەدى.
جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر) – قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە توبى.
پينگۆيندەر وڭتۇستىك جارتى شاردا عانا تارالعان، اسىرەسە انتاركتيدا جاعالاۋىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. جۇپ قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى ءارى جۇپتارىن ءومىر بويى ساقتايدى. كوبەيەر كەزدە ءبىر جەرگە مىڭداپ توپتاسادى. ۇيالارىن تاستى جەرلەرگە سالادى. ۇيادا كوبىنە 1 - 2 جۇمىرتقا بولادى. جۇمىرتقانى قورازى مەن مەكيەنى كەزەكتەسىپ باسادى. كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ قۇرساعىندا تەرى قاتپارلى قالتاسى بار. جۇمىرتقا باسقان كەزدە قالتاسى جۇمىرتقانى جاۋىپ تۇرادى. جۇمىرتقاسىن كوبىنە جارعاقتى تابانىنىڭ استىنا قويىپ باسادى. ۇلكەن پينگۆين جۇمىرتقاسىن قىستا باسادى. ول پينگۆيندەردىڭ ەڭ ءىرىسى. بيىكتىگى 110 - 120 سم، سالماعى 45 كگ. ودان ءسال كىشىلەۋ ءتۇرى – كورولدىك پينگۆين. سانى وتە كوپ تارالعان تۇرلەرىنە – قورشاۋكوز، التىنشاشتى، گالاپاگوستىق، كوزىلدىرىكتى پينگۆيندەر جاتادى. پينگۆيندەردىڭ كاسىپتىك ءمانى جوق
قىرتوستىلەر (ۇشاتىن) قۇستار – قازىرگى كەزدەگى قۇستاردىڭ ەڭ ءتۇرى كوپ توبى. ۇشاتىن قۇستار تىرشىلىك ەتەتىن ورتا جاعدايلارىنا بايلانىستى بىرنەشە توپتارعا بولىنەدى.
سۋلى، باتپاقتى جەرلەردەگى قۇستار قۇرىلىسىنا ءتان بەلگىلەرى – ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا ءجۇزۋ جارعاعى بار. جاقسى ءجۇزىپ، جاقسى سۇڭگيدى. كوپشىلىگىنىڭ تۇمسىقتارى جالپاق جانە تۇمسىعىنىڭ جيەكتەرىندە ارانىڭ ءتىسى ءتارىزدى مايدا «تىسشەلەرى» بولادى. «تىسشەلەر» نەگىزىنەن قورەكتى ءسۇزىپ ۇستاۋ قىزمەتىن اتقارادى، ونى ۇيرەك، قاز تۇمسىقتارىنان ايقىن كورۋگە بولادى. داۋىلپازدار، شاعالالار، سۇقسىرلار سۋ قۇستارىنا جاتادى. ولاردىڭ قورەگى – ۇساق سۋ جانۋارلارى. قازدار، ءبىرقازاندار، دەگەلەكتەر، قوقيقازدار، تىرنالار – سۋ جاعالاۋى مەن باتپاقتى جەرلەردى مەكەندەيتىن قۇستار. ولاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى وسىمدىكتەرمەن دە، جانۋارلارمەن دە قورەكتەنە بەرەدى.
ورمان قۇستارىنىڭ دەنەلەرى كوبىنە شاعىن، قاناتتارى سۇيىرلەنىپ كەلەدى. ورمان قۇستارىنا توقىلداقتار، كوكەكتەر، جاپالاقتار، توتىقۇستار، تورعايلاردىڭ كوپشىلىگى جاتادى. توقىلداقتار تىكەلەي اعاشتا ورمەلەپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. تۇمسىقتارى مىقتى، ۇشكىر. ساۋساقتارى قىسقا، تىرناقتارى يمەك. اعاش دىڭىنە قونىپ وتىرعاندا ەكى ساۋساعى العا، ەكى ساۋساععى ارتقا قاراي باعىتتالادى. قۇيرىق قاۋىرسىندارى قاتتى، ول تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. ۇزىن ۇشكىر ءتىلىنىڭ كومەگىمەن اعاش قابىعىنىڭ استىنداعى جاندىكتەرمەن قورەكتەنەدى.
اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستاردىڭ قاناتتارى كەڭ، قالىقتاپ ۇشۋعا بەيىمدەلگەن، كەيبىر تۇرلەرىنىڭ اياقتارى جاقسى جەتىلگەن. سوندىقتان ولار جىلدام جۇگىرە دە الادى. تۇمسىقتارى قىسقا، دوعال، كەيدە ءيىلىپ كەلگەن وتكىر. بۇلار (تازقارا، بۇركىت، جۇرتشى) – كۇندىزگى جىرتقىش قۇستار. تاۋىقتارىزدەستەرگە: بودەنە، كەكىلىك، ۇلار، قىرعاۋىل؛ دۋاداقتارعا: بەزگەلدەك، جورعا دۋاداق جاتادى. بۇلدىرىقتار مەن بوزتورعايلاردا شولەيتتى، اشىق دالالى القاپتاردا كەزدەسەدى.
قۇستاردىڭ تىرشىلىگىندە جىل ماۋسىمدارىنىڭ الماسۋىنىڭ دا ەرەكشە ماڭىزى زور. وسىعان بايلانىستى قۇستار تىرشىلىگىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر (كوبەيۋ، جىلىستاۋ) بايقالادى. قۇستاردى جىل قۇستارى، كوشپەلى قۇستار، قىستاپ شىعاتىن قۇستار دەپ ءۇش توپقا بولەدى. قۇستاردىڭ جىلىستاۋىن اياقتارىنا ساقينا سالۋ ارقىلى انىقتايدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانىندا شاقپاقتاس اسۋىندا قۇستارعا ساقينا سالۋ ورتالىعى بار.
جىل قۇستارى كۇزدە وڭتۇستىكتەگى جىلى ايماقتارعا جىلىستاپ، كوكتەمدە ەلىمىزگە قايتا ورالادى. جۇپ قۇرىپ، ۇيا سالىپ، جۇمىرتقادان بالاپان ورگىزىپ، كوبەيەدى. كوكتەمنىڭ العاشقى ايىندا جاۋعان سوڭعى قاردى قۇس قاناتىنىڭ ىزعارى دەپ ەسەپتەيدى.
كوشپەلى قۇستار كۇزدە، قىستا اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي جىلىستايدى. (پوليۋستىك ۇكى، كەيبىر جىرتقىش قۇستار)
قىستاپ شىعاتىن قۇستار جىل بويى ءبىر ايماقتا تىرشىلىك ەتىپ، كوبەيەدى. ەشقايدا جىلىستامايدى. ونداي قۇستارعا قارعالار، تورعايلار، شىمشىقتار، ساۋىسقاندار جاتادى.
قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا 1996 جىلى 11 وتريادقا جاتاتىن 56 قۇستىڭ تۇرلەرى تىركەلدى. قاراشا قاز، قۋتۇمسىق قاز، سۇڭقىلداق جانە كىشى اققۋ، ءمارمار، شۇرەگەي ۇيرەكتەردە قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە حالىق اققۋدى ەرەكشە كيەلى قۇس سانايدى. ول تۋرالى اڭىزدار، اڭگىمەلەر، كۇيلەر كەڭىنەن تارالعان. اققۋ پاكتىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەلەدى.
سۇڭقارتارىزدەستەر – بالىقشى تۇيعىن، لاشىن، بۇركىت، اققۇيرىقتى سۋبۇركىت، اقسۇڭقار، يتەلگى، ساقالتاي، جۇرتشى، قۇماي جاتادى. بۇل قۇستاردى حالقىمىز ەرەكشە قادىرلەپ، قىران قۇستار دەپ تە اتايدى. جىرتقىش قۇستاردىڭ تۇمسىقتارى، تىرناقتارى وتكىر، قورەگىن ءبۇرىپ ۇستاۋعا بەيىمدەلگەن. قىران قۇستاردىڭ قورازى – «ءشاۋلى»، مەكيەنى – «ۇياباسار»، بالاپانى – «اقۇرپەك» دەپ اتالادى.
قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەرىنىڭ ءبىرى – ساياتشىلىق.، اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ. بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش قۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. قازاقستاندا بۇركىت ۇياسى كوبىنەسە التاي، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋلاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى» دەۋى دە وسىدان. قىران قۇستاردى قولعا ۇيرەتىپ باپتاۋ، ونى اڭ - قۇسقا سالۋ ادامدى تابيعاتپەن ەتەنە جاقىنداستىرا تۇسەدى
تاۋىقتارىزدەستەرگە جاتاتىن التاي ۇلارى بيىك تاۋلى القاپتاردا كەزدەسەدى. ۇلار دا كيەلى قۇس، ولار شاعىن توپ قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى. ەتى دە ءدامدى.
تىرناتارىزدەستەر: اق، سۇر، اقباس تىرنا سۋلى، باتپاقتى جەرلەردە كەزدەسەدى. دۋاداق – ءىرى قۇس، ونىڭ سالماعى كەيدە 16 كگ - عا جەتەدى. ونى كەيدە «توقتىبالاق» نەمەسە «قوزىبالاق» دەپ تە اتايدى. ەرتەدە دالالى وڭىردە كوپتەپ اۋلانعان. تارعاق، وراقتۇمسىق جانە رەليكتى شاعالالار قىزىل كىتاپ تىزىمىندە بار. رەليكتى شاعالا قازاقستاندا الاكول كولىندە عانا تارالعان. قورعاۋ ماقساتىندا الاكول 1998 ج ۇيىمداستىرىلدى.
جاپالاقتارىزدەستەردەن تەك ۇكى عانا قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. حالقىمىزدا ۇكى – ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنگەن قۇس. قولدا ۇستاپ، قاۋىرسىنىن قادىرلەپ، باس كيىمگە، دومبىراعا، بەسىككە، ۇيگە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار.
كەكىلىك ەۆروپا مەن ازيا تاۋلارىنا كەڭىنەن تارالعان، تاستى جەرلەردى مەكەندەيدى. ءوزى – قىسى – جازى بىردەي وڭىردە بولاتىن تۇرعىلىقتى قۇس. كوبەيۋ كەزىندە عانا بولىنگەنى بولماسا، باسقا ۋاقىتتا ءۇيىر - ءۇيىر بولىپ جۇرەدى. وسىمدىكتىڭ ءدانىن، جەمىسىن، بۇرشىگىن جانە ناسەكومداردى جەيدى.
تورعايتارىزدەستەردىڭ تۇرلەرى كوپ جانە كەڭىنەن تارالعان. قازاقستاندا جورعا تورعاي، كوكقۇس، ۇلكەن قۇرالاي سيرەك كەزدەسەدى. جورعا تورعاي ەلىمىزدىڭ شولەيتتى القابىندا مەكەندەيدى. سەكسەۋىل اعاشتارىنىڭ اراسىندا، جەر بەتىندە جىلدام جۇگىرەتىندىكتەن «جورعا تورعاي» دەپ اتالعان.
IY. بەكىتۋ:
بيولوگيالىق ديكتانت
تۇيەقۇستاردىڭ ەڭ ءىرىسى ……………. تۇيەقۇس.
پينگۆيندەردىڭ الدىڭعى ………………ەسكەككە اينالعان.
قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەرىنىڭ ءبىرى ………………………
ورمان قۇستارىنىڭ دەنەلەرى كوبىنە شاعىن، ………………………….. سۇيىرلەنىپ كەلەدى.
…………………. قۇستارى كۇزدە وڭتۇستىكتەگى جىلى ايماقتارعا جىلىستاپ، كوكتەمدە ەلىمىزگە قايتادان ورالادى.
3. «فيلفورد» ويىنى.
ق ا ب ك ءى د ك
ل ر ءۇ ر ت ە ءى
ى ع ق ا ە گ ل
ش ا ي ز ل ك ءى
ق و ق ك ە ە ك
جاۋاپتارى: قارلىعاش، بۇركىت، قوقيقاز، دەگەلەك، كەكىلىك.
5. سەرگىتۋ ءساتى ن. ونەربايەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ۆيدەوروليك « قۇستار ءانى»
Y. وقۋشىلاردى باعالاۋ:
YI. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: §56. قۇستاردى توپقا ءبولۋ وقۋ، قۇستارعا قاتىستى ماقال، ماتەل، اڭىز – اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، جۇمباقتار جازىپ كەلۋ.
سىنىبى: 7
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك – وقۋشىلارعا قۇستاردىڭ توپتارعا ءبولىنۋىن، قىرتوسسىزدەر، قىرتوستىلەر قاڭقاسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگىن، قۇستار جانۋارلاردىڭ ماڭىزدى توبى ەكەندىگىن، قۇستاردىڭ تىرشىلىگى، ادامعا پايداسى تۋرالى، جىل ماۋسىمدارىنا بايلانىستى قۇستاردىڭ بىرنەشە توپتارعا بولىنەتىندىگىن، قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن قۇستار جايىندا، ساياتشىلىق تۋرالى جالپى تۇسىنىك بەرۋ.
تاربيەلىك – وقۋشىلاردى قۇستاردى قورعاۋعا، ولارعا قامقور بولۋعا، قۇستاردىڭ ادام ومىرىندەگى ماڭىزىن دارىپتەۋ، ۇقىپتىلىققا، ناقتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن، قۇستاردى توپتارعا ءبولۋ، سول توپتاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن جۇيەلەي، قورىتىندىلاي وتىرىپ، بىلىمدەرىن، جۇيەلى سويلەۋ قابىلەتىن، وي ءورىسىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق – جاۋاپ، ويىن ەلەمەنتتەرى، تىرەك - سىزبا
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قۇستاردىڭ سۋرەتتەرى، قۇستاردىڭ تۇلىپتارى، قۇس جۇمىرتقاسى، مامىعى، قاۋىرسىنى، قۇستاردىڭ ۆيدەوروليكتەرى.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەلدەۋ، ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ، نازارىن جاڭا ساباققا بەيىمدەۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
§55. قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار
وقۋشىلار ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرما بويىنشا قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار – قۇستار تاقىرىبىن ەسكە ءتۇسىرىپ جىبەرەيىك.
كىم جىلدام؟ «اعاشتار بۇرشىك جارعاندا» ويىنىن وينايمىز. مىنا اعاشقا جاپىراقتارى مەن قۇستارىن وزىنە قايتارىپ بەرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن تومەندەگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك.
قۇستاردىڭ تەرىسىندە قانداي بەزدەر بار جانە ول قانداي قىزمەت اتقارادى؟
قۇستاردىڭ قان تاراتۋ جۇيەسىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
قۇستىڭ ومىرتقا جوتاسىنىڭ بولىمدەرىن اتا؟
تەرىنىڭ قوسالقى مۇشەلەرى
قۇستار قالاي تىنىس الادى؟
قۇستاردىڭ جاق سۇيەگى نەگە اينالعان؟
شيراق بالاپاندار دەگەنىمىز نە؟
قۇستاردىڭ ءزار شىعارۋ جۇيەسى قانداي؟
قۇستاردىڭ دەنەسى قانداي بولىمدەرگە بولىنگەن؟
قىزىلشاقا بالاپان دەگەنىمىز نە؟
قۇستاردىڭ قاڭقاسى قانداي بولىمدەرگە بولىنگەن؟
قۇستاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىندە وزىنە ءتان قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟
«ويلان تاپ» ويىنى
قۇستاردىڭ دۇنيە جۇزىندە تارالعان ءتۇر سانى قانشا؟
قۇستاردى زەرتتەيتىن عىلىم
قاۋىرسىن جابىندى جانۋارلار دەگەنىمىز ول –
قۇستاردى نەلىكتەن جىلى قاندىلار دەپ اتايدى؟
قۇستار قالاي ۇرىقتانادى؟
جەمساۋ دەگەنىمىز نە؟
قوسارلانىپ تىنىس الۋ دەگەنىمىز نە؟
جاڭا ساباق
قۇستار – ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ىشىندە جەر شارىندا كەڭىنەن تارالعان جانۋارلار.
قۇستاردى دەنە قۇرىلىسىنا، تىرشىلىك ارەكەتىنە بايلانىستى 3 توپقا بولىنەدى. ولار: قىرتوسسىزدەر (جۇگىرەتىن قۇستار)، جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر)، قىرتوستىلەر (ۇشاتىن قۇستار).
قىرتوسسىزدەر نەمەسە جۇگىرەتىن قۇستار. بۇلاردىڭ ءتوس سۇيەگى جالپاق ءارى ونىڭ قىرى بولمايدى. ولار ۇشا المايدى، ءبىراق قۇرلىقتا وتە جىلدام جۇگىرەدى. قانات قاۋىرسىندارى دوعالدانىپ كەلگەن، اياقتارى وتە جاقسى جەتىلگەن. بۇعان بارلىق قۇرلىقتا كەزدەسەتىن تۇيەقۇستار جاتادى.
تۇيەقۇستاردىڭ ەڭ ءىرىسى – افريكالىق تۇيەقۇس. ولاردىڭ باسقا قۇستاردان باستى ايىرماشىلىعى – اياقتارىندا ەكى عانا ساۋساق بولادى. وتە ىرىلەرىنىڭ سالماعى 90 كيلوگراممعا جەتەدى. افريكادا، وزگەدە ەلدەردە ارنايى قولدا وسىرىلەدى. ونىڭ ەتىن، جۇمىرتقاسىن تاعام رەتىندە، ال قاۋىرسىندارىن اسەمدىك ءۇشىن پايدالانادى. افريكالىق تۇيەقۇس قازاقستاندا العاش رەت قوستاناي وبلىسىنداعى قاراباتىر شارۋا قوجالىعىندا قولدان وسىرىلە باستادى. ءقازىر مۇنداي ارنايى فەرمالار الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ ەسىك ەلدى مەكەنىندە، شىمكەنت قالاسىنىڭ ماڭىندا بار.
ناندۋ – ءۇش ساۋساقتى، قاناتى جاقسى دامىعان، ءبىراق ۇشا المايدى، جىلدام جۇگىرەدى. ونىڭ ەكى ءتۇرى بار ( كادىمگى جانە ۇزىنتۇمسىقتى ناندۋ). وڭتۇستىك امەريكانىڭ دالالى، شولەيتتى ايماقتارىندا تارالعان. قورازدارى دا جۇمىرتقا باسادى، ءارى ۇرپاقتارىنا قامقورلىق جاسايدى. سالماعى 25 كگ. وسىمدىك جاپىراقتارىمەن، بۇرشىكتەرىمەن جانە ۇساق بۋناقدەنەلىلەرمەن قورەكتەنەدى.
قازۋاردىڭ قاۋىرسىندارى ءىرى قىلشىقتى. باسىندا ءمۇيىز تەكتى ايدارى بار. موينى قاۋىرسىنسىز، اشىق قىزعىلت ءتۇستى تەرى قاتپارلى. سالماعى 80 - 90 كگ شاماسىندا. جاڭا گۆينەيا، اۆستراليا جانە سول ماڭداعى ۇساق ارالداردا كەزدەسەدى.
ەمۋ اۆستراليانىڭ بۇتالى، قۇرعاق دالالى جەرلەرىندە تارالعان. سالماعى – 45 - 50 كگ. جۇمىرتقاسىن قورازى باسادى. كوبىنەسە جەمىستەرمەن قورەكتەنەدى. قولدا وسىرىلەدى.
جۇزەتىن قۇستار (پينگۆيندەر) – قۇستاردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە توبى.
پينگۆيندەر وڭتۇستىك جارتى شاردا عانا تارالعان، اسىرەسە انتاركتيدا جاعالاۋىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. جۇپ قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى ءارى جۇپتارىن ءومىر بويى ساقتايدى. كوبەيەر كەزدە ءبىر جەرگە مىڭداپ توپتاسادى. ۇيالارىن تاستى جەرلەرگە سالادى. ۇيادا كوبىنە 1 - 2 جۇمىرتقا بولادى. جۇمىرتقانى قورازى مەن مەكيەنى كەزەكتەسىپ باسادى. كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ قۇرساعىندا تەرى قاتپارلى قالتاسى بار. جۇمىرتقا باسقان كەزدە قالتاسى جۇمىرتقانى جاۋىپ تۇرادى. جۇمىرتقاسىن كوبىنە جارعاقتى تابانىنىڭ استىنا قويىپ باسادى. ۇلكەن پينگۆين جۇمىرتقاسىن قىستا باسادى. ول پينگۆيندەردىڭ ەڭ ءىرىسى. بيىكتىگى 110 - 120 سم، سالماعى 45 كگ. ودان ءسال كىشىلەۋ ءتۇرى – كورولدىك پينگۆين. سانى وتە كوپ تارالعان تۇرلەرىنە – قورشاۋكوز، التىنشاشتى، گالاپاگوستىق، كوزىلدىرىكتى پينگۆيندەر جاتادى. پينگۆيندەردىڭ كاسىپتىك ءمانى جوق
قىرتوستىلەر (ۇشاتىن) قۇستار – قازىرگى كەزدەگى قۇستاردىڭ ەڭ ءتۇرى كوپ توبى. ۇشاتىن قۇستار تىرشىلىك ەتەتىن ورتا جاعدايلارىنا بايلانىستى بىرنەشە توپتارعا بولىنەدى.
سۋلى، باتپاقتى جەرلەردەگى قۇستار قۇرىلىسىنا ءتان بەلگىلەرى – ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا ءجۇزۋ جارعاعى بار. جاقسى ءجۇزىپ، جاقسى سۇڭگيدى. كوپشىلىگىنىڭ تۇمسىقتارى جالپاق جانە تۇمسىعىنىڭ جيەكتەرىندە ارانىڭ ءتىسى ءتارىزدى مايدا «تىسشەلەرى» بولادى. «تىسشەلەر» نەگىزىنەن قورەكتى ءسۇزىپ ۇستاۋ قىزمەتىن اتقارادى، ونى ۇيرەك، قاز تۇمسىقتارىنان ايقىن كورۋگە بولادى. داۋىلپازدار، شاعالالار، سۇقسىرلار سۋ قۇستارىنا جاتادى. ولاردىڭ قورەگى – ۇساق سۋ جانۋارلارى. قازدار، ءبىرقازاندار، دەگەلەكتەر، قوقيقازدار، تىرنالار – سۋ جاعالاۋى مەن باتپاقتى جەرلەردى مەكەندەيتىن قۇستار. ولاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى وسىمدىكتەرمەن دە، جانۋارلارمەن دە قورەكتەنە بەرەدى.
ورمان قۇستارىنىڭ دەنەلەرى كوبىنە شاعىن، قاناتتارى سۇيىرلەنىپ كەلەدى. ورمان قۇستارىنا توقىلداقتار، كوكەكتەر، جاپالاقتار، توتىقۇستار، تورعايلاردىڭ كوپشىلىگى جاتادى. توقىلداقتار تىكەلەي اعاشتا ورمەلەپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. تۇمسىقتارى مىقتى، ۇشكىر. ساۋساقتارى قىسقا، تىرناقتارى يمەك. اعاش دىڭىنە قونىپ وتىرعاندا ەكى ساۋساعى العا، ەكى ساۋساععى ارتقا قاراي باعىتتالادى. قۇيرىق قاۋىرسىندارى قاتتى، ول تىرەك قىزمەتىن اتقارادى. ۇزىن ۇشكىر ءتىلىنىڭ كومەگىمەن اعاش قابىعىنىڭ استىنداعى جاندىكتەرمەن قورەكتەنەدى.
اشىق دالالى القاپتارداعى قۇستاردىڭ قاناتتارى كەڭ، قالىقتاپ ۇشۋعا بەيىمدەلگەن، كەيبىر تۇرلەرىنىڭ اياقتارى جاقسى جەتىلگەن. سوندىقتان ولار جىلدام جۇگىرە دە الادى. تۇمسىقتارى قىسقا، دوعال، كەيدە ءيىلىپ كەلگەن وتكىر. بۇلار (تازقارا، بۇركىت، جۇرتشى) – كۇندىزگى جىرتقىش قۇستار. تاۋىقتارىزدەستەرگە: بودەنە، كەكىلىك، ۇلار، قىرعاۋىل؛ دۋاداقتارعا: بەزگەلدەك، جورعا دۋاداق جاتادى. بۇلدىرىقتار مەن بوزتورعايلاردا شولەيتتى، اشىق دالالى القاپتاردا كەزدەسەدى.
قۇستاردىڭ تىرشىلىگىندە جىل ماۋسىمدارىنىڭ الماسۋىنىڭ دا ەرەكشە ماڭىزى زور. وسىعان بايلانىستى قۇستار تىرشىلىگىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر (كوبەيۋ، جىلىستاۋ) بايقالادى. قۇستاردى جىل قۇستارى، كوشپەلى قۇستار، قىستاپ شىعاتىن قۇستار دەپ ءۇش توپقا بولەدى. قۇستاردىڭ جىلىستاۋىن اياقتارىنا ساقينا سالۋ ارقىلى انىقتايدى. قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى جامبىل وبلىسى، جۋالى اۋدانىندا شاقپاقتاس اسۋىندا قۇستارعا ساقينا سالۋ ورتالىعى بار.
جىل قۇستارى كۇزدە وڭتۇستىكتەگى جىلى ايماقتارعا جىلىستاپ، كوكتەمدە ەلىمىزگە قايتا ورالادى. جۇپ قۇرىپ، ۇيا سالىپ، جۇمىرتقادان بالاپان ورگىزىپ، كوبەيەدى. كوكتەمنىڭ العاشقى ايىندا جاۋعان سوڭعى قاردى قۇس قاناتىنىڭ ىزعارى دەپ ەسەپتەيدى.
كوشپەلى قۇستار كۇزدە، قىستا اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعىنان سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي جىلىستايدى. (پوليۋستىك ۇكى، كەيبىر جىرتقىش قۇستار)
قىستاپ شىعاتىن قۇستار جىل بويى ءبىر ايماقتا تىرشىلىك ەتىپ، كوبەيەدى. ەشقايدا جىلىستامايدى. ونداي قۇستارعا قارعالار، تورعايلار، شىمشىقتار، ساۋىسقاندار جاتادى.
قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا 1996 جىلى 11 وتريادقا جاتاتىن 56 قۇستىڭ تۇرلەرى تىركەلدى. قاراشا قاز، قۋتۇمسىق قاز، سۇڭقىلداق جانە كىشى اققۋ، ءمارمار، شۇرەگەي ۇيرەكتەردە قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە حالىق اققۋدى ەرەكشە كيەلى قۇس سانايدى. ول تۋرالى اڭىزدار، اڭگىمەلەر، كۇيلەر كەڭىنەن تارالعان. اققۋ پاكتىكتىڭ، ادالدىقتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەلەدى.
سۇڭقارتارىزدەستەر – بالىقشى تۇيعىن، لاشىن، بۇركىت، اققۇيرىقتى سۋبۇركىت، اقسۇڭقار، يتەلگى، ساقالتاي، جۇرتشى، قۇماي جاتادى. بۇل قۇستاردى حالقىمىز ەرەكشە قادىرلەپ، قىران قۇستار دەپ تە اتايدى. جىرتقىش قۇستاردىڭ تۇمسىقتارى، تىرناقتارى وتكىر، قورەگىن ءبۇرىپ ۇستاۋعا بەيىمدەلگەن. قىران قۇستاردىڭ قورازى – «ءشاۋلى»، مەكيەنى – «ۇياباسار»، بالاپانى – «اقۇرپەك» دەپ اتالادى.
قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەرىنىڭ ءبىرى – ساياتشىلىق.، اڭدى بۇركىتپەن اۋلاۋ. بۇركىت دەپ قازاق اڭشىلارى جىرتقىش قۇستاردىڭ ىشىندەگى اسا تەكتىسىن، ادام قولىنا تەز ۇيرەنگىش ەستىسىن اتاعان. قازاقستاندا بۇركىت ۇياسى كوبىنەسە التاي، تارباعاتاي، الاتاۋ، كوكشەتاۋ، شىڭعىس سياقتى سىلەمدى تاۋلاردا، سونىمەن بىرگە ورماندى القاپتاردا اسىرەسە، بيىك قاراعايلى، ۇيەڭكىلى جەرلەردە كەزدەسەدى. قازاق قۇسبەگىلەرىنىڭ قولعا تۇسكەن بۇركىتتى «وي قۇسى» نەمەسە «قىر قۇسى» دەۋى دە وسىدان. قىران قۇستاردى قولعا ۇيرەتىپ باپتاۋ، ونى اڭ - قۇسقا سالۋ ادامدى تابيعاتپەن ەتەنە جاقىنداستىرا تۇسەدى
تاۋىقتارىزدەستەرگە جاتاتىن التاي ۇلارى بيىك تاۋلى القاپتاردا كەزدەسەدى. ۇلار دا كيەلى قۇس، ولار شاعىن توپ قۇرىپ تىرشىلىك ەتەدى. ەتى دە ءدامدى.
تىرناتارىزدەستەر: اق، سۇر، اقباس تىرنا سۋلى، باتپاقتى جەرلەردە كەزدەسەدى. دۋاداق – ءىرى قۇس، ونىڭ سالماعى كەيدە 16 كگ - عا جەتەدى. ونى كەيدە «توقتىبالاق» نەمەسە «قوزىبالاق» دەپ تە اتايدى. ەرتەدە دالالى وڭىردە كوپتەپ اۋلانعان. تارعاق، وراقتۇمسىق جانە رەليكتى شاعالالار قىزىل كىتاپ تىزىمىندە بار. رەليكتى شاعالا قازاقستاندا الاكول كولىندە عانا تارالعان. قورعاۋ ماقساتىندا الاكول 1998 ج ۇيىمداستىرىلدى.
جاپالاقتارىزدەستەردەن تەك ۇكى عانا قىزىل كىتاپقا تىركەلگەن. حالقىمىزدا ۇكى – ەرەكشە قۇرمەتكە بولەنگەن قۇس. قولدا ۇستاپ، قاۋىرسىنىن قادىرلەپ، باس كيىمگە، دومبىراعا، بەسىككە، ۇيگە ءىلىپ قويۋ ءداستۇرى بار.
كەكىلىك ەۆروپا مەن ازيا تاۋلارىنا كەڭىنەن تارالعان، تاستى جەرلەردى مەكەندەيدى. ءوزى – قىسى – جازى بىردەي وڭىردە بولاتىن تۇرعىلىقتى قۇس. كوبەيۋ كەزىندە عانا بولىنگەنى بولماسا، باسقا ۋاقىتتا ءۇيىر - ءۇيىر بولىپ جۇرەدى. وسىمدىكتىڭ ءدانىن، جەمىسىن، بۇرشىگىن جانە ناسەكومداردى جەيدى.
تورعايتارىزدەستەردىڭ تۇرلەرى كوپ جانە كەڭىنەن تارالعان. قازاقستاندا جورعا تورعاي، كوكقۇس، ۇلكەن قۇرالاي سيرەك كەزدەسەدى. جورعا تورعاي ەلىمىزدىڭ شولەيتتى القابىندا مەكەندەيدى. سەكسەۋىل اعاشتارىنىڭ اراسىندا، جەر بەتىندە جىلدام جۇگىرەتىندىكتەن «جورعا تورعاي» دەپ اتالعان.
IY. بەكىتۋ:
بيولوگيالىق ديكتانت
تۇيەقۇستاردىڭ ەڭ ءىرىسى ……………. تۇيەقۇس.
پينگۆيندەردىڭ الدىڭعى ………………ەسكەككە اينالعان.
قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇرلى ونەرىنىڭ ءبىرى ………………………
ورمان قۇستارىنىڭ دەنەلەرى كوبىنە شاعىن، ………………………….. سۇيىرلەنىپ كەلەدى.
…………………. قۇستارى كۇزدە وڭتۇستىكتەگى جىلى ايماقتارعا جىلىستاپ، كوكتەمدە ەلىمىزگە قايتادان ورالادى.
3. «فيلفورد» ويىنى.
ق ا ب ك ءى د ك
ل ر ءۇ ر ت ە ءى
ى ع ق ا ە گ ل
ش ا ي ز ل ك ءى
ق و ق ك ە ە ك
جاۋاپتارى: قارلىعاش، بۇركىت، قوقيقاز، دەگەلەك، كەكىلىك.
5. سەرگىتۋ ءساتى ن. ونەربايەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ۆيدەوروليك « قۇستار ءانى»
Y. وقۋشىلاردى باعالاۋ:
YI. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ: §56. قۇستاردى توپقا ءبولۋ وقۋ، قۇستارعا قاتىستى ماقال، ماتەل، اڭىز – اڭگىمەلەر، ولەڭدەر، جۇمباقتار جازىپ كەلۋ.
You Might Also Like
