InfoHub Logo

(باسىلماعان شىعارماعا كىرىسپە)

I

مەنى شوقىندىرىپ، حريستياندىق پراۆوسلاۆتىق سەنىمدە تاربيەلەدى. بالالىق شاعىمنان ەسەيگەنگە دەيىن ۇنەمى دىنگە سەنۋگە ۇيرەتتى. مەن 18-گە تولىپ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكىنشى كۋرسىنان كوشكەننەن باستاپ ماعان ۇيرەتكەندەردىڭ بىرەۋىنە سەنگەن ەمەسپىن.

ەسىمە تۇسكەندەرىنىڭ كەيبىرىنە قاراسام، مەن شىن كوڭىلىممەن دىنگە سەنگەن ەمەسپىن، تەك ۇلكەندەردىڭ ۇيرەتكەندەرىنە، وقىتقاندارىنا، بۇرىن مەنىڭ الدىمدا ولار سەنگەندەرگە عانا سەنىپ كەلىپپىن، ونىڭ ءوزى دە ۇشقارى سەزىم بولاتىن.

ون ءبىر جاسىمدا گيمنازيادا وقيتىن ءبىر بالا، ەرتەرەك قايتىس بولىپ كەتكەن ۆولودينكا م.، ءبىزدىڭ ۇيگە جەكسەنبىلىككە كەلىپ،گيمنازيادا ءوزىنىڭ اشقان سوڭعى جاڭالىعىمەن بولىسكەنى ەسىمدە. ونىڭ اشقان جاڭالىعى قۇداي جوق،ال ءبىزدى وقىتاتىنداردىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان (بۇل 1838 جىل ەدى) دەگەن بولاتىن. ەسىمدە قالعانى ۇلكەن اعالارىمىز بۇل جاڭالىققا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، مەنى اڭگىمەگە شاقىرعانى. بىزدەر بۇل جاڭالىقتى قىزۋ تالقىلادىق، ابدەن قىزىق،بولۋى مۇمكىن جاڭالىق دەپ قابىلداعانبىز.

تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى، ۇلكەن اعام دميتريي، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ، وعان ءتان مىنەز-قۇلىق قۇشتارلىعىمەن دىنگە بەرىلىپ،بارلىق ءدىني قىزمەتتەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي بارىپ جۇرەتىن، ورازا تۇتىپ، تازا، رۋحاني ءومىر سۇرەتىن، ال، بىزدەر دە جانە ءبىزدىڭ ۇلكەن اعالارىمىز دا وعان ۇنەمى كۇلەتىنبىز، نەگە ەكەنى بەلگىسىز اعامدى نوي دەپ اتاپ كەتتىك.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بۇرىن قامقورشىسى بولعان مۋسين-پۋشكين ءبىزدى بيگە شاقىرىپ،بيلەۋدەن قاشاتىن اعاما داۆيدتە كوۆچەگ الدىندا بيلەگەن دەپ، وعان كۇلىپ، بيلەۋگە كوندىرۋگە تىرىسقانى ەسىمدە.ۇلكەندەردىڭ اعامدى مازاقتاعانىنا جانىم اشىپ، بۇدان بىلاي ءدىني ىلىمگە ۇيرەنۋ كەرەك،شىركەۋگە بارۋ قاجەت دەگەن قورىتىندى شىعاردىم، ءبىراق بۇنى شىن كوڭىلىممەن قابىلداۋدى قاجەت دەپ تاپپادىم. مەن جاسىمنان ۆولتەردى وقىدىم، ونىڭ قۇدايعا قارسى جازعان سايقىمازاقتارى مەنى اشۋلاندىرماق تۇگىل مەنى دە كۇلكىگە باتىراتىن.

مەنىڭ ءدىني سەنىمنەن الىستاۋىم قازىرگى وقىعان ادامدار دىننەن الىستاعانداي جاعدايدا ءوتتى. ادامدار قالاي ءومىر سۇرسە باسقالار دا سولارعا ەرەتىن ادەتى ەمەس پە، ادامدار ءدىني سەنىمگە جالپى قاتىسى جوق نەگىزدەرمەن، قايتا دىنگە قارسى ۇعىمدارمەن ءومىر سۇرەدى، ءدىني ءىلىم ولاردىڭ ومىرىندە ورىن المايدى،ادامدارمەن قاتىناستا بولماسىن، وزدەرىنىڭ ومىرىندە بولماسىن دىنمەن قاتىسپايدى، ءدىني سەنىم ومىردەن الشاق، تىس جەردە ايتىلادى. ال ەگەر ونىمەن قاتىناسا قالساڭ ومىرگە، قۇبىلىسقا قاتىسى جوق سىرت دۇنيەدە تۇيىسەسىڭ.

ءقازىر دە جانە بۇرىن دا ادامنىڭ ومىرىنە، ونىڭ ىسىنە قاراپ قۇدايعا سەنەتىنىن نەمەسە سەنبەيتىنىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. پراۆوسلاۆتىق سەنىمدى اشىق ۋاعىزدايتىندار مەن ونى جوققا شىعاراتىنداردىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بولسا، ول ارينە، ءسوزسىز ءبىرىنشىسىنىڭ پايداسىندا ەمەس. ءقازىر دە جانە بۇرىن دا پراۆوسلاۆتىق مويىنداۋ جانە ۋاعىزداۋ كوبىنە نادان، قاتىگەز جانە ارسىز، وزدەرىن وتە جوعارى سانايتىن ادامداردىڭ اراسىندا كەزدەستى. ال اقىل مەن ادالدىق، اشىق مىنەز، مەيىرىمدىلىك پەن ادامگەرشىلىك كوبىنە وزدەرىن دىنگە سەنبەيتىندەر اراسىندا تارالدى.

مەكتەپتە يماندىلىقتى وقىتىپ، شاكىرتتەردى شىركەۋگە جىبەرەتىن، شەنەۋنىكتەردەن تۇرمىسىندا دىنگە قاتىسى تۋرالى كۋالاردى تالاپ ەتەتىن. ءقازىر دە جانە بۇرىن دا ءبىزدىڭ ورتادا وقىعان، ءبىلىم العان جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەمەيتىن ادامدار حريستياندار اراسىندا تۇراتىنىن ءبىر ەسكە الماي ءومىر سۇرە الدى، وزدەرىن حريستياندىق پراۆوسلاۆتىق ءىلىمدى ۇستايتىندارمىز دەپ ەسەپتەدى.

ءقازىر دە جانە بۇرىن دا سىرتقى كۇشتىڭ قولداۋىمەن ارەڭ تۇرعان ءدىني سەنىم وعان قارسى تۇراتىن ءومىردىڭ جانە ءبىلىمنىڭ قۋاتىنا قارسى تۇرا المادى، ونىڭ ۇستىنە ادام ءوزىنىڭ ءدىني سەنىمىن ەلەستەتىپ ۇزاق ءومىر ءسۇردى، ال شىنىندا بالا كەزىنەن وعان ۇيرەتكەن ءدىني سەنىمنەن ىزدە قالمادى، ول ونىڭ بويىندا جوق ەكەنىن ءوزى دە سەزبەدى.

اقىلدى جانە شىنشىل س. دەگەن ادام ماعان قالاي قۇدايعا سەنۋدەن قالعانى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى.

ول جيىرما التىدا بولاتىن، بىردە اڭشىلىقتا جۇرگەندە بالا كەزىندەگى ادەتى بويىنشا س. كەشتە سىيىنۋعا تۇرادى. اڭشىلىققا بىرگە شىققان، ءشوپ ۇستىندە وعان قاراپ جاتقان ۇلكەن اعاسى س. سىيىنىپ بىتكەن سوڭ: «سەن وسى كۇنگە دەيىن بۇنى ىستەيسىڭ بە؟» دەيدى. بۇدان سوڭ ولار بىرىنە- ءبىرى ەشتەڭە دەمەيدى. س. وسى كۇننەن باستاپ قۇدايعا سىيىنۋدى، شىركەۋگە بارۋىن قويادى. مىنە وتىز جىل بولدى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتپەيدى، تارانبايدى، شىركەۋگە بارمايدى. ول اعاسىنىڭ كوزقاراسىن بىلگەننەن ەمەس، نە ءوزىنىڭ جانىنا بىردەڭە ىستەيىنشى دەگەننەن وعان قوسىلعان جوق، اعاسى ايتقان ءبىر اۋىز ءسوز ونىڭ جۇرەگىندە ءدىني سەنىم بار دەگەن، ءبىراق بوس تۇرعان قۋىسقا تۇرتكى بولىپ، ءوزىنىڭ سالماعىنان قۇلايىن دەپ تۇرعان قابىرعانى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ جىبەرگەندەي بولدى، ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، كرەستكە شوقىنۋ، قۇلشىلىققا جىعىلۋ ءمانسىز ەكەنىن، ولاردىڭ قاجەتسىزدىگىن ءتۇسىنىپ، ول قۇدايعا سىيىنۋدى توقتاتادى.

كوپتەگەن ادامدار تاپ وسىنداي جاعدايدى بولدىدەپ ويلايمىن. مەن ءدىني سەنىمدى ماقساتىنا قول جەتۋدىڭ الدامشى قۇرالى ەتىپ الاتىندار تۋرالى ايتىپ تۇرعان جوقپىن (ونداي ادامدار قۇدايعا مۇلدەم سەنبەيتىندەر، ويتكەنى ولار ءدىني سەنىمدى تىرشىلىكتەماقساتقا جەتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە قولدانادى، وندا ول ءدىني سەنىم ەمەس شىعار) مەن ءبىزدىڭ دەڭگەيدەگى قازىرگى وقىعان، وزدەرىنە ادال ادامدار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ دەڭگەيدەگى وقىعان قازىرگى ادامدار ءومىر مەن ءبىلىمجاساندى عيماراتتى قۇلاتتى دەپ وزدەرىن قۇدايدان ءبىرجولاتا بوساتتى، نەمەسە ءوزىڭىز بايقاعانداي، بۇنىسىن وزدەرى دە بايقامادى.

بالا كەزدەن مەنى ۇيرەتكەن ءدىني سەنىمدى باسقالار جوعالاتقانداي مەن دە سولاي جوعالتتىم، ايىرماشىلىعى سول، مەن ەرتە كەزدەن كوپ وقىدىم، ويلانا باستادىم، مەنىڭ دىننەن بۇرىلۋىم ەرتە، سانالى تۇردە بولدى. ون التى جاستان باستاپ مەن قۇدايعا سىيىنعان ەمەسپىن، جۇرەگىمنىڭ قالاۋى بويىنشا شىركەۋگە بارۋدى، ورازا ۇستاۋدى قويدىم. بالا كەزىمنەن ماعان ايتقاندارعا سەنگەن ەمەسپىن، مەن باسقاعا سەندىم، مىناعان ناقتى سەنىپ ەدىم دەپ تە ايتا المايمىن. سونىمەن بىرگە، مەن قۇدايعا سەندىم بە نەمەسە ونى مويىندادىم با ونى دا ايتا المايمىن، شىندىعىندا، مەن قۇدايدى جوققا شىعارعان ەمەسپىن، حريستوس پەن ونىڭ ىلىمىندە تەرىسكە شىعارمادىم، ءبىراق ونىڭ ءىلىمىنىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم دەپ تاعى ايتا المايمىن.ەندى سول كەزدى ەسكە السام، ماعان تۇسىنىكتى بولعانى، مەنى بيلەپ العان حايۋاندىق تۇيسىكتەردەن باسقا جالعىز سەنىم بار ەدى، ول جەتىلسەم دەگەن سەزىم بولاتىن. ءبىراق جەتىلۋدىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ ماقساتى نەدە ەكەنىن سول كەزدە تۇسىندىرە المايتىنمىن. مەن اقىلىمدى جەتىلدىرۋگە تىرىستىم، ومىردەن، مەنى كەۋدەمنەن يتەرگەننىڭ، الدىما كەزدەسكەننىڭ بارىنەن ساباق الدىم؛ مەن ءوزىمنىڭ جىگەرىمدى جەتىلدىرۋگە تىرىستىم، — وزىمە قاعيدالار بەلگىلەدىم، سول قاعيدا ەرەجەلەردى بۇزباۋعا تىرىسىپ، ەركىمدى جەتىلدىردىم، ءارتۇرلى جاتتىعۋلار ارقىلى كۇش-قۋاتىمدى، ەپتىلىگىمدى شىڭدادىم، ءوزىمدى قيناپ شىدامدىلىققا، توزىمگە ۇيرەتتىم. وسىنىڭ ءبارىن مەنىڭ جەتىلۋىم دەپ سانادىم. ارينە، باسىندا رۋحاني جەتىلۋ تۇردى، ارتىنان ول مەنىڭ جالپى جەتىلۋىمە بايلانىستى ەدى، ياعني مەن ءوزىم الدىندا، قۇدايدىڭ الدىندا الدىندا جاقسى بولۋ ءۇشىن ەمەس، باسقا ادامداردان جاقسى بولسام دەگەن تىلەگىم تۇردى. سوڭىندا باسقالاردان جاقسى بولسام دەگەن تىلەگىم باسقالاردان كۇشتى بولسام، ارتىق بولسام، باي بولسام، اتاقتى بولسام دەگەن تىلەككە ۇلاستى.

II

مەن كەيىن ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ ءومىر تاريحىمدى، جاستىق شاعىمنىڭ اسەرلى جانە عيبراتتى ون جىلى تۋرالى ايتىپ بەرەرمىن. مەنىڭشە جاس كەزىندەاركىم مۇندايدى باسىنان كەشىرەدى دەپ ويلايمىن. مەن بار جان دۇنيەممەن جاقسى بولۋعا تىرىستىم، جاس ەدىم، ومىرگە قۇشتاربولاتىنمىن،جاقسىلىق ىزدەگەندە ومىردە جالعىز، جاھاندا جالعىز ەدىم. قانداي بولماسىن شىن ىقىلاسىمدى بىلدىرگىم كەلگەندە، مەن ءارقاشاندا رۋحاني جاقسى بولۋدى ويلايتىنمىن، سول ءۇشىن مەنى جاقتاعاندار دا، كۇلگەندەردە بولدى، ال ەندى جيركەنىشتى قۇمارلىققا بوي الدىرا باستاعاندا مەنى قۇپتاپ شىعا كەلەتىن.

اتاق، داڭق، مانساپ، بايلىق، ءتانقۇمارلىق، تاككاپارلىق، اشۋ، كەك — ءبارى قۇپتالاتىن. اتالعان تولى قۇشتارلىققا بەرىلىپ، ۇلكەندەرگە ۇقساي باستادىم، ءبىراق بۇنى توقتاتۋ كەرەگىن دە سەزەتىنمىن. مەن قولىندا تۇرعان كەزدە مەيرىمدى، تازا پەندەشىل اپايىم: rien ne forme un ەeune homme comme une liaison avec une femme comme il faut"؛ (جاس ادامدى ادەپتى ايەلمەن قاتىناستان باسقا اقىلعا سالىپ قالىپتاستىرمايدى.) ماعان كۇيەۋى بار ايەلمەنقاتىناس راحاتىن تىلەيتىن، ول ماعان تاعى ءبىر راحات، اديۋتانت بولعانىمدى تىلەيتىن، ەڭ جاقسىسى پاتشانىڭ اديۋتانتى بولعانىمدى جانە ەڭ ۇلكەن باقىت، مەنىڭ وتە باي قىزعا ۇيلەنىپ، سونىڭ سالدارىنان مەنىڭ كوپ قۇلدارىم بولعانىن قالايتىن.

وتكەن سول جىلداردى جۇرەگىم سىزداپ، قىزارىپ، جيىركەنىشپەن ەسكە الامىن.

مەن سوعىستا ادامداردى ءولتىردىم، ولاردى دۋەلگە شاقىردىم، مۇجىقتاردىڭ ادال ەڭبەگىن ءىشىپ جەپ، شاشىپ كارتاعا ۇتتىردىم، ولاردى ولىمگە كەستىم، ادامشىلىقتان شىعىپ الدادىم.... وتىرىك، ۇرلىق، ءتۇرلى جىنىستىق ءتانقۇمارلىق، ىشىمدىك، ادامعا قيانات جاساۋ، ءولتىرۋ... مەن ىستەمەگەن قىلمىس جوق، وسىلار ءۇشىن مەنى كادىمگى قۇپتايتىن، قۇرداستارىم سالىستىرمالى تۇردە مەنى ونەگەلى ادام سانايتىن، سانادى دا. مەن وسىلاي ون جىل ءومىر ءسۇردىم.

سول كەزدە كەۋدەمە نان ءپىسىپ، پايدا تابۋ ءۇشىن، ادامدارعا جاقسى كورىنۋ ماقساتىندا جازا باستادىم. مەن ومىردە ىستەگەندەرىمدى سول كۇيىندە جازدىم. ابىرويعا بولەنىپ، كوپ اقشا تابۋ ءۇشىن جاقسىنى جاسىرىپ، جاماندى اسىرىپ وقىرمانعا كورسەتۋ كەرەك بولدى. مەن تاپ سولاي ىستەدىم. جازعاندارىمدا ءومىرىمنىڭ ءمانى سانالاتىن ىزگى نيەتتەرىمدى ەنجارلىقپەن، مىسقىلمەن جاسىرۋ ءۇشىن قانشاما قۋلىققا باردىم دەيسىڭ. مەن وسىلايشا،ءوز ماقساتىما جەتتىم: مەنى ماقتاي باستادى.

جيىرما التى جاسىمدا سوعىستان كەيىن پەتەربۋرگكە كەلىپ جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا قوسىلدىم. ولار مەنى وزدەرىنىڭ ادامى رەتىندە قابىلدادى، ولار مەنى قولپاشتايتىن، جاعىمپازداناتىن. اينالاما قاراپ ۇلگەرگەنىم سول ەدى، ارالاسىپ كەتكەن جازۋشىلاردىڭ سول كەزدەگى ادامدارعا دەگەن كوزعاراستارى ماعان دا جۇقتى، مەنىڭ بۇرىننان جاقسارسام دەگەن نيەتىم قۇمعا ءسىڭدى. بۇل كوزعاراسىم مەنىڭ ازعانىمدى اقتايتىن تەوريانى تۋعىزدى.

قالامگەرلەردىڭ ادام ومىرىنە دەگەن كوزقاراستارىنا قاراسام، جالپى ءومىر دامۋ ۇستىندە، دامۋ بارىسىندا ەكەن، ەڭ باستىسى — ولاردىڭ ادامدار ومىرىنە ارالاسۋى كەرەك، ادامداردىڭ وي—ساناسىنا جازۋشىلار مەن اقىنداردىڭ ىقپالىماڭىزدى ەكەن. ءبىزدىڭ مىندەت —ولاردى ۇيرەتۋ. وزىمە وسى ءبىر تابيعي سۇراقتى قويماس بۇرىن: ولاردى نەگە ۇيرەتە الامىن دەگەندى ءبىلۋ ءتىپتى ماڭىزدى ەمەس ەكەنىن تەوريا تۇرعىسىندا انىقتادىم، ال جازۋشى، اقىن سانالى تۇردە ەشقاشاندا ۇيرەتپەيدى. مەن كەرەمەت كوركەم جازاتىن جازۋشى، اقىن ەدىم، سوندىقتاندا ماعان بۇل تەوريانى يگەرۋ قيىنعا تۇسپەدى. مەن جازۋشى،اقىن كىم ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ ادامداردى جازىپ ۇيرەتتىم. ماعان سول ءۇشىن اقشا تولەيتىن، مەنىڭ ىشەتىن ازىعىم، جاتاتىن ءۇيىم، توسەك بولىسەتىن ايەلدەرىم، ورتام بولدى، اتاعىم بار ەدى. سوعان قاراعاندا مەنىڭ جازعاندارىم وتە دۇرىس دەپ سانالعانى عوي.

پوەزيادا جانە ومىردە ءپىر تۇتاتىن ادامدار بولادى، مەن سونداي ءپىر تۇتقان ابىز ەدىم. ابىز بولۋ — ماعان ۇنايتىن جانە ءتيىمدى ەدى. مەن كوپ جىلدار جازۋشىلىق قىزمەتىمنىڭ اقيقاتىنا سەنىپ، كۇمان كەلتىرمەي ءجۇردىم. تەك ەكىنشى، اسىرەسە ءۇشىنشى جىلى عانا كۇمانىم تۋا باستادى، مەن ومىرلىك سەنىمىمنىڭ كۇماندى ەكەنىنىن سەزىپ،ويلانا باستادىم. بايقاعان ءبىرىنشى كۇمانىم، كوپتەگەن جازۋشى ابىزدار وزدەرىنىڭ ورتاسىنا سىيمايدى ەكەن. بىرەۋلەرى: بىزدەر ەڭ جاقسىلارمىز، ناعىز ۇيرەتۋشى — ۇستازدارمىز، ادامدارعا قاجەتىن بىزدەر عانا ۇيرەتە الامىز، ال باسقالارى دۇرىس وقىتپايدى دەسە، ەكىنشىلەرى: ءبىز —شىن مانىندەگى ۇستازبىز، ال سەندەر دۇرىس وقىتپايسىڭدار دەيدى. ولار داۋلاسىپ، تالاساتىن، ءبىرىن-بىرى الدايتىن، ءبىرىن-بىرى داتتايتىن. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ ارامىزدا كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس دەمەي، ىشىمىزدە ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ وسى قىزمەتىمىزدىڭ ارقاسىندا وزدەرىنىڭ پاسىق ويلارىنا جەتكەندەردە كەزدەسەتىن. وسىنىڭ ءبارى مەنى ءبىزدىڭ قىزمەتتىڭ اقيقاتىنا سەنىمسىزدىكپەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى.

سونىمەن مەن جازۋشىلىق كاسىپتىڭ اقيقاتىنا كۇماندانىپ، جازۋشى ابىزدارعا مۇقيات قاراي باستادىم، كوزىم جەتكەنى، جازۋشى ابىزدار شەتىنەن وڭباعان،ارسىز، مىنەزدەرى ناشار — ولاردىڭ كوبى مەنىڭ بۇرىنعى قىدىرىمپاز ومىرىمدە، اسكەري قىزمەت بارىسىندا كەزدەستىرگەن ادامداردان دا تومەن، كەۋدەلەرىنە نان پىسكەن، وزدەرىنە شەكسىز ريزا، تىرشىلىگىنە ماز-مايرەم، قاسيەتتىلىكتەن مۇلدەم جۇرداي ادامدار ەكەن. بۇنداي ادامدار ماعان جيركەنىشتى ەدى، مەندە وزىمە جيىركەنىشتى بولدىم، مەن بۇل سەنىمىمنىڭ جالعان ەكەنىن ءتۇسىندىم.

ءبىر قىزىعى سەنىمىمنىڭ جالعان ەكەنىن تەز ءتۇسىنىپ، ودان باس تارتتىم، ءبىراق ولاردىڭ ماعان تاققان — قالامگەر، اقىن، ۇستاز دەگەن اتاقتارىنان باس تارتقان جوقپىن. نەگە ۇيرەتۋ كەرەكتىگىن مەن وزىمدە بىلمەي تۇرىپ، اڭعالدىقپەن، اقىن، شەبەر جازۋشى بارلىعىنا ۇيرەتە الادى دەپ شەشتىم. مەن وسىلاي جازدىم.

جازۋشى ادامدارمەن ارالاسقان سايىن مەنىڭ بويىما جاڭا كەمشىلىكتەر جامىلدى — ول شەكسىز ماقتانشاقتىق پەن ەشتەڭە بىلمەي تۇرىپ مەن ۇيرەتۋگە جاراتىلعانمىن دەگەن جارىمجان سەنىم بولاتىن.

ءقازىر سول كەزدى ەسكە الا وتىرىپ، سول ۋاقىتتاعى مەنىڭ كوڭىل-كۇيىم، سول كەزدەگى ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىن (وندايلار ءقازىر مىڭداعان شىعار) ماعان ايانىشتى، قورقىنىشتى جانە كۇلكىلى ەدى، ويتكەنى مەن ءوزىمدى جىندىحانا ۇيىندە جۇرگەندەي سەزەتىنمىن.

بىزدەر ۇنەمى ايتا بەرۋ كەرەك، جازا بەرۋ قاجەت، مۇكىندىگىنشە جىلدام جازىپ، شۇعىل باسىپ، كوبىرەك ۇسىنۋ كەرەكتىگىنە، ونىڭ ءبارى ادامزات ءۇشىن كەرەك دەگەنگە سول كەزدە سەنەتىنبىز. مىڭداعان بىزدەر سياقتىلار، ءوزارا جانجالداسىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز جوققا شىعارىپ، ۇنەمى بىرەۋلەردى ۇيرەتىپ شىعارما جازاتىنبىز، جازعاندارىمىز جاريالانىپ باسىلاتىن. جىندىلار ۇيىندەگىدەي ءوزىمىزدىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىنىمىزدى جاسىرىپ، ءومىردىڭ ەڭ قاراپايىم سۇراق نە جاقسى، نە جامان دەگەنگە جاۋاپ تابا الماي، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تىڭداماي، مەنى دە ارتىنان قوستاسىن، نە ماقتاسىن دەپ، كەيدە وتىرىك قوستاپ، ال كەيدە وتىرىك ماقتاپ، كەيدە اشۋلانىپ، كەيدە جەكىرىپ جاتاتىنبىز.

مىڭداعان جۇمىسكەرلەر كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، بار كۇشتەرىن سالىپ، ميلليونداعان ءسوزدى باسپاعا تەرىپ، ونى باسىپ شىعاراتىن، پوشتا ارقىلى بۇكىل رەسەيگە تاراتاتىن، تاسيتىن، جەتكىزەتىن، ال بىزدەر بولساق ولاردى تىنباي وقىتىپ ۇيرەتەتىنبىز، ءتىپتى ولار ءبىزدى تىڭدامايدى دەپ رەنجيتىنبىز.

ماعان ءقازىر تۇسىنىكتى بولعانى سول كەزدە ەڭ جامانى، جۇرتقا ايتاتىن ءبىزدىڭ اڭگىمەلەرىمىز استارىندا بارىنشا كوپ اقشا تابۋ،تانىمال بولۋ، داڭققا بولەنۋ تۇراتىن. وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بىزدەر كىتاپ جازۋدان، گازەت شىعارۋدان باسقا ەشتەڭە بىلمەيتىنبىز. بىزدەر قولىمىزدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادىق. ەشكىمگە كەرەك جوق ءىستى جاساۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى ەرەكشە جارالعان ادامدار سانادىق، بۇنىمىزعا ءوزىمىز سەنىمدى بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزدى اقتاپ الاتىن تۇجىرىمداردى دا تاۋىپ الدىق. سونىمەن، ءبىز: دۇنيەنىڭ ءبارى اقىلعا سىيىمدى ەكەن، اينالا ءوسۋ ۇستىندە، اعارتۋشىلىق ارقاسىندا ءوسۋ ۇستىندە ەكەن، اعارتۋشىلىققا باعىتتالعان كىتاپتاردى، گازەتتەردى تاراتۋ ارقىلى دامۋ ۇستىندە دەگەندى شىعارىپ الدىق. سول ءۇشىن بىزگە كوپ اقشا تولەيدى، ءبىزدى سىيلايدى، سوندىقتاندا ءبىز كىتاپتار جازامىز، گازەتتەر شىعارامىز، سوندىقتاندا ءبىز كەرەك ادامدارمىز دەگەندى ويلاپ تاپتىق. ويىمىز دۇرىس بولار ما ەدى، ەگەر دە ءبىز بۇنىمەن بىرىمىزبەن ءبىرىمىز تەگىستەي كەلىسسەك؛ جوق، بىرەۋدىڭ ايتقان ويىنا، ەكىنشى بىرەۋدىڭ قارسى ويى تۇراتىن، بۇل ءبىزدى ويلاندىرۋعا ءتيىس ەدى، ءبىراق ءبىز بۇعان ويلانبادىق. بىزگە پارتيا ادامدارى كوپ اقشا تولەيتىن، ءبىزدى ماقتايتىن، ياعني بىزدەر ءوزىمىزدىڭ ءىسىمىزدى دۇرىس اتقارعانىمىز عوي. ماعان ءقازىر تۇسىنىكتى بولعانى، سول كەزدە جىندىحانا ۇيىنەن ءبىزدىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعىمىز جوق ەدى، مەن بۇعان كومەسكى كۇدىكپەن قاراپ،ەسۋاس ادام سياقتى وزىمنەن باسقالاردىڭ ءبارىن ەسۋاس سانايتىنمىن.

III

وسىلاي ەسالاڭدىققا سالىنىپ، ۇيلەنگەنگە دەيىن تاعى التى جىل ءومىر ءسۇردىم. مەن وسى كەزدە شەت ەلگە اتتاندىم. ەۆروپاداعى ءومىرىم جانە الدىڭعى قاتارلى ەۆروپا ادامدارىمەن سىرلاسۋىم مەنىڭ جەتىلسەم دەگەن ويىمدى ونىڭ ۇستىنە نىعايتا ءتۇستى، ويتكەنى مەنىڭ بويىمدا بار سەنىمدى مەن ولاردان دا كەزدەستىردىم. بۇل سەنىم مەنىڭ سانامدا قالىپتاسقان، ءبىزدىڭ ۋاقىتتىڭ وقىعان ادامدارى بويىنداعى قاراپايىم تۇسىنىك ەدى. بۇل سەنىم "پروگرەسس" دەگەن سوزبەن انىقتالاتىن. سول كەزدە ماعان «پروگرەسس» ناقتى نارسەنى بىلدىرەتىن سياقتى كورىنەتىن. كەۋدەسىندە جانى بار ادامدى ويلاندىرىپ، قالاي دۇرىس ءومىر سۇرسەم دەگەن سۇراققا: — «پروگرەسكە ساي ءومىر ءسۇرۋ كەرەك»، —دەپ جاۋاپ بەرەتىنمىن، بۇل قايىقتا وتىرىپ داۋىل مەن تولقىنعا قارسى ەسىپ، وعان قويعان باستى جانە جالعىز: «بۇل باعىت ءبىزدى قايدا اپارادى؟» دەگەن سۇراققا — «ايتەۋىر ءبىر جاققا جەتكىزەدى» دەگەنمەن بىردەي ەدى، مەن پروگرەسس دەگەندى ءالى تۇسىنە قويعان جوق ەدىم.

مەن سول كەزدە بۇنى تۇسىنگەن جوقپىن. تەك كەيدە اقىلىم ەمەس، ىشكى سەزىمدەرىم قارسى شىعاتىن، ادامدار وزدەرىنىڭ ومىردە بىلمەيتىنىن وسىلاي جاسىراتىن. پاريجدە جۇرگەندە، ادامدى جازالاۋ كەزىندە باسىنىڭ شابىلۋى مەنىڭ پروگرەسكە دەگەن سەنىمىمدى مۇلدە جوققا شىعاردى. ادام باسىنىڭ دەنەسىنەن اجىراپ جاشىككە سارت ەتىپ تۇسكەنىن كورگەندە مەن جان دۇنيەممەن اقىل وي مەن دامۋدىڭ قانداي بولماسىن قازىرگى تەوريالارى، جەر جۇزىندە ءومىر سۇرەتىن بارلىق ادامدار ماعان جاراتىلىس بويىنشا وسىلاي بولۋى كەرەك دەسە دە، بۇل وتە جامان، بۇنى كورىپ تۇرىپ بۇنداي قىلىقتى اقتاي المايتىنىمدى جۇرەگىممەن سەزدىم. سانامدا قالعانى، پروگرەسسكە دەگەن سەنىمىمدى جويعان تاعى ءبىر ءجايت — اعامنىڭ ءولىمى ەدى. اقىلدى، قايىرىمدى، وتە جاقسى ادام، مەنىڭ اعام جاس كەزىندە اۋرۋعا شالدىعىپ، ءبىر جىلداي اۋىرىپ، قينالىپ ءولدى، ول نە ءۇشىن ءومىر سۇرگەنىن، ونىڭ ۇستىنە نەگە ولەتىنىن بىلمەي قايتىس بولدى.ول قينالىپ جاتقاندا ەشقانداي تەوريالار ماعان دا، وعاندا جاۋاپ بەرە المادى.

بۇل كەيدە ويىما تۇسەتىن ءشۇبالارىم بولسا دا، مەن ءبارىبىر پروگرەسكە دەگەن سەنىممەن،ودان ءارى ءومىر سۇرە بەردىم. «ءبارى دامۋ ۇستىندە، مەندە كوپپەن بىرگە دامۋ ۇستىندەمىن، ال نە ءۇشىن دامۋ ۇستىندەمىن، ونى ۋاقىت كورسەتەدى» دەپ ءومىر سۇرە بەردىم. سول كەزدەگى ىشكى سەنىمىمىمە وسىلاي جاۋاپ قايىرۋ ماعان قاجەت ەدى.

شەت ەلدەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن مەن دەريەۆنياعا قايتىپ، كرەستيانداردى وقىتاتىن مەكتەپكە قىزمەتكە تۇردىم. وقۋ ساباقتارى ماعان تانىس بولاتىن، ادەبيەت وقىتۋشىسى قىزمەتىنەن ماعان تۇسىنىكتى بولعانى، ادەبيەتتەگىدەي بۇندا كوزدى الدايتىن وتىرىك جوق ەكەن. بۇل جەردە دە مەن پروگرەسس ءۇشىن جۇمىس ىستەدىم، ەندى پروگرەستىڭ وزىنە مەن سىن كوزبەن قارايتىن بولدىم. مەن وزىمە پروگرەسس كەيدە دۇرىس بولمادى دەپ، العاشقى ادامدارعا، كرەستيان بالالارىنا مۇلدەم ەركىن قاراپ، ولارعا وزدەرى قالايتىن پروگرەسس جولىن تاڭداۋدى ۇسىنۋ كەرەك دەپ سانادىم.

مەن نەگە ۇيرەتۋدى باسىنان بىلمەي تۇرىپ، وقىتۋعا قاتىستى شەشىلمەيتىن ماسەلەلەر توڭىرەگىندە شىرمالدىم دا قالدىم. جوعارى ادەبي قىزمەت ورتاسىندا ءوزىم بىلمەي تۇرىپ بىرەۋدى ۇيرەتۋگە بولمايتىنىن، ويتكەنى اركىم وزىنشە ۇيرەتەتەتىن،ولار ءوزارا داۋلاسىپ، وزدەرىنىڭ بىلمەگەنىن بىرىنەن ءبىرى جاسىراتىنىن انىق بىلەتىنمىن؛ ال كرەستيان بالالارىن ولارعا نەنى وقىعىسى كەلگەنىن وقىتىپ اينالىپ وتۋگە بولادى دەپ سانادىم. ءقازىر ەسكە السام كۇلكىلى ەكەن، ءوزىمنىڭ كۇيتشىلىگىمدى ەكى ەتپەۋ ءۇشىن تالاي بۇلتاقتاپ — جۇرەگىمنىڭ تۇبىندە، مەنوزىمدە ولاردى نەگە وقىتۋ قاجەتىنبىلمەيتىنمىن. مەكتەپتە وتكىزگەن وقۋلاردان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن مەن تاعى شەت ەلگە اتتاندىم، بۇل جولى نەگە وقىتۋ كەرەگىن بىلمەگەندىكتەن، ۇيرەنىپ كەلۋ ءۇشىن جولعا اتتاندىم.

شەت ەلدە وقىپ، بىلىممەن قارۋلانىپ، كرەستيانداردى بوساتقان جىلى رەسەيگە قايتىپ ورالدىم، بىتىمگەرشىلىكپەن شۇعىلدانىپ، وقىماعان ءحالىقتىوزىم شىعارا باستاعان جۋرنال ارقىلى وقىتا باستادىم. ءىسىم العا باسىپ، جاقسارعانداي بولدى، بىراقمەن ءوز اقىلىمنىڭ ساۋ ەمەستىگىن، بۇنىڭ ۇزاققا سوزىلۋى مۇمكىن ەمەسىن سەزدىم. مۇمكىن مەن ەلۋگە تولعان شاعىمدا ومىردەن تورىعىپ، ۇمىتسىزدىككە ۇرىنار ما ەدىم، ەگەر دە ءومىرىمنىڭ تاعى ءبىر جاعى بولماسا، ول مەن ءالى تانىپ بىلە قويماعان، مەنى قۇتقارۋعا تىرىسقان مەنىڭ وتباسىم ەدى.

بىتىمگەرشىلىك قىزمەت، مەكتەپ پەن جۋرنال اراسىنداعى جۇمىس مەنى قاجىتىپ، شارشاتىپ جىبەردى، مەن ءۇشىن بىتىمگەرشىلىكتى شەشۋ اۋىر بولعانى سونشا، ءتىپتى شاتاستىم دەسەم دە بولادى، مەكتەپتەگى مەنىڭ جۇمىسىم ءقازىر ەسىمە ارەڭ تۇسەدى، بىلمەيتىنىمدى جاسىرىپ، ءوزىم بىلمەيتىندەردى ۇنەمى بىرەۋلەردى ۇيرەتۋگە قۇرىلعان جۋرنالداعى قىزمەتىم جيىركەنىشتى ەدى، وسىدان مەنىڭ ءتانىم ەمەس، جانىم اۋىرىپ، مەن دالاعا باشقۇرتتارعا كەتتىم — تازا اۋا جۇتىپ، قىمىز ءىشىپ، جانۋارلارشا ءومىر ءسۇرىپ قايتتىم.

سول جەردەن كەلگەننەن كەيىن ۇيلەندىم. باقىتتى وتباسىنىڭ جاڭا قىزىقتارى مەنى ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋدەن ويىمدى مۇلدەم ءبولدى. مەنىڭ ءومىرىم سول كەزدە وتباسىما، ايەلىمە، بالالارىما، ولاردىڭ كۇن كورىس مۇقتاجىن ەسەلەۋگە جۇمسالدى. جەتىلسەم دەگەن مەنىڭ تالپىنىسىم، جالپى جەتىلسەم دەگەن تىلەگىممەن قوسا، ەندى وتباسىما جاقسى بولسىن دەگەن ماقساتىما اۋىستى.

وسىلاي تاعى ءبىر ون بەس جىل ءوتتى.

مەن وسىلاي جالعاسقان ون بەس جىل ىشىندە جازۋشىلىقتى بولماشى ءىس دەپ ساناسامدا، جازۋىمدى توقتاتپادىم. جازۋشىلىق قىزمەتتىڭ مول اقشالاي تابىسىنا، شامالى ەڭبەگىمنىڭ ماقتانىش قىزىعىنا ءتۇسىپ، ماتەريالدىق تىرشىلىگىمدى جاقسارتىپ، جازۋشىلىق كاسىپتى ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى ادام جانىن قينامايتىن قۇرال ەتىپ الدىم.

مەن وقىرمانعا تۇسىنىكتى، انىق نارسەلەردى جازدىم، اركىم ءوزى ءۇشىن، ءوزىنىڭ وتباسى ءۇشىن جاقسى ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىگى تۋرالى جازدىم.

وسىلاي ودان ءارى ءومىر سۇرە بەردىم، بەس جىلدان كەيىن بويىمدا وتە ءبىر وقىس جاعدايلار ورىن الا باستادى:باسىندا ونى تۇسىنبەدىم، ال ارتىنان ءومىرىم توقتاپ قالاتىنىن سەزىنە باستادىم، مەن قالاي ءومىر ءسۇرۋ كەرەكتىگىن، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەي، ۋايىمعا سالىناتىندى شىعاردىم. كەيدە مۇنداي ساتتەر وزىنەن ءوزى جوعالىپ، ءومىرىم بۇرىنعىداي جالعاساتىن، ارتىنان سول كۇيىندە قايتالاناتىن. ءومىرىمنىڭ بۇلاي وزگەرۋى ۇنەمى: — نەگە؟ دەگەن بىرىنە-بىرى ۇقساس سۇراقتاردان تۇراتىن.

ءيا، سودان كەيىن؟

باسىندا ولار ماعان ماعىناسىز، ورىنسىز سۇراقتار سياقتى كورىنەتىن.

بۇنىڭ ءبارى مەن بىلەتىن،بەلگىلى سۇراقتار بولاتىن، ولاردى كەز-كەلگەن ۋاقىتتا شەشكىم كەلگەندە شەشەمىن، ەشقانداي قيىندىعى جوق، — ءقازىر ول ماسەلەلەرمەن شۇعىلدانۋعا قولىم تيمەيدى، ال قاجەت بولعان كەزدە جاۋابىن بەرەرمىن دەپ ءجۇردىم. قويىلاتىن سۇراقتار ءجيى قايتالانىپ، باس بۇرعىزباي، تاباندىلىقپەن مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتىپ، تۇرىپ الدى، ءبىر قىزىعى سۇراقتار ءبىر نوقتاعا شوعىرلانىپ، قارا توبەلگە اينالىپ،جاۋاپسىز سۇراقتارعا جينالدى.

اركىم ومىرىندە ىشكى جان ازاسىن باستان وتكەرەدى. باسىندا اۋرۋعا شالدىققان ادام سىرقاتقا نازار اۋدارمايدى، ودان سوڭ اۋرۋدىڭ جازىلمايتىن بەلگىلەرى كورىنە باستايدى، ول بەلگىلەر ءجيى قايتالانىپ، شەكسىز ۋايىمعا ۇلاسادى، جويىلمايتىن قايعىعا ۇلعايادى، اۋرۋعا شالدىققان ادام سىرقاتىنا قاراپ ۇلگەرگەنشە، اۋرۋ دەپ قابىلداعانى باسقا ۇلكەن دۇنيە ەكەنىن اڭعارادى، ول — اجال ەكەن.

بۇنداي وقيعا مەنىڭدە باسىمنان ءوتتى.مەن مۇنىڭ، ەگەر دە سۇراقتار ۇنەمى قايتالانىپ تۇراتىن بولسا، بۇل دەرت ەمەس ەكەنىن، ولارعا جاۋاپ قايىرۋ كەرەگىن سەزدىم. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە تىرىستىم. سۇراقتار ورىنسىز، قيىن ەمەس، بالالارعا قويىلاتىن قاراپايىم سۇراقتاردان تۇراتىن. ولارعا كىرىسىپ، جاۋاپ قايىرۋعا تىرىسا باستاسام بولدى، سول ساتىندە، بىرىنشىدەن، ولار بالالارعا ارنالعان جانە ورىنسىز سۇراقتار ەمەس ەكەنىنە كوزىم جەتتى، ال باستىسى ولار ادام ءومىرىن قامتيتىن تەرەڭ ماسەلەلەر ەكەن، ەكىنشىدەن، قانشاما ويلانىپ، شەشىمىن تابۋعا تىرىسقانمەن، مەن ولارعا جاۋاپ بەرە المايدى ەكەنمىن. ساماراداعى جەر قوجالىعىم، بالا تاربيەسى، كىتاپ جازۋمەن شۇعىلدانۋ نە ءۇشىن كەرەك، ولارمەن نەگە اينالىسۋىم كەرەگىن ءبىلۋىم كەرەك ەكەن. ولاردىڭ نە ءۇشىن ماعان قاجەتىن انىقتاماي — مەن ەشتەڭە ىستەي المايدى ەكەنمىن. سول كەزدە شارۋاشىلىعىمدى ويلاعاندا، ماعان بىردەن ويىما تۇسكەنى: «ءيا، جاقسى سامارا گۋبەرنياسىندا 6000 دەسياتينا جەرىم، 300 باس جىلقىم بولادى ەكەن، سودان كەيىن؟...». مەن اسىعىپ بارىپ، نە ويلارىمدى بىلمەيمىن. نەمەسە، مەن بالالارىمنىڭ تاربيەسى تۋرالى ويلاي باستاعاندا، وزىمە: «نە ءۇشىن كەرەك؟» دەيتىنمىن. نەمەسە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن قالاي جاقسارتۋعا بولادى دەگەندى توپشىلاي كەلىپ: «مەنىڭ ولاردا شارۋام قانشا؟» دەگەندى ايتىپ قالدىم.

جازعان شىعارمالارىم داڭقى تۋرالى ارمانداي كەلىپ، مەن وزىمە: «ءيا، جاقسى، سەن گوگولدەن، پۋشكيننەن، شەكسپيردەن، مولەردەن، الەمنىڭ بارشا جازۋشىلارىنان داڭقىڭ ارتادى ەكەن، — ءيا، سودان كەيىن!...، ەشبىر جاۋاپ تابا الماي ۇندەمەي توقتايمىن، ىشتەن تىنامىن.

---