InfoHub Logo

ەجەلدەن قازاق ءتورت تۇلىك مالدىڭ جاعدايىمەن كوشىپ-قونىپ، قىستاۋ مەن جايلاۋدىڭ اراسىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ ءومىر ءسۇردى ەمەس پە؟

و شەتى مەن بۇ شەتىنە التى اي ءجۇرىپ جەتەتىن كەڭ دالانى بىزگە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جەتكىزگەن دە، مۇرا ەتىپ قالدىرعان دا اۋليە، ابىز، دانىشپان بابالارىمىز.

سول كەڭ دالانىڭ انا شەتى مەن مىنا شەتىنە كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ كەلىن الىپ، قىز ۇزاتىپ، قۇدا-جەكجات ارتتىرىپ، «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق»، «قىز — ءورىسىڭ، ۇل — جەمىسىڭ» — دەپ دانالىق ءسوزدى ءومىردىڭ وزەكتى شىندىعىنان وربىتكەن بابالارىمىز نە دەگەن دانىشپان ەدى.

كەزىندە وڭتۇستىك حالقىنىڭ جەتىمىن جەلەپ، جەسىرىن جەبەپ، كەدەي-كەمباعالىنىڭ بايلاۋعا جەتسە، كۇرمەۋگە جەتپەي جۇرگەن ءجىبىن ۇزارتۋعا ۇلەس قوسقان ۇندەمەس بايدىڭ جاستىق شاعىنداعى بيىك پاراساتتىلىعىنىڭ ءبىر كورىنىسىن كوپشىلىككە جەتكىزۋ ماقساتىندا قولىما قالام الدىم.

مالىنا سەنگەن قاراپايىم قازاق استىقتى كوبىنە وزبەكتەردەن ساتىپ الىپ وتىرعان. ءۇيىر-ۇيىر مالىن كۇن جىلىنىپ كوكتەم شىققاننان، كۇن سۋىتىپ، قىس تۇسكەنشە تاشكەنت، سامارقاند، بۇقارا، حيۋا بازارلارىنا اپارىپ ساتىپ، ايىرباستاپ استىق، كەزدەمە، ورىك، مەيىز كەرەكتى زاتتارىن اكەلەدى ەكەن. ۇندەمەس اكەسىنىڭ مالىن بىردە تاشكەنتكە ساتۋعا الىپ بارا جاتادى. جولاي دالاعا قونىپ، اراسىندا كۇن-رايى بۇزىلسا ەلدى-مەكەنگە قونىپ، بازارشىلار تاشكەنتكە جاقىنداپ قالادى. ەرتە كوكتەم كەزى بولسا كەرەك، جاۋىن-شاشىننان قورعانعان بازارشىلار الدارىنان كەزدەسكەن اۋىلعا قونۋدى ۇيعارىسادى. بازارشىلاردىڭ ۇلكەنى ەسىن بىلگەلى ۇندەمەستىڭ اكەسىنىڭ مالىن ساتىپ، كەرەكتى تىرشىلىكتى اتقاراتىن قاريا كىسى ەكەن. جولدى دا، ەلدى دە، جەردى دە، ەلدىمەكەن اۋىلدى دا جەتى قاراڭعى تۇندە تاۋىپ باراتىن قاسيەتى بولعان.

قىردان اسىپ تۇسە بەرگەندە الدارىنان جۇپىنى شاعىن اۋىل كەزىگەدى. بۇرىن بۇل جەردە ەرتە كوكتەمدە اۋىل بولمايتىن. شاماسى قىستاپ شىققان اۋىل سياقتى. اۋىل سىرتىندا ازعانتاي ءىرى قارا مال، ازىن-اۋلاق قوي-ەشكىلەر ءجۇر. بازارشىلاردىڭ باسشىسى قاريا ۇندەمەسكە قاراپ:

— مىنا اۋىلدىڭ كىمنىڭ اۋىلى ەكەنىن انىقتاۋ كەرەك، — دەيدى.

— قالاي انىقتايمىز، — دەيدى ۇندەمەس.

— ءقازىر كورەسىڭ، ول وتە وڭاي شارۋا، — دەپ قاريا اتىن سيپالاي قامشى سالىپ، وزىڭقىراپ وقشاۋ شىعادى. اۋىل شەتىندە قوي قايىرىپ جۇرگەن ەرەسەك بالادان اۋىلدىڭ كىمدىكى ەكەنىن سۇرايدى.

— ە، ە بالام، قاي تۋعانعا جاتاسىڭدار؟، — دەيدى قاريا تاقىلداپ تۇرعان بالاعا سۇيسىنە قاراپ. قاريا ءوزىنىڭ رۋىن ايتىپ، بالامەن تانىسىپ، وزىمەن تەڭ كىسىدەي سويلەسەدى. تاشكەنتكە مال ايداپ بارا جاتقاندارىن، وسىندا قونۋدى ۇيعارىپ كەلە جاتقاندارىن ايتا كەلىپ، سەندەردىڭ اۋىلدارىڭدا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قىزدارى جوق پا؟ — دەپ بالاعا مەيىرلەنە قارايدى.

ءسال ويلانىپ تۇرىپ بالا: — جاقىپ كوكەمنىڭ ۇيىندەگى جەڭەشەم سىزدەردىڭ رۋلارىڭىزدان، سەبەبى جەڭەشەمدى تۇركىستاننىڭ قىزى دەسەدى. سودان سوڭ ءومىرى توركىنى ىزدەپ كەلمەگەن. سىزدەر ىزدەپ كەلە جاتىرسىزدار ما؟ —دەيدى.

— توركىنى ىزدەپ كەلمەگەنىن سەن قايدان بىلەسىڭ؟

— مەنىڭ ەكى جەڭەشەم بار، سولاردىڭ توركىندەرى كەلگەندە، جاقىپ كوكەمنىڭ ۇيىندەگى جەڭەشەم جىلاپتى، ونى ايەلدەر قازاننان ەت ءسۇزىپ الىپ استاۋعا سالىپ جاتقاندا ايتقان.

— سەن ايەلدەردىڭ ءسوزىن تىڭداپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەيدى ۇندەمەس.

— جوق، مەن تىڭدايىن دەگەنىم جوق، ولار ەت سالعان استاۋدى كوتەرىسۋگە مەنى شاقىرعان. مەن جاقىپ كوكەمدى دە، جەڭەشەمدى دە جاقسى كورەتىن ەدىم.

جەڭەشەمدى ءبىرتۇرلى اياپ كەتتىم، توركىنى جوق دەگەن سوڭ.

— ءبىز جەڭەشەڭنىڭ توركىنىمىز، — دەگەن ءسوزدى قاريا كىسى ايتىپ، «ماقۇلدايسىڭ با؟» دەگەندەي ۇندەمەسكە قاراعانى سول، بالا اۋىلعا قاراي قۇنانىن ءقامشىلاپسۇيىنشى سۇراۋعا شابا جونەلەدى.

— قاپ، اتتەڭ-اي، مىنا بالا بۇلدىرەتىن بولدى-اۋ، — دەپ شال مەن ۇندەمەس سۇراۋلى جۇزبەن بىر-بىرىنە قاراسىپ قالادى.

ۇندەمەس قىردىڭ ار جاعىندا مالدى جۇرە جايىپ بازارعا ايداپ كەلە جاتقان مالشىلاردى وسى جەردە توسالىق دەيدى قارياعا.

— مالشىلار وزدەرى مالدى تويدىرىپ كەلە بەرەدى، كۇن كەشكىرىپ قالدى، نامازدى اۋىلعابارىپ وقىماساق قازا بولادى، — دەيدى قاريا.

انا شاۋىپ بارا جاتقان بالا ءسۇيىنشى سۇراپ، قامكوڭىل جاننىڭ جۇرەگىنە قۋانىش سىيلاپ قۋانتار ما ەكەن، جوق بولماسا جۇرەگىن بورداي ەزەر مە ەكەن، بالامەن بالاشا سويلەسكەنىڭىز ۇيات بولدى-اۋ، — دەيدى ۇندەمەس. اۋىلعا قاراي تورى توبەلدى قۇنانعا مىنگەن بالا شاۋىپ بارادى، ارتىنا بۇرىلىپ، قاراپ-قاراپ قويادى. اۋىلدىڭ بىر-ەكى ءيتى ءۇرىپ بالانىڭ الدىنان شىعىپ، بىرەسە بالانىڭ ۇزەڭگىسىنەۇمتىلىپ، بىرەسە الدىن وراي شاۋىپ، بىرەسە قاباتتاسا شاۋىپ بارادى.

ەكى يتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان قۇنانعا مىنگەن بالانى كورگەن اۋىلدىڭ وزگە يتتەرى دە شاۋىلدەي ءۇرىپ، ۇيلەرىنىڭ ماڭىندا ە، ە ءوزىمىزدىڭ پالەنشە عوي دەگەندەي قالىپ جاتىر. بۇل كورىنىستەردى كورىپ كەلە جاتقان ۇندەمەستىڭ جۇرەگىندە شانشۋداي بولعان ءبىر سۇراق — «توركىنى ءومىرى ىزدەپ كەلمەگەن جەڭەشەمدى سىزدەر ىزدەپ كەلە جاتىرسىزدار ما؟»ەدى.

ءسۇيىنشى سۇراپ، قۇنانىن قامشىلاپ كەتكەن بالا اۋىلدىڭ ارعى باسىنداعى ءۇيدىڭ الدىنا جەتكەندە ۇيدەن جاس ايەل جۇگىرىپ شىعىپ جالت بۇرىلىپ ۇندەمەستەر كەلە جاتقان جولعا قاراپ، ۇيىنە اسىعىس كىرىپ كەتەدى.

قۇنانىمەن دۇرسىلدەي شاۋىپ «ءسۇيىنشى، جەڭەشە، ءسۇيىنشى» دەگەندى ەستىپ اۋىلدىڭبالا-شاعا، قاتىن-قالاشتارى ەسىكتەرىنىڭ الدىنا جۇگىرىسە شىعادى. جارامدى جاقسى ات مىنگەن كىسىلەرگە اڭتارىلا قاراپ قالعان اۋىلدىڭ تۇرعىندارى ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ەربيىپ-ەربيىپ، كەيبىرەۋى كوز سالا قاراپ تۇر. قۇناندى بالانىڭ سۇيىنشىسۇراعانۇيىنە بەتتەپبارا جاتقان قوناقتاردى كوزدەرىمەن شىعارىپ سالعان اۋىل تۇرعىندارى ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ءالى تۇر.

كەنەت شەتكى ۇيدەن جاس ايەل اسىعىس شىعىپ اتتىلى كىسىلەردىڭ جاقىنداپ قالعانىن كورىپ، ءسال كىبىرتىكتەپ تۇرىپ بازارشىلاردىڭ باسشىسى شالعا قاراي ادىمداي ءجۇرىپ كەلەدى. شال دا اپىل-تاپىل اتىنان ءتۇسىپ، «قاراعىم» دەپ جاس ايەلدىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ،«اينالايىن» دەپ جاتىر.

ۇندەمەس تە ارتىنان ىلە-شالا ءتۇسىپ شالمەن كورىسىپ تۇرعان جاس ايەلگە جاقىنداي كەلە كورىسىپ، امانداسىپ ماڭدايىنان يىسكەپ، جاۋىرىنىنان قاعىپ، اعالىق تانىتىپ جاتىر. سول ەكى ارادا ۇيدەن كەمپىر-شال قاباتتاسا شىعىپ: «قۇدالار كەلىپ قالعان ەكەن عوي. ءاي، قايسىڭ بارسىڭ، قۇدالاردى اتتان ءتۇسىرىپ تە الماعانسىڭدار ما؟» — دەپ شال ايقايعا باسىپ اۋىلداستارىنىڭ قىلىعىنا كەيىس بىلدىرۋدە. ءوزى تاياققا سۇيەنىپ ارەڭ تۇر. ءسۇيىنشى سۇراي شاپقان بالا ەكى اتتىڭ شىلبىرىن الىپ جايعاستىرۋعا بەتتەدى. جۇپىنى ەسكى كيىز ۇيگە ءۇيدىڭ ەگەسى شال باستاپ كىرىپ «ال، قۇدالار، تورگە وتىرىڭدار»- دەپ ەلپىلدەۋدە.

تورگە جايعاسقان سوڭ ۇندەمەس ءۇيدىڭ ىشىنە بارلاي قاراپ، بازارشىلاردىڭ باسشىسى شالعا ىشتەي رەنجىپ وتىردى. سەبەبى، سىرتى قانداي جۇپىنى بولسا، ءىشى دە سونداي جۇپىنى. ءۇي يەلەرى قوناقتى كۇتۋگە قىسىلاتىنى ايان تىرشىلىك.

لەزدە اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىلەرى قۇدالارعا بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ سالەمدەسۋدە. كەكسە كارى ايەلدەر دە كەلىپ قۇدالارمەن سالەمدەسىپ كەتىپ جاتىر. بىرەۋلەرى سۇراۋلى پىشىندە قۇدالارعا بىرەۋلەرى تاڭدانا، بىرەۋلەرى قىزىعا، بىرەۋلەرى نەمقۇرايلى سەلقوس قاراپ امانداسىپ وتىرىپ جاتىر. كەيبىر ايەلدەردىڭ ەرىندەرى جىبىرلاپ، كەيبىرەۋى بىر-بىرىنە سىبىرلاپ، ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ، اۋىزدارىن ءبىرىنىڭ قۇلاعىنا تاقاپ بىردەڭەلەردى ايتۋدا.

قۇدالارىم كەلدى دەپ ماز-مەيرام بولىپ وتىرعان كەمپىر-شال ابىرجىپ وتىر. كۇيەۋ بالدارىڭىز كورشى اۋىلعا كەتكەن ەدى، كەلىپ قالادى دەپ ءسوزىن اياقتاماي جاتىپ، قۋتىڭداعان ءبىر جىگىت: «اعامىز قايىن جۇرتىنىڭ كەلەتىنىن قايدان بىلەدى كورىپكەل بولماسا. بۇل كىسىلەردىڭ كۇيەۋ بالاسى — مەنىڭ اعام» — دەپ توردەگى قۇدالارعا قۋلانا قاراپ قويادى.

يا، ونىڭ راس، قۇدا بالا. ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا كوكتەن تۇسكەن قاي قۇدا دەپ وتىرعان سياقتىسىڭ؟ ءبىز تاشكەنتكە بازارشىلاپ مال ايداپ بارا جاتقان ەدىك. وسى اۋىلدا قىزىمىز بار بولعان سوڭ اتتىڭ باسىن بۇرىپ، ەسەندىگىن بىلە كەتكەندىگىمىزدىڭ نەسى ايىپ ەكەن، — دەدى بازارشىلاردىڭ باسشىسى.

وسى ءسوزدى كۇتىپ وتىرعان قۋتىڭداعان جىگىت: — دۇرىس قۇدا، داۋلەتتى كىسىلەر ەكەنسىزدەر، وسى جەڭەشەمىزدىڭ كەلگەنىنە ون شاقتى جىل بولدى، ءالى كۇنگە دەيىن توركىندەرى ىزدەپ كەلمەگەن ەدى. عايىپتان پايدا بولعان توركىندەرىنە تاڭدانا قاراپوتىرعانىمىز راس، — دەپ ەرسىلەۋ مىرس ەتىپ كۇلگەن بولدى.

سول ساتتەت توركىنى كەلگەن جاس ايەل داستارقان جايا باستايدى.

— ەندەشە تۇركىستاننان شارشاپ-شالدىعىپ جەتكەن قۇدالار، قارىنداستارىڭىزدىڭ اتى كىم ەدى، وسى اداسىپ كەلگەن جوقسىڭدار ما؟ — دەپ قۇدالاردىڭ جۇزىنە بارلاي قارايدى سۇرقيالاناجىگىت.

بازارشىلاردىڭ باسشىسى قاريا شال ورنىنان قوزعالىپ كۇبىجىكتەي باستاعاندا داستارقان جايىپ بولعانجاس ايەل وڭ قولىمەن قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن ەكى ساۋساقپەن ساۋا ۇستاپ نارتتاي قىزارىپ تومەن قارايدى. بۇل كورىنىس قاس-قاعىم ساتتە وتەدى. وسى كورىنىستى اڭعارعان ۇندەمەس:

ءيا، قۇدالار، ەلدە جۇرگەندە قارىنداسىمىزدى ەركەلەتىپ سىرعاش، سىرعالىم، سىرعاكۇل، سىرعاجان، سىرعالى-اي دەيتىن ەدىك. جاقسى ەلگە كەلگەن كەلىن — كەلىن، ءپاتۋاسىز ەلگە كەلگەن كەلىن — كەلساپ، — دەگەن. سىزدەرگە كەلگەلى كىم بولعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر دەگەندە، الگىدەن بەرى ءتۇسى قۇلپىرىپ، سۇرقيالانا ماردىمسىپ وتىرعان جىگىت «كەشىرىڭىزدەر قۇدالار، ءجاي انشەيىن جولدان وتكەن جۇرگىنشىلەر عوي» دەگەن ەدىم دەدى.

توركىنى جوق مۇڭلى كەلىنشەك قاينىسىنىڭ قىلىعىنا ىزالانا بۋلىعىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەرىپتى. كەلىنشەكتىڭ شىن اتى سىرعاكۇل ەكەن. بۇل كورىنىسكە كۋا بولعان ايەلدەردىڭ بىرەۋلەرى الدە بايعۇس-اي، دەپ اۋىزدارىن سىلپ ەتكىزسە، بىرەۋلەرىنىڭ كوڭىلدەرى بوساپ، جاۋلىقتارىنىڭ ۇشىمەن كوزدەرىن ءسۇرتىپ، سىرعاكۇل-اۋ، توركىنىڭ بار ەكەن عوي دەسىپ، دابىرلاسىپ، ايەلدەر جاعى كوڭىلدەنە تۇسەدى.

وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، سەزىنىپ وتىرعان ۇندەمەس سىرعاكۇلدىڭ جان دۇنيەسىن ءتۇسىنىپ، وعان بازارعا ايداپ بارا جاتقان مالىنىڭ ماڭداي الدىسى بوتالى تۇيەنى ساۋىپ ءىشسىن قارىنداسىم دەپ بەرىپ كەتەدى. بازاردان قايتارىندا اتا-ەنەسىنە، بالا-شاعاسىنا، سىرعاكۇلدىڭ وزىنە كيىمدەر، ءقانت-شاي، ورىك-مەيىز تارتۋ تارالعىلار تاستاپ «سىرعاشتى توركىنىنە جىبەرىڭىزدەر، اۋناپ-قۋناپ توركىنىنە بارىپ قايتسىن» دەپ كەتەدى.

سىرعاكۇل كەدەي جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز قىزى ەكەن. اعايىن-تۋىستان دا كەمباعال جان بولىپتى.

كوپ ۇزاماي سىرعاكۇل توركىندەپ كەلەدى. «سىرعاش كەلدى» دەپ توڭىرەگىندەگى ەلدى جيناپ توي جاساعان ۇندەمەس سىرعاشقا دەپ جاساۋ-جابدىق، ەنشىسىنە تورت-تۇلىك مالدان مول، ينە-جىپتەن جاڭا شىققان اق وتاۋ بەرىپ ەنشى بەرەدى.

ۇندەمەستىڭ ارى-بەرى مال ساتۋعا وتكەن بازارشىلارى سارىاعاشتان حابار الىپ، قاراسىپ تۇرادى. سىرعاش تا «توركىنىم كەلدى» دەپساعىنا توركىن جۇرتىن سۇراپ، ءقادىرلى قوناق ەتىپ كۇتەدى ەكەن. سىرعاشتىڭ اماندىعىن بىلە كەلگەن بازارشىلارعا ۇنەدەمەس: «قىزدىڭ جامانى اتقا ءشوپ سالار» دەگەن، «قىز مۇڭلىق،جات ەلگە قىز بەن قوي كەتەدى» دەگەن، «قىز- قىرداعى قىزعالداق، ولاردىڭ جانى نازىك، «توركىنىم»، «باۋىرىم» دەپ بۇيرەكتەرى ءبولىنىپ، جۇرەكتەرى ەزىلىپ تۇرادى. قىز تىلەۋلەسىڭ، قامقورشىڭ. الىس ساپارعا شىقساڭ، بارار جەرىڭ بولماسا، سول ەلدەن رۋلاس قىز تاپساڭ قۇدامىن دەپ بارعان قازاقتى قۇدايداي كۇتەتىن قازاقپىز عوي. سوندىقتان قىزداردى سىيلاڭدار. ولار نازىك جۇرەكتى جاندار. قىز قارتايسا دا، ءجۇز جاساپ نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك كورسە دە توركىنىنە قىز. بىرەۋگە —جار، بىرەۋگە — انا! پايعامبارىمىز «انانى سىيلاڭدار» دەگەن. قىز — ءورىسىڭ، تىلەۋلەسىڭ، قامقورشىڭ، قىزدى نالىتپاۋ كەرەك. «سىرعاش قىز — ءبىر توبە، وزىممەن تۋىستاس قىزداردىڭ ءبارى جيىلىپ —ءبىر توبە. سىرعاشتى سىيلاڭدار» — دەگەن ەكەن تۋىستارىنا.

---