تاۋەلسىزدىك بىرەۋ
ءبارىمىز سوعان تىرەۋ بولۋعا جارايمىز با؟
كامالعا حات
ءقادىرلى كامال! «رەفورما جالاڭ ماقسات ەمەس» («ەگەمەن قازاقستان»، 19.10.1996.) اتتى ماقالاڭدى وقىپ تاعى دا قولىما قالام الدىم. ءبىر جاعىنان قينالىپ تا وتىرمىن. بۇرىنعى اڭگىمەنى قايتالاي بەرۋ دە قىزىق ەمەس. ال ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبى ءبىزدى ەرىكسىز ەلدىڭ جاعدايىنا قاراي يتەرمەلەي بەرەدى.
شىركىن، اناۋ شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ەكەۋارا سىرلاسۋى سياقتى ەكەۋمىز دە ءوز ومىرىمىزدە باستان كەشكەن، ايەل زاتىنا عاشىق بولعان كەزدەرىمىزدى (ەگەر بولسا) ەسكە الىپ وتىرار ما ەدىك. سوڭعى كەزدە شىڭعىس پەن مۇحتاردىڭ وسىنداي ءبىر اڭگىمەسىن ءبىزدىڭ گازەت-جۋرنالدار جابىلا جاريالاپ جاتىر عوي. اي، ءبىراق سەن ەكەۋمىز ماحاببات ماسەلەسىن ەل قىزىعىپ وقيتىنداي ەلجىرەتە جازا الماسپىز. بۇل رەتتە بىزگە شىقاڭ بولۋ، مۇحاڭ بولۋ قايدا-ا-ا...
ونىڭ ەسەسىنە سەن، كامال، رەفورما دەيسىڭ. مىنە، ءبىزدىڭ «عاشىعىمىز!» رەفورما! ءبىرتۇرلى قىزىق «ماحاببات». عاشىعىمىز اياۋسىز الداپ جۇرگەن سياقتى. ال سەن بولساڭ، رەفورما جالاڭ ماقسات ەمەس دەيسىڭ. ماقسات جامان ەمەس. ءىس قايدا؟ ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، تاۋەلسىزدىكتى قورعاپ قالۋعا ءىس كەرەك، قيمىل كەرەك، ارەكەت كەرەك. ءىس تە بار، قيمىل دا بار، ارەكەت تە بار. ءبىراق ونىڭ ءبارى رەفورما ماقساتى ءۇشىن ەمەس... اركىمنىڭ قاراقان باسى ءۇشىن.
ەكونوميكانى رەفورمالاۋ ءۇشىن الدىمەن سانانى رەفورمالاۋ كەرەك ەكەن عوي. ءوزىڭ ايتىپسىڭ عوي: «ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدە تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، سۋىق قولدار مەن سۇعاناق قالتالارعا سۇڭگىپ كەتكەن اقشا قانشاما!» — دەپ. «پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ءبىر سوزىندە كازىرگى شەنەۋنىكتەردىڭ قانشالىق قوماعاي-قاناعاتسىز ەكەندىكتەرىن اشىنا ايتتى عوي»، — دەيسىڭ.
مىنە، ماسەلە قايدا! دەمەك، الدىمەن قيسىق-قىڭىر سانانى تۇزەتىپ ال! ءوزىڭ ايتقان شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ ساناسى ورتاعاسىرلىق تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ ساناسى دارەجەسىندە قالعان. تەك توناۋ! ۇراندارى وسى. قازاقستان، قايران قازاقستان، قۇداي-تاعالا باي جاراتقان قازاقستان تالاپايعا ءتۇسىپ كەتتى! وسىنى ايتساڭ، باسشىلار اشۋلانادى، شامدانادى. وۋ، شىندىقتىڭ نەسىنە شامىرقانادى. قازاقستان بايلىعى قورقاۋلاردىڭ توناۋىنا تۇسپەسە، سول بايلىق ءوز حالقىن اسىراۋعا جەتەدى عوي، جەتىپ-ارتىلادى عوي. كامال، سەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ العاشقى: «قازاقستان. XXI عاسىر» دەگەن ماقالاڭدا قازاقستان بايلىعى ءبىر ميلليارد ادامدى اسىراۋعا جەتەدى دەگەن؟! ال قازىرگى حالقى ون جەتى ميلليونعا جەتەر-جەتپەس. سونىڭ قانشاۋى باي، قانشاۋى كەدەي! ەسەپكە جۇيرىك ەدىڭ عوي، شىعارىپ كورشى.
تاياۋدا «جاس الاش» گازەتىندە قايكى قىلىش دەگەن بىرەۋ پرەزيدەنت سىناماڭدار دەپ شىر-شىر ەتىپ، اراشا ءتۇسىپتى. سونىڭ اراشاسىنا پرەزيدەنت مۇقتاج بولىپ قالعانداي. ءبارى ساتىلىپ جاتىر دەپ سارناماڭدار دەيدى. نەمەنە، سوندا كوزىمىزدى كيىز شورمەن تاڭىپ تاستاۋىمىز كەرەك پە؟ كورسەك تە كورمەگەن بولايىق پا؟ پرەزيدەنتكە جانىڭنىڭ اشىعانى سول ما؟ كورە تۇرىپ كورمەگەن بولۋ، شىندىقتى جاسىرۋ — مىنە، پرەزيدەنتكە ناعىز زيانكەستىك وسى! قىلىشىڭ قايقى بولسا دا، ءسوزىڭ، پەيىلىڭ ءتۇزۋ بولسىن. جالپى، وسى اشىق جاريا زامانىندا بۇركەنشەك ات جامىلىپ العانى نەسى. سو دا ءسان بە؟
سولاي، كامال دوس. ادامنىڭ ساناسى، نيەتى، پەيىلى تۇزەلمەي، تۇك تە تۇزەلمەيدى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ءوزىنىڭ ۋازىرلەرىنە «قوماعاي-قاناعاتسىز» دەپ اشىنسا، دەمەك قوعامنىڭ باسى اۋىرادى دەگەن ءسوز. ونداي شەنەۋنىكتەر قوعام دەنەسىندەگى قاتەرلى ىسىكتەر. دەر كەزىندە سىلىپ تاستاپ وتىرماسا اسا ءقاۋىپتى. ال ءبىزدىڭ پروكۋراتۋرا، تەرگەۋ، ميليسيا، سوت، كاۋىپسىزدىك ورگاندارى ۇرى-قارىلاردىڭ، پاراقور، جەمقورلاردىڭ شاباقتارىن عانا ۇستايدى دا، جايىندارىن، اكۋلالارىن ۇستاۋعا شاماسى جەتپەيدى. ياكي قورقادى، ياكي سىبايلاس. ايتپەسە جۇرتشىلىق: مالاحوۆ قايدا، شۋموۆ، تە قايدا؟ باسقالارى قايدا؟ — دەپ شۋلاپ جاتىر. تىرس ەتكەن ەشكىم جوق. نە بۇل مەملەكەتتىك قۇپيا ما؟
ارينە، حالىق ءتوزىمدى. باستىق بارىپ: «ءحالىڭ قالاي؟» — دەسە، «قۇدايعا شۇكىر، بۇدان جامان كۇنىمىزدە دە شىداعانبىز»، — دەپ ءتاۋباسىن ايتادى. حالىق ءتوزىمدى. ءبىراق حالىق توزە بەرەدى ەكەن دەپ تاسىراڭداۋعا بولمايدى. حالىق تىمىق جاتقان مۇحيت سياقتى. ال ءبىر بۋىرقانسا... قۇداي ونى كورسەتپەي-اق قويسىن.
ادام ساناسىن، قۇلقىن، پەيىلىن تۇزەتۋدە ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءشوپ باسىن سىندىرعان جوق. ال ونىڭ ەسەسىن تەڭىزدىڭ ار جاعىنان، بەر جاعىنان كەلگەندەر ارتىعىمەن تولتىرىپ جاتىر. تەلەديدار سولاردىڭ قولشوقپارىنا اينالدى. ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىن، پيعىلىن بۇزاتىن اسا قاتەرلى قارۋ سول. ۇرلىق پەن قارلىقتى دا، جاۋىزدىق پەن جالماۋىزدىقتى دا، ارسىز، يمانسىز جالەپتىكتى، ادام ءولتىرۋدىڭ نەشەمە تۇرلەرىن بەسىكتە جاتقان بالادان باستاپ، بارىمىزگە ۇيرەتىپ، سانامىزدى ۋلاپ جاتىر، ۋلاپ جاتىر.
كامال، جازدا كوكشەتاۋدا، تاعى ءبىر جەرلەردە وبىر شەگىرتكە ەگىندى ءبۇلدىرىپ كەتتى. سول شەگىرتكەلەر ادام ساناسىن دا ءبۇلدىرىپ جاتىر. قۇداي بىرەۋ. قۇدىرەت بىرەۋ، ال ءدىن كوپ ەكەن، سونىڭ وكىلدەرى قازاقستاندا قاپتاپ ءجۇر. ءبىر وتباسىندا بىرەۋ مۇسىلمان، بىرەۋ باپتيست، بىرەۋ پراۆوسلاۆ، بىرەۋ باحايست، بىرەۋ احمادي، ءبىرى يۋدايست، ءبىرى كريشنايت، ءبىرى كاتوليك بولاتىن كۇن جاقىن. قاھارلى قانتوگىستەر نەگىزى سول.
وتكەن جولى ءوزىم جازعان اق-بەكەت، ءوزىن-وزى اللانىڭ ەلشىسىمىن دەپ جاريالاپ، كىتاپ جازعان قاسقا تاياۋدا حريستيان دىنىنە كىرىپتى. مىنە، سانا-سەزىم قاراقشىسى! وسىدان كەيىن قوعامنىڭ دەنى-قارنى ساۋ دەپ كىم ايتا الادى.
كامال! «اق بوساعا» دەگەن باسىلىمدا (№ 10، 1996) رايحان اسىلبەكوۆا دەگەن قىز ءبىزدىڭ مەشىت تۋرالى بىلاي دەپ جازادى. قىزدىڭ اكەسى قايتىس بولعان، شەشەسى قاتتى اۋرۋ. ابدەن كۇيزەلگەن رايحان مەشىتتەن ءبىر مەدەت ىزدەپ بارادى عوي. بارسا، مولدا جۇرتتان اقشانى جيناپ الادى دا، ءبارى ءۇشىن بىر-ەكى دۇعا وقىعان بولىپ، ۋاقىتىم جوق دەپ، بەتىن سيپاپ تۇرىپ كەتەدى.
رايحان ايتادى، ەندى كايتىپ كورمەگەنىم مەشىت بولسىن دەيدى. سويتەدى دە شىركەۋگە بارادى. بارسا، قاسيەتتى اكەي، ياعني پوپ ونى تۋعان باۋىرىنداي قۇشاعىن جايىپ قارسى الادى. قىزدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭدايدى. جۇبانىش ايتادى، اقىل قوسادى. نە كەرەك، سودان رايحان جانى جادىراپ، يىعىنان ءزىل قارا تاس تۇسكەندەي جەڭىلدەنىپ كايتادى. سانا توڭكەرىسى دەگەن وسى، كامال. ال قايقى
قىلىشتار بىزگە نەگە زار-زامان ورناتاسىڭدار، نەگە كۇڭىرەنە بەرەسىڭدەر دەپ كۇستانالايدى.
كامال دوس! ەكونوميكالىق رەفورما ءتۇزۋ بولۋ ءۇشىن الدىمەن ادامنىڭ ساناسىن، قۇلقىنىڭ، نىسابىن تۇزەتىپ ال. «كەدەي — باي بولسام دەيدى، باي — قۇداي بولسام دەيدى». كەدەي باي بولسام دەگەن جەردە توقتاي قالسا عوي. «ستوپ!» — دەسە. جوق، باي قۇداي بولسام دەيدى. بۇل قاناعاتسىزدىق. بالەنىڭ ءبارى وسى قاناعاتسىزدىقتان تۋا بەرەدى. قوماعاي قۇلقىن وبىر وپپا. ونى تولتىرا المايسىڭ. ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايدى. ولگەندە توپىراق قانا تويدىرادى. كازىرگى جەگىشتەردىڭ كوبى سونداي. اكۋلانى سويعاندا قارنىنان تاس تا، تاسباقا دا، تەمىر دە، تەرسەك تە شىعا بەرەتىن كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ ادام-اكۋلالارىمىزدىڭ قارنىن جارىپ جىبەرسەڭ — قازاقستاننىڭ پروكاتى دا، التىنى دا، مىرىشى دا، حرومى دا، مۇنايى دا، اراق زاۋىتتارى دا، قانت زاۋىتتارى — ءبارى-بارى اقتارىلىپ شىعا كەلەر ەدى.
وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ نەسىبەسى ەمەس پە ەدى؟ جەكەشەلەندىرۋ دەگەندى ويلاپ تاپتىق تا، ءالى جەتكەن تۋ-تالاپاي توناپ الدى دا قويدى، ءالسىز حالىق قۇر الاقان قالدى دا قويدى. وسى دا رەفورما ما؟! بۇل ءالى ارتى اشىلاتىن ۇلكە-ە-ەن قىلمىس.
جەكەشەلەندىر. مەيلى. ءبىراق ادىلەتتىك قايدا؟ اركىمنىڭ ەڭبەگىنە، قوعامعا قوسقان ۇلەسىنە قاراي بولمەيمىسىڭ؟ قولى جەتكەن الدى-كەتتى دەگەن بولا ما ەكەن؟ ادىلەتتى، قۇقىقتىق مەملەكەت ورناتامىز دەپ ءجۇرىپ، قادام باسقان سايىن ادىلەتسىزدىككە جول بەرسەك، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرا المايمىز عوي.
«نەگە يسلام كاريموۆتى ماقتاي بەرەسىڭدەر؟ — دەپ ۇرسادى ءبىر جازعىش. ماقتاسا نەسى بار؟ وزبەكستان جەر بايلىعى قازاقستاندىكىنەن ارتىق ەمەس. ءبىراق وزبەكتەر ۇقساتا بىلەدى، ءىستىڭ كوزىن تابادى. ءقازىر وزبەكستان ەشكىمگە ەشنارسە قارىز ەمەس، سوعان قىزىعىپ شەتەلدىك كاپيتاليستەر نەسيە بەرەيىك الىڭدار دەيدى. وزبەكتەر المايدى. موينىڭا قارىز قارعىباۋىن تاعىپ العاننان اۋىر نارسە جوق. ال ءبىزدىڭ موينىمىزداعى قارىز-نەسيەنىڭ ەسەبىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. الا بەرەمىز، الا بەرەمىز. ودان وركەندەپ جاتقان ءوندىرىس شامالى. كۇندەردىڭ كۇنىندە قارىز-قارعىباۋ تارتىلىپ كەپ قالسا — تۇنشىعۋ دەگەن سوندا بولادى.
ەندى ءبىر سور — جالاقى مەن زەينەتاقىنى تولەمەۋ، اقشانى باستىقتار الىپ «اينالىمعا» جىبەرەدى دەيدى. جالاقى مەن زەينەتاقىنىڭ مەرزىمىندە تولەنبەۋى سودان دەيدى. زاڭنىڭ كوزى جەتىپ وتىر. وتىرىك ەمەس. وۋ، ەندەشە ونداي باستىقتى نەگە جازاعا تارتپايسىڭ؟! كوكجەلكەدەن ۇرىپ نەگە قۇستىرمايسىڭ؟! وسىلاي دەپ شىندىقتى ايتقان ادامدى ءقازىر دون كيحوت، الان عاسىر سياقتى كورىپ، كۇلەتىن ءتارىزدى. سەن مۇنى بايقادىڭ با، كامال؟ شىندىقتى ايتىپ الىسساڭ — اقىماققا بالايدى. مىنە، زامان! وسىنىڭ ءبارى دۇلەي كۇشتىڭ، ديۋلاردىڭ كۇشەيىپ كەتكەندىگىنەن.
باتىستىڭ بۇلدىرگى مادەنيەتى قاپتادى. بۇرىن باتىستان بالزاكتى، گيۋگونى، درايزەردى، حەمينگۋەيدى، شەكسپيردى، شيللەردى، گەتەنى، گەينەنى تاۋىپ ەدىك. ەندى ولاردان اداسىپ، مۇنار-مۇنار اراسىنان كىلەڭ ديۋلاردى كورەتىن بولدىق. انتيكۋلتۋرا دەگەن وسى. حالىقتىڭ ساناسىن ۋلاپ، روبوتقا، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ — ەجەلدەن ءازازىلدىڭ ارمانى. جاراتقان قۇدىرەتتىڭ وزىنە باعىنباي، باقتالاسقان ءازازىل ديۋ ماقساتىنا جەتەتىن سياقتى.
كامال! باياعىدا ءبىر بايتەرەك بولىپتى. ونىڭ توبەسىنە سامۇرىق ۇيا سالادى ەكەن. سامۇرىق باسقا جاققا كەتپەك بولىپ بايتەرەكپەن قوشتاسقاندا، بايتەرەك:
— مەنىڭ بۇتاعىمدى مەكەن ەتىپ ەدىڭ، ەندى كەتىپ باراسىڭ. ماعان نە تىلەيسىڭ؟ — دەپتى دەيدى. سامۇرىق:
— تىلەيتىنىم، سەنى قۇداي ورمانشىنىڭ. بالتاسىنان ساقتاسىن، — دەپتى. مۇنى ايتقانىم: بۇگىن تاۋەلسىزدىك كۇنى، كامال. سول تاۋەلسىزدىگىمىزدى قۇداي بۇزىقتاردىڭ بالتاسىنان ساقتاسىن.
تاۋەلسىزدىك بىرەۋ. ول ءبىز سياقتى، قازاق سياقتى حالىققا جۇزدەگەن جىلداردان كەيىن عانا كەلىپ جەتكەن. اللانىڭ اق نۇرى. وعان ادال نيەتتى ادامدار ءبارىمىز تىرەۋ بولساق قانا زامان تۇزەلەر. تاۋەلسىزدىكتىڭ جولى قاتتى، ءدامى ءتاتتى. قيىنشىلىق جولىن قيالاپ ءوتىپ، جايدارمان جەرگە دە جەتەرمىز. ايتەۋىر ءبىر قۇدىرەت ادەيى قيان-كەسكى قيىنشىلىق كەزدەستىرەتىن كورىنەدى عوي. باياعى ايۋ پايعامباردى سىناعانى سياقتى. اقىرى ايۋب بارلىق سىنعا شىداپ، قۇدايدىڭ مەيىرىنە بولەنگەن دەيدى.
ءبىز نە كورسەك تە كوك تۋىمىز قولىمىزدان تۇسپەسە ەكەن. كوك تۋدان اجىراعان كۇنى تاعى دا تۋلاق بولاسىڭ.
تاۋەلسىزدىك — جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇن. ەلدىڭ ەمەس، جاس مەملەكەتتىڭ ەمەس، ءوز قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاعان جەمقورلار، پاراقورلار، قازاقستان بايلىعىن تالان-تاراجعا سالعان ساتقىندار! جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇندى كولەگەيلەپ، بۇلتپەن بۇركەمەلەپ، تۇمشالاماڭدار!
مىنە، كامال، مەن بۇل حاتىمدى وسىنداي سوزدەرمەن اياقتاعىم كەلەدى. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتتى. قۇتتى بولسىن! باسىمىزعا كۇت قونسىن! سول قۇت قۇسىن ۇركىتىپ، ۇشىرىپ المايىق.
شەرحان مۇرتازا 24-قازان، 1996 جىل
You Might Also Like
