ساتىلماعان نە قالدى؟
كامالعا حات
ءقادىرلى كامال!
ماعان جازعان سوڭعى حاتىڭ («ەگەمەن قازاقستان»، 21-تامىز، 1996 ج.) مەن العاشقى «قازاقستان. XXI عاسىر» اتتى ماقالاڭنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.
العاشقى ماقالاڭدا سەن كۇننىڭ كوزىنەن شىلىم تۇتاتىپ تۇرعانداي اسقاق ەدىڭ. سوڭعى حاتىندا سەن، كامال، پەرىشتەلەر مەكەندەگەن كوكتەم تومەندەپ، كۇناكارلار جايلاعان جەردىڭ بەتىنە جاقىنداعان سىڭايلىسىڭ. ويتكەنى جەزقازعان، وسكەمەن، سوكولوۆ-سارىباي، پاۆلودار، قاراعاندى وڭىرلەرىندەگى ءوندىرىس الىپتارىنىڭ الدەكىمدەردىڭ قولىندا كەتكەنىن جانە ولار بۇل شىلقا بايلىقتان قازىناعا قوسىمشا كۇن سالىعىن تولەمەيتىنىن، ءونىمدى نە ىستەيمىن دەسە دە ءوز ەرىكتەرى ەكەنىن، ولاردىڭ ىسىنە ءبىز ارالاسا المايتىنىمىزدى وتە ءبىر وكىنىشپەن جازىپسىڭ.
ك،وي سانى ويسىراپ كەمۋى سالدارىنان بارلىعى ءبىر ميلليونعا جۋىق مال باققان قازاقتىڭ جۇمىسسىز قالعانىن انىقتاپسىڭ.
ءتىپتى ءبىر كەزدە بىزدە ەلۋ ميلليون كۇس وسىرىلسە، ءقازىر جيىرما-اق. ميلليون قالعانىنا دەيىن بىلەسىڭ. قويدىڭ ءجونى ءبىر بولەك، ول ۇكىمەتتىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. ال تاۋىققا نە بالە كورىندى؟ نەگە وسپەيدى؟ قورازدارى قىرىلىپ قالعان با؟
ونىڭ ەسەسىنە امەريكادان جەتكەن بورىقتاي ءداۋ تاۋىقتاردىڭ سان ەتىن قىمباتقا ساتىپ الاسىڭ. ال ءبىزدىڭ باياعى قازاقتار الدەقاشان ايتقان: «تەڭىزدىڭ ار جاعىندا ءبىر سيىر سەكسەن تيىن دەيدى. قۇرىسىن، اكەلۋى يتتەن قيىن دەيدى»، — دەپ. «الىستان ار-بالاعانشا، جاقىننان دوربالا»، — دەگەندى دە سول باياعى بابالار ايتقان. ال ولار بىزدەن الدەقايدا اقىلدىراق، اسىرەسە يماندىراق بولعان ءتارىزدى.
كامال مىرزا، ءبىز ەكەۋىمىز اسا بەدەلدى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بەتىندە حات جازىسقانىمىزعا ءبىراز بولدى. بۇل ەكەۋىمىزدىڭ جەكە باسىمىزدىڭ تىرشىلىگى ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءبىراق وسى جازعان حاتتارىمىز اسا بيىك مارتەبەلى پرەزيدەنتتىڭ. نازارىنا تۇسە مە ەكەن؟ ۇكىمەت باسشىسى نە ويلايدى؟ ەكونوميكالىق ساياسات، قالاي بولعاندا دا سول ازاماتتىڭ ۋىسىندا عوي...
كامال، سەن سوڭعى حاتىندا اسا قاسيەتتى ەسىمدەردى: ءاليحان بوكەيحان، تۇرار رىسقۇل ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، تاعى باسقالاردى اتاپ، ولاردىڭ ەرەن ەرلىك ىستەرىن ەسكە سالىپسىڭ. راقمەت.
ءاليحان بوكەيحان بولسا، سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە-اق قازاق مالدان ايىرىلسا، جەردەن ايىرىلسا، قالاعا قاراي اعىلىپ، پرولەتاريات قاتارىن كوبەيتەتىنىن كورەگەندىكپەن جازىپ ەدى. ءدال سونى ءقازىر كورىپ وتىرمىز.
تۇرار رىسقۇل ۇلى بولسا، اۋىل شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ ءۇشىن ۇكىمەت تاراپىنان كوپ قولداۋ قاجەت ەكەنىن ۇدايى ايتتى.
ال ءسماعۇل سادۋاقاس ۇلى گولوششەكيننىڭ جاعاسىن جىرتا، جاعىن ايىرا ءجۇرىپ، «ەلدىڭ باي بولۋىن كوزدەيتىنىن، سوندىقتان وكىمەتتەن قورىقپاي مال-مۇلىكتى كوبەيتۋ كەرەكتىگىن، قىزمەتكەرلەردى كازاكتان الۋ جانە كەڭسەنى قازاقتاندىرۋ قاجەتتىگىن... كەلىمسەكتەر يەلەنگەن جەردى كازاك حالقىنا اپەرۋ ءۇشىن كۇرەسەتىنىن ايتادى» (ديحان قامزابەك ۇلى. «ءسماعۇل سادۋاقاس ۇلى». 166-بەت).
ەلىمىزدىڭ ەرەن ۇلدارى اۋىل قامىن وسىلاي جەگەن. ال بۇگىنگى بىلگىشتەر جەردى ساتۋ كەرەك دەدى. جەر ساتىلسا، ساتىلماعان نە قالادى؟ ساتىلىپ جاتىر. زاۋىتتار، فابريكتەر، كەنىشتەر، شاحتالار... قازاقستان اۋە جولى ساتىلدى.
مەملەكەت قازىناسىنا ودان نە ءتۇسىپ جاتىر؟ بىلمەيمىز. ساتىلىپ جاتىر. بيت ەكەش بيتكە دەيىن ساتىلادى. ءبىر بيت قارا بازاردا بەس ءجۇز تەڭگە. ءۇش بيت ءبىر مىڭ بەس ءجۇز تەڭگە. سەمىز ءبىر قويدىڭ كۇنى. بيت قىمبات. ويتكەنى ءبىزدىڭ دارىگەرلەر جازا المايتىن سارى اۋرۋدى (گەپاتيت) بيت جازادى-مىس.
ساتىلىپ جاتىر. بالالار باقشاسى، كىتاپ ماگازيندەرى... بىلەتىن شىعارسىن، كامال، استاناداعى پانفيلوۆ كوشەسى مەن تولە بي كوشەسىنىڭ قيىلىس بۇرىشىندا بۇرىن ۇلكەن كىتاپ دۇكەنى بار بولاتىن. جاقىندا كىرىپ بارسام: كىرەبەرىس بوساعادا اياداي جەردە عانا كىتاپتار تۇر دا، ەكى جاق كاناتتا، توردە ءتۇرلى تاۋارلار، ونىڭ ىشىندە يسپانيادان كەلگەن، باعاسى ون ەكى مىڭ تەڭگەلىك قۇلىپ، ت. ب. كاكىر-شۇكىر. كىتاپ بايعۇس ءبۇرىسىپ بوساعادا تۇر. اراسىندا قازاقشاسى مۇلدە جوققا ءتان.
تاعى دا كىتاپ دەگەننەن شىعادى. باياعىدا ءبىزدىڭ اسىل اعالارىمىز، اسىرەسە عابيت مۇسىرەپوۆ كۇرەسپەن العان جازۋشىلار ءۇيى دە قولدا كەتىپ، ايتەۋىر ارەڭ قايتقان سياقتى. ءبىراق داۋ-داماي ءالى بار كورىنەدى.
جازۋشى دەگەن حالىقتىڭ جاعدايى قانداي؟ كىم نە جازىپ جاتىر؟ جارق ەتىپ كورىنگەن جاقسى تۋىندىلار بار ما؟ تاتىمدى تۋىندى تۋدىرۋ ءۇشىن جازۋشىعا، جالپى ونەر ادامىنا قانداي قامقورلىق كەرەك — بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانىپ، بۇگە-شىگەسىن ءبىلىپ وتىرعان ۇكىمەت ادامى جوق. وسى سالاعا قامقورشى دەگەن ۆيسە-پرەمەر يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، تەك دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن سياقتى كورىنەدى. ول وبلىستاردى ارالاۋ ناۋقانىن وتكىزدى. ماقساتى «ستراحوۆايا مەديسينا» دەگەندى ناسيحاتتاۋ بولدى. يمانعالي جازۋشىلارمەن كەزدەسىپتى، اڭگىمە ايتىپتى، قالامگەرلەردىڭ جاي-كۇيىمەن تانىسىپتى، يدەولوگيا سالاسىندا كەلەلى پىكىرلەر ايتىپ، رۋحاني الەمدى ءۇيىرىپ اكەتىپتى دەگەندى ەستىمەدىك.
وبالى نە كەرەك، ۇلى ءارۋاقتارعا: ابايعا، جامبىلعا ۇكىمەت تاعزىمى مول بولدى. اباي مەن جامبىل قازاقستاندى، قازاقتاردى الەمگە تانىتقانىنا ءتانتى بولدىق. ال ەندى ەل بولعان سوڭ، حالىق بولعان سوڭ، سول حالىق تاعى دا الەم تانىر تالانتتار تۋدىرماي ما ەكەن، ولار قازاقستاننىڭ ماقتانىشى بولماي ما ەكەن. ابايى جوق، جامبىلى جوق، مۇحتارى جوق ەل شىن باقىتسىز بولار ەدى. ال ەندى ولار ءىزباسارسىز قالسا شە؟ ونى ۋايىمدايتىن جان بار ما؟
ساتىلىپ جاتىر. اسىل مۇيىزىنە بولا اقبوكەننىڭ تەكەلەرى ازايدى. تۇقىمى قۇرىپ كەتپەسە نەعىلسىن. قارشىعالار مەن قىرعيلاردى دا قويار ەمەس. ساتىپ جاتىر. قۇداي قارعاعاندا، اللانىڭ اتىن دا ساتىپ جۇرگەندەر بار. كوزىڭە تۇسپەدى مە، كامال، قازاقستاندا «قاينار» باسپاسىنان «اللانىڭ دۇنيەگە جاڭا سالەمى» — «نوۆوە پوسلانيە اللاحا ميرۋ» دەگەن كىتاپ شىقتى. اۆتورى — اق-بەكەت. جانا پايعامبارمىن، اللانىڭ ەلشىسىمىن دەيدى. ال يسلام ءدىنىنىڭ، قۇراننىڭ ايتۋىنشا، اللانىڭ ەڭ سوڭعى ەلشىسى، راسۋلى تەك مۋحاممەد پايعامبار ەدى عوي.
«مەنى قۇلاق سالىپ تىڭداڭدار، — دەيدى اق-بەكەت، — ويتكەنى مەن قۇدىرەتتى دە جالعىز اللانىڭ ەلشىسىمىن...» دۇنيە قالاي
تەڭسەلىپ كەتپەي تۇر؟! بۇل دەگەن كەرەمەت جاڭالىق قوي! سوندا بۇل اللانىڭ «جانا ەلشىسى» نە جانالىق ايتادى: «قاراڭعىلىق ازايىپ، جارىق كوبەيدى، سوعىس ازايىپ، بەيبىتشىلىك مولايدى، يماندى كوبەيىپ، يمانسىز ازايدى»، — دەيدى.
ءبىراق كۇن دە باياعىشا، ءتۇن دە باياعىشا. سوعىس دەگەن انا جەردەن دە، مىنا جەردەن بۇرق-بۇرق ەتەدى. ال يماندى كوبەيىپ، يمانسىز ازايسا، جەر بەتىندە جۇماق نەگە ورنامايدى؟ ال اق-بەكەتتىڭ باسقا جاڭالىعى دا، «اللانىڭ جانا سالەمى» دە جوق.. تەك قۇراننان، ىنجىلدەن كوشىرمەلەر. بىلايشا ايتقاندا، پلاگيات، دىني-ادەبي ۇرلىق. بۇل «اللانىڭ ەلشىسى» شىن ادال بولسا، ودان دا قۇراندى قازاقشا، ورىسشا ناسيحات تاۋ، ءتۇسىندىرۋ دەسە ابىرويلى بولار ەدى. جوق، «اللانىڭ جاڭا سالەمى» دەيدى.
كامال، بۇل كىتاپتاعى ەن ءبىر قىزىق جەرى — اق-بەكەت ءوز تۋىندىسىن: «ادامدارعا اللانىڭ قاسيەتتى ءسوزىن جەتكىزۋشى، مەنىڭ حالقىمنىڭ رۋحاني ۇستازى راتبەك قاجى نىسانباي ۇلىنىڭ ابىرويى ارتا بەرسىن!» — دەپ اياقتايدى. ءوزى «اللانىڭ. ەلشىسى» بولا تۇرىپ، بايتاق مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قازاقستانداعى عانا مۋفتيىنە جاعىنعانى نەسى؟
ال ەندى ءمۋفتيىمىز راتبەك قاجى، ول باسقارىپ وتىرعان مۋفتيات اللانىڭ اتىن ساتىپ، ءوزىن «اللانىڭ. ەلشىسىمىن» دەپ جۇرگەن كادىمگى پەندەگە قانداي تويتارىس بەرىپتى؟ اق-بەكەت ءوزىنىڭ «ەنبەگىن» جازباشا جاريالادى. 150.000 دانا. جاريالانعانىنا تورت جىل بولدى. ال مەشىت جاعىنان: «ءاي، مۇنافىح! ءتايت! تانتىما! اللانىڭ اتىن ساتپا!» — دەگەن جاريالى ەسكەرتۋ بولعان جوق. قۇران-كارىمنىڭ باقارا سۇرەسىندە: «حاقيقاتتى بۇزىقتىققا ارالاستىرماڭدار دا، سونداي-اق بىلە تۇرا شىندىقتى جاسىرماڭدار»، — دەگەن قاسيەتتى وسيەت بار. مۋفتيات پەن مەشىت مۇنى نەگە ورىندامايدى؟
قاسيەتتى مۇسىلمان ءدىنىن ۋاعىزداۋدىڭ توپاستىعىنان، دارمەنسىزدىگىنەن، اسەرسىزدىگىنەن تەك الماتىنىڭ وزىندە عانا سوڭعى جىلدارى التى مىڭ كازاك حريستيان دىنىنە كىردى. ءقازىر شوقىنعان قازاقتاردىڭ ۇلتتىق حورى جۇمىس ىستەيدى. ولار شىركەۋدە ءان سالادى.
ساتىلماعان نە قالدى؟ ار-وجدان دا، ابىروي دا ساتىلادى. دوللارعا بولا باسقا دىندەرگە كىرىپ جاتقان قازاق جاستارى قانشاما! «اللانىڭ ەلشىسىمىن!» — دەپ اق-بەكەتتەر جار سالىپ، جالعان پايعامبار بولىپ جۇرسە، وعان مۇسىلمان ءدىنىنىڭ باسشىلارى قالعىپ-مۇلگىپ قاراسا، يسلام كىمدى قىزىقتىرماق؟!
سولاي، كامال باۋىرىم. ساتىلادى، ءبارى دە ساتىلادى. قىزىل-كۇمداعى تاسباقادا ساتىلىپ جاتىر. شەتەلدە ول قىمبات كورىنەدى. شەتەلدىكتەر تاسباقانىڭ ەتىنە جەرىك كورىنەدى.
ماحاببات تا ساتىلادى.
«بەلگىلى ءبىر جازۋشىلارىمىز بەن عالىمدارىمىزدىڭ ءوزارا بەت جىرتىسىپ، ايتىسقا بارىپ، باسپا ءسوز بەتىندە سالعىلاسۋى» جونىندە ايتپايسىڭ دەپ مەنى ايىپتاعان سىڭاي تانىتاسىڭ. ولار كىمدەر ەكەنىن ءوزىڭ اشىپ جازبايسىڭ. جازۋشىلار اراسىنداعى ايتىستار-تىس ەجەلگى aۋpy. 1922 جىلعى 22-شىلدەدە ماسكەۋدەن ءا.بايدىلدينگە جولداعان حاتىندا بيلىك ءۇشىن ءوزارا قىرقىسقا تۇسكەن قازاق زيالىلارىنىڭ بەرەكەسىز ارەكەتىنە نارازى بولعان 22 جاسار سماعۇل سادۋاقاس ۇلى قاتتى اشىنىپ بىلاي دەگەن: «...قازاق قازاقتى داتتاپ كىمگە جاقپاق؟ كازاك كازاكتى كىمنىڭ الدىندا جاماندايدى؟ ارينە، بوتەننىڭ الدىندا جاماندايدى...» مۇندا ۇققان ءبىر نارسەم: قازاق ماسكەۋگە كەلىپ، ىشكى كيكىلجىڭ جونىندە حابار بەرمەۋى كەرەك. اسىرەسە ءبىرىن-بىرى جامانداماسىن. ءسوز تاسىماسىن. ەگەر بيلىك ءۇشىن ارى مەن جانىن ساتسا، وندايلاردىڭ جازاسىن قۇداي بەرسىن... جۇرەكتەرىندە تىرناقتاي تازا ەت بولسا، ولار ەرتەڭ-اق وتارشىلارعا قارسى تۇرادى. ال مۇنى جاساماسا، ءوزىنىن بەس كۇندىك ءومىرى ءۇشىن حالقىن ساتۋدى جالعاستىرا بەرەدى دە...» (وردالى قوڭىراتبايەۆ. «تۇرار رىسقۇلوۆ»، 246-بەت).
كوردىڭ بە، كامال، حالقىن ساتاتىندار دا بولادى ەكەن. سول ساتقىنداردىڭ كەسىرىنەن گولوششەكيننىڭ تەپكىسىنەن تۇرار رىسقۇل ۇلى، ءسماعۇل سادۋاقاس ۇلى، نىعمەت نۇرماق ۇلى قازاكستاننان تىسقارى كەتتى. عابباس توعجانوۆتار ءسماعۇل سادۋاقاس ۇلىنىڭ سوڭىنا شىرا قالىپ ءتۇستى. اقىرى سماعۇل سادۋاقاس ۇلى ماسكەۋدە جۇمباق ولىممەن قايتىس بولدى. ءسماعۇل ايگىلى ءالىمحان بوكەيحاننىڭ كۇيەۋ بالاسى ەدى. «كرەماگورييدان جان دۇنيەسى كۇيزەلىپ، ءتۇرى قاتتى سولعىنداعان ءاليحان بوكەيحاندى وسى ۇلكەن قايعىسىن ءبىر كىسىدەي كوتەرىسكەن تۇرار رىسقۇل ۇلى مەن نىعمەت نۇرماق ۇلى قولتىقتاپ الىپ قايتقان» (ديحان قامزابەك ۇلى. «ءسماعۇل سادۋاقاس ۇلى». 37-بەت).
تۇرار رىسقۇل ۇلى مەن نىعمەت نۇرماق ۇلى باستاعان ءبىر توپ باسشىلار «يزۆەستيا» (18.XI. 1933 جىل) گازەتىنە مۇناقىپ (نەكرولوگ) جازباسا، سماعۇلدىڭ قاشان ولگەنىنىڭ ءوزى جۇمباق بولىپ قالار ەدى. سماعۇلدىڭ قازاسىن كازاك ءباسپاسوزىنىڭ بىردە-بىرەۋى حابارلامادى. (ديحان قامزابەك ۇلى. «سماعۇل سادۋاقاس ۇلى». 37-بەت).
قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ جۋىردا وتكەن سوڭعى سەزى نەنىڭ ايعاعى؟ ماسقارا بولعان جوق پا؟ بيلىككە تالاسقانداردىڭ بەت-بەينەسىن كەردىك قوي. الدىڭعى اربا قايدا بارسا، سوڭعى اربا دا سولاي جۇرەدى. «جاقسى ادام قارتايسا — قازىنا. جامان ادام قارتايسا — قازىمىر». جازۋشىلاردىڭ اراسىندا قازىمىرلار دا جۇرگەندە جاستار قايدا بارىپ، كىمدى كورىپ وڭادى.
جازۋشىلىق ومىردە ءوزىمنىڭ كەيبىر قالامداس باۋىرلارىمنان قياناتتى كوپ كوردىم. ءبىراق ولارمەن سالعىلاسىپ جاتپادىم. قياناتشىلدى، عايباتشىلدى قۇداي ءوزى تابادى.
كامال، سوڭعى ءبىر كەزدەسكەندە سەن: «بىرەۋلەر ماعان ابايلا دەدى. گازەت بەتىندە وتكىر سىن ايتقاندارىن ءۇشىن بىرەۋلەر اتىپ تاستاپ جۇرمەسىن دەدى»، — دەدىڭ. ءار جەردە شىنشىل جۋرناليستەردى اتىپ كەتىپ جاتقانى راس. قايدا بارىپ تىعىلاسىڭ؟ شىندىقتىڭ جولى — قيىن جول. ءبىزدىڭ تاعدىر اسپان كومپيۋتەرىندە جازۋلى تۇر. قاشان، قاي جەردە، قاي كۇنى، قاي ساعاتتا، قاي مينۋتتا. ول نوقتادان ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايدى. جازمىشتان وزمىش جوق. ساۋ بول!
شەرحان مۇرتازا 29-تامىز، 1996 جىل
You Might Also Like
