جۇمىس بولماي، تۇرمىس وڭبايدى
شەرحانعا حات
قىمباتتى شەرحان! حالىقارالىق زەرتتەۋ-تالداۋ ىسىندە ادامنىڭ دامۋ دەڭگەي-دارەجەسى دەگەن كورسەتكىش (يندەكس) بولادى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دەرەگى بويىنشا وسى كورسەتكىشتە قازاقستان 1996 جىلى 100-ورىندا تۇر ەكەن (175 ەلدىڭ ىشىندە). ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا ءوزىمىز اياپ، مۇسىركەي قارايتىن افريكا — ازيا ەلدەرى.
قازاقستاننىڭ جەر كولەمى جاعىنان 6-ورىندا تۇرعانى مەنىڭ «قازاقستان. XXI عاسىر» دەگەن («ەگەمەن قازاقستان»، 25 ماۋسىم، 1996 جىل) ماقالامدا تولىق كەلتىرىلگەن. قازبا بايلىق جاعىنان قازاقستان ەڭ باي دەگەن ون ەلدىڭ قاتارىندا. ەندى سول تابيعي جاعدايلارعا سايكەس ەكونوميكالىق حال، ال وعان قاراي حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءحالى قانداي؟ ءيا، بىزدە كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ورتاشا ەڭبەكاقى جوعارى. بىزدە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ (!) ورتاشا جالاقىسى 105 دوللارعا جەتەدى دەيدى. ارينە، ول بارىندە بىردەي ەمەس، بىرەۋى 250 دوللار، ەكىنشىسى — 50 دوللار الادى. راس، كورشى ەلدەردەگىدەن كوپ ەكەن: تۇرىكمەنستاندا 9 دوللار، ءازىربايجاندا 12 دوللار ەكەن. وزبەكستان مەن قىرعىزستاننان كوپ، ءبىراق رەسەيدەن الدەقايدا تومەن. مۇنىڭ ءوزى بارىنە بىردەي ەمەس، «ورتاشا» دەڭگەي عوي. ونىڭ ۇستىنە بىزدە ەڭ قاجەت تاعام مەن بۇيىمداردىڭ باعاسى دا ولاردان قىمبات.
سوندىقتان سان جۇزىندە قانشا بولسا دا ناقتىلى سالماعى قانداي ەكەنىن ولشەۋ، ەسەپتەۋ كەرەك. قاراپايىم ەسەپتىڭ ءوزى-اق جۇمىس ىستەپ، ورتاشا ايلىعىن الىپ تۇرعان ادامنىڭ وزىنە ءبىر ايدا جان ساقتاپ تاماقتانۋ ءۇشىن كۇنىنە 100 تەڭگە، ايىنا 3000 تەڭگە كەرەك. ونىڭ سىرتىندا كوممۋنالدىق-پاتەراقى شىعىندارىنا (جىلۋ، جارىق، گاز، ىستىق سۋ — ولار بولسىن-بولماسىن) كەمى 2000 تەڭگە قاجەت. قالالىق كولىككە 100-150 تەڭگە، ەكى-ۇش گازەت الۋعا 300 تەڭگە، بىر-ەكى كىتاپقا 500 تەڭگە، ال قاراپايىم، ارزان كيىم الماي ما؟ وعان كەمى 2000-3000 تەڭگە قاجەت. سونىمەن، ءبىر ادامنىڭ قالىپتى قالت-قۇلتتىرشىلىگىنە7000 تەڭگە قاجەت بولادى ەكەن.
ادامعا كۇنكورىس ءۇشىن ءبىر تاۋلىكتە 1520 كيلوكالوريا بەرەتىن تاماق جەۋ كەرەك ەكەن، ول بىزدە ءقازىر ورتاشا 1830 كيلوكالوريادان شىعىپ تۇر. بۇرىن دۇكەندەردە ەشتەڭە جوق بولاتىن، جۇرتتىڭ ۇيىندەگى توڭازىتقىشتارى تولىپ تۇراتىن. ەندى دۇكەندەردە ءبارى بار، ءبىراق ۇيدەگى توڭازىتقىشتار قاڭىراپ بوس تۇر. باعانىڭ ءوسىپ، اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى سالدارىنان ادامداردىڭ تاماق ەتۋى كۇرت ازايدى. ءار ادامعا شاققاندا جىلىنا ورتا ەسەپپەن 30 كگ ەت (بۇرىن 68 كگ)، 200 كگ ءسۇت (بۇرىن 340 كگ)، 70-80 جۇمىرتقا (بۇرىن 240 دانا) كەلەدى ەكەن. كوكونىس-كارتوپ تا، نان دا ءبىراز ازايعان.
ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق قىزمەت باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى كەدەي ادامداردى تازا تيتىقتاتادى. وعان تولەنەتىن اقى كەيدە ايلىقتان اسىپ كەتەدى. اقمولادا بولعان جيىندا ءبىر ستۋدەنت ءبىزدىڭ ايلىق ستيپەنديامىز ءبىر اپتاعا عانا جەتەدى، ال قالعان ءۇش اپتادا قالاي كۇن كورەمىز دەدى عوي. ودان بەرى ونىمەن قوسا باعا دا ءوسىپ بارادى عوي. بيۋدجەتتىك ايلىقپەن نەمەسە پەنسيامەن عانا كۇن كورەتىن ادامدار (ولار ورتاشا 1800 تەڭگە الادى) قالاي، ءقايتىپ كۇن كورەدى؟
وسى 1800 تەڭگەنى ادامنىڭ كۇن كورۋىنە «جەتەتىن» مولشەر دەپ الساق، ياعني، كەدەيلىكتىڭ ەڭ تومەنگى شەگى دەپ ساناساق، وندا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ 64 پايىزى (اۋىلداعىلاردىڭ 84 پايىزى) بۇل دەڭگەيدەن تومەن قالادى ەكەن. ياعني، 16،5 ميلليون ادامنىڭ 11 ميلليونى جارلى-جاقىباي.
بەلگىلى قايراتكەر (رەسەيدە، بىزدە) ا.ۆولسكييدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، حالىقتىڭ تۇرمىس-دارەجەسى تومەندەپ، وسىدان 30-40 جىل بۇرىنعى قالپىنا قايتىپ باردى. اقشا-ايلىقتىڭ قۇنى ءتۇسىپ، باعانىڭ شارىقتاپ-شىرقاۋىنان ءقازىر حالىق ەتتى 1960 جىلعى مولشەردە، ءسۇتتى 50-جىلدار كولەمىندە پايدالانىپ، تۇتىناتىن، ال ماتانى 40-جىلدار، اياق كيىمدى 50-جىلدار كولەمىندە ساتىپ الادى ەكەن.
امەريكالىق قىزمەتكەر ايىنا 2-2،5 مىڭ دوللار تاباتىن بولسا، بىزدە 80-100 دوللارعا ارەڭ جەتەدى. سويتە تۇرا بىزدەگى باعانى ءالى دە از، ارزان دەپ سەندىرمەك بولادى كەيبىر اقىل عوي تەورەتيك-ەكونوميستەر. شىنىندا، بىزدە نەگىزگى تاعامداردىڭ ورتاشا باعاسى امەريكاداعىدان ون ەسە ارزان ەكەن. سالىستىرىپ كورىڭىز: اقش-تا ءبىر كيلو سيىر ەتى — 6-7 دوللار تۇرادى، بىزدە 200-250 تەڭگە، ياعني 3-4 دوللار، ايىرما ەكى-ۇش ەسەدەن ارتپايدى.
شىن باعانى ايقىندايتىن — ايلىق. ول بىزدە 20-30 ەسە از. ونىڭ سەبەبى، ءبىزدىڭ تاباتىن ۇلتتىق تابىسقا، وندىرەتىن ونىمگە بايلانىستى. بىزدە جان باسىنا ءبىر جىلدا 2900 دوللاردىڭ ۇلتتىق ءونىمى شىعارىلادى (1991 جىلى —13 مىڭ دوللاردان كەلەتىن). ال شۆەيساريادا ءار ادامعا — 36 مىڭ، جاپونيادا — 25 مىڭ، اقش-تا — 21 مىڭ دوللاردىڭ ءونىمى شىعارىلادى. تۇرمىستىڭ بار ايىرماسى وسىدان!
ال شىنىن ايتساق، قازاقستاندا اينالدىرعان 16 ميلليون ادامنىڭ دۇرىس تۇرمىس قۇرىپ، الانسىز تىرشىلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك مولىنان بار. بىزدەگى قازىنا-بايلىق كۇنى 11 تريلليون دوللارعا تەڭ. ءار ادامعا ءبىر ميلليون دوللارعا جۋىق كەلەدى ەكەن. قانشاما قازىنامىز بارىنا تاڭ قالامىن. سونىڭ قانشاسى تالاۋعا كەتىپ جاتقانىنا قايرانمىن.
ۇكىمەت مۇشەسى س. قالمىرزايەۆ حابارلاعانداي، مۇناي ساتۋدان 500 ميلليون دوللاردىڭ جوعالۋىن، ول جونىندە ەشكىم ەشتەڭە تۇسىندىرە الماۋىن نە دەيمىز؟
بۇل — 35 ميلليارد تەڭگە، ال ءبىزدىڭ بيۋدجەتتەگى عىلىمعا، وقۋعا، دەنساۋلىق ساقتاۋعا، مادەنيەتكە، اقپارات قۇرالدارىنا بولىنگەن قارجى 25 ميلليارد تەڭگە. سالىستىرىڭىز. دەمەك، بار بولعانى 5 ملن توننا مۇناي بۇكىل ەلىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني قاجەتىن وتەپ وتىر ەكەن. سوندا قالعان مۇنايدىڭ اقشاسى قايدا؟ سەن انادا ءبىز التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە جالاڭبۇت-جالاڭاياق وتىرمىز دەپ قالىپ ەدىڭ. ەندى، شەرحان، سول ساندىقتان سەنى ىسىرىپ، يتەرىپ تاستاماسا نەعىلسىڭ. ءقازىر سول ساندىقتان وتىزدان استام جۇمىس ىستەپ، ءونىم بەرىپ (جانە قانداي ءونىم!) پايدا ءتۇسىرىپ تۇرعان كاسىپورىنداردى شەتەلدىكتەرگە بەرىپ جىبەردىك. ولاردىڭ ءوزى اناۋ-مىناۋ ەمەس، التىن، مىس، مۇناي، حروم، مارگانەس، اليۋمينيي، فوسفور، بولات سەكىلدى اسا قاجەت، ەڭ قىمبات ءونىم بەرەتىندەر.
شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ كاسىپورىنداردىڭ موينىنداعى قارىزىن وتەپ، جۇمىسشىلارعا ايلىق بەرىپ جاتىر دەيدى. مەن ساعان مىنا ءبىر كوكەيىمنەن كەتپەي جۇرگەن سۇراقتى ايتايىن. جەزقازعاننىڭ مىسىن يەمدەنگەن كورەيلىكتەر بارلىعى 380 ميلليون دوللار شىعىن جۇمساپتى. كوپ قارجى، ءبىز سوعان قىزىقتىق. ال ەندى ءبىر جىلدا 250 مىڭ توننا تازا مىس وندىرسە، ونىڭ ءبىر تونناسىن 2000 دوللارعا (الەمدىك باعاسى سولاي) ساتسا، سوندا ولار ءبىر جىلدىڭ وزىندە عانا 500 ميلليون دوللار الماي ما؟ ال اناۋ اقتوبەدەگى جاپوندىقتاردىڭ العاشقى رەتتە جۇمساعان قارجى-شىعىنى 38 ميلليون دوللار بولعاندا، ودان قايىرىپ العانى 143 ميلليون دوللار.
قاراعاندىنىڭ 15 شاحتاسىن گوللاندىقتار ساتىپ العان، سولاردى ساقتاپ قالدى دەپ قۋانىپ ءجۇرمىز. ەكىباستۇزدى دا ساتىپ جىبەردىك. ال ولاردىڭ ءبىر جىلدا وندىرەتىن 50 ميلليون توننا كومىرىڭ ءار تونناسىن 10 دوللاردان ساتسا، ءبىر جىلدىڭ وزىندە 500 ميلليون دوللار تۇسىرمەي مە؟ ولار وسىنى كورە جىلىنا 100 ميلليون دوللار ءبولىپ وتىر. بۇكىل قىزىلوردانىڭ ءۇمىتى بولعان قۇمكولدى دە ساتىپ جىبەردىك. ول ءقازىر ەكى ميلليون توننا مۇناي بەرەدى. سونى 100 دوللاردان عانا ساتساق، ءبىر جىلدا 200 ميلليون دوللار كەلمەس پە ەدى؟ ال ولاردىڭ ءبىر جولى جاساعان شىعىنى 40 ميلليون دوللار بولسا، قانشاما پايدا تابادى؟
ءبارى بىرىگىپ 100 توننا التىن وندىرەتىن باقىرشىق، ۆاسيلكوۆ، اقباقاي سەكىلدى كەنىشتەردى ساتۋى دا تىپتەن تۇسىنىكسىز. التىننىڭ ءبىر كيلوسى 100 مىڭ دوللار (ۋنسياسى 380 دوللار). وسىلاردىڭ ءبارىن ەشكىمگە ساتپاي-اق ءوزىمىز ۇستاپ تۇرۋعا، ۋاقىتشا قارجى تاۋىپ، كەيىن پايدا الۋعا نەگە بولمايدى؟ وسىعان جاۋاپ بەرەسىڭ بە؟
شەرحان دەيمىن-اۋ، اۋىل ءحالى اۋىر دەيمىز. ءبىراق اۋىلدا جەر بار، كوكونىس-كارتوپ ەگەتىندەر كوبەيىپ كەلەدى. ودان باسقا دا تىرشىلىك جولدارى بار ەكەن.
جاقىندا ءوزىمىزدىڭ «ەگەمەن قازاقستاندا» تورعاي وبلىسى امانگەلدى اۋدانىنىڭ اكىمى جاقسىلىق عايسينمەن اڭگىمە جاريالاندى. الىس اۋدان تىرشىلىگىندەگى جاڭا ءبىر كورىنىستەردى ايتادى. ولار وزەننەن بالىق اۋلايدى، ەكى مىڭ توننا تۇز دايىنداپ، تەرى مەن ءجۇن وڭدەپ، پيما، كىلەم-تەكەمەتتەر جاسايدى، اعاش ءتۇيىپ ەر-تۇرمان، اربا-شانا، كيىز ۇيلەر جاساپ ساتادى. سول شاعىن كاسىپورىندارى ءبىر جىلدا 10 ميلليون تەڭگە تاۋىپتى.
وسىنداي تىرشىلىكتى، شەرحان، سەن كەشە جامبىل جەرىندە كورىپ كەلدىم دەدىڭ عوي. ارينە، بۇرىن كەڭ كولەمدى، تەحنيكا كۇشىمەن اتقارىلاتىن جۇمىسقا ۇيرەنگەن ادامدارعا بۇل ۇساق كاسىپتەرگە كوندىگۋ وڭاي ەمەس. باسقا امال جوق. اۋىلداعىلارعا ەندى كەلىپ تۇسە باستاعان شەتەل قارىزدارىنا ەتتەن، سۇتتەن، ۇننان ءتۇرلى تاعامدار جاسايتىن شاعىن كاسىپورىندار ساتىپ الىپ، سولاردى كوبەيتسە، تىرشىلىك جاندانا تۇسەر ەدى-اۋ.
اۋىلداردا وسىنداي شارۋالاردىڭ قاجەت ەكەنىن، قولعا الۋ قاجەتتىگىن، شەرحان، ەسىندە مە، 1989-90 جىلدارى جازعان، جاريالاعان ەدىك قوي. مىنە، ءقازىر فەرمەرلەر بىزدە بار ءونىمنىڭ 6 پايىزىن عانا بەرەدى ەكەن. 6 جىلدا 6 پايىزعا جەتكەن. ولار ءبۇيتىپ ءبىزدى قاشان اسىراماق؟
ەگىن، مال. قۇرال-سايمان العان شارۋاشىلىقتار وزدەرىنىڭ ۇپاي-ۇلەستەرىن قالدىرىپ، ءىرى كووپەراتيۆ-بىرلەستىكتەرگە قاۋىمداسسا عانا شارۋا بىرتە-بىرتە وڭالادى، وڭادى. ونسىز اۋىل ءحالى تۇزەلمەيدى.
ال ەندى قالاداعى جۇمىسسىزدار قالاي كۇن كورەدى، نە كاسىپ قىلادى؟ كاسىپورىندار ءوز ادامدارىنا جۇمىس تاۋىپ بەرە الماي قاڭىراپ تۇر. مىنا ءبىر شارۋا ميىما قونبايدى، شەرحان! اينالىمداعى اقشا كوبەيىپ، ينفلياسيا بوي بەرمەي كەتەدى دەپ جۇرتقا قاجەت (ساپاسى شەتەلدىكتەردىكىنەن تومەندەۋ بولسا دا، باعاسى ارزانداۋ كەلەدى، ونىڭ دا ءوز الۋشىلارى بار عوي) ءونىم-بۇيىمدار شىعارۋعا دايىن وتىرعان كاسىپورىندارعا جۇمىستى قايتا باستاپ كەتۋ ءۇشىن قاجەت نەسيە بەرمەۋ، جاردەم جاساماۋ — تىپتەن تۇسىنىكسىز. بىزدە ءقازىر 450 كاسىپورىن توقتاعان.
رەسەيدىڭ باسشىلارى قارجى شىعارساق تا ءوندىرىستى ءتىرىلتۋ كەرەك دەپ وتىر.
ءبىز دە سوعان بارۋىمىز كەرەك.
جاقىندا پرەزيدەنت تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن شىنداپ قولعا الۋ كەرەك دەدى. شىنىندا، بىزدە سوڭعى جىلدارى ءۇي سالۋ ازايىپ كەتتى. بۇرىن جىلىنا 8 ميلليون شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالىناتىن ەدى، ەندى ءبىر-اق ميلليون بولىپ قالدى. بۇل ىسكە مەملەكەت نەسيە بولمەك. باياعى «جابايى بريگادا» ەمەس، ۇيىمداسقان، تەحنيكامەن، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن جابدىقتالعان ۇيىمدار قۇرىپ، كىرىسسە، بۇل دۇرىس ءىس بولار ەدى.
ال ەندى كوپ ايتىپ جۇرگەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس باستاپقى قارجى مەن سالىق جەڭىلدەگەنسىز جاندانبايدى. ولار بار ءونىمنىڭ 3-اق پايىزىن بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە كەي جەردە شاعىن كاسىپورىندار اشۋ، تىركەۋ جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ ۋىسىنان شىعا الماي، كۇشتەۋ-تەجەۋشىلىك كورسەتەتىن ءقاۋپى بار.
سونىمەن، ءبىز ەندى قانداي قوعام، قانداي قۇرىلىم قۇرىپ جاتقانىمىزدى بارعان سايىن تەرەڭىرەك سەزىنىپ جاتىرمىز. پسيحولوگيا بۇرىنعىداي، ال ءومىر اعىمى باسقاشا. ءومىر ءوز ىرقىنا كوندىرمەي قويماس.
مەن جاقىندا ءبىر سۇمدىقتى ەستىدىم. اۋىلداردا جاس وتباسىلار اۋقاتتى بايلارعا جالدانىپ، سونىڭ مالىن باعىپ، شارۋاسىن اتقاراتىن بولا باستاپتى. سول جۇمىس ءۇشىن وزدەرىنە ەڭبەكاقى، بالالارىنا كيىم، تاماق الادى ەكەن! ەڭ جامانى، سول مالاي جاستار قورشىلىققا ۇيالماي، ارلانباي، كايتا قۋاناتىن، ماقتاناتىن كورىنەدى.
ەندىگى كورمەگەنىمىز جالشىلىق ەدى — سوعان دا كەلدىك، شەرحان ! بۇرىن تاريحتان وقىپ مۇسىركەيتىن جارلىلار مەن جيىركەنەتىن بايلار ءبولىنىپ شىعا باستادى. ەتىمىز دە وعان ۇيرەنە باستاعان با؟
وتان سوعىسىنان كەيىن ءبىزدىڭ ەلدە حالىقتىڭ سانى ۇنەمى وسۋمەن، كوبەيۋمەن كەلگەن ەدى. مىنا ەكى~ءۇش جىل ىشىندە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن وقيعا بايقالدى — حالىقتىڭ سانى ازايا باستادى. 1989 جىلى 306 مىڭ بالا تۋسا، 1994 جىلى 231 مىڭ بالا، ياعني 75 مىڭ ءسابي از تۋعان. ونىڭ ەسەسىنە 1989 جىلعى 126 مىڭ ورنىنا 1994 جىلى 160 مىڭ ادام ولگەن دە، ولاردىڭ سانى 34،2 مىڭعا وسكەن. ءسويتىپ، بىزدە ادامداردىڭ تابيعي ءوسىمى سوڭعى التى جىلدا 43 پايىزعا كەمىگەن.
رەفورمانىڭ دۇرىس يا بۇرىس كەتىپ جاتقانىن ادامداردىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا نە ناشارلاۋىنا قاراپ بىلۋگە، باعالاۋعا بولادى. تابىس تابۋ ءۇشىن ادام جۇمىس ىستەۋ كەرەك. جۇمىس تابۋ ءۇشىن جۇمىس ورنى كەرەك. اۋىلدا ەشقانداي جۇمىس ورنى ءقازىر تابىلمايدى. ولاردى مەملەكەتتىڭ قۇراتىن ءتۇرى جوق، ونى اۋىل ادامدارى، اۋدان اكىمدەرى ەزدەرى قولعا الماسا ەشتەڭە شىقپايدى.
بەلگىلى ميلليونەر، فيلانتروپ دجوردج سوروس الماتىدا بولعان كەزىندە ءبىر سۇحباتتا: مەملەكەت ەكونوميكاعا ارالاسپاسىن دەگەن قاعيدانى قوستامايتىنىن ءبىلدىردى. ەكونوميكاعا ارالاسپاعان مەملەكەت ءوز حالقىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس ءحالىن جاقسارتۋعا جاردەمدەسە المايدى (وعان قاجەت قارجى سول وندىرىستەن عانا كەلەدى)، دەمەك ءوزىن ءوز حالقىنان الىستاتادى دەدى ول.
اركىم ءوز كۇنىڭ ءوزى كورسىن، اركىم وزىنە عانا سەنسىن دەگەن مىنا قاتىگەز زاماننىڭ ۋرانى دا، تالابى دا شىقتى. ءومىر بويى مەن بارىمدى كوعامعا بەرەم، ال كوعام مەنى بارىنشا قورعايدى دەپ الاڭسىز كۇن كەشكەن ادامدارعا بىردەن وزگەرىپ شىعا كەلۋ قيىن. مىنە، وسىنداي قينايتىن وتپەلى زاماندا مەملەكەت قول ۇشىن بەرمەسە بولمايدى-اق!
ارينە، حالىقتىڭ وسىنداي قيىنداپ بارا جاتقان اۋىر ءحالىن ۇكىمەت باسشىلارى كورمەيدى دەۋگە بولمايدى. ولار بىلەدى، جاقسارعانىن تىلەيدى. ءبىراق ءقازىر ول قولدان كەلمەي وتىر، ويتكەنى نارىقتىق ەكونوميكا ىرىققا كونبەي كەتتى. بار ماسەلە وسىعان عوي.
دوسىڭ كامال سمايىلوۆ
You Might Also Like
