تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى
تاقىرىبى: «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى»
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردىڭ بويىندا قازاقستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى ءومىرىن سالىستىرا وتىرىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ دامۋ تاريحى تۋرالى تانىمدارىن قالىپتاستىرۋ. ۇلتتىق سانا سەزىمىن، ساياسي ساۋاتتىلىعىن وياتۋ.
2. قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوساتىن
جەكە تۇلعا ەكەندەرىن ۇعىندىرۋ.
وقۋشى بويىندا سانالى ءتارتىپ، ساپالى ءبىلىم الۋعا دۇرىس كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ادام ءومىرى مەن جاقسى تۇرمىستىق قۇندىلىقتارىن ۇعىندىرۋ، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرىن وياتۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، وتكەن تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
ءتۇرى: تانىمدىق تاربيە ساعاتى
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، گازەت - جۋرنالدار، ت. ب.
مازمۇنى مەن ءوتۋ بارىسى:
جوسپار:
ءى. ۇيىمداستىرۋ. كىرىسپە ءسوز.
ءىى. قازاقستان قانداي مەملەكەت؟ (توپتاستىرۋ)
ءىىى. “وي دوداسى” (پىكىرلەرىن ايتۋ)
قازاقستان كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ …
كەشە (وتكەن تاريحقا شولۋ)
بۇگىن
1. ءبىز كىمبىز؟ (تاڭبالاۋ)
2. “ەلدىڭ جاستارعا جاساۋى”
ەرتەڭ
بولاشاق ءبىزدىڭ كوزىمىزبەن
وقۋشىلار شىعارماشىلىعى (وي تولعاۋ، سۋرەت، ولەڭ، شىعارما ت. ب.)
ءىۇ. دانالار دەگەن ەكەن… تاۋەلسىز ەل تۋرالى افوريزمدەر، دانالىق سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر
ءىV. ءتۇيىن.
ءانۇران
ءى. كىرىسپە ءسوز
ءمۇعالىم ءسوزى:
قۇرمەتتى اتا – انالار مەن ۇستازدار. بۇگىنگى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» تاقىرىبىنداعى تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي جولمەن كەلمەدى. سان عاسىرلار بويى اتا – بابامىزدىڭ اڭساعان ارمانى ەل تاۋەلسىزدىگى اتا – بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى، كۇش جىگەرلەرى، باتىرلارىمىزدىڭ بىلەگىمەن، كەشەگى جەلتوقساندا قىرشىنىنان قيىلعان قازاق قىزدارى مەن ۇلدارىنىڭ قانىمەن كەلگەندىگىن ءبىز بۇگىنگى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» تاقىرىبىندا وتكەلى وتىرعان تاربيە ساعاتىمىزدا ايتىپ تالقىلاعالى وتىرمىز. ءاربىر قازاق بالاسى تۋعان ەلىنىڭ، تاۋەلسىزدىگىنىڭ شەجىرەسىن، تاريحىن بىلۋگە ءتيىس. بىردە قايعىلى، شەرلى، بىردە ازات، ايبىندى، رۋحتى تاريحىمىزداعى ءاربىر وقيعا، ءاربىر قاندى شايقاس ەجەلدەن ازاتتىقتى اڭساپ، ازاتتىققا جاساعان قادامىمىز بولدى. وسىنداي كىشكەنە ادىمدارمەن، ءبىراق وڭ جولمەن، ازاتتىق جولىمەن قازاق ەلى ارمانداعان ماقساتىنا كەلە جاتتى. جەلتوقسان وقيعاسى وسى ءبىر «سوقتىقپالى» سوقپاقتاعى ەڭ ءىرى ادىم بولدى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» تاۋەلسىز قازاق ەلى ءوزىنىڭ العاشقى دەمىن جەلتوقسان ىزعىرىعىمەن الدى.
وسى جەلتوقساندا قۇربان بولعان جاستارىمىزدى 1 مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسىمىزگە الايىق!
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): ارمىسىزدار قۇرمەتتى اتا – انالار مەن ۇستازدار!
2 - جۇرگىزۋشى(نۇرسۇلتان): اسسالاۋماعالەيكۋم قۇرمەتتى قاۋىم!
ەل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيلى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): وسىدان 21 جىل بۇرىن، ياعني 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ورىن الاتىن مەرەكە.
بالالار قازاقستان قانداي مەملەكەت؟
ءىى. توپتاستىرۋ (ينتەراكتيۆتى تاقتادا ورىنداۋ)
گاۋھارتاس: قازاقستان قانداي مەملەكەت؟
دەموكراتيالى
زايىرلى
قۇقىقتى
كوپۇلتتى
الەۋمەتتى
ءبىرتۇتاس
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): يا، بالالار «وي دوداسى» ايدارى بويىنشا سەندەردىڭ پىكىرلەرىڭدى تىڭدايىق. ءبىز بۇگىن قازاقستاننىڭ كەشەگى كۇنىنە، ياعني تاريحقا شولۋ جاسايمىز.
قازاقستان كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ …
ءىىى. وي دوداسى (وي پىكىرلەرىن تىڭداۋ)
2 - جۇرگىزۋشى(نۇرسۇلتان):
قازاقستان - كەشە…
تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي كەلمەدى،
جۇرتىم مەنىڭ نە قيىندىق كورمەدى!؟
جىلاپ تۇرىپ انالارىم بۇل جولدا،
سان پەرزەنتىن قارا جەرگە جەرلەدى.
كەشە (وتكەن تاريحقا شولۋ)
شولپان: قۇس ۇياسىز بولمايدى ادام وتانسىز بولمايدى. ال مەنىڭ وتانىم - سوناۋ كاسپييدەن التايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان قاسيەتتى ولكە – قازاقستان. قازاقستان – تاۋەلسىز، ازات ەل. سول تاۋەلسىزدىك جولىندا قازاق بابام نە كورمەدى دەسەڭىزشى؟! ەلىمىزدىڭ باسىنان ازاپ تا، اشتىق تا، سۇم سوعىس تا ءوتتى. اسىرەسە حح عاسىر قازاق حالقى ءۇشىن اۋىر، قايعىعا تولى كەزەڭدەرىمەن ەستە قالادى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس 1928 - 1932 جىلدارداعى اشتىق، ۇلى وتان سوعىسى، 1986 جىلعى جەردى دۇرسىلكەندىرگەن جەلتوقسان وقيعاسى. بۇنىڭ بارلىعى دا قازاق جەرىنە اۋىر جارا سالدى. قانشا قيىنشىلىق كەلسە دە ءبىز ونى ەشقاشان ۇمىتپايمىز، ايتپايمىز. سەبەبى بۇل – تاريح.
1. جوڭعار شاپقىنشىلىعى (اقبايان)
XVII عاسىردىڭ اياعى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى ىشكى - سىرتقى اسا اۋىر جاعدايعا دۋشار بولدى. التايدان اتىراۋعا دەيىنگى بايتاق دالانى الىپ جاتقان قازاق حالقى جەرىنىڭ جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ ءومىر ءسۇردى. قازاق حاندىعىندا ۇستەمدىك ەتكەن اسكەري - فەدالدىق شونجارلار اراسىندا ىشكى تارتىس كۇشەيە ءتۇستى. سونىمەن قاتار بۇل مەزگىلدە قازاق - جوڭعار قاتىناسى مەيلىنشە شيەلەنىسىپ، قازاق حاندىعىنا ۇزدىكسىز شابۋىل جاسادى. جوڭعارلاردىڭ قازاقستان جەرىنە ەنۋى سوناۋ XV ع. باستالعان بولاتىن.
1718 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن (حاقنازار، تاۋكەنىڭ) ءبىر ورتالىققا باعىندىرعىسى كەلگەن ماقساتتارى جۇزەگە اسپاي قالدى. قازاق حاندىعى اۋىر داعدارىسقا ۇشىرادى، ەلدىڭ بىرلىگى بۇزىلدى، بىتىراڭقىلىق ەتەك الىپ ءوزارا قىرقىس شەگىنە جەتتى. تاۋكەنىڭ ورنىنا وتىرعان بالاسى بولات حاننىڭ تەك اتاعى عانا بولدى.
جۇزدەردى بيلەگەن كىشى حاندار ءوز الدىنا دەربەستەنىپ، قازاق حاندىعى ساياسي جاقتان بولشەكتەندى. ورتا ءجۇزدى سامەكە حان، ۇلى ءجۇزدى جولبارىس حان، كىشى ءجۇزدى ءابىلحايىر حان بيلەدى.
بۇلارعا قاراستى ۇلىستاردى بيلەگەن سۇلتاندار دەربەستىككە قول جەتكىزە باستادى. وسىنى پايدالانعان جاۋ جان - جاقتان شابۋىل جاسادى.
ش. ۋاليحانوۆ سول كەزدەگى جاعداي تۋرالى: “XVIII عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاكتارى مەن باشقۇرتتار جان - جاقتان قازاق ۇلىستارىن ويراندادى» - دەيدى.
2. اشارشىلىق(اياۋ)
1723 جىل تاريحتا ەستە قالارلىق جۇت جىلى بولدى. وسى جىلدىڭ كوكتەمگى ءتول الۋ كەزەڭى مەن جازعى كوش - قونۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتقان قازاق ەلىنە جوڭعارلار توسىننان، كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسادى. وسى جولى شاپقىنشى جوڭعارلاردىڭ سانى 70 مىڭنان اسىپ ءتۇسىپ، جەتى باعىتپەن قازاق ەلىنە كىردى.
ساقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز سامارقاند پەن بۇقاراعا، كىشى ءجۇزدىڭ حالقى حيۋاعا قاراي بوسقان ەكەن. بوسقىنداردىڭ ءبىرازى الاكول ماڭىنا بارىپ پانالاعان كورىنەدى. بۇل كەزەڭ (1723 - 1727 جىلدار) قازاق تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن اتالادى. ونىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن زاردابى — قايعى - قاسىرەتى، اشتىعى مەن قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتۋى وتە - موتە اۋىر بولدى. مىڭ - مىنداعان ادام قىرىلدى نەمەسە تۇتقىن رەتىندە ايدالىپ كەتتى. جۇزدەگەن، مىنداعان اۋىل قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، مال - مۇلىك تالان - تاراجعا ءتۇستى، ءبىر كەزدە گۇلدەنىپ تۇرعان قالالار جاۋ قولىندا قالىپ، اياۋسىز قيراتىلدى. قازاقتار قىرعىننان امان قالۋ ءۇشىن ەلدىڭ باتىس ايماقتارىنا قاراي جىلجىپ، جايىق بويىنا دەيىن جەتتى. وسى اۋىر جىلداردا شىققان قازاقتىڭ قارالى دا قايعىلى، ءان ۇرانى «ەلىم - اي»، سول كەزدەگى اۋىر كۇندەردىڭ وشپەس ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى. قازاقتار باسىنان كەشىرگەن سول ءبىر وراسان اۋىر قايعى - قاسىرەتتىڭ سيمۆولى «ەلىم - اي» اتتى زارلى جىر ءماتىنى مەن اۋەنىن اقىن، ءارى جاۋىنگەر قوجابەرگەن جىراۋ شىعارعان دەپ تە ايتىلادى.
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى،
ەل - جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان،
باياعىداي بولار ما تاعى زامان!
قارىنداس پەن كارا ورمان قالعاننان سوڭ،
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن.
«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» قازاق قوعامىنا تيگىزگەن زاردابى وراسان زور بولدى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقتاردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى قىرعىنعا ءۇشىراعان. ەندى ءبىر بولىگى قۇلدىققا ساتىلىپ كەتكەن. حالىق اشارشىلىققا دۋشار بولدى. ولمەي امان قالۋ ءۇشىن قايىڭنىڭ ءسولىن ىشكەن. «قايىڭ ساۋعان» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ءتىرى قالعاندار باسقىنشىلارعا شەكتەن تىس اۋىر الىم - سالىق تولەپ تۇرعان. قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ەلدىڭ ءار ءتۇرلى الىس ايماقتارىنا، ءتىپتى شەكارالاس جاتقان شەت مەملەكەتتەرگە دە تاراپ، بوسىپ كەتتى. قازاقتاردىڭ باتىسقا قاراي جاپپاي اعىلۋى قاراقالپاقتارمەن، تۇرىكمەندەرمەن، وزبەكتەرمەن، باشقۇرتتارمەن جانە قالماقتارمەن جەرگە تالاسقان داۋ - دامايلارعا الىپ باردى. قازاقتاردىڭ ورال قازاقتارىمەن دە، باتىس سىبىردەن ورىستارمەن دە ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. مىنە، مۇنىڭ ءبارى ابدەن السىرەپ، قوجىراعان قازاق حاندىعىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وڭاي ولجا رەتىندە وتارلاپ الۋىمەن اياقتالدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ماقساتى:
1. وقۋشىلاردىڭ بويىندا قازاقستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى ءومىرىن سالىستىرا وتىرىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ دامۋ تاريحى تۋرالى تانىمدارىن قالىپتاستىرۋ. ۇلتتىق سانا سەزىمىن، ساياسي ساۋاتتىلىعىن وياتۋ.
2. قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوساتىن
جەكە تۇلعا ەكەندەرىن ۇعىندىرۋ.
وقۋشى بويىندا سانالى ءتارتىپ، ساپالى ءبىلىم الۋعا دۇرىس كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ادام ءومىرى مەن جاقسى تۇرمىستىق قۇندىلىقتارىن ۇعىندىرۋ، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمدەرىن وياتۋ.
3. وقۋشىلاردىڭ ىزدەنىمپازدىق قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋ، وتكەن تاريحقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
ءتۇرى: تانىمدىق تاربيە ساعاتى
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى ءادىس
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، گازەت - جۋرنالدار، ت. ب.
مازمۇنى مەن ءوتۋ بارىسى:
جوسپار:
ءى. ۇيىمداستىرۋ. كىرىسپە ءسوز.
ءىى. قازاقستان قانداي مەملەكەت؟ (توپتاستىرۋ)
ءىىى. “وي دوداسى” (پىكىرلەرىن ايتۋ)
قازاقستان كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ …
كەشە (وتكەن تاريحقا شولۋ)
بۇگىن
1. ءبىز كىمبىز؟ (تاڭبالاۋ)
2. “ەلدىڭ جاستارعا جاساۋى”
ەرتەڭ
بولاشاق ءبىزدىڭ كوزىمىزبەن
وقۋشىلار شىعارماشىلىعى (وي تولعاۋ، سۋرەت، ولەڭ، شىعارما ت. ب.)
ءىۇ. دانالار دەگەن ەكەن… تاۋەلسىز ەل تۋرالى افوريزمدەر، دانالىق سوزدەر، ماقال - ماتەلدەر
ءىV. ءتۇيىن.
ءانۇران
ءى. كىرىسپە ءسوز
ءمۇعالىم ءسوزى:
قۇرمەتتى اتا – انالار مەن ۇستازدار. بۇگىنگى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» تاقىرىبىنداعى تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر!
تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي جولمەن كەلمەدى. سان عاسىرلار بويى اتا – بابامىزدىڭ اڭساعان ارمانى ەل تاۋەلسىزدىگى اتا – بابالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى، كۇش جىگەرلەرى، باتىرلارىمىزدىڭ بىلەگىمەن، كەشەگى جەلتوقساندا قىرشىنىنان قيىلعان قازاق قىزدارى مەن ۇلدارىنىڭ قانىمەن كەلگەندىگىن ءبىز بۇگىنگى «تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى» تاقىرىبىندا وتكەلى وتىرعان تاربيە ساعاتىمىزدا ايتىپ تالقىلاعالى وتىرمىز. ءاربىر قازاق بالاسى تۋعان ەلىنىڭ، تاۋەلسىزدىگىنىڭ شەجىرەسىن، تاريحىن بىلۋگە ءتيىس. بىردە قايعىلى، شەرلى، بىردە ازات، ايبىندى، رۋحتى تاريحىمىزداعى ءاربىر وقيعا، ءاربىر قاندى شايقاس ەجەلدەن ازاتتىقتى اڭساپ، ازاتتىققا جاساعان قادامىمىز بولدى. وسىنداي كىشكەنە ادىمدارمەن، ءبىراق وڭ جولمەن، ازاتتىق جولىمەن قازاق ەلى ارمانداعان ماقساتىنا كەلە جاتتى. جەلتوقسان وقيعاسى وسى ءبىر «سوقتىقپالى» سوقپاقتاعى ەڭ ءىرى ادىم بولدى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» تاۋەلسىز قازاق ەلى ءوزىنىڭ العاشقى دەمىن جەلتوقسان ىزعىرىعىمەن الدى.
وسى جەلتوقساندا قۇربان بولعان جاستارىمىزدى 1 مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسىمىزگە الايىق!
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): ارمىسىزدار قۇرمەتتى اتا – انالار مەن ۇستازدار!
2 - جۇرگىزۋشى(نۇرسۇلتان): اسسالاۋماعالەيكۋم قۇرمەتتى قاۋىم!
ەل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيلى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): وسىدان 21 جىل بۇرىن، ياعني 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان ءوزىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. بۇل قازاق ۇلتىنىڭ تاريحى ءۇشىن ۇلكەن ورىن الاتىن مەرەكە.
بالالار قازاقستان قانداي مەملەكەت؟
ءىى. توپتاستىرۋ (ينتەراكتيۆتى تاقتادا ورىنداۋ)
گاۋھارتاس: قازاقستان قانداي مەملەكەت؟
دەموكراتيالى
زايىرلى
قۇقىقتى
كوپۇلتتى
الەۋمەتتى
ءبىرتۇتاس
1 - جۇرگىزۋشى (نازىم): يا، بالالار «وي دوداسى» ايدارى بويىنشا سەندەردىڭ پىكىرلەرىڭدى تىڭدايىق. ءبىز بۇگىن قازاقستاننىڭ كەشەگى كۇنىنە، ياعني تاريحقا شولۋ جاسايمىز.
قازاقستان كەشە، بۇگىن، ەرتەڭ …
ءىىى. وي دوداسى (وي پىكىرلەرىن تىڭداۋ)
2 - جۇرگىزۋشى(نۇرسۇلتان):
قازاقستان - كەشە…
تاۋەلسىزدىك بىزگە وڭاي كەلمەدى،
جۇرتىم مەنىڭ نە قيىندىق كورمەدى!؟
جىلاپ تۇرىپ انالارىم بۇل جولدا،
سان پەرزەنتىن قارا جەرگە جەرلەدى.
كەشە (وتكەن تاريحقا شولۋ)
شولپان: قۇس ۇياسىز بولمايدى ادام وتانسىز بولمايدى. ال مەنىڭ وتانىم - سوناۋ كاسپييدەن التايعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان قاسيەتتى ولكە – قازاقستان. قازاقستان – تاۋەلسىز، ازات ەل. سول تاۋەلسىزدىك جولىندا قازاق بابام نە كورمەدى دەسەڭىزشى؟! ەلىمىزدىڭ باسىنان ازاپ تا، اشتىق تا، سۇم سوعىس تا ءوتتى. اسىرەسە حح عاسىر قازاق حالقى ءۇشىن اۋىر، قايعىعا تولى كەزەڭدەرىمەن ەستە قالادى. 1916 جىلعى كوتەرىلىس 1928 - 1932 جىلدارداعى اشتىق، ۇلى وتان سوعىسى، 1986 جىلعى جەردى دۇرسىلكەندىرگەن جەلتوقسان وقيعاسى. بۇنىڭ بارلىعى دا قازاق جەرىنە اۋىر جارا سالدى. قانشا قيىنشىلىق كەلسە دە ءبىز ونى ەشقاشان ۇمىتپايمىز، ايتپايمىز. سەبەبى بۇل – تاريح.
1. جوڭعار شاپقىنشىلىعى (اقبايان)
XVII عاسىردىڭ اياعى مەن XVIII عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى ىشكى - سىرتقى اسا اۋىر جاعدايعا دۋشار بولدى. التايدان اتىراۋعا دەيىنگى بايتاق دالانى الىپ جاتقان قازاق حالقى جەرىنىڭ جاعرافيالىق ەرەكشەلىگىنە قاراي ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ ءومىر ءسۇردى. قازاق حاندىعىندا ۇستەمدىك ەتكەن اسكەري - فەدالدىق شونجارلار اراسىندا ىشكى تارتىس كۇشەيە ءتۇستى. سونىمەن قاتار بۇل مەزگىلدە قازاق - جوڭعار قاتىناسى مەيلىنشە شيەلەنىسىپ، قازاق حاندىعىنا ۇزدىكسىز شابۋىل جاسادى. جوڭعارلاردىڭ قازاقستان جەرىنە ەنۋى سوناۋ XV ع. باستالعان بولاتىن.
1718 جىلى تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن (حاقنازار، تاۋكەنىڭ) ءبىر ورتالىققا باعىندىرعىسى كەلگەن ماقساتتارى جۇزەگە اسپاي قالدى. قازاق حاندىعى اۋىر داعدارىسقا ۇشىرادى، ەلدىڭ بىرلىگى بۇزىلدى، بىتىراڭقىلىق ەتەك الىپ ءوزارا قىرقىس شەگىنە جەتتى. تاۋكەنىڭ ورنىنا وتىرعان بالاسى بولات حاننىڭ تەك اتاعى عانا بولدى.
جۇزدەردى بيلەگەن كىشى حاندار ءوز الدىنا دەربەستەنىپ، قازاق حاندىعى ساياسي جاقتان بولشەكتەندى. ورتا ءجۇزدى سامەكە حان، ۇلى ءجۇزدى جولبارىس حان، كىشى ءجۇزدى ءابىلحايىر حان بيلەدى.
بۇلارعا قاراستى ۇلىستاردى بيلەگەن سۇلتاندار دەربەستىككە قول جەتكىزە باستادى. وسىنى پايدالانعان جاۋ جان - جاقتان شابۋىل جاسادى.
ش. ۋاليحانوۆ سول كەزدەگى جاعداي تۋرالى: “XVIII عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعى قازاق حالقىنىڭ ومىرىندە قاسىرەتتى كەزەڭ بولدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاكتارى مەن باشقۇرتتار جان - جاقتان قازاق ۇلىستارىن ويراندادى» - دەيدى.
2. اشارشىلىق(اياۋ)
1723 جىل تاريحتا ەستە قالارلىق جۇت جىلى بولدى. وسى جىلدىڭ كوكتەمگى ءتول الۋ كەزەڭى مەن جازعى كوش - قونۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتقان قازاق ەلىنە جوڭعارلار توسىننان، كۇتپەگەن جەردەن شابۋىل جاسادى. وسى جولى شاپقىنشى جوڭعارلاردىڭ سانى 70 مىڭنان اسىپ ءتۇسىپ، جەتى باعىتپەن قازاق ەلىنە كىردى.
ساقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز سامارقاند پەن بۇقاراعا، كىشى ءجۇزدىڭ حالقى حيۋاعا قاراي بوسقان ەكەن. بوسقىنداردىڭ ءبىرازى الاكول ماڭىنا بارىپ پانالاعان كورىنەدى. بۇل كەزەڭ (1723 - 1727 جىلدار) قازاق تاريحىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن اتالادى. ونىڭ قازاق حالقىنا تيگىزگەن زاردابى — قايعى - قاسىرەتى، اشتىعى مەن قايىرشىلىق حالگە دۋشار ەتۋى وتە - موتە اۋىر بولدى. مىڭ - مىنداعان ادام قىرىلدى نەمەسە تۇتقىن رەتىندە ايدالىپ كەتتى. جۇزدەگەن، مىنداعان اۋىل قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، مال - مۇلىك تالان - تاراجعا ءتۇستى، ءبىر كەزدە گۇلدەنىپ تۇرعان قالالار جاۋ قولىندا قالىپ، اياۋسىز قيراتىلدى. قازاقتار قىرعىننان امان قالۋ ءۇشىن ەلدىڭ باتىس ايماقتارىنا قاراي جىلجىپ، جايىق بويىنا دەيىن جەتتى. وسى اۋىر جىلداردا شىققان قازاقتىڭ قارالى دا قايعىلى، ءان ۇرانى «ەلىم - اي»، سول كەزدەگى اۋىر كۇندەردىڭ وشپەس ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى. قازاقتار باسىنان كەشىرگەن سول ءبىر وراسان اۋىر قايعى - قاسىرەتتىڭ سيمۆولى «ەلىم - اي» اتتى زارلى جىر ءماتىنى مەن اۋەنىن اقىن، ءارى جاۋىنگەر قوجابەرگەن جىراۋ شىعارعان دەپ تە ايتىلادى.
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى،
ەل - جۇرتىنان ايرىلعان جامان ەكەن،
ەكى كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى.
مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان،
باياعىداي بولار ما تاعى زامان!
قارىنداس پەن كارا ورمان قالعاننان سوڭ،
كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن.
«اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانىڭ» قازاق قوعامىنا تيگىزگەن زاردابى وراسان زور بولدى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقتاردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى قىرعىنعا ءۇشىراعان. ەندى ءبىر بولىگى قۇلدىققا ساتىلىپ كەتكەن. حالىق اشارشىلىققا دۋشار بولدى. ولمەي امان قالۋ ءۇشىن قايىڭنىڭ ءسولىن ىشكەن. «قايىڭ ساۋعان» دەگەن ءسوز سودان قالعان. ءتىرى قالعاندار باسقىنشىلارعا شەكتەن تىس اۋىر الىم - سالىق تولەپ تۇرعان. قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ەلدىڭ ءار ءتۇرلى الىس ايماقتارىنا، ءتىپتى شەكارالاس جاتقان شەت مەملەكەتتەرگە دە تاراپ، بوسىپ كەتتى. قازاقتاردىڭ باتىسقا قاراي جاپپاي اعىلۋى قاراقالپاقتارمەن، تۇرىكمەندەرمەن، وزبەكتەرمەن، باشقۇرتتارمەن جانە قالماقتارمەن جەرگە تالاسقان داۋ - دامايلارعا الىپ باردى. قازاقتاردىڭ ورال قازاقتارىمەن دە، باتىس سىبىردەن ورىستارمەن دە ءوزارا قارىم - قاتىناستارىن شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. مىنە، مۇنىڭ ءبارى ابدەن السىرەپ، قوجىراعان قازاق حاندىعىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وڭاي ولجا رەتىندە وتارلاپ الۋىمەن اياقتالدى.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
