تايبەك
21ء-ىنشى جىلدىڭ قىسى ەدى.
ۋەزدىك وقۋ ءبولىمىنىڭ جۇمساۋىمەن تايبەك كوكسۋ ەلىن ارالاپ، مەكتەپتەردى تەكسەرىپ قايتۋعا شىقتى. جەككەن اتى ارىق، شابان. قۇر ەپسىز جايداق شاناعا توسەك-ورنىن، كىتاپ سالعان قورجىنىن ەپتەپ ورنالاستىرىپ، نارسەنىڭ ۇستىنە تايبەك شوقشيىپ قانا وتىردى. ۇستىندە سەڭسەڭنەن ىستەلگەن ۇزىن سارى تونى بار، اياعىندا وكشەسى قيسايعان ورىس ەتىك. جاڭا كەزىندە ءتاپ-تاۋىر ەتىك بولسا دا، بۇل كۇندە ءسانى كەتكەن. قيسايعان وكشەسىنىڭ ىرسيىپ شەكەسى شىعىپ تۇر، ەكى جاق ۇرتى جاماۋ سالىپ تارامىسپەن قۇرمەن جامالعان... باسىندا ەسكى قۇلاقشىن، موينى جالاڭاش. قالادان شىقپاي جاتىپ-اق اۋزى-باسى توڭىپ، بەرەكەسى كەتە باستادى.
ات يەسى بۇكىشتەۋ كەلگەن تاپال بويلى كىسى. ۇستىندە شيدەم كۇپىسى بار، باسىندا ميلىقتاندىرا كيگەن سەڭسەڭ تىماق. جايداق شانانىڭ القىمىنداعى قۋىسقا كەپتەلە وتىرعان. دۇنيە اينالىپ كەتسە دە وسى وتىرىسىن وزگەرتەتىن ەمەس. اتى شابان. شابان اتىن ايداماي ودان جامان ىلبىتەدى. جول ۇستىندەگى جۇرگىنشىلەردىڭ قارسى كەلە جاتقانى بولسا، قارا كورىم جەردەن-اق ات ىلبي باستاپ، جاقىنداعان سوڭ تازا توقتاپ الادى. قارسى كەلگەن جۇرگىنشى ءوتىپ كەتكەن سوڭ بارىپ، ات ەپتەپ قانا قوزعالادى. اتتىڭ ءوزى قوزعالماي تۇرىپ، يەسىنىڭ ايداۋمەن جۇمىسى جوق.
كۇن بۇلت، سۇرعىلت. ازىراق جەلدىڭ ەكپىنى بار. قار جۇقا. قاردىڭ استىڭعى جاعى مۇز بولعانمەن، بەتىندە تۇندەگى جاۋعان ۇلپا قار بار. كەيدە جەل ىسقىرىڭقىراپ سوعىپ كەتسە، ۇلپا قار بۇرقىراپ الا جونەلەدى. ىسىرمامەن جول تابانىن باسىپ، گۇرىلدەك قىلىپ تاستاعان...
قالادان ۇزاپ شىققان سوڭ، ءبىر بەلەستىڭ باسىنا اسىپ توقتاتىپ، كوشىر سۇيرەتىلىپ شانادان ءتۇستى. ۇستىنە جينالعان قارىن قاقتى. اتىنىڭ جانىنا بارىپ، سىرتتىعىن، تاماق باۋىن ۇستاپ قاراپ، قولعابىمەن اتتىڭ كوزىن ۋقالادى. اتقا كەيىدى مە، كۇننىڭ بوراسىن بولا باستاعانىنا كەيىدى مە، الدە جامان شاناسىنىڭ ارتىندا تاربيىپ كەلە جاتقان، "ۇستىرىكتەرگە"1 كەيىدى مە — ايتەۋىر اتىن سيپالاپ جاتىپ بىردەمە دەپ كۇڭكىلدەدى.
ۇيىتقىعان جەل القىمىنان، جەڭىنەن، ەتەگىنەن گۋلەپ كىرىپ، دەنەسى مۇزداپ، قالتىراپ، تايبەكتىڭ دە مازاسى كەتىپ كەلە جاتىر ەدى. ونىڭ ۇستىنە جىرتىق ەتىكتەن اياعى توڭىپ، اشىپ، مۇلدە بەرەكەسىن كەتىردى. ىسقىرعان جەلگە، مىرتىڭداپ اياعىن باسا الماي كەلە جاتقان كوك اتقا، جاربيىپ وتىرىپ الىپ اتىن ايدامايتىن كوشىرگە — بارىنە دە تايبەك اشۋ كوزىمەن قارايدى. وسى سۋىقتا ازاپقا سالىپ جۇرگەن كوك ات پەن وسى جامان تىماقتى كىسى سەكىلدەندى. اياعىن باسپايتىن اتتى سىلاپ-سيپاعانعا مۇلدە اشۋى كەلدى. مۇنداي ارام ولگىردى باۋىزداپ تاستاسا قايتەدى ەكەن؟ دەپ تە ويلادى...
— بالا، قالاي، اياعىڭ توڭباي ما؟ — دەدى ات يەسى شاناعا جاقىن كەلىپ. بەت اجارىندا كۇلىمسىرەگەندىگى ءبىلىندى. تايبەك ىشىنەن ىزالانىپ وتىرعاندىقتان، مازاق قىلىپ سۇراعان سياقتانعاندىققا، جاۋاپ بەرمەي قىرىن قارادى.
— اياعىڭ توڭسا، مىنا جابۋعا وراساڭ قايتەدى؟ — دەدى. تايبەك ەرىكسىز بۇرىلىپ قارادى. قىرىق قۇراۋ-شوقپىت جابۋ ەكەن. باتتاسقان كىر. ءبىراق، جىلىلىققا سەپ بولۋىندا ءسوز جوق. سەكيگەن اياقتى تايبەك جابۋعا تىعا باستادى. وراعان سوڭ-اق اياعى جىلىنۋعا بەت العان سەكىلدەندى...
كوك ات ءبىر اياڭدايدى، ءبىر بۇلكىلدەپ جورتقان بولادى. جورىتقانىنان اياڭى ءونىمدى سەكىلدى. قالادان شىققاندارىنا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. ءالى ون شاقىرىمنان ارتىق جۇرگەن جوق. اسپانداعى بۇلت الا شابىرتتانا باستاپ، كۇن سىقسيىپ قاراعانداي بولدى، بەسىننەن تومەن ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن.
— وتاعاسى، بۇگىن قايدا جەتىپ قونامىز؟ — دەدى تايبەك.
— ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتەرمىز.
— بۇدان قانشا جەر؟
— ەندى 15 شاقىرىم بولار...
كوشىر ىققا قاراي قىرىنداڭقىراپ وتىرىپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن تايبەكتى ءبىر شولىپ ءوتتى.
— شىراعىم، قاي اۋىلدىڭ بالاسى بولاسىڭ؟
— تاسوبا بولىسىنىكىمىن.
— بۇل جاققا نەندەي جۇمىسپەن شىقتىڭ؟
— ۇشكول ارالايمىن.
— "ۇستىرىكتەر" ەكەنسىڭ عوي، — دەپ كوشىر كۇرسىندى. كوك اتتى بىرەر شاۋجايلاپ قويىپ، تاعى اڭگىمەگە كىردى:— تەككە بارا جاتىرسىڭ عوي، ۇشكول تابا الار ما ەكەنسىڭ،— دەدى.
— نەگە؟
— ەل وسى كۇنى بالا وقىتارلىق بولىپ وتىرعان جوق قوي. ەلدىڭ قايعىسى وقۋ ەمەس. تاماق بولىپ وتىر. ەل اشىعا باستادى. ازىق جوق. اسىرەسە كەدەيلەردىڭ كۇنى قاراڭ. تاماق ىزدەپ بوسىپ كەتكەن ۇيلەر تولىپ جاتىر... ەلگە تامان جاقىنداعان سوڭ شۇبىرعان ادامداردى كورەرسىڭ، سونىڭ ءبارى تىلەك تىلەپ جۇرگەندەر...
كوشىر سوزشەڭ ەكەن، ءبىر باستاپ العان سوڭ ەلدىڭ كۇيىن قالدىرماستان ايتتى.
— ەلدە كۇي جوق. ونىڭ ۇستىنە ەلگە وسى ىلاۋ دا مىقتى جۇك بولىپ وتىر. ىلاۋدى كەزەكپەن تارتامىز. اۋىلناي قول استىنداعى ءۇيدىڭ باي مەن جارلىسى بىردەي. اۋىلناي دا ءبىر يت، كىسىنىڭ الىنە قاراي زورلامايدى، وسى جالعىز ماستەگىمىزدى كۇن ارا جەگەمىز دە تۇرامىز!.. — دەدى.
"سونىڭ ءبارى وسى سەندەردىڭ ىلاڭدارىڭ عوي،" — دەگەندەي تايبەككە الا كوزىمەن قاراپ الدى. ازىراق ويعا شومعانداي بولىپ وتىردى دا، تاعى باستادى:
— ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى بولعان سوڭ باس تارتپايمىز عوي. ءبىراق رەتسىز جەرى دە جوق ەمەس... جاقىن ارادا ادام اۋ جاعىنىڭ ءبىر مەلەتسەسى وسى قالادان قايتتى. قاسىندا ورىستىڭ ءبىر مارجاسى بار. قاتىنىم دەپ وتىردى، وتىرىك-شىنىن كىم ءبىلسىن... اپىرماي، سول جىگىتتىڭ بەرگەنى-اي!.. ىلاۋ كەزەگى سول كۇنى مەنىكى ەكەن. وسى شانامدى جەگىپ بارا قالدىم. دومالاقتاپ بۋىپ تاستاعان تولىپ جاتقان ءبىر نارسە. تيەي كەلە وسى شانام بەتىمەن بىردەي بولدى... تولىپ جاتقان نارسە تيەگەن سوڭ، ونىڭ ۇستىنە ءۇش كىسى بىردەي تيەلە مىنگەن سوڭ، قاقتىعىپ جۇرگەن كوك ات جۇرە قويسىن با، قالادان شىقپاي-اق اياڭداۋعا كىرىستى. الگى جىگىت مازامدى الىپ قۋىرىپ بارادى. الدامايسىڭ دەپ ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرەدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى — "سۆولىش"، بوقتاعانى شىعار دەدىم... مارجاسى دا ءبىر وڭباعان نەمە ەكەن، شىجبىنداپ، بىلدىرلاپ ول ءبىر جاعىنان مازامدى الىپ بارادى... جولدا ءولتىرىپ كەتە مە دەپ تە قورقىپ ەم... ءولدىم-تالدىم دەگەندە، ىمىرت جابىلا اۋىلعا جەتتىم. كوك اتتى توپەي-توپەي ەكى قولىم قارىسىپ قالعان ەكەن، شانادان تۇسكەندە ءبىراق ءبىلدىم... ۇيگە كىرىسىمەن قازى، قارتاسى دەپ الەك سالدى. اپىرماۋ، ادامنىڭ جىندىسى بولا بەرەدى ەكەن عوي... جوق دەگەنگە نانباي، مىلتىعىنىڭ قۇلاعىن اشىپ ءجۇرىپ، تورت-بەس ءۇيىمىزدىڭ شوشالاسىن تەگىس ءتىنتىپ شىقتى... شاي قۇيىپ بەردىك. جاتاردا كەرۋەت تاۋىپ بەر دەپ تاعى الەك سالدى. انا مارجاسى جەرگە جاتا المايمىن دەدى بىلەم...
كوشىر اۋىر كۇرسىندى. اياڭداپ كەلە جاتقان كوك اتتى ۇرىپ، شاۋجايلاپ، بۇلكىلدەتىپ جورتقىزعان بولدى. اسپان بۇلتى قايتا تۇنەرىپ، جەل كۇشەيىپ، بوراسىندى بۇرىنعىدان ۇدەتە ءتۇستى. ويپاڭ جەرلەرگە يىرىلگەن قار جولدى مۇلدە كومبە قىلىپ، اتتى مالتىقتىرىپ جۇرگىزبەۋگە اينالدى...
ات جابۋعا ورانعان سوڭ، تايبەك بۇرىنعىدان كورى جىلىڭقىراپ، ىققا قاراپ بۇيىعىپ وتىردى. ىقتاسىنداعى ۇيىتقىعان قار قويىن-قونىشىنا كىرىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ سۋ بولىپ ەرىپ جاتقان سەكىلدى. تونىنىڭ جاعاسى، قۇلاقشىنىنىڭ جاقتاۋى مۇز بولىپ ساۋىستانا باستاعان...
كوشىر جايلاسىپ وتىرىپ تاعى اڭگىمەسىن باستادى: ەل كۇيىن پايدالانىپ، "توپالاڭ كەزىندە توي قىلىپ" جاتقانىن؛ ەل ىشىندەگى كەڭەس باسىنداعى ادامداردىڭ ەلدى سۇيەۋ ورنىنا وزدەرى ماسىل بولىپ جۇرگەنىن — ءبارىن دە كوز الدىنا ەلەستەتىپ، سۋرەتتەپ بەردى. كوشىردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ تايبەك ءوزىن سول وقيعالاردىڭ ىشىندە وتىرعان سەكىلدى سەزدى. بۇزىقتاردىڭ جولسىز ءىسىن كوزىمەن كورىپ، جانى رەنجىپ وتىرعان سياقتى بولدى...
كۇن باتۋعا بارىپ قالىپتى. اۋىلدىڭ قاراسى كورىنبەيدى. كوك ات ءجۇرىسىن بۇرىنعىدان باسەڭدەتپەسە، جاماعان جوق. كوشىر ىققا قاراپ قىرجيىپ، الدەنەنى ويلاپ وتىر. جەل ەكپىنى باسەڭدەگەن جوق، وقتىن-وقتىن سوعىپ ۇيىتقىتىپ قويادى...
تايبەك ازىراق قوزعالايىن دەپ ەدى، تۇلا بويى تىتىركەنىپ قويا بەردى. اشىلعان جەرىن قىمتاپ، ىققا قاراپ كايتا مۇلگىدى. ويى وراعىتىپ دۇنيەنى شولىپ وتىرىپ، قالجاۋراپ، كوزى ىلىنگەنىن سەزبەي قالدى...
II
— شىراعىم، كەلدىك. ءتۇسىڭىز، — دەگەن كوشىردىڭ داۋىسىمەن تايبەك كوزىن اشىپ الدى. كۇن تاستاي قاراڭعى. جەل ءالى ۇيىتقىتىپ بوراپ تۇر. شانانىڭ جانى كۇرتىك قار. اتتىڭ الدىڭعى جاعىندا جىلتىراعان وت كورىنەدى.
شانادان تۇسكەندە تايبەك قالتىراپ قويا بەردى. توڭعاندىكى مە، الدە ۇيىپ قالعان با — اياعى باستىرۋعا كەلمەي قالىپتى... الاسا عانا زەمەنكەگە كىرىپ كەلگەندە كوزى شىراداي جاندى. زامەنكەنىڭ ءىشى بۋ، ءتۇتىن. اشاڭ ءجۇزدى كەلگەن سارى ايەل جۇرەسىنەن وتىرىپ، پەشكە قاڭىلتىردى ورتەپ جاعىپ جاتىر ەكەن. پەشتىڭ كارنەزىندە كەسەنىڭ تۇبىنە ماي قۇيىپ ىستەگەن پىلتە شام قالت-قۇلت ەتىپ، دىرىلدەپ جانىپ تۇر. جارىعى ءالسىز، ءۇي-ىشى كومەسكى عانا كورىنەدى. پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، قارا كولەڭكەلەۋ جەردە بىرەۋ وتىر ەدى، جات كىسى كەلگەنىن بىتكەن سوڭ، ورنىنان تۇرىپ، تەردىڭ الدىنا ءبىر ەسكى تۋلاقتى توسەگەن بولدى. بويجەتكەن قىز ەكەن. اققۇبا كەلگەن اجارلى. كوزىنىڭ قيىعىمەن تايبەككە ءبىر قاراپ ءوتتى.
شەشىنىپ وتىرعان سوڭ تايبەك مۇلدە قالتىرادى. ورنىندا وتىرا الماي سەلكىلدەدى. قىز بىردەمە دەپ كۇبىرلەپ ەدى، شەشەسى بۇرىلىپ:
— شىراعىم، قازاق بالاسىمىسىڭ؟—دەدى.
— ءيا.
— توڭىپ قالىپسىڭ عوي. مىنا پەشتىڭ الدىنا كەلىپ جىلىناسىڭ با؟ — دەدى.
تايبەكتىڭ جاۋابىن كۇتپەي-اق، جەردە جاتقان تەزەكتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، تايبەكتىڭ وتىرىپ جىلىنۋىنا ىڭعايلاپ ۇستەل قىلدى. وتتى كوسەپ، مازداتىپ، ءا دەگەنشە تايبەكتىڭ بەتىنە قان جۇگىردى، ماڭدايىن تەرشىتە باستادى...
ءۇي يەسى ايەل وتتى جاعىپ وتىرىپ، ءبىر جاعىنان تايبەكتىڭ كىم ەكەنىن بەينەلەپ سۇراپ ءبىلدى، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دە ايتىپ ۇلگىردى.
— كەمپىر-شالمىز. شالىمىز كەرەيدەگى ناعاشىسىنا كەتىپ ەدى. بالا دەگەندە جالعىز قىزىمىز بار. ءجوندى مال جوق، بىر-ەكى قارانى قىسقى ازىعىمىزعا دەپ سويىپ الدىق. ەندى ءبىر ات، ءبىر سيىرىمىز قالدى... ازىق جەتپەي باستاسا، ونىڭ قايسىسىن سوياتىنىمىزدى بىلمەيمىز!.. — دەدى.
قوناق كەلگەنىن ەسىتتى مە، الدە جاي قىدىرىستارى ما، كەش جارىق دەپ بىر-ەكى جىگىت كەلدى. تايبەكتەن قالا حابارىن، قاي جاققا بارا جاتقانىن سۇرادى. ۇشكول ارالايمىن دەگەنىن ەسىتكەندە، جىگىتتەر ەزۋ تارتىپ كۇلگەندەي بولدى:.. قىزدىڭ اتى باتسايى ەدى. باي قىزى بولماسا دا، كەمپىر-شالدىڭ جالعىز قىزى بولعان سوڭ، ەركەلىك قالپى بار. مىنەزى اشىق، اۋزىنا كەلگەن ءسوزىن قايمىقپاي ايتىپ سالادى.
— بىركەي اعا، دومبىرا الىپ ولەڭ ايتىپ جىبەرەسىڭ بە، — دەپ باتسايى وتىنگەندىك قالىپ ءبىلدىردى.
بىركەي دەگەن ەكى جىگىتتىڭ ىشىندەگى ۇزىن بويلىسى. سەلدىرلەۋ مۇرتى بار. قالپى قاعىلەز، ونشا بالدەنەتىن ادامنىڭ ءتۇرى جوق.
— قاراعىم-اۋ، بيىلعى جىلى ولەڭدى قايتپەكشىمىز؟! - دەپ كۇلىمسىرەگەن بولدى.
— قويشى، قاشانعى ەزىلە بەرەمىز، قۇدايدىڭ ءبىر جازعانى بولار... مىنا قوناق تا شارشاپ، جابىعىپ كەلگەن شىعار، كوڭىلى كوتەرىلسىن، — دەپ باتسايى ايتقىزباي قوياتىن بولمادى.
بىركەي دومبىرانى بىلىتىپ، انگە باستى. ەل ىشىندەگى ءانپاز جىرشىنىڭ تاپ ءوزى بولىپ شىقتى. ءانى دە، ولەڭى دە ءبىرتۇرلى قايعىلى تۇردە شىعىپ تۇرعان ءتارىزدى. دومبىرانىڭ بەزىلدەگەن داۋىسى دا الدەقايداعى ءبىر ايانىش كۇيدى كوز الدىڭا اكەلىپ ەلەستەتكەن سەكىلدى بولدى.
"كەز بولدى مىناۋ اشتىق، جالاڭاشتىق،
كورمەگەن مۇنداي كۇيدى جامان ساستىق.
سور بار ما الدىمىزدا، باقىت بار ما،
ايتەۋىر ءبىر كەزەڭگە اياق باستىق!.." –
دەپ جىرلايدى بىركەي.
ءۇي يەسى ايەل قالامپىر دەگەن ەكەن. قالامپىر ءبىر جاعىنان ولەڭدى تىڭداي وتىرىپ، قارا قۇمانعا قايناتىپ شايىن ازىرلەدى. سۇتتەن ىستەگەن شايدى سالىپ، قاپ-قارا قىلىپ، بوياۋداي ەزىلدىرىپ كۇيىپ بەردى. شايدىڭ ءسۇتى جوق. ءتورت بۇرىشتى عانا كىشكەنە داستارحاندارى بار ەكەن، باتسايى اكەلىپ جايىپ، ۋاق مالتانى كىسى باسى بىرەۋدەن تاستادى. بۇل شايعا بەرگەن قانتى ەدى. تايبەك قوناق بولعان سوڭ وعان ارتىعىراق سىي كورسەتۋ كەرەك قوي، قۋىرعان بيدايدان ءبىر ۋىس بيدايدى قالامپىر تايبەكتىڭ الدىنا توكتى.
— شىراعىم، نان دەگەن بىزدە بولمايدى. بىر-ەكى پۇتتاي بيدايىمىز بار ەدى، ونى دا قۋىرۋمەن تاۋىسىپ كەلەمىز، — دەدى.
شاي ءىشىپ وتىرىپ شۇيىركەلەسكەن اڭگىمە باستالدى. قالامپىر پەشتىڭ الدىنا قۇرت ەزىپ وتىرىپ، سوزگە قاتىسىپ قويادى.
— وسى سابەت جارىلقايدى دەگەنگە توبەمىز كوككە جەتەدى. باسقاسىن قويا تۇرىپ، بىزگە بيىل ازىق بەرەتىن رەتى بار ما؟ — دەپ بىركەي سۇراۋ قويدى. داستارقانعا شاشىلعان بيدايدى تاۋىق قۇساپ تەرىپ جەپ وتىرىپ، تايبەك جاۋاپ بەرۋگە كىرىستى:
— كەڭەس ۇكىمەتى كەدەيدى جارىلقامايىن دەپ جاتقان جوق، مۇرشاسى كەلمەي جاتىر. كەشەگى سوعىستىڭ سالدارىنان شارۋاشىلىق تومەندەپ كەتكەن، ونىڭ ۇستىنە كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى ىشكى جاۋمەن الىسۋمەن كەلەدى. بايلار، پومەششيكتەر — اق سۇيەك تۇقىمدارى كۇش قوسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە تۇس-تۇسىنان ات قويۋمەن كەلەدى. كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، ەسكى داۋرەندەرىن ورناتۋعا جان تالاستى. وسىنىڭ سالدارىنان ۇكىمەت ىشكى جۇمىسىنا مويىن بۇرا المادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا نارسە. كۇنى ەرتەڭ ۇكىمەت جاۋىن جەڭسە، شارۋاشىلىققا بەلسەنىپ كىرىسكەلى وتىر. ۇكىمەت بولىپ، ەل بولىپ بەلسەنە كىرىسسە، شارۋا ساباسىنا ءتۇسىپ، از كۇن كورگەن كەمتارلىق ءوزى-اق ۇمىت بولىپ كەتەدى...
— ايتقانىڭ كەلسىن، شىراعىم، تەك سولاي بولعاي، دا! —دەپ قالامپىر قولىن جالاپ جاتىپ كۇرسىندى.
— ۇكىمەت قاراسپايىن دەپ جاتقان جوق ەكەن، شاماسىنان كەلمەي جاتىر ەكەن عوي!.. — دەپ بىركەي بۇگە-شەگەسىنە قانعان ادام سەكىلدەنىپ سويلەيدى.
الدىنداعى كەسەسىن ءىشىپ، توڭكەردى. داستارحانداعى قۇرتتىڭ ۇگىندىسىن قولىنا قاعىپ سالىپ جەدى: — وسىلاردىڭ بىزگە بولشيەۆيگى پايدالى ما، كومەنەسى پايدالى ما؟ — دەپ تايبەكتىڭ بەتىنە قارادى.
تايبەك كۇلىمسىرەپ:
— ەكەۋى دە پايدالى. شىنىندا ەكەۋى ءبىر، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ە، ونىسى قالاي؟..ءبىزدىڭ اۋىلناي بولشيەۆيكپىن دەپ جۇرەدى، ءبىراق كومەنەس ەمەس قوي...
— كومەنەس بولعان ادام بولشيەۆيكتەن وزگەشە بولادى دەپ تۇسىنەمىز بە؟
بىركەي كۇلىمسىرىڭكىرەپ: — كومەنەستەردىڭ ءتۇرى وزگەشە بولسا كەرەك! — دەدى. تايبەك بەينەلەپ تۇسىندىرۋگە كىرىستى:
— راس، سىزدەرگە كومەنەس قۇبىجىق سەكىلدى كورىنۋى دە مۇمكىن. ەل اراسىندا اشىلعان پارتيا ۇياسى جوق، پارتيا جولىن ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن ۇگىتشى جوق. سوندىقتان سىزدەرگە تۇسىنىكسىز بولا بەرمەكشى. شىنىندا كەدەي تابىنىن قولىن تەڭدىككە جەتكىزىپ وتىرعان كومەنەس پارتياسى. كومەنەس پارتياسىنىڭ باستاۋىمەن كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلىپ وتىر...
كومەنەس پارتياسى تۋرالى تايبەك كوپ سويلەدى. پارتيانىڭ قاشان قۇرىلعانىن، قالاي قۇرىلعانىن، پارتيا كومەنەستەرى كىم ەكەنىن جەڭىل تىلمەن ءتۇسىندىرىپ بەردى.
— لەنين دەگەن سول كىسى ەكەن عوي! — دەدى بىركەي.
— سول كىسى...
قالامپىر باستا ازىراق قۇلاق سالسا دا، ەش نارسەسىنە تۇسىنە المادى، شاي ءىشىپ بولعان ىڭعايعا قۇرتىن ءازىر قىلدى.
— قوناق، شىراعىم، ەتىمىز دە از ەدى، ونىڭ ۇستىنە ءتۇن بولىپ قالعان سوڭ اسا قويمادىم. بار ءمازىرىمىز، — دەپ ۇلكەن قارا اياققا قۇرتتى تولتىرىپ قۇيىپ، قاتىعىنا ماي سالىپ، تايبەكتىڭ الدىنا اكەلىپ قويدى...
توڭىپ، جۇدەپ كەلگەن ادام، تاماق ءىشىپ بويى جادىراعان سوڭ توسەككە باسى تيىسىمەن قور ەتىپ ۇيقىعا كەتتى...
III
— قوناق، تۇرىڭىز! — دەگەن داۋىسقا ويانىپ، تايبەك باسىن كوتەرىپ الدى. باتسايى قارا قۇماندى قايناتىپ، ءازىر قىلىپ وتىر ەكەن. ءۇي ءىشى قارا كۇنگىرت. تەرەزەدەن ىسقىرىپ سوققان جەلدىڭ داۋىسى ەستىلەدى. تەرەزە كوزى سىرەسكەن قىراۋ، كوزىنىڭ كابىن قار باسىپ، جارىق ساۋلەنى جىبەرمەي تۇرعان سياقتى. تايبەك تۇرعان ساتتە كۇننىڭ جايسىز ەكەندىگىن سەزدى.
— كۇن بوران عوي، ءسىرا، — دەپ باتسايىعا قاراپ ەدى، باتسايى كۇلىمسىرەپ:
— قانشا اسىعىس بولساڭىز دا بۇگىن جۇرە الماسسىز، كۇننىڭ بورانى سۇراپىل!.. — دەدى.
دالادان قالامپىر كىرىپ ەدى، ەسىك اشقاندا كىرگەن جەل شەكەدەن شىققانداي بولدى.
— اپىرماي، مۇندايدا كۇن بولادى ەكەن، ءارى كوز اشقىسىز بوران، ءارى ۇسكىرىك، بەتتى قارىپ جەلگە قاراتپايدى، — دەپ قالامپىر جامان كەبىسىن بىرىنە-بىرىن شاقىلداتىپ قاقتى...
تايبەك جۇرە المايتىن بولدى. شاي ىشكەن سوڭ قالامپىر كورشى ۇيىنە قىدىرىپ كەتتى. ۇيدە باتسايى مەن تايبەك وڭاشا قالدى. باتسايى پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، ءتۇبىت ءتۇتىپ وتىر. تايبەك تونىن جامىلىپ، ءبىر قاعازدارىن اقتارىپ، ءتوردىڭ الدىندا قوقىرايىپ وتىر.
— ولەڭ كىتابىڭىز بار ما، — دەدى باتسايى.
— جوق... الىپ شىققان جوق ەدىم، حات تانۋشى ما ەدىڭىز؟
— ازىراق وقىعان بولۋشى ەدىم، وقيتىن كىتاپ بولماعان سوڭ، قارايىپ تا كەتتىم بىلەم، — دەپ كۇلىمسىرەدى. تايبەك نەگە ەكەنىن ءوزى دە سەزبەي، باتسايىعا تۋرالاپ قارادى. كەشەدەن بەرى ابايلاماعان ەكەن، باتسايىنىڭ ءتۇرىن وسى جەردە انىقتاپ كورگەندەي بولدى. مىنا تۇرىمەن باتسايى ەل قىزدارىنىڭ قايسىسىنان بولسا دا، اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپاس، — دەپ ويلادى...
باتسايى باسىن كوتەرىپ تايبەككە تاعى قارادى دا: — ءۇي سالقىن، توڭارسىز، پەشتىڭ جانىنا كەلىپ وتىراسىز با؟! — دەدى. ءوزى ءبىر جاعىنا تامان ىسىرىلىپ، پەشتىڭ ىرگە جاق قۋىسىن تايبەككە ازىرلەگەندەي بولدى.
تايبەك الدە نەگە وزىنەن-وزى ۇيالعان سەكىلدەندى. كوپتەن بەرى سەلت ەتپەي جابىعىپ جۇرگەن كوڭىل بىردەن كوتەرىلە باستاعانداي بولدى. اۋىر تۇرمىس، ەلگە شىققالى ەسىتكەن اشتىق زارى تايبەكتىڭ ويىنان ومىردە كەتپەيتىن سەكىلدى ەدى. كوڭىل سەلت ەتكەن ساعاتتا از ۋاقىتقا ەكىنشى ءبىر تۇكپىرگە بارىپ جاسىرىنعان سياقتى بولدى... باتسايىنىڭ شاقىرعانىنا كۇلىمسىرەگەن اجارى جاۋاپ بەردى. بۇرقىراعان قاعازدارىن جيا سالىپ، تونىن سۇيرەتىپ كەلىپ، باتسايىعا قاتارلاسا وتىردى.
— ءسىز قاعازدارىڭىزدى تاستاپ كەتتىڭىز عوي، — دەپ باتسايى تاعى كۇلىمسىرەدى.
— قاعازسىز دا ۋاقىت وزدىرامىز، ءسىز اڭگىمە ايتارسىز.
— مەن نە ايتپاقپىن. ۇيدەن بۇرا باسىپ شىقپايمىن. اڭگىمەنى ەل كەزىپ جۇرگەن سىزدەر ايتۋىڭىز كەرەك قوي.
— ەندەشە، سۇراي قويىڭىز، ايتىپ كورەيىك...
— ماعان لايىقتى دەگەنىن ءوزىڭىز سايلاپ الىپ ايتا بەرىڭىز...
ەكەۋى ادەمى ازىلگە كىردى. ءازىلدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ باتسايى دا جۇمىسىن توقتاتتى. تايبەك قالانىڭ تۇرمىسىن، قالاداعى بولاتىن قىزىقتاردى ايتتى.
— قالاڭنىڭ ءوزى قىزىق بولادى ەكەن عوي!.. — دەپ باتسايى قالانىڭ اڭگىمەسىن وتە ىنتامەن تىڭدادى.
— قىزىقساڭىز، بارىپ كورۋىڭىزگە بولماي ما؟
— قالاي بارام؟
— نۋ... وقۋعا كىرۋگە بولادى، — دەپ تايبەك اپالاقتاڭقىراپ جاۋاپ بەردى.
باتسايى ازىراق ويلانعانداي بولدى دا:
— بولماس! — دەپ كۇرسىندى.
— نەگە؟.. باسىڭىز بايلاۋلى ما؟
باتسايى تايبەككە جالت قاراپ:
— ونى نەلىكتەن سۇرادىڭىز؟ — دەپ كۇلىمسىرەدى.
— اشەيىن... بىلگىم كەلگەنى عوي.
باتسايى كوپ قارايدى. باتسايىنىڭ كۇلىمدەگەن كوزى قاراعان سايىن تايبەكتىڭ ىشىنە وت جاققان سەكىلدى بولادى. باستا ءجاي سويلەپ وتىرسا دا، تايبەك ارت جاعىنان وزگەرەيىن دەدى. تايبەكتىڭ اۋزىنا ءسوز تۇسپەي باستادى. سويلەگەندە داۋىسى قالتىراعان سياقتاندى... وقتا-ساندا قوزعالىپ قويادى. قوزعالعانداعى ويى — باتسايىعا جاقىنىراق وتىرۋ. باتسايىعا جاقىن وتىرعان سايىن جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، مازاسى كەتىپ بارادى.
* * *
...ءتۇن. ءۇيدىڭ ءىشى تاستاي قاراڭعى، دالا بوران، ىسقىرعان، سارناعان اششى جەلدىڭ داۋىسى قۇلاققا دالمە-دال كەلەدى. تايبەكتە ۇيقى جوق. باتسايى تايبەككە جۇمباق بولدى. جەڭىل مىنەزدى قىز با ەكەن، الدە وتكىرلىگى مە ەكەن؟.. ءبىرتالاي سويلەستى. ەپتى جىگىت بولسا، سول جەردە-اق سىرىن تارتىپ قالۋعا بولاتىن ەدى. ءبىراق تايبەك ونداي ەمەس قوي...
ءتۇنى بويى دوڭبەكشىگەندە ويلاعانى — بارۋ، بارماۋ تۋرالى ەدى. بارۋدىڭ نەسى ايىپ، زامانداس ادام، سويلەسەرمىن، ۇناماسا، ورنىما كەلىپ جاتارمىن، — دەپ ويلادى...
اجەسىنىڭ كۇپىسىن ايقارا جامىلىپ، باتسايى قاننەن قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. تايبەك جانىندا ءتونىپ ءبىر سىپىرا وتىردى. كويلەكشەڭ دەنە توڭازي باستادى... وياتىپ كورەيىن دەپ قولىن سوزىپ نەشە رەت وقتالسا دا، قولى دەگەنىنە كونبەيدى، باتسايىعا جاقىنداي بەرىپ، قولى كەيىن تارتىلىپ كەتەدى... الدەنە ۋاقىتتا باتسايى اۋناپ ءتۇسىپ جاتتى. اۋناپ تۇسكەندە، جەردە جاتقان تايبەكتىڭ وڭ قولى قولتىعىنىڭ استىندا قالدى. باتسايى قىمسىنىپ ويانىپ، سيپالاپ جاتىپ تايبەكتىڭ قولىنا كەزدەستى. قول ەكەنىن بىلگەن سوڭ شوشىنعان ادامداي باسىپ كوتەرىپ الدى:
— بۇ كىم؟ — دەدى.
— مەن...
— مۇنىڭىز قالاي؟
— سىزبەن اشىپ سويلەسەيىن دەپ ەدىم.
— نە ايتپاقشى ەدىڭىز؟
— زامانداسپىز عوي...
— زامانداستىقتى دانەكەر قىلىپ، مەنى قولعا الا المايسىز، ۇيقىڭىزدان قالماي جاتا بەرىڭىز، — دەدى.
تايبەك تۇجىرىلىپ ءبىر قالدى. ايتسە دە، ەسىن جيناپ ۇلگىردى بىلەم، نە ايتقانىن ءوزى دە بىلمەدى:
— زامانداستىقتى ايتقانىم — تەڭ كورسەڭ، سۇرايىن دەگەن ءبىر نارسە بار ەدى...
— سۇراپ كور.
— ماعان كۇيەۋگە شىعاسىڭ با؟ — دەيىن دەپ ەدىم...
باتسايى تىتىركەنىپ كەتكەندەي بولدى ما، قوزعالىپ قويدى. مەڭىرەۋ ءتۇن الباستىداي باسىپ؛ قاراڭعىلىعى كوزدى تۇندىرىپ، ساۋ كوزدى سوقىر قىلىپ، ءبىرىنىڭ ديدارىن بىرىنە كورسەتپەي كەرتە بولىپ تۇر...
اتتاي شاپقان ەكەۋىنىڭ جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن باسقا ەش ءبىر دىبىس جوق. جۇرەك دۇرسىلدەيدى. جۇرەك الىپ ۇشىپ، اۋىزعا تىعىلىپ بارادى...
الدەنە ۋاقىتتا بارىپ باتسايى:
— تىم تەز ايتتىڭىز! — دەدى.
— نەگە؟
— كورمەي-بىلمەي جاتىپ مەنىڭ قانداي ادام ەكەنىمدى بىلمەيسىز. ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى مەن دە انىق بىلمەيمىن...
تايبەكتىڭ قولى وزدىگىنەن بارىپ باتسايىنىڭ قولىن ۇستادى. باتسايىنىڭ جۇمساق، نازىك ساۋساقتارى تايبەكتىڭ ۋىسىنا كىردى. ەكەۋىنىڭ دە دەنەسىندەگى ىستىق جالىن قول ارقىلى بويلارىنا تاراعان سەكىلدى بولدى...
تايبەك بالا سەكىلدەنىپ كەتتى:
— قالقام!.. باتسايى!.. ماعان سەن!.. مەن سەنى ولجا قىلعالى وتىرعان جوقپىن، مەن ومىرلىك جولداس بول دەپ وتىرمىن... سەنىڭ مىنەزىڭ، سەنىڭ سىمباتىڭ ماعان تولىق ۇنادى. ۇناۋ بىلاي تۇرسىن، ىشىمە شوق تۇسىرە باستادىڭ... مەن وسى كەلگەندە ەرىكسىز كەلىپ وتىرمىن!.. — دەدى.
باتسايى قارىسپادى. باتسايى دا بىردەمەلەردى ايتىپ ەدى، ءبىراق وعان تايبەك تۇسىنگەن جوق... تايبەك جىلجىپ جاقىنداۋمەن بولدى... تايبەك باتسايىنى قۇشاعىنا الىپ، قىسىپ-قىسىپ ءسۇيدى...
(سوڭى تابىلمادى).
You Might Also Like
-
بايقان مولدانىڭ ەكى-ۇش جىلدان بەرى كورگەن كۇنى وزىنشە ايتقاندا يتكە بەرسىن دەرلىك ەدى: مال ازايدى، ءتۇسىم كەمىدى؛ ەل بۇرىنعىداي سايلاۋدى قويدى، بۇرىن كەز كەلگەندە «تاقسىر!» دەپ شۇلعىپ، ش...
-
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى قىزىلجار اۋدانى "بايتەرەك ورتا مەكتەبى" كمم-نىڭ باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى تىنىبەكوۆا اينۋر ەركينكىزى
