كادىر تۇنگى كەرەمەت
بايقان مولدانىڭ ەكى-ۇش جىلدان بەرى كورگەن كۇنى وزىنشە ايتقاندا يتكە بەرسىن دەرلىك ەدى: مال ازايدى، ءتۇسىم كەمىدى؛ ەل بۇرىنعىداي سايلاۋدى قويدى، بۇرىن كەز كەلگەندە «تاقسىر!» دەپ شۇلعىپ، شاريعات ايتقىزاتىن سوپىلار دا وسى كۇنى «قۇداي سوزىنەن» گورى كاسىپ قىلۋدى، تاماعىن توعايتۋدى ويلاپ كەتكەن يشاننىڭ ون مىڭ تاسپىق الىپ كۇندىز-تۇنى شۇلعيتىن ىبىراي سوپى سالدەنى كويلەك قىلىپ كيىپ، سوقانىڭ اعاشىنا جابىساتىندى شىعارعان.
— وي، قۇداي-اي، بۇل جۇرت نە قىلىپ كەتەر ەكەن؟ اقىر زامانىڭ بولىپ قالعان-اۋ!.. — دەپ بايكال مولدا كۇرسىنەدى.
«... سوڭعى ازىردە قامسامال دەگەنى شىقتى. قامسامال دەگەنى جالعىز كوزدى بىردەمە شىعار دەسەم، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ جامان بالالارى!.. سونىڭ ءبىرسىپىراسىن بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن ءوزىم وقىتىپ ەدىم... قۇداي-اۋ، مەنىڭ اۋزىمنىڭ دۇعاسى شىنىمەن كەتكەنى مە؟ سولاردى ءدىنشىل قىپ-اق تاربيەلەگەن جوق پا ەدىم؟.. ەندى كەرنەيلەتىپ، سىرنايلاتىپ داجالدىڭ قۇرالى بولىپ وتىر!..»
بايقان مولدانىڭ ويىنىڭ كوبىن كومسومول الادى. ويتكەنى باستىعى ءمۇعالىم بولىپ، كومسومول دىنگە قارسى ۇگىت جۇرگىزەدى. مولدالاردى مازاق قىلىپ سپەكتاكل قويادى. تاقپاق ايتادى. ويىندارىنا بارماسا دا، وندا نە بولعانىن بايكال سىرتتان ەستىپ، ءىشى ورتەنىپ كەتە جازدايدى. ەڭ ارعىسى ويناپ جۇرگەن بەس-التى جاسار بالالار دا كومسومولداردىڭ تاقپاعىن ايتىپ جاتتاپ الىپ:
«...ەڭبەكسىز يت جەر،
بەينەتسىز بيت جەر،
بەرسەڭدەر بەر مولداعا!» —
دەپ سىقاق قىلادى.
— قۇداي-اۋ، بۇل قورلىقتى كورگەننەن ولگەنىم ارتىق ەمەس پە ەدى؟ بايقال مولدا كەيدە زارلانادى.
جاقىن ارادا ىدىرەس ءۇيىنىڭ جانىندا جيىلىس بولادى. جيىلىستا كومسومولدار دا بار ەكەن. كومسومولداردى باستاپ جۇرگەن كارىم دەگەن جىگىت. ءمۇعالىم مەن كارىمدى قاتار سالعاندا، بايقان مولدا، اسىرەسە كارىم دەسە جارىلىپ كەتە جازدايدى. ويتكەنى بيىل تىنىمبايدىڭ شەشەسىن، اسىعىس بولىپ، اۋىلنايعا حابارلاماي كومە سالىپ ەدى. «سەن رۇقساتسىز ناماز وقىدىڭ» دەپ كارىم پروتوكول جازىپ، سوتقا بەرىپ قويىپتى. سودان بەرى وزىنشە قورىتىندى شىعارىپ، «نەشە ازعىن بولسا دا وسى ءمۇعالىم جامان جىگىت ەمەس. زاتتىڭ تۇقىمى شىعار» دەگەن ويگا كەلەتىن. ولاي دەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ، بايقان مولدامەن كەزدەسكەندە ءمۇعالىم كەبىنە شارۋاشىلىق جايىن سۇرايدى:
— كاسىپ قىلۋىڭىز كەرەك قوي، كاسىپسىز وتىرماڭىز، — دەيدى.
بۇل اقىلىن تەرىس دەپ كىم ايتار؟!
ىدىرەس ۇيىندەگى جيىلىسقا بايقاماعان بولىپ، بايقان مولدا دا باردى. ءمۇعالىم سويلەپ ءتۇر ەكەن. بايقاننىڭ كەزى كارىمدە بولدى: ءمۇعالىمنىڭ سويلەگەنىنە كارىم شىداپ وتىرا الماي، بىرەسە ورنىنان ۇشىپ تۇرادى، بىرەسە وتىرادى: «يا، يا، سولاي... تاپ ەزى» دەپ ەكى ءسوزدىڭ بىرىندە مۇعالىمگە قاباتتاسادى دا وتىرادى. بايقان مۇنى كورگەن سوڭ كارىمگە بۇرىنعىدان جامان وشىكتى: «مىنا شىركىن وڭباس. مۇنىڭ ومىرلىك ءىسى بىرەۋدىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ، سونىڭ شىلاۋىندا ءجۇرۋ بولار»، — دەپ قورىتىندى شىعاردى.
«بىرەۋ بولماسا بىرەۋ مولدا باسىمەن جيىلىسقا كەلىپ تۇرعانىن قاراشى دەپ ايتار» دەپ قۋىستانىپ، جيىلىستىڭ اياعىن كۇتپەي ۇيىنە قايتىپ كەتكەن. كەڭىلى جارىمدانىپ ۇيىنە كەلسە، ەكى قارادومالاق بالانى ەكى جەردە جىلاتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن ازان-قازان قىلىپ، بۋراداي بۇرقىلداپ قاتىنى ءجۇر.
— تاڭ اتسا تاياعىن الىپ، باسى قاقشيىپ قىدىرۋمەن بولادى. ءۇي ءىشىنىڭ اش-جالاناش ەكەنى ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى... — دەپ جۇرەدى.
— اپىرىم-اۋ، مەن تاپپايىن دەپ ءجۇرمىن بە؟.. جاي ساداقا اتىمەن جوق. بىرەن-ساران ولىك بولسا باسىنا شىعارىلعان بىرەر قارانى كودەباي اۋىلناي «اشتارعا، پالەنگە...» — دەپ جىرمىشتاپ بەرەكەسىن كەتىرەدى. جالعىز تابىستىڭ ءتۇرى بۇلاي بولعان سول، مەن جوقتى قايدان تاپپاقشىمىن؟..» — دەيدى.
وسىنىڭ ءبارىن ويلاي كەلگەندە مولدانىڭ قالى قىزادى، اشۋى كەلەدى. «وسىنىڭ ءبارى ءدىننىڭ ازعاندىعىنان، اقىرزاماننىڭ جاقىنداعانىنان...» دەيدى، جەر ۇستىندە جۇرگەن ادامدا، مولدانىڭ ويلاۋىنشا ءبىر مۇسىلمان جوق، بەرى دە ازعىن؛ ازعىنداردىڭ ءسوزىن تىڭدايدى. ءبىراق قانشا نارازى بولسا دا، زاماننىڭ اعىمىنا، تۇرمىستىڭ يلەۋىنە كونبەي كەتەرلىك وزىندە قۇدىرەت جوق...
سوڭعى كەزدە بايكال مولدانىڭ ويىن جەگەن ءبىر قيال: كەرەمەت يەسى بولۋ. «كەرەمەت يەسى بولىپ ادامنىڭ اقىلىنا كەلمەستىك ىستەردى ىستەسەم جۇرتتىڭ ءبارى مەنىڭ ايتقانىمنان شىقپاس ەدى، ايداي الەمدى اۋزىما قاراتار ەدىم. كارىمىڭ قامسامولدىقتان بەزىپ مەنىڭ سونىما ەرەر ەدى: مەن وعاز سويلەگەندە: «يا... دۇرىس» دەپ قابات ايتىپ قوستاپ تۇرار ەدى...» دەيدى.
ءمۇعالىم تۋرالى ويلاعاندا: «ول كاپىردىڭ، ءدىنى مىقتى عوي، ماعان ەرە قويماس ەدى...» — دەيدى.
كەي كەزدەردە قيالدانا كەلە — مۇسا پايعامباردىڭ كەرەمەتىنە يە بولسا، قاعازسىز نەكە قيدىرمايتىن، ولىك جانازاسىن وقىتپايتىن كودەباي مەن كارىمدەردى پەرعاۋىن سىقىلداندىرىپ سۋعا قارق قىلىپ جىبەرگىسى كەلەدى. نۇق پايعامبار سەكىلدى ءوزىنىڭ جەك كورگەن ادامىن تاس قىلىپ تاستاعىسى كەلەدى. مۇنىڭ بارىندە ىستەۋ وڭاي، جالعىز-اق كەرەمەتكە يە بولۋ كەرەك. سوندىقتان ول جاماۋلى قارا كىتاپتارداعى «قاسيەتتى» كۇندەردىڭ بارىندە دە ۇزاقتى ءتۇندى ءناپىل وقىتۋمەن وتكىزىپ، كەرەمەت يەسى بولۋدى تىلەۋىن قويمايتىن ەدى...
كادىر ءتۇنى ەدى. بايقان مولدا بۇگىن وزگەشە ازىرلەندى. نەشە ءتۇرلى «ءىسىم اعزام» دۇعاسىن وقىپ وتىرىپ بابىنا كەلتىرىپ دارەت الىپ، جانازاعا بارعاندا كيەتىن كوك الا سارت شاپانىن كيىپ، جاڭا سالدەسىن باسىنا سالىپ، جاينامازدى جايىپ جىبەرىپ بارىپ وتىردى. يشاننان العان ۇزىن قارا تاسپىقتى شەكتەي شۇبالتا قولعا الىپ، «سۇقپان الدانى» سۋدىرلاتا باستادى. قيال الدەقايدا كەتتى: ەسكى پايعامبارلاردىڭ ءتۇرلى كەرەمەتتەرى، ىستەگەن ىستەرى ويىنا ءتۇستى. «سونداي بول سام!..» دەگەن جۇرەگىندەگى ەسكى تىلەك بۇرىنعىدان جامان كۇشەيىپ، الدەقايدان بىرەۋ: «بۇگىن تىلەگىڭ قابىل بولسىن!..» دەگەندەي بولدى.
وياۋ ەكەنىن دە، ۇيقىلى ەكەنىن دە بىلمەيدى، ماڭايى كەنەت وزگەرىپ كەتتى: توبەسى اسپانمەن تالاسقان، ءىشى نەشە ءتۇرلى دۇعالىقتارمەن بەزەلگەن ۇلكەن مەشىتتى مەحرابىندا تاسپىق تارتىپ وتىر ەكەن. تاسپىعى بۇرىنعى يشاننان العان تاسپىق ەمەس، كىلەڭ اسىل تاستان تىزىلگەن. ماڭايى تولعان اق سالدەلى مۇريتتەر. «يا، شايحىم!...» دەگەن داۋىستارى جەر جارادى.
بايقان مولدا «ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە» دەپ باسىن كوتەردى. الدەقايدان جۇمساق، مايدا داۋىس ەستىلدى:
— ازعان دۇنيەدە ازاپتى كوپ تارتقان قۇلىم ەدىڭ... سەن بولماساڭ، دۇنيەنى الەم-تاپىرىق قىلىپ جىبەرەيىن دەپ ەدىم، ءبىر سەنىڭ قۇرمەتىڭ ءۇشىن قالدىردىم. ەندى مىنا ازعانداردى تۋرا جولعا سالۋ ءۇشىن سەنى باس قىلدىم: ەلىڭدى ۇگىتتە، مۇسىلماندىققا شاقىر!.. — دەيدى.
دىنگە ۇگىتتەۋدى ەسىتكەندە، مولدانىڭ ويىنا كومسومولدار ءتۇستى. «ءدىن — اپيىن» دەگەن كومسومولدار ءسوزى شىڭىلداپ قۇلاقتى جارىپ بارا جاتقان سەكىلدى.
— قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي. تاپسىرعان جۇمىسىڭدى تولىق ورنىنا كەلتىرەر ەدىم، ءبىراق كومسومول دەگەندەرى ىسكە كەرتە بولادى، ءدىندى مازاقتاپ ويىن ىستەيدى، مەنى مازاقتاپ تاقپاق ايتادى... — دەدى.
— ولاردى كوندىرىپ بەرەيىن، — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
— كارىمدى شە؟
— كارىمدى قولىڭا بەرەيىن.
— ءمۇعالىمدى شە؟
داۋىس ءبىرازعا شەيىن سەمىپ بارىپ:
— مۇعالىمگە قۇدىرەتىم جەتپەيدى: مەنىڭ قول استىندا ەمەس، ونىڭ قۇدايى باسقا... — دەدى.
بايقان مولدانىڭ تاسىعان كوڭىلى ازىراق باسەڭدەيىن دەدى. «جەر ءجۇزىن بيلەيتىن جالعىز اللا» دەيتىن سەنىمنىڭ جالعان ەكەندىگىن جاڭا سەزگەندەي بولدى. ءبىراق كوپشىلىك وسىنىڭ قولىندا عوي. كوپتەن يەمدەنىپ ءتىس قاعىپ قالعان قارت قۇداي عوي. جاڭا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كومسومولداردىڭ قۇدايى دا وزدەرى سياقتى جاس شىعار. كۇشسىز شىعار، دەپ كوڭىلىن جۇباتتى.
— اكەلە جاتىر، اكەلە جاتىر...
كارىمدى ەكى جەڭدەت ورتاعا سالىپ ايداپ كەلە جاتىر ەكەن.
— تاقسىر، كۇنالى قۇلىڭدى اكەلدىك، نە جازا بۇيىراسىز؟ — دەدى پەرىشتەلەر.
كارىم سولقىلداپ جىلاپ وتىرا كەتتى.
— مەن جازىقتى، تاقسىر، ايىبىمدى كەشىڭىز! مەن سىزگە پروتوكول ىستەگەندە، قاستىقپەن ىستەگەنىم جوق. كودەبايدىڭ ايتۋىمەن ىستەدىم... — دەدى كارىم جىلاپ.
— قامسامولعا نەگە كىردىڭ؟
— ويباي، تاقسىر، كۇنىم ءۇشىن كىردىم. مەن شىن قامسامول ەمەسپىن... مەن ءدىندى سوككەندە مۇعالىمگە كەز قىلىپ قانا ايتۋشى ەدىم. وڭاشادا نامازىمدى تاستاعان جوقپىن. نانباساڭىز جاماقتىڭ قاتىنىنان سۇراڭىز، سونىڭ ۇيىنە بارىپ تالاي بەسىن نامازىن وقىعام...
سۇلۋ مۇرتتى، قارنى شەرميگەن — بەستوبەنىڭ ومارى سەكىلدى بىرەۋ قول قۋسىرىپ جەتىپ كەلدى:
— تاقسىر، كارىم ءسوزى راس. بيىل قامسامول ايتى بولعاندا كارىم ولارعا ەرمەي ءبىزدىڭ اربامىزعا ءمىنىپ كەتكەن... — دەدى.
مولدا كۇناسىن كەشىردى... ناماز ارتىنان كارىم مىسىر ماقامىنا سالىپ قۇران وقىدى...
* * *
ءۇي توبەسى كەنەت اشىلىپ كەتىپ، ماڭايى نۇرعا تولعان تارىزدەندى. جان-جاعىنا قاراسا كوز تۇنادى. بۇل نە عاجاپ دەگەنىنشە بولمادى، اتتان كىشىرەك، سىردىڭ ەسەگىنەن ەداۋىر قالقىنقى، قۇلاعى ونداي سالپى ەمەس، ىقشام عانا ءبىر جىلقىنى بىرەۋ الدىنا اكەپ ۇستاپ تۇر!..
الدەقايدان داۋىس ەستىلدى:
«قۇلىم، ساعان پىراق جىبەرىپ وتىرمىن. مىنە، سەگىز قابات اسپاندى سايرانداپ، كوڭىلىڭدى كەتەر!..»
ءدىن باستىعى بولعان سوڭ مۇنداي قۇرمەتتى بايقان مولدا وزىنە كوپسىنبەدى. قۇدىرەت پەن ديدارلاسىپ كوڭىلىندەگى مۇددەلى ءسوزىن ايتۋدى بايقان كەپتەن كەرەكسىنىپ ءجۇر ەدى. اسىرەسە كومسومولدار: «مولدالىعىڭ زورايدى»، دەپ سالىقتى باسىڭقىراپ سالىپ جىبەرە مە دەپ قىلپىلداپ ءجۇر ەدى...
پىراقتىڭ ۇزەڭگىسىنە اياعىن سوزا بەرگەندە، ءبىر جۇمساق قول كەلىپ قولتىعىنان سۇيەدى. جالت قاراپ ەدى، ەسىنەن تانا جازدادى. ايداي سۇلۋ ءبىر قىز جىميىپ كۇلىپ ءتۇر.
— حوردىڭ قىزىمىن، سىزگە قىزمەت قىلا كەلدىم، — دەدى.
مولدانىڭ كوڭىلى الدەنەگە اۋىتقىپ كەتكەندەي بولدى...
قىزدىڭ كاناتى بار ەكەن، جەتەكتەپ اسپانعا ۇشا باستادى. كەزدى اشىپ-جۇمعانشا سەگىز قابات اسپاندى ءوتىپ، ءبىر ادەمى باقشاعا كەز بولدى.
— بۇل جۇماقتىڭ باقشاسى، ءسىز سەكىلدى ءقادىرلى قوناقتار سايراندايتىن جەر، — دەدى قىز.
باقشا قالىڭ اعاش. اعاشتارىنىڭ بۇتاقتارى ساۋساعان جەمىس، «مەنى جە!» دەگەندەي ءتونىپ تۇر. ءتۇرلى قۇستار قۇبىلتىپ ءان سالىپ، باقشانى باسىنا كوتەرەدى. ءتۇرلى اعاشتىڭ تۇبىنەن بۇرالا باسقان قىزدار شىعا باستادى: سۇلۋلىعى اي مەن كۇندەي. سىڭقىلداپ كۇلگەن داۋىستارى جاندى ورتەپ جىبەرگەندەي.
— وسىنىڭ ءبارى حوردىڭ قىزى. بەرىدە ءسىزدىڭ ءجۇپتىڭىز! — دەدى ەرتىپ كەلگەن قىز.
سۇلۋ قىزدار تەمەن قاراپ تاعىزىم قىلدى. بىرتىندەپ جىلجىپ جاقىنداي باستادى. بايقان مولدا شەتكى بىرەۋىنە جاقىنداپ سۇيەيىن دەي بەرگەندە:
— قۇلىم، نە مۇڭىڭ بار؟ — دەگەن داۋىس ەستىلدى.
سۇلۋ قىزداردى كورىپ بويى ەرىپ تۇرعان مولدا كەنەت ەسىن جيىپ الدى. جۇرەكتى جەپ جۇرگەن ەسكى شەردى اعىتا باستادى.
— ، قاعازسىز نەكە قيدىرمايمىن، جانازا وقىتپايمىن، — دەپ كودەباي ءبىر دىكىڭدەيدى.
— سەلسوبەتپىن، لاۋ بەرسىن، — دەپ توباقابىل ەكى دىكىڭدەيدى.
— مولدا ازعىن، مولدانىڭ سەزىنە نانباڭدار، مولداعا ساداقا بەرمەڭدەر، دەپ قامسامولدار ول ءجۇر.
— مال ازايدى، ساداقا جوق...
— كوپ تىڭداۋعا ۋاقىتىم جوق، قورىتىندىڭدى ايت! — دەدى داۋىس.
بۇل سوڭعى داۋىس — بايقان مولدالىققا قاعاز الا بارعانداعى كەڭسە باسىندا وتىرعان ءبىر جىگىتتىڭ: «ەرتەگىنى قويىڭىز، ۋاقىتىم جوق، قىسقا ايتىڭىز» دەگەنىنە ۇقساڭقىراپ كەتتى...
مولدا پىراقتىڭ جالىن قۇشىپ جىلادى:
— جالعىز-اق تىلەگىم بار، — دەدى.
— ايت، قابىلدايىن.
— مەنى كەرەمەت يەسى قىلساڭ ەكەن!
كوكتىڭ ءجۇزى كۇركىرەپ، دىرىلدەپ ساتىرلاعانداي بولدى. بايقان مولدا قورقايىن — دەدى. قىز كۇلدى:
— ۇلى پەرىشتەلەر جينالىپ جاتىر، ءبىر ىسكە ازىرلەنىپ جاتسا كەرەك، — دەدى.
سويتكەنشە بولماي قالىڭ اسكەرشە ساۋ ەتىپ پەرىشتەلەر جەتىپ كەلدى:
— نە ءومىر قوساسىز، ءسىز جەر ءتاڭىرىسى بولدىڭىز! — دەدى.
مولدا ناساتتانىپ كەتتى. جانىنداعى قىزعا قاراپ ەدى، ول قۇرعىر جىميىپ مولدانىڭ ءىشى-باۋىرىنا ءوتىپ كەتە جازدادى. مولدەكەڭ قىزعا قاراپ كۇلىم قاقتى. قۇشاقتايىن، سۇيەيىن دەپ ۇمتىلا بەرگەندە، پىراق بۇلتارىپ كەتكەندەي بولىپ، جۇرەگى زۋ ەتە قالدى... ءا دەگەنشە بولماي، ءبىر جانىپ تۇرعان وتتىڭ ىشىنە توپ ەتكەندەي بولدى...
— سورلى!.. ءولدىڭ عوي! — دەپ بىرەۋ جۇلمالاپ جاتىر.
پىراقتى جەتەلەگەن حوردىڭ قىزى ما دەپ كوزىن اشىپ السا، ءوزىنىڭ قاتىنى ايجان! باسىنداعى سالدەسىن جۇلىپ الىپ ۋقالاپ جاتىر... ءۇي ءىشى ساسىق ءتۇتىن. جەردە بىردەمە زاۋلاپ جانىپ جاتىر...
— بۇل نە؟ بۇل نە؟ — دەدى مولدا.
— سورلى-اۋ، توسەگىڭە جاتىپ ۇيىقتاساڭ قايتەتىن ەدى؟.. تاسپىق تۇبىڭە جەتەدى عوي. شامنىڭ ۇستىنە قۇلاپ جەر مايىنىڭ جانىپ جاتقانى اناۋ، سالدەڭنىڭ قوڭىرسىپ كۇيىپ جاتقانى مىناۋ!.. — دەدى ايجان.
اتاسىنىڭ باسىنداي ساقتاپ جۇرگەن سالدەسىنىڭ ورتاسى شۇرق-شۇرق. الا شاپانىنىڭ ەتەگى جەر ماي ساسيدى.
— كەرەمەتتى كوپ كوردىم... قۇرىسىن قاتىن، جاتامىن، — دەپ قارا تاسپىقتى مولدا ىرعىتىپ جىبەردى.
1925.
You Might Also Like
-
...تەمىربايدان اسىپ تۇسسەڭ، الدىندا قوعالىنىڭ اڭعارى كورىنەدى. شۇرك-شۇرك تومار، قوعالى كولدەر ءيىن تىرەسىپ وتىراتىن جايلاۋى قاڭىراپ بوس قالعان. ءشوبى، شالعىنى بەلۋاردان كەلەدى. كورگەندە شارۋاشىلىعىڭ ...
