تەرى وڭدەۋ
7 - سىنىپ
ساباق تاقىرىبى: تەرى وڭدەۋ. «تەرى بوياۋ»
ساباق ماقساتى: 1. وقۋشىلارعا تەرى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن ۇيرەتىپ ونى قاراپايىم جولدارمەن وڭدەي بىلۋگە، قانداي پايداسى بار ەكەنىن ۇيرەتۋ.
2. تەرى بوياۋ تاسىلدەرىن، بوياۋ تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ ەڭبەك سۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: تەرىدەن جاسالعان بۇيىمدار سۋرەتى. ارقاقاپ جاساۋدىڭ نۇسقاۋ كارتاسى.
ساباق بارىس: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 3. قورىتىندىلاۋ
2. جاڭا تاقىرىپ 4. ۇيگە تاپسىرما.
جاڭا تاقىرىپ مازمۇنى.
تەرى بوياۋدىڭ ەكى ءتۇرلى ماقساتى بار: 1. تەرىگە ءوڭ بەرۋ.
2. تەرىنى نە عۇرلىم سۋ وتپەيتىن ەتىپ شىيىرشىقتاۋ:
تەرى بوياۋدىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءادىسى – اعاشتىڭ قابىعىنا سالىپ بوياۋ. بۇعان تالدىڭ، تەرەكتىڭ، ەمەننىڭ قابىقتارى قولايلى، سونداي - اق جەر قىناسىن، توماربوياۋدىڭ، ءشوپ تامىرىن، شەڭگەلدىڭ، كوك تەرەكتىڭ بۇرلەرى دە كەڭىنەن پايدالانىلادى. مايلى تەرەكتەردىڭ مايىن سورعىتۋ ءۇشىن وعان قىشقىل ارالاس كەبەكتەن جاسالعان اشىتقىنى سالىپ كەپتىرەدى. ونى حالىق تىلىندە «بىلجىر» دەيدى. كەيدە قىزىل كىرپىشتىڭ ۇنتاعىن سالىپ، بۇكتەپ تاستاسا دا جەتكىلىكتى.
تەرىنى كەيدە تالدىڭ، ەمەننىڭ، قارا مويىلدىڭ، كەيدە ماي قاراعايدىڭ قابىقتارىمەن بويايدى. ولاردى كوبىنەسە كۇزدىگۇنى ازىرلەيدى. تىك تۇرعان اعاشتىڭ قابىعىن سىدىرۋ اعاشقا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. سوندىقتان بوياۋعا الىناتىن قابىقتى كوبىنەسە كەسىلگەن، قۋراعان اعاشتاردان جينايدى. جينالعان قابىقتى جىلى سۋمەن جۋىپ، كەپكەن سوڭ، تەمىر كەلىگە سالىپ تۇيەدى نەمەسە قول ديىرمەنگە سالىپ تارتادى. 11 - 12 قوي تەرىسىنەن تىگەتىن ۇلكەن توندى بوياۋ ءۇشىن وسىنداي ۇنتاقتالعان 4 - 4، 5 كگ قابىقتى 1، 5 - 2 شەلەك سۋعا سالىپ، تۇزىن تاتىپ قايناتادى. قايناۋ مەن سۋالدىرۋدىڭ مەزگىلىن قايناپ شىققان قابىق بوياۋىنىڭ تۇسىنە جانە قويۋلىعىنا قاراي بەلگىلەيدى. سۋ از قۇيىلعاندىقتان، بوياۋ شىقپاي، قابىقتار قۇرعاپ بارا جاتسا، ۇستىنە سۋ قۇيادى. ال، كەرىسىنشە، سۋى كوپ قۇيىلعان بوياۋلار سۇيىق بولسا، ۇستىنە قابىق قوسىلادى. تالاپتارعا ساي ورىندالعان جۇمىستىڭ بوياۋى شىعىپ، قايناۋى قانعاننان كەيىن ىدىستاعى قابىقتاردى ءسۇزىپ الىپ تاستايدى. قايناتىلعان بوياپ قانجىلى بولىپ سۋىعان سوڭ، تەرىنى بوياۋعا قولدانادى. ەگەر ىستىق بوياۋدى تەرىگە قولدانسا، ونى ءپىسىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بوياۋدى تەرىگە قىلقالاممەن نەمەسە كىرشىكسىز تازا كيىز بولىگىنىڭ كومەگىمەن جاعادى. تەرى بوياۋدى ءوز بويىنا ءبىرقالىپتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءوڭىن ىشىنە قاراتىپ بۇكتەپ، 2 - 3 ساعات كەپتىرەدى. بۇكتەلۋى جاتىپ دەگدىگەن تەرىنى جەلگە، كولەڭكەگە، ىستىق ۇيگە جايىپ كەپتىرەدى. تەرىنى كەپتىرۋ كەزىندە ول جيىرىلىپ، تىرىسىپ قالماۋ ءۇشىن توبارسي باستاعان سوڭ، قولمەن ۋقالاپ سوزعىلايدى.
تەرىنى بوياۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى – توماربوياۋ. اششىلاۋىتقا شىعاتىن قۋراي تەكتەس وسىمدىكتىڭ باسى دانگە تولعان كەزدە اق ۇرپىكتەنەدى، جاپىراقتارى سارعايىپ، قۋرايدىڭ ءتۇبى قىزارادى. شامامەن العاندا، بۇل شىلدەنىڭ اياعى - تامىزدىڭ باسى. وسىنداي كەزدە قۋرايدىڭ ءتۇبىرىن قازىپ الادى دا، ونى مۇقيات جۋىپ، جوعارىدا ايتىلعان تەحنولوگيا بويىنشا ارنالۋى ىدىسقا سالىپ قايناتادى. بوياۋى شىققاننان كەيىن تەرىگە قولدانادى.
تەرىنى قىنامەن دە بويايدى. قىنا – جەرگە جابىسا وسەتىن وسىمدىك. مۇنى دا كۇزدىگۇنى دايىندايدى. ونى جيناپ اكەلىسىمەن، توپىراقتان، باسقا ءشوپ – شالامنان تازارتىپ، جىلى سۋمەن مۇقيات جۋىپ الادى دا، قايناتۋ ارقىلى بوياۋىن شىعارادى. 10 - 15 قويدىڭ تەرىسىن بوياۋ ءۇشىن 2 شەلەك بوياۋ الاتىنداي ەسەپپەن قايناتۋ كەرەك. قىنانىڭ باسىتقىسىنا تۇز، اشۋداس نەمەسە ءمۇساتىر قوسىپ، ازداپ ماي قۇيادى. كەيدە كوك تىكەننىڭ، قىزىل مويىلدىڭ باستارىن ونەركاسىپتىك بوياۋمەن ارالاستىرىپ، قىنا بوياۋىن كۇرەڭ قىزىل ەتىپ، ءتۇسىن اشادى. قىنا بوياۋى ءجۇن جىپتەرگە، تەرىگە جاقسى جۇعادى. وسى ادىسپەن بويالعان تەرىدەن نەشە ءتۇرلى بۇيىمداردى ارلەپ قۇراستىرىپ، تىگىپ الادى. قورجىم، توقىم نەمەسە ەتىك ت. ب. تەرى بۇيىمدارىن قوسىمشا ويۋدىڭ ۇستىنەن تىگۋ ارقىلى ارلەيدى. مىسالى، قارا قوڭىر تۇسپەن بويالعان تەرىگە اقشىل سارى تەرىدەن ازىرلەنگەن ورنەك بولىگىن جاماۋ ارقىلى تىكسە، تەكەمەت، سىرماق تارىزدەس ادەمى ءوڭ بەرەدى. وسى ادىسپەن بويالعان تەرىدەن ءساندى كيىم، تۇتىنۋعا قولايلى ءتۇرلى مۇلىكتەر جاسالادى. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەرىلەرىنەن كوپتەگەن سىيلىق بۇيىمدارى دايىندالادى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ: 1. تەرى وڭدەۋ ءۇشىن اعاش تۇرلەرىن پايدالانادى ەكەنبىز؟
2. تەرىنىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ءبىلىپ تۇسىندىك؟
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: تەرى وڭدەۋ، تەرى بوياۋ تەحنولوگياسىن وقىپ كەلۋ.
تەرىدەن سىيلىق بۇيىم جاساۋ تەحنولوگياسى
مالشىلارعا مالدىڭ جۇنىنەن، تەرىسىنەن جاسالاتىن ءۇي مۇلىكتەرى مەن كيىم-كەشەكتەر قانداي قاجەت بولسا، ات سايماندارى – ەر – تۇرمان، قايىس، تاسپالار دا سونداي قاجەت. بۇل بۇيىمداردى اۋىلدىق جەرلەردە مال باعاتىن ۇجىمداردا وسى كۇنگە دەيىن قولدانادى. جۇنگەن، ايىل – تۇرمان، قۇلاقباۋ، ءشىليا مەن دەلبە، قامشى مەن قايىس ت. ب. ءالى دە تۇتىنۋدان قالعان جوق. قايىس ءورۋدىڭ بىرنەشە ورنەكتى تۇرلەرى مەن اتاۋلارى بار. ولار ءتورت تاسپادان ءورۋ، تۇيەمۇرىندىق، وتكەرمە، ءتاستۇيىن ت. ب. جۇگەن، نوقتا، دەلبە، ءشىليالاردى ءورۋ ادىسىمەن جاسايدى.
قولونەردە تاسپا ءورۋدىڭ سان الۋان تۇرلەرى كەزدەسەدى. ونىڭ ءۇش تاسپا، ءتورت تاسپا، بەستەمشە، التى تاسپا، بۇزاۋ ءتىس دىراۋ، جىلانباۋىر، قوس بۇرىم، سەگىز قىرلى، ەگەۋقۇيرىق، ايىل جىرىم ءورىمى، قابىرعا، تاڭداي، جيىرما ءتورت تاسپا ت. ب. قايىس ونەرىندە كەڭىنەن قولدانىلادى. ورىمدەر 3، 4، 5، 6، 7، 12، 24، 36،..... 83 - كە دەيىن، كەيدە ودان دا كوپ تاسپادان ورىلەدى. ءورىم ورنەكتەرى سان الۋان. كەيدە قۇيىسقان ءشىليالاردىڭ ۇستىڭگى بەتىن ءتورت بۇرىم، التى بۇرىم، استىن ءبىرتۇتاس «جىلانباۋىر» ەتىپ جاسايدى. ال ىشىنە وزەك سالىپ، الاقانىن توقىما ورىممەن جالپاقتاپ كەلتىرگەن دويىر، دىراۋ، بۇزاۋ ءتىس قامشىلار وتە ادەمى كەلەدى. وسىنشاما كوپ تاسپالى ورىمدەردىڭ ۇشتارى جاي بايلانا سالمايدى. ولار ءار ءتۇرلى مانەرمەن ءتۇيىلىپ، شاشاقتالادى.
سىيعا بەرەتىن ءارى كيەلى بۇيىمنىڭ ءبىرى – قامشى. ول ءتورت، التى، سەگىز، ون، ون ەكى جانە ودان دا كوپ تۇردە ءورىلىپ، اشەكەيلەنىپ جاسالادى. قانشا ورىممەن ورىلەتىنى بەلگىلەنگەننەن كەيىن، قايىستان ءتيىستى ءورىمنىڭ تالشىقتارىن ارناۋلى پىشاقپەن نەمەسە ۇستارامەن كەسىپ الادى. التى ءورىمنىڭ قايسىن بىركەلكى ەتىپ كەسىپ العاننان كەيىن، ونىڭ قالىڭدىعى دا بىركەلكى بولادى، جۋان جەرلەرىن تەگىستەپ، قىرلارىن وڭدەگەننەن كەيىن ورۋگە كىرىسەدى. ءار ءورىمنىڭ وزىندىك قۇپيالارى بار. بارلىق ورىمدەردىڭ نەگىزىن ءۇش ورىمنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل ءورىم وتە كەڭ قولدانىلادى. ورىلگەن قامشى سابىن مۇمكىندىگىنشە توبىلعىدان تاڭداعان دۇرىس، ەگەر ول بولماسا، شامشات نەمەسە ەمەن ت. ب. قىزىل اعاشتاردان ستد - 120 م اعاش ستانوگىندا جونىپ، ارناۋلى قامشى سابىن دايىندايدى. توبىلعى – اسىلى تاۋدىڭ بەتكەيىندە وسەتىن اعاش. ونى شەبەرلەر شىلدەنىڭ اياعى مەن تامىزدىڭ باسىنان ارى قاراي، ياعني كۇزگە قاراي جينايدى. شەبەرلەر بۇتاقسىز، نەعۇرلىم ءتۇزۋ جەرلەرىن كەسىپ الىپ، تولىق كەپكەنشە ءىلىپ قويادى. ەگەر توبىلعى ءسال قيسىقتاۋ بولسا، ونى ءتۇزۋ زاتقا مىقتاپ قوساقتاپ بايلاپ، بىرگە ءىلىپ قويادى. سوندا توبىلعى ءتۇزۋ بولىپ كەبەدى. ابدەن كەپكەن كەزدە شەبەر ونىڭ سىرتىن قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن ىسقىلاعاندا، قوڭىر ءتۇسى قويۋ قىزىل تۇسكە وزگەرەدى دە، وتە ادەمى ءوڭ بەرەدى. ءسويتىپ قامشىنىڭ ءورىمى شەبەردىڭ تالعامىنا قاراي، توبىلعىعا بەكىتىلىپ اشەكەيلەنەدى.
پىشاق قىنى – يلەنگەن تەرىدەن جاسالاتىن، ەجەلدەن كەلە جاتقان بۇيىم. ودان ءار ءتۇرلى پىشىندە پىشاقتىڭ، قانجاردىڭ، باكىنىڭ، كىلتتەر جيىنتىعىنىڭ، ءتىپتى كەز – كەلگەن كىلتتەر جيىنتىعىنىڭ قابىن تىگىپ جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن قىننىڭ ءپىشىنىن ناقتى ۇلگى بويىنشا ءپىشىپ، ەكى دانا ەتىپ ازىرلەيدى. دايىندالعان ەكى بولىكتىڭ تىگىلەتىن شەتىن بەلگىلەپ العاننان كەيىن، ەكى ءتۇرلى ادىسپەن تىگەدى. ءبىرىنشىسى – قايىستان تىگىلەتىن ارناۋلى قىننىڭ تىگىسىن ىشىنە جىبەرىپ اۋدارادى. ەكىنشىسى – تىگىسىن سول قالپىندا سىرتىندا قالدىرادى. بۇل شالۋ ارقىلى تىگىلەدى.
ال كولەمدى بۇيىمداردىڭ، مىسالى، قورجىندى، دوربانى، تورسىقتى ت. ب. سىرتىنان سالىپ تىگىپ، ورنەك سالادى. مىسالى، قورجىندى قارا قوڭىر تەرىدەن تىگىپ، ۇستىنە ورنەكتەپ كەسىلگەن اشىق سارى تەرىنى تىكسە، وتە ءساندى كورىنەدى. مۇنداي بۇيىمداردى جاساۋ ءۇشىن بىلعارى وڭدەۋدىڭ تەحنولوگياسىن ءبىلۋ كەرەك.
بىلعارى وڭدەۋ. مال تەرىلەرىن يلەپ، بوياپ، ءوڭ بەرۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان، ەڭ جاقسى دامىعان جانە جەتىلگەن ونەر. يلەۋى قانىپ، بوياۋى سىڭگەن بىلعارى سۋ تارتپايدى. ودان جاسالعان بۇيىمنىڭ تىگىسى ىدىرامايدى جانە تۇتىنۋعا ءتوزىمدى ءارى ادەمى. اعاشقا جاپسىرىپ قاعىلعان مۇنداي ساپالى بىلعارىنى شەگە دە مىقتى ۇستايدى. مىسالى، جيھازداردىڭ، ءار ءتۇرلى بۇيىمداردىڭ سىرتىنا قاپتالادى. بىلعارىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولار: كوكساۋىر، وپايكە بىلعارى، حروم، كوزەل، شەگەرىن، ساقتيان، ۇلتان ت. ب.
كوكساۋىر – جىلقى مەن سەركە تەرىسىنىڭ ساۋىرىنان جاسالادى. كوبىنەسە ول كوكپەن، كەيدە قىزىل، سارى، جاسىل تۇستەرىمەن بويالىپ، بەتى جالتىراپ تۇرادى. كوكساۋىردىڭ ءار تۇستىلەرىن ءوزارا مۇيىزدەپ ويۋلاستىرىپ نەمەسە ءبىر ءتۇستى كوكساۋىردى ءار ءتۇرلى جىبەك جىپپەن كەستەلەپ، ورنەكتەپ، ءتۇرلى بۇيىمدار شىعارعان. كوكساۋىرلارعا التىن، كۇمىس، جەز شەگەلەر قاعىپ، كەيدە مارجاننان مونشاق جۇرگىزىپ، اياق كيىمنىڭ وكشەسىنە، ت. ب. نەشە ءتۇرلى جارقىراۋىق اسىل تاستار وتىرعىزىپ اسەمدەگەن. مۇنداي بىلعارىدان تىگىلەتىن بۇيىمداردى ەرتەدە تارامىستى ءجىپ رەتىندە قولدانعان.
ساباق تاقىرىبى: تەرى وڭدەۋ. «تەرى بوياۋ»
ساباق ماقساتى: 1. وقۋشىلارعا تەرى وڭدەۋ تەحنولوگياسىن ۇيرەتىپ ونى قاراپايىم جولدارمەن وڭدەي بىلۋگە، قانداي پايداسى بار ەكەنىن ۇيرەتۋ.
2. تەرى بوياۋ تاسىلدەرىن، بوياۋ تۇرلەرىمەن تانىستىرىپ ەڭبەك سۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: تەرىدەن جاسالعان بۇيىمدار سۋرەتى. ارقاقاپ جاساۋدىڭ نۇسقاۋ كارتاسى.
ساباق بارىس: 1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى 3. قورىتىندىلاۋ
2. جاڭا تاقىرىپ 4. ۇيگە تاپسىرما.
جاڭا تاقىرىپ مازمۇنى.
تەرى بوياۋدىڭ ەكى ءتۇرلى ماقساتى بار: 1. تەرىگە ءوڭ بەرۋ.
2. تەرىنى نە عۇرلىم سۋ وتپەيتىن ەتىپ شىيىرشىقتاۋ:
تەرى بوياۋدىڭ ەڭ كوپ تاراعان ءادىسى – اعاشتىڭ قابىعىنا سالىپ بوياۋ. بۇعان تالدىڭ، تەرەكتىڭ، ەمەننىڭ قابىقتارى قولايلى، سونداي - اق جەر قىناسىن، توماربوياۋدىڭ، ءشوپ تامىرىن، شەڭگەلدىڭ، كوك تەرەكتىڭ بۇرلەرى دە كەڭىنەن پايدالانىلادى. مايلى تەرەكتەردىڭ مايىن سورعىتۋ ءۇشىن وعان قىشقىل ارالاس كەبەكتەن جاسالعان اشىتقىنى سالىپ كەپتىرەدى. ونى حالىق تىلىندە «بىلجىر» دەيدى. كەيدە قىزىل كىرپىشتىڭ ۇنتاعىن سالىپ، بۇكتەپ تاستاسا دا جەتكىلىكتى.
تەرىنى كەيدە تالدىڭ، ەمەننىڭ، قارا مويىلدىڭ، كەيدە ماي قاراعايدىڭ قابىقتارىمەن بويايدى. ولاردى كوبىنەسە كۇزدىگۇنى ازىرلەيدى. تىك تۇرعان اعاشتىڭ قابىعىن سىدىرۋ اعاشقا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى. سوندىقتان بوياۋعا الىناتىن قابىقتى كوبىنەسە كەسىلگەن، قۋراعان اعاشتاردان جينايدى. جينالعان قابىقتى جىلى سۋمەن جۋىپ، كەپكەن سوڭ، تەمىر كەلىگە سالىپ تۇيەدى نەمەسە قول ديىرمەنگە سالىپ تارتادى. 11 - 12 قوي تەرىسىنەن تىگەتىن ۇلكەن توندى بوياۋ ءۇشىن وسىنداي ۇنتاقتالعان 4 - 4، 5 كگ قابىقتى 1، 5 - 2 شەلەك سۋعا سالىپ، تۇزىن تاتىپ قايناتادى. قايناۋ مەن سۋالدىرۋدىڭ مەزگىلىن قايناپ شىققان قابىق بوياۋىنىڭ تۇسىنە جانە قويۋلىعىنا قاراي بەلگىلەيدى. سۋ از قۇيىلعاندىقتان، بوياۋ شىقپاي، قابىقتار قۇرعاپ بارا جاتسا، ۇستىنە سۋ قۇيادى. ال، كەرىسىنشە، سۋى كوپ قۇيىلعان بوياۋلار سۇيىق بولسا، ۇستىنە قابىق قوسىلادى. تالاپتارعا ساي ورىندالعان جۇمىستىڭ بوياۋى شىعىپ، قايناۋى قانعاننان كەيىن ىدىستاعى قابىقتاردى ءسۇزىپ الىپ تاستايدى. قايناتىلعان بوياپ قانجىلى بولىپ سۋىعان سوڭ، تەرىنى بوياۋعا قولدانادى. ەگەر ىستىق بوياۋدى تەرىگە قولدانسا، ونى ءپىسىرىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بوياۋدى تەرىگە قىلقالاممەن نەمەسە كىرشىكسىز تازا كيىز بولىگىنىڭ كومەگىمەن جاعادى. تەرى بوياۋدى ءوز بويىنا ءبىرقالىپتى ءسىڭىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءوڭىن ىشىنە قاراتىپ بۇكتەپ، 2 - 3 ساعات كەپتىرەدى. بۇكتەلۋى جاتىپ دەگدىگەن تەرىنى جەلگە، كولەڭكەگە، ىستىق ۇيگە جايىپ كەپتىرەدى. تەرىنى كەپتىرۋ كەزىندە ول جيىرىلىپ، تىرىسىپ قالماۋ ءۇشىن توبارسي باستاعان سوڭ، قولمەن ۋقالاپ سوزعىلايدى.
تەرىنى بوياۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى – توماربوياۋ. اششىلاۋىتقا شىعاتىن قۋراي تەكتەس وسىمدىكتىڭ باسى دانگە تولعان كەزدە اق ۇرپىكتەنەدى، جاپىراقتارى سارعايىپ، قۋرايدىڭ ءتۇبى قىزارادى. شامامەن العاندا، بۇل شىلدەنىڭ اياعى - تامىزدىڭ باسى. وسىنداي كەزدە قۋرايدىڭ ءتۇبىرىن قازىپ الادى دا، ونى مۇقيات جۋىپ، جوعارىدا ايتىلعان تەحنولوگيا بويىنشا ارنالۋى ىدىسقا سالىپ قايناتادى. بوياۋى شىققاننان كەيىن تەرىگە قولدانادى.
تەرىنى قىنامەن دە بويايدى. قىنا – جەرگە جابىسا وسەتىن وسىمدىك. مۇنى دا كۇزدىگۇنى دايىندايدى. ونى جيناپ اكەلىسىمەن، توپىراقتان، باسقا ءشوپ – شالامنان تازارتىپ، جىلى سۋمەن مۇقيات جۋىپ الادى دا، قايناتۋ ارقىلى بوياۋىن شىعارادى. 10 - 15 قويدىڭ تەرىسىن بوياۋ ءۇشىن 2 شەلەك بوياۋ الاتىنداي ەسەپپەن قايناتۋ كەرەك. قىنانىڭ باسىتقىسىنا تۇز، اشۋداس نەمەسە ءمۇساتىر قوسىپ، ازداپ ماي قۇيادى. كەيدە كوك تىكەننىڭ، قىزىل مويىلدىڭ باستارىن ونەركاسىپتىك بوياۋمەن ارالاستىرىپ، قىنا بوياۋىن كۇرەڭ قىزىل ەتىپ، ءتۇسىن اشادى. قىنا بوياۋى ءجۇن جىپتەرگە، تەرىگە جاقسى جۇعادى. وسى ادىسپەن بويالعان تەرىدەن نەشە ءتۇرلى بۇيىمداردى ارلەپ قۇراستىرىپ، تىگىپ الادى. قورجىم، توقىم نەمەسە ەتىك ت. ب. تەرى بۇيىمدارىن قوسىمشا ويۋدىڭ ۇستىنەن تىگۋ ارقىلى ارلەيدى. مىسالى، قارا قوڭىر تۇسپەن بويالعان تەرىگە اقشىل سارى تەرىدەن ازىرلەنگەن ورنەك بولىگىن جاماۋ ارقىلى تىكسە، تەكەمەت، سىرماق تارىزدەس ادەمى ءوڭ بەرەدى. وسى ادىسپەن بويالعان تەرىدەن ءساندى كيىم، تۇتىنۋعا قولايلى ءتۇرلى مۇلىكتەر جاسالادى. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە ءتورت تۇلىك مالدىڭ تەرىلەرىنەن كوپتەگەن سىيلىق بۇيىمدارى دايىندالادى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ: 1. تەرى وڭدەۋ ءۇشىن اعاش تۇرلەرىن پايدالانادى ەكەنبىز؟
2. تەرىنىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ءبىلىپ تۇسىندىك؟
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: تەرى وڭدەۋ، تەرى بوياۋ تەحنولوگياسىن وقىپ كەلۋ.
تەرىدەن سىيلىق بۇيىم جاساۋ تەحنولوگياسى
مالشىلارعا مالدىڭ جۇنىنەن، تەرىسىنەن جاسالاتىن ءۇي مۇلىكتەرى مەن كيىم-كەشەكتەر قانداي قاجەت بولسا، ات سايماندارى – ەر – تۇرمان، قايىس، تاسپالار دا سونداي قاجەت. بۇل بۇيىمداردى اۋىلدىق جەرلەردە مال باعاتىن ۇجىمداردا وسى كۇنگە دەيىن قولدانادى. جۇنگەن، ايىل – تۇرمان، قۇلاقباۋ، ءشىليا مەن دەلبە، قامشى مەن قايىس ت. ب. ءالى دە تۇتىنۋدان قالعان جوق. قايىس ءورۋدىڭ بىرنەشە ورنەكتى تۇرلەرى مەن اتاۋلارى بار. ولار ءتورت تاسپادان ءورۋ، تۇيەمۇرىندىق، وتكەرمە، ءتاستۇيىن ت. ب. جۇگەن، نوقتا، دەلبە، ءشىليالاردى ءورۋ ادىسىمەن جاسايدى.
قولونەردە تاسپا ءورۋدىڭ سان الۋان تۇرلەرى كەزدەسەدى. ونىڭ ءۇش تاسپا، ءتورت تاسپا، بەستەمشە، التى تاسپا، بۇزاۋ ءتىس دىراۋ، جىلانباۋىر، قوس بۇرىم، سەگىز قىرلى، ەگەۋقۇيرىق، ايىل جىرىم ءورىمى، قابىرعا، تاڭداي، جيىرما ءتورت تاسپا ت. ب. قايىس ونەرىندە كەڭىنەن قولدانىلادى. ورىمدەر 3، 4، 5، 6، 7، 12، 24، 36،..... 83 - كە دەيىن، كەيدە ودان دا كوپ تاسپادان ورىلەدى. ءورىم ورنەكتەرى سان الۋان. كەيدە قۇيىسقان ءشىليالاردىڭ ۇستىڭگى بەتىن ءتورت بۇرىم، التى بۇرىم، استىن ءبىرتۇتاس «جىلانباۋىر» ەتىپ جاسايدى. ال ىشىنە وزەك سالىپ، الاقانىن توقىما ورىممەن جالپاقتاپ كەلتىرگەن دويىر، دىراۋ، بۇزاۋ ءتىس قامشىلار وتە ادەمى كەلەدى. وسىنشاما كوپ تاسپالى ورىمدەردىڭ ۇشتارى جاي بايلانا سالمايدى. ولار ءار ءتۇرلى مانەرمەن ءتۇيىلىپ، شاشاقتالادى.
سىيعا بەرەتىن ءارى كيەلى بۇيىمنىڭ ءبىرى – قامشى. ول ءتورت، التى، سەگىز، ون، ون ەكى جانە ودان دا كوپ تۇردە ءورىلىپ، اشەكەيلەنىپ جاسالادى. قانشا ورىممەن ورىلەتىنى بەلگىلەنگەننەن كەيىن، قايىستان ءتيىستى ءورىمنىڭ تالشىقتارىن ارناۋلى پىشاقپەن نەمەسە ۇستارامەن كەسىپ الادى. التى ءورىمنىڭ قايسىن بىركەلكى ەتىپ كەسىپ العاننان كەيىن، ونىڭ قالىڭدىعى دا بىركەلكى بولادى، جۋان جەرلەرىن تەگىستەپ، قىرلارىن وڭدەگەننەن كەيىن ورۋگە كىرىسەدى. ءار ءورىمنىڭ وزىندىك قۇپيالارى بار. بارلىق ورىمدەردىڭ نەگىزىن ءۇش ورىمنەن بايقاۋعا بولادى. بۇل ءورىم وتە كەڭ قولدانىلادى. ورىلگەن قامشى سابىن مۇمكىندىگىنشە توبىلعىدان تاڭداعان دۇرىس، ەگەر ول بولماسا، شامشات نەمەسە ەمەن ت. ب. قىزىل اعاشتاردان ستد - 120 م اعاش ستانوگىندا جونىپ، ارناۋلى قامشى سابىن دايىندايدى. توبىلعى – اسىلى تاۋدىڭ بەتكەيىندە وسەتىن اعاش. ونى شەبەرلەر شىلدەنىڭ اياعى مەن تامىزدىڭ باسىنان ارى قاراي، ياعني كۇزگە قاراي جينايدى. شەبەرلەر بۇتاقسىز، نەعۇرلىم ءتۇزۋ جەرلەرىن كەسىپ الىپ، تولىق كەپكەنشە ءىلىپ قويادى. ەگەر توبىلعى ءسال قيسىقتاۋ بولسا، ونى ءتۇزۋ زاتقا مىقتاپ قوساقتاپ بايلاپ، بىرگە ءىلىپ قويادى. سوندا توبىلعى ءتۇزۋ بولىپ كەبەدى. ابدەن كەپكەن كەزدە شەبەر ونىڭ سىرتىن قويدىڭ قۇيرىق مايىمەن ىسقىلاعاندا، قوڭىر ءتۇسى قويۋ قىزىل تۇسكە وزگەرەدى دە، وتە ادەمى ءوڭ بەرەدى. ءسويتىپ قامشىنىڭ ءورىمى شەبەردىڭ تالعامىنا قاراي، توبىلعىعا بەكىتىلىپ اشەكەيلەنەدى.
پىشاق قىنى – يلەنگەن تەرىدەن جاسالاتىن، ەجەلدەن كەلە جاتقان بۇيىم. ودان ءار ءتۇرلى پىشىندە پىشاقتىڭ، قانجاردىڭ، باكىنىڭ، كىلتتەر جيىنتىعىنىڭ، ءتىپتى كەز – كەلگەن كىلتتەر جيىنتىعىنىڭ قابىن تىگىپ جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن قىننىڭ ءپىشىنىن ناقتى ۇلگى بويىنشا ءپىشىپ، ەكى دانا ەتىپ ازىرلەيدى. دايىندالعان ەكى بولىكتىڭ تىگىلەتىن شەتىن بەلگىلەپ العاننان كەيىن، ەكى ءتۇرلى ادىسپەن تىگەدى. ءبىرىنشىسى – قايىستان تىگىلەتىن ارناۋلى قىننىڭ تىگىسىن ىشىنە جىبەرىپ اۋدارادى. ەكىنشىسى – تىگىسىن سول قالپىندا سىرتىندا قالدىرادى. بۇل شالۋ ارقىلى تىگىلەدى.
ال كولەمدى بۇيىمداردىڭ، مىسالى، قورجىندى، دوربانى، تورسىقتى ت. ب. سىرتىنان سالىپ تىگىپ، ورنەك سالادى. مىسالى، قورجىندى قارا قوڭىر تەرىدەن تىگىپ، ۇستىنە ورنەكتەپ كەسىلگەن اشىق سارى تەرىنى تىكسە، وتە ءساندى كورىنەدى. مۇنداي بۇيىمداردى جاساۋ ءۇشىن بىلعارى وڭدەۋدىڭ تەحنولوگياسىن ءبىلۋ كەرەك.
بىلعارى وڭدەۋ. مال تەرىلەرىن يلەپ، بوياپ، ءوڭ بەرۋ ەرتەدەن كەلە جاتقان، ەڭ جاقسى دامىعان جانە جەتىلگەن ونەر. يلەۋى قانىپ، بوياۋى سىڭگەن بىلعارى سۋ تارتپايدى. ودان جاسالعان بۇيىمنىڭ تىگىسى ىدىرامايدى جانە تۇتىنۋعا ءتوزىمدى ءارى ادەمى. اعاشقا جاپسىرىپ قاعىلعان مۇنداي ساپالى بىلعارىنى شەگە دە مىقتى ۇستايدى. مىسالى، جيھازداردىڭ، ءار ءتۇرلى بۇيىمداردىڭ سىرتىنا قاپتالادى. بىلعارىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. ولار: كوكساۋىر، وپايكە بىلعارى، حروم، كوزەل، شەگەرىن، ساقتيان، ۇلتان ت. ب.
كوكساۋىر – جىلقى مەن سەركە تەرىسىنىڭ ساۋىرىنان جاسالادى. كوبىنەسە ول كوكپەن، كەيدە قىزىل، سارى، جاسىل تۇستەرىمەن بويالىپ، بەتى جالتىراپ تۇرادى. كوكساۋىردىڭ ءار تۇستىلەرىن ءوزارا مۇيىزدەپ ويۋلاستىرىپ نەمەسە ءبىر ءتۇستى كوكساۋىردى ءار ءتۇرلى جىبەك جىپپەن كەستەلەپ، ورنەكتەپ، ءتۇرلى بۇيىمدار شىعارعان. كوكساۋىرلارعا التىن، كۇمىس، جەز شەگەلەر قاعىپ، كەيدە مارجاننان مونشاق جۇرگىزىپ، اياق كيىمنىڭ وكشەسىنە، ت. ب. نەشە ءتۇرلى جارقىراۋىق اسىل تاستار وتىرعىزىپ اسەمدەگەن. مۇنداي بىلعارىدان تىگىلەتىن بۇيىمداردى ەرتەدە تارامىستى ءجىپ رەتىندە قولدانعان.
You Might Also Like
-
«ماتەماتيكا – اقىل ويدىڭ اۋەنى» ونكۇندىگى (پرەزەنتاسياسىنمەن)
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ت. ابدىكوۆ «قوناقتار» اڭگىمەسىندەگى ۇرپاق تاربيەسى
