InfoHub Logo

ءتىل مادەنيەتى – ادەبي ءتىلدىڭ نورماسى مەن ونىڭ دامۋىن، سويلەۋ تىلىمەن قارىم-قاتىناسىن زەرتتەيتىن ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالاسى. ءتىل مادەنيەتىنىڭ ءتىل ءبىلىمىنىڭ باسقا سالالارىنان ايىرماشىلىعى – ونىڭ كۇندەلىكتى ومىردە ءتىلدى قولدانۋ، جازۋ، سويلەۋ مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولاتىندىعىندا. ءتىل مادەنيەتى دەگەنىمىز – كوممۋنيكاتيۆتىك قارىم-قاتىناس كەزىندە تىلدىك تاسىلدەردى دۇرىس ۇيىمداستىرىپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن جۇيەلى قولدانۋ.

ءتىل مادەنيەتى تىلدىك نورمانىڭ 3 ءتۇرىن قامتيدى:

1. تىلدىك نورما (لەكسيكالىق، ءسوزجاسامدىق، گرامماتيكالىق، دىبىستالۋ نورماسى)؛
2. ەتيكا – ءسوز نورمالارى (سويلەۋ ەتيكاسىنىڭ ەرەجەلەرى)؛
3. كوممۋنيكاتيۆتى نورما (سويلەۋ قارىم-قاتىناسىنىڭ تيىمدىلىك قاعيدالارى).

سويلەۋ مادەنيەتى ورفوەپيالىق نورماعا نەگىزدەلەدى. ورفوەپيالىق نورما – سوزدەردى دۇرىس ايتۋ، لەكسيكالىق نورما – سوزدەردى ىرىكتەپ، سۇرىپتاپ، تالعاممەن قولدانۋ بولسا، گرامماتيكالىق نورما سويلەۋ مادەنيەتىندە ءبىرشاما تۇراقتالىپ، قالىپتاسقان نورما سانالادى. سويلەۋ مادەنيەتىندە ويدىڭ دالدىگى، ءسوزدىڭ انىقتىعى، تازالىعى، كوڭىل كۇيگە اسەر ەتەتىن شىنايىلىعى (ول قاراپايىم سوزدەن نەمەسە بەينەلى وبرازدى سوزدەردەن قۇرالۋىنا قاراماستان)، كوركەمدىگى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

ءسوز مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا قاجەتتى لينگۆيستيكالىق ورتالىقتار قاتارىنا لينگۆيستيكالىق بولجاۋ ورتالىعى جاتادى. لينگۆيستيكالىق الدىن الا بولجاۋ ورتالىعى ءداستۇرلى ءتىل جۇيەسىنىڭ ساپالىق جانە ساندىق باعىتتارىن كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ مىندەتتەرىن، ءسوز، سويلەۋ قىزمەتىنىڭ ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى. ءسوز مادەنيەتىنە قاتىستى لينگۆيستيكالىق ەكولوگيا ءتىل جانە ءسوز مادەنيەتىنىڭ ەكولوگياسى دەپ اتالادى. ءسوز مادەنيەتىنىڭ ەكولوگياسىنا تىلدىك سيتۋاسيا، تىلدىك سانا، تىلدىك ورتا، تىلدىك ورتانىڭ تازالىعى، ءسوز قىزمەتىندەگى ستيليستيكالىق قاتىناستاردىڭ بۇزىلۋى، سويلەۋ ەتيكاسى ماسەلەلەرى، ءسوز مادەنيەتى جانە مونيتورينگ، ت.ب. ماسەلەلەر جاتادى.

ءتىل مادەنيەتىنە ءتىلدىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىندەگى ورفوەپيكالىق، پۋنكتۋاسيالىق، لەكسيكالىق-گرامماتيكالىق، سينتاكسيستىك نورمالار قامتىلىپ، ولاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك ەستەتيكالىق قىزمەتى تولىق ايقىندالعان جاعدايدا ستيليستيكالىق نورما جۇزەگە اسادى. ستيليستيكالىق نورما سويلەۋشىنىڭ تىلدىك سويلەۋ ءتارتىبىن قالىپتاستىرادى. ءسوز مادەنيەتى كوركەم سويلەۋدە، عىلىمي-كوپشىلىك نەمەسە رەسمي ورتادا، ءتىپتى اۋىزەكى سويلەۋ ستيلىندە ءتىلدىڭ بارلىق سالالارىمەن تامىرلاس كەلەدى. سويلەۋ مادەنيەتى توپ الدىندا مادەنيەتتى سويلەۋ، ونىڭ العىشارتتارىن، ءادىس-تاسىلىن تانىپ ءبىلۋ، وزىق ۇلگىلەرىن مەڭگەرۋدىڭ جولدارىن، ناقتى قاسيەتتەرىن ۇعىنۋ سياقتى ماسەلەلەرمەن تىعىز بايلانىستى.

قازىرگى ۋاقىت تالابىنا ساي الەمدىك ءتىل بىلىمىندە ءتىل مادەنيەتى «سويلەۋدىڭ تيىمدىلىك تەورياسى» دەپ اتالىپ، اسەر ەتۋ مەن ارەكەتتەستىك باعىتىندا زەرتتەلۋدە.

قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز مادەنيەتىن كوتەرۋ – ۇلتتىق مۇددە تالاپتارىنىڭ ءبىرى. قازاق ءتىل مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى – سويلەۋ مادەنيەتى، ونى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋدىڭ باستى زاڭدىلىعى – دۇرىس ايتۋ نورماسى. جازۋ جانە سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ قازاق ادەبي ءتىلىن قالىپتاستىرۋداعى ورنى جانە ونىڭ ورفوگرافيالىق ەرەجەلەردى جۇيەلەۋ ماسەلەلەرىمەن بايلانىسى قازاق ءتىل بىلىمىندە جان-جاقتى زەرتتەلىپ كەلەدى. سويلەۋ مادەنيەتىن ۇلتتىق مۇددە رەتىندە تانۋ؛ ءسوز مادەنيەتىنە الەۋمەتتىك كوزقاراستى قالىپتاستىرۋ، ءسوز مادەنيەتىن الەۋمەتتىك عىلىمدار مەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ەڭ باستى تىرەگى رەتىندە باعالاۋ، ءسوز مادەنيەتىن ۇلت مادەنيەتىمەن قاتار ناسيحاتتاۋ، لينگۆيستيكالىق بولجاۋ ورتالىقتارىن اشۋ، ءسوز مادەنيەتىنە قاراما-قارسى قۇبىلىس - لينگۆيستيكالىق ەكولوگيانى جەكە سالا رەتىندە قاراستىرۋ، «اسەم جەتكىزۋ» ۇستانىمدارى نەگىزىندە ءسوز مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ، ت.ب. ماسەلەلەردى دۇرىس جولعا قويۋ نەگىزىندە ءتىل مادەنيەتى داميدى.

مىرزاقۇل بەكاسىل عاني ۇلى

---