InfoHub Logo

اكيشيەۆا بالايىم جانسەيت قىزى
ا.م.گوركيي اتىنداعى گيمنازيا
قازاق ءتىلى جانە ادەبيەت ءمۇعالىمى

الەمدە 200-دەن استام مەملەكەتتە ءارتۇرلى ۇلتتار مەن ۇلىستار ءومىر سۇرەدى. ولار ءتۇرلى دىندە، وزگەشە بىر-بىرىنەن اجىراتىلىپ تۇراتىن تىلدە سويلەيدى. بۇل زاڭدى قۇبىلىس. بۇگىنگى كۇنى جاھاندانۋ (گلوباليزاسيا) زامانىندا اقپارات الماسۋدىڭ جانە تەحنولوگيانىڭ ءتىلى اعىلشىنشىعا باسىمدىق بەرىلىپ وتىر (وتداەت پرەدپوچتەنيە). ويتكەنى، الەمگە كەڭ تارالعان اعىلشىن ءتىلى كوپ قولدانىسقا يە ەكەندىگى بەلگىلى. ياعني، اعىلشىن ءتىلىنىڭ بۇكىل الەم بويىنشا ورتاق تۇسىنىسەتىن، اقپارات پەن تەحنولوگيانى دامىتۋدا ۇلكەن ارتىقشىلىعى بار.   وسىنداي جاھاندانۋ جاعدايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەمدەگى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوشىنەن قالماۋ (نە وتستات وت درۋگيح گوسۋدارستۆ) ءۇشىن جانە بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك اقپارات پەن تەحنولوگيانىڭ، ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ كەڭىستىگىنە ەنۋى ءۇشىن اسا قاجەت لاتىن ءالفاۆيتىن ۇيرەنۋ، مەڭگەرۋى جانە سول الفاۆيتتە جازۋعا كوشۋگە قادام جاساۋى زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىر.

بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ ماسەلەسى. ءتىل تاۋەلسىزدىگىنسىز – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزۋ قۇر اۋرەشىلىك. ەلدى بىرىكتىرەتىن – ءتىل. قازاق تالاي الاساپىراندى جاعدايلاردا بىرلىگىنەن ايىرىلماعان ەل. وسى بىرلىك ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدىڭ ارقاسى. ءتىل قۇدىرەتى ءدىندى دە، ءدىلدى دە ءوز ۋىسىندا ۇستاي الادى. سوندىقتان ءتىل تاۋەلسىزدىگى كەرەك. سايىپ كەلگەندە، ءتىل بيلىگى دەگەنىمىز ەلدىكتىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ، ۇلت كوسەگەسىن كوگەرتۋ، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ىنتىماق بىرلىگىن نىعايتۋ. قاي قوعامدا، قاي ەلدە بولماسىن ءالىپبي جاساۋ نەمەسە ونى اۋىستىرۋ - بۇل جالپىحالىقتىق، ونىڭ ىشىندە الدىمەن ۇلتتىق ماسەلە. سوندىقتان ول - ساياسي، مادەني، لينگۆيستيكالىق، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاقتان ويلانىپ، تولعانىپ شەشەتىن ماڭىزدى ءارى كۇردەلى ماسەلە. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دارەجەگە شىعۋىنا جول اشادى.  ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ: «قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن ءقارپى كوممۋنيكاسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك»،– دەگەن سوزىنەن كەيىن بۇل ماسەلەگە قازاق قوعامى قايتادان ورالدى. تىلدىك رەفورمانىڭ باسقا رەفورمالاردان ايىرماشىلىعى - ول سول ءتىلدى تۇتىنۋشى حالىقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنە دەيىن قامتيتىندىعىندا ەكەنىن، ءبىز دە ءالىپبي اۋىستىرۋ ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ باستاماسى، ەلىمىزدىڭ لينگۆيستيكالىق ەگەمەندىگىنىڭ بەلگىسى دەپ سانايتىندىعىمىزدى ايتقىمىز كەلەدى. ءالىپبي اۋىستىرۋ - ءوز ءتىلىمىزدى ۇمىتىپ باسقا تىلگە (لاتىن تىلىنە) كوشۋ ەمەس، قايتا كەرىسىنشە انا ءتىلىمىزدى تۇلەتىپ، قوعام سۇرانىسىنا ساي ەتۋ.مارتەبەسىن كوتەرۋ. سوندىقتان دا قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋدىڭ باستى كورسەتكىشى – لاتىن جازۋىنا كوشۋ. «لاتىنشاعا كوشۋدىڭ تەرەڭ لوگيكاسى بار. بۇل قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتانىڭ، كوممۋنيكاسيانىڭ، سونداي-اق، ءححى عاسىرداعى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ ءۇردىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى»، - دەپ ەلباسى ايتقانداي لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – زامان تالابى. ال عالىمدارىمىز وسى ءقارىپتى قولدانۋ ارقىلى الەمدەگى ەڭ دامىعان وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەستىرە الامىز دەگەن پىكىر ايتىپ، ونىڭ ءتيىمدى تۇستارىن دالەلدەپ باعۋدا. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – انا ءتىلىمىزدىڭ جاھاندىق عىلىم مەن بىلىمگە كىرىگۋىن، الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتەتىن بىرەگەي قادام. لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدەگى نەگىزگى ماقسات – ۇلتتىق بولمىس پەن رۋحانياتتى ساقتاي وتىرىپ، دامىعان وزىق تەحنولوگيالى ەلدەردىڭ ساناتىنا قوسىلۋ.عالامدىق ىستەر ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە اينالارى انىق. وسى جولدا ەلباسى اتا-بابامىز ارمانداعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىن بەكىتىپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا جاسالعان ناقتى قادام ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ بەردى. ۇلتتىق سانامىزدىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا، ۇلتتىق ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەگەن قازاق ءالىپبيى نەگىز بولادى. ۇلتتىڭ قاسيەتىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن قۇرايتىن ۇلتتىق كودىمىزدىڭ دا تاسىمالداۋشىسى دا وسى ءتىل بولىپ كەلەدى. لاتىن الىپبيىنە اۋىسۋ ارقىلى ءبىز ۇلتتىق كودىمىزدى جاڭعىرتىپ، وزگەلەرگە ۇلتتىق قۇڭدىلىقتارىمىزدى ايشىقتاپ كورسەتىپ، دارىپتەي الامىز. ۇلتتىق كودتى تانىتا الساق ول ەلىمىزدىڭ ءبىر بيىككە كوتەرىلگەنى بولىپ تابىلادى جانە دە باسقا شىڭداردى باعىندىرۋعا جول اشىلادى.

قازاق حالقىندا: «ەلۋ جىلدا، ەل جاڭا»، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل»، «كوز— قورقاق، قول—باتىر»، - دەگەن ناقتى سوزدەر بار. ەندەشە، ەشتەڭەدەن قورىقپاي، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبيىن تولىعىنان قولدانۋعا ۇيرەنەيىك!

قولدانعان ادەبيەت ءتىزىمى
1. informburo.kz
2. kk.wikipedia.org › wiki ›
3. ن. نازاربايەۆ. «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ». Egemen.kz
4. كۇدەرينوۆا ق. قازاق جازۋىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى. – الماتى، 2010.
5. ءازىمباي عالي. http://qazaqtimes.com/article/8505.
6. ءابىلقاسىموۆ ب.، ماجىتايەۆا ش. حح عاسىرداعى قازاق ادەبي ءتىلى. – استانا: ەلوردا. – 2000.
7. بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. – الماتى، 1992.

---