InfoHub Logo

تىڭايتقىشتىڭ ماڭىزى

اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنان جوعارى ءونىم الۋدا توپىراققا تىڭايتقىشتار بەرۋ، جەردى ساپالى تۇردە دايىنداۋ، ۋاقىتىلى ەگۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ماڭىزدى نارسە بولىپ تابىلادى.

تىڭايتقىش دەگەنىمىز — وسىمدىكتىڭ قورەكتەنۋىن جاقسارتىپ، جەردىڭ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ ناتيجەسىندە اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنىڭ ءونىمىن جوعارىلاتۋ ماقساتىمەن جەرگە بەرىلەتىن زات. توپىراققا ورگانيكالىق جانە مينەرالدىق تىڭايتقىشتار بەرۋ ونىڭ فيزيكالىق، فيزيكا-حيميالىق جانە بيولوگيالىق قاسيەتتەرىن جاقسارتادى، جوعارى ساپالى ءونىم الۋعا كومەكتەسەدى. تىڭايتقىش اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنىڭ اۋا رايىنىڭ قولايسىز جاعدايلارىنا ءتوزىمدى بولۋىنا (ۇسىك، قۇرعاقشىلىق)، وسىمدىكتەردىڭ اۋرۋلارى مەن زيانكەستەرىنە قارسى تۇرۋىنا كومەكتەسەدى. تىڭايتقىشتى پايدالانۋدىڭ باستى ماقساتى — توپىراق قۇنارلىلىعىن جوعارىلاتۋ، سونىڭ ناتيجەسىندە وسىرىلەتىن اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارىنان مول ءونىم جيناۋ.

اگروحيميكتەردىڭ پىكىرى بويىنشا، توپىراققا بەرىلگەن ءاربىر كيلوگرامم ازوت، فوسفور، كاليي (Nرك) ءداندى داقىلداردىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرادى، مىسالى، 5،0 كگ كارتوپتى — 20 كگ، قانت قىزىلشاسىن — 26 كگ-عا دەيىن جوعارىلاتادى. تىڭايتقىش بەرۋ يرريگاسيالىڭ، اگرومەليوراتيۆتىك، اگروتەحنيكالىق جانە باسقا شارالارمەن ۇشتاستىرا جۇرگىزىلۋى كەرەك.

ءتىپتى ءبىر فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتىڭ وزىندە توپىراقتىڭ تابيعي قۇنارلىلىعى ءار ءتۇرلى. سوندىقتان قورەكتىك ەلەمەنتتەرىنىڭ مولشەرى جاعىنان ولاردىڭ ايىرماشىلىعى بولادى. سول سەبەپتى، تىڭايتقىشتى توپىراقتىڭ اگروحيميالىق قاسيەتىن ەسكەرە وتىرىپ بەرمەسە، ودان قاجەتتى ناتيجە كۇتۋگە بولمايدى، كەرىسىنشە، مۇنداي جاعدايدا ول تەك اۋىل شارۋاشىلىعىنا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قورشاعان ورتاعا دا ۇلكەن زيان كەلتىرەدى.

تىڭايتقىشتاردى جىكتەۋ

ەگىنشىلىكتە تىڭايتقىشتىڭ بىرنەشە تۇرلەرى پايدالانىلادى. ولار بىر-بىرىنەن قۇرامى، ءوندىرىلۋ ءادىسى، وسىمدىكتىڭ بويىنا سىڭىرەتىن، اسەر ەتەتىن زاتتاردىڭ مولشەرى بويىنشا اجىراتىلادى. قۇرامى جاعىنان تىڭايتقىشتار ورگانيكالىق، مينەرالدىق، ورگانيكالىق-مينەرالدىق، باكتەريالىق بولىپ 4 توپقا بولىنەدى.

ورگانيكالىق تىڭايتقىشتارعا كوڭ، قۇس ساڭعىرىعى، ءار ءتۇرلى قوردالار (كومپوست)، جاسىل تىڭايتقىشتار جاتادى. كوڭ — ماڭىزدى ورگانيكالىق تىڭايتقىش، ول جانۋارلار قيىنىڭ قاتتى جانە سۇيىق قالدىقتارىنان تۇرادى. ونىڭ قۇرامىندا وسىمدىككە قاجەتتى قورەكتىك ەلەمەنتتەردىڭ بارلىعى بار. كوڭدى توپىراققا سىڭىرگەننەن كەيىن، ول ميكرواعزالاردىڭ اسەرىنەن مينەرالدانادى. كوڭنىڭ قۇرامىنداعى كومىرتەگىنىڭ ۇلكەن بولىگى توپىراقتا ىدىراۋىنىڭ ناتيجەسىندە كومىر قىشقىل گازى كۇيىنە دەيىن قىشقىلدانادى. ال ەگەر ونىڭ سىڭىرۋگە دەيىن ىدىراۋ دارەجەسى تومەن بولسا، كومىرقىشقىل گازى توپىراقتا كوپ بولادى. قورەكتىك زاتتاردىڭ نەگىزگى ءۇش ەلەمەنتتەرىنىڭ (Nرك) ىشىندە كوڭدە كاليي كوپ بولادى. مۇندا ونىڭ مولشەرى 0،6 پايىزعا دەيىن جەتەدى.

فوسفور نەگىزىنەن جانۋارلاردان بولىنگەن قاتتى قالدىقتاردا جانە توسەنىش رەتىندە پايدالانىلعان ساباندا بولادى، ونىڭ مۇنداعى مولشەرى — 0،25 پايىز شاماسىندا. ازوت كوڭنىڭ بارلىق قۇرامىندا بولادى. كوڭدەگى ازوتتىڭ مولشەرى 0،3-0،4 پايىز، ءبىراق تا وسىمدىكتەر سۇيىق قالدىقتىڭ قۇرامىنداعى ازوتتى عانا قابىلداي الادى. كوڭنىڭ قاتتى بولىگىندەگى ازوتتى قوسىلىستاردى وسىمدىكتەر مينەرالدانعاننان كەيىن عانا قابىلداي الادى. جانۋارلار كوڭى توسەنىشسىز جانە توسەنىشتى بولىپ ەكىگە بولىنەدى.

توسەنىشتى كوڭدى ساقتاۋ تەحنولوگياسى. كوڭدى ساقتاعاندا ونىڭ قۇرامىنداعى بولشەكتەر ءار ءتۇرلى جىلدامدىقپەن ىدىرايدى. بۇلاردا ىدىراۋ پروسەسىمەن (اممياكتى ازوت ءتۇزىلۋ) قاتار قايتا سينتەزدەۋ (ميكرواعزالاردا اقۋىز پايدا بولۋ) پروسەستەرى جۇرەدى. كوڭدە جۇرەتىن ميكروبيولوگيالىق پروسەستەر ورگانيكالىق زاتتاردىڭ مينەرالدانۋىنا جانە وندا وسىمدىك سىڭىرە الاتىن قورەكتىك ەلەمەنتتەردىڭ جيناقتالۋىنا كومەكتەسەدى. كوڭدى ساقتاۋ ءتاسىلىن تاڭداعاندا، ونىڭ قۇرامىندا ازوت پەن قۇرعاق زاتتاردىڭ كوپ ساقتالۋىنا جاعداي جاساۋدى ەسكەرۋ كەرەك. كوڭدى ساقتاۋدىڭ بىرنەشە تاسىلدەرى بار.

ولاردى مالدار جاتاتىن جەرلەردە، كوڭ ساقتايتىن قويمادا نەمەسە تىكەلەي تاناپ باسىندا ساقتاۋعا بولادى. كوڭدى وسىلايشا ساقتاعاندا، مال قورشاۋ ىشىندە قوزعالىپ ءجۇرىپ، توسەنىشتى ارالاستىرىپ، ولاردى بىرتە-بىرتە تاپتاپ نىعىزدايدى. بۇل ءادىستىڭ تيىمدىلىگى جانە ۇنەمدىلىگى، كوڭدى كۇندە جيناپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. مالداردىڭ قيىن تىعىز، تىعىزدىعى بوستاۋ جانە بوس كۇيىندە ساقتايدى. قيدى تىعىز ەتىپ ساقتاعاندا ونى قابات-قابات ءۇيىپ نىعىزدايدى. وسىلاي ساقتاعاندا كوڭ كومىرقىشقىل گازى جانە سۋ بۋىمەن بايىتىلادى دا، وسىنىڭ ناتيجەسىندە كومىرقىشقىل اممونييدىڭ اممياكقا، كومىرقىشقىل گازى مەن سۋعا ىدىراۋىنا جول بەرىلمەيدى. مۇنداي ءتاسىلدى كەيدە «سۋىق ءتاسىل» دەپ تە اتايدى، ويتكەنى كوڭ ۇيىندىسىندەگى تەمپەراتۋرا قىسقى مەرزىمدە 20-25°س-تان، ال جازدا 30-35°س-تان اسپايدى. ساپاسى جوعارى كوڭ الۋ ءۇشىن ونى وسى «سۋىق ءتاسىل» بويىنشا ساقتاعان قولايلى. كوڭدى تىعىزدىلىعى بوستاۋ ءتاسىلى بويىنشا ساقتاعاندا ول 1،5-2 اي ىشىندە ىدىرايدى دا، جارتىلاي ءشىريدى. بوس، نە «ىستىق» ءادىس بويىنشا ساقتاعاندا مالدىڭ قيىن ۇيىندىگە نىعىزداماي بوس تاستايدى، سونىڭ سالدارىنان ونىڭ ىدىراۋ پروسەسى اەروبتى جاعدايدا جانە جوعارى تەمپەراتۋرادا جۇرەدى. ادەتتە، وسىنداي جولمەن ساقتاعاندا ازوت پەن ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كوپتەپ جوعالاتىندىعى بايقالادى.

مال قيى ساپالى كوڭ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قيدى قازىلعان ورعا نەمەسە جەر ءۇستى قويماسىندا ساقتايدى. كوڭ ساقتايتىن جەردى مال قورادان كەمىندە 50 م قاشىقتىقتا جانە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنان 200 م الىستا بيىكتەۋ جەرگە ورنالاستىرادى. كوڭ قويماسىنىڭ كولەمى مالدىڭ سانى مەن كوڭنىڭ ساقتالۋ ۇزاقتىعىنا بايلانىستى. كوڭدى قويمانىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە قاراي كولدەنەڭ ورنالاستىرادى. وسىلاي ورنالاستىرعاندا كوڭ قويماسىنىڭ ءبىر شەتىندە كوبىرەك ىدىراعان كوڭ، ال ەكىنشى باسىندا از ىدىراعان شىرىك بولادى.

كوڭدى تاناپتاردا ساقتاۋ ارنايى دايىندالعان بيىكتەۋ جەردە جۇرگىزىلەدى، ول جەردە قيدان ۇلكەن-ۇلكەن ءۇيىندى جاسالادى جانە ازوتتىڭ جوعالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ونى نىعىزدايدى. قيدى سالماس بۇرىن، ول جەردى تازالاپ، ءبىر قابات قامىس سالادى. ادەتتە، قيدى جيناۋدى 1-2 كۇن ىشىندە اياقتايدى. ورگانيكالىڭ تىڭايتقىشتاردى روتورلى شاشقىشپەن نەمەسە كوڭ لاقتىرعىشپەن شاشادى. ورگانيكالىق تىڭايتقىش سەبۋدىڭ نەگىزگى ءادىسى — ونى تاناپقا سۇدىگەر جىرتۋدىڭ الدىندا شاشۋ. ورگانيكالىق تىڭايتقىشتاردى سۇرلەمدىك، كوكونىس، كارتوپ، تامىرجەمىستى داقىلدارعا بەرەدى. ورگانيكالىق تىڭايتقىشتى نەگىزگى جەر جىرتۋ جۇمىسىنىڭ الدىندا بەرۋدەن باسقا، ۇياعا، جۇيەككە سالۋعا بولادى.

توسەنىش كوڭدى مال تۇراتىن قورادان تىكەلەي جيناۋ ارقىلى الادى. جاڭا كوڭنىڭ قۇرامىندا 75-90% سۋ جانە 10-25% قۇرعاڭ زات بولادى. قۇرامىنداعى سۋ مولشەرىنە قاراي توسەنىشسىز كوڭ — سۇيىق، جارتىلاي سۇيىق بولىپ بولىنەدى. جىلقىنىڭ جانە قويدىڭ كوڭى قۇرامى جاعىنان ءىرى قارانىڭ كوڭىمەن سالىستىرعاندا باعالى بولادى. توسەنىش كوڭنىڭ تىڭايتقىشتىق ارەكەتى جوعارى، سەبەبى وندا وسىمدىككە قاجەتتى قورەكتىك ەلەمەنتتەر سۋدا تەز ەريتىن فورماسىندا بولادى؛ شامامەن ازوتتىڭ جارتىسى اممياك فورماسىندا بولادى، فوسفوردىڭ 1/3 جانە كالييدىڭ بارلىعى سۋدا ەريدى. ءبىراق تا ولاردى تاسىمالداۋ جانە ساقتاۋ قيىن. سوندىقتان ولاردى كوبىنەسە قوردا دايىنداۋعا پايدالانادى. سۇيىق قي مەن اعىمدى قيدىڭ قۇرامىندا پاتوگەندى ميكروفلورالار كوپ بولادى. ۇزاق ۋاقىت، ءبىر ورىندا توسەنىشسىز كوڭدى كوپ مولشەردە پايدالانۋعا بولمايدى، ويتكەنى ول مالازىقتىق داقىلداردىڭ قۇرامىندا نيتراتتاردىڭ كوبەيۋىنە، قانت قىزىلشاسىندا قانتتىڭ، كارتوپ تۇينەگىندەگى كراحمالدىڭ ازايىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوعادى.

توسەنىشسىز كوڭ — جانۋارلاردىڭ سۇيىق جانە قاتتى قالدىقتارى مەن مال استىنا توسەلگەن ماتەريالدار. مالدىڭ جاتاتىن جەرىنە توسەلەتىن ماتەريالدار رەتىندە قامىس، اعاش ۇنتاعى پايدالانىلادى. بۇل ماتەريالدار قيدىڭ ساپاسىن جاقسارتادى. قي بوس بولىپ ساقتالعاندا تەز ىدىرايتىن بولادى. مال جاتاتىن جەرگە توسەيتىن ەڭ جاقسى ماتەريال سابان بولىپ ەسەپتەلەدى. ىدىراۋ دارەجەسىنە قاراي مالداردىڭ قيلارى جاس قي، جارتىلاي شىرىگەن، ابدەن شىرىگەن جانە شىرىك بولىپ بولىنەدى. جارتىلاي شىرىگەن قيدىڭ ابدەن شىرىگەن قيدان جانە شىرىكتەن ايىرماشىلىعى، ونىڭ قۇرامىندا ورگانيكالىق زاتتار جانە ازوت كوپ بولادى، ول توپىراقتىڭ ساپاسىن كۇشتىرەك جاقسارتادى. بۇعان قوسا توپىراقتا جارتىلاي شىرىگەن قي ىدىراعاندا شىرىككە قاراعاندا كومىر قىشقىلى ايتارلىقتاي كوپ بولىنەدى.

قۇس ساڭعىرىعى قورەكتىك الەمەنتتەر قۇرامى جاعىنان كوڭنەن اسىپ تۇسەدى جانە تەز اسەر ەتەتىن، كونسەنتراسياسى جوعارى تىڭايتقىش بولىپ تابىلادى. قۇس ساڭعىرىعىنداعى بارلىق قورەكتىك زاتتار وسىمدىكتەر ءۇشىن تەز سىڭەتىن تۇرىندە بولادى. ونداعى قورەكتىك زاتتاردىڭ ساپاسى مال ازىعىنىڭ ساپاسى مەن مولشەرىنە، قۇستىڭ تۇرىنە، ولاردىڭ تۇراتىن جەرىنە توسەيتىن ماتەريالعا بايلانىستى. كوپتەگەن قۇس فابريكالارىندا توسەيتىن ماتەريال رەتىندە اعاش ۇنتاعىن پايدالانادى. قۇس ساڭعىرىعى ۇلكەن ۇيىندىلەردە تەز قىزادى دا، اممياك كۇشتى ءبولىنىپ، ءۇشىپ كەتەدى. قۇس ساڭعىرىعىڭان ازوتتىڭ كوپ بولىگى ونى سۋىققا قاتىرعاندا جانە جىبىتكەندە (ەرىتكەندە) جوعالادى. سوندىقتان ازوتتى جانە باسقا دا قورەكتىك ەلەمەنتتەردى جوعالتۋدى باسەڭدەتۋ ءۇشىن وعان اعاش ۇنتاعىن، سابان نەمەسە قوردا قوسادى.

قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتار مەن توگىندى سۋ اعىندىلارى توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتاردى تولتىراتىن كوزى بولىپ تابىلادى. قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتارعا ءار ءتۇرلى تاعام قالدىقتارى، قاعاز، شۇبەرەك، كۇل جانە تاعى باسقالارى جاتادى. تىڭايتقىشتىق ساپاسى جاعىنان تۇرمىستىق قالدىقتار كوڭگە جاقىن، ولاردىڭ ىدىراۋ جىلدامدىعى قۇرامىنداعى كومپونەنتتەردىڭ اراقاتىناسىنا بايلانىستى. ولاردى پايدالانۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى — قوردالاۋ. كوكونىس شارۋاشىلىعىندا قالدىقتاردى (قوقىستاردى) جىلىجايلاردا بيووتىن رەتىندە پايدالانادى. اعىندى سۋلاردا اۋىر مەتالدار كوپ بولادى. سونداي-اق، ولاردىڭ قۇرامىندا ءار ءتۇرلى پاتوگەندى ميكرواعزالار بار. سول سەبەپتى ولاردى ەگىستىككە تىڭايتقىش رەتىندە پايدالانۋعا بولمايدى. اعىندى سۋدى كوبىنەسە ورمان شارۋاشىلىعىندا پايدالانادى. بۇل ورايدا ولار گيگيەنالىق جاعىنان زالالسىز بولۋى كەرەك، اۋىر مەتالل قالدىقتارى جانە ميكروەلەمەنتتەر كوپ بولماۋى كەرەك، وسىمدىكتەرگە كەرەكتى قورەكتىك ەلەمەنتتەرگە باي بولۋى كەرەك.

---