تىرىسقاق – اسا ءقاۋىپتى اۋرۋ
بۇل اۋرۋ ادامزاتتى اپاتقا ۇشىراتۋ جونىنەن وبادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الدى. عالىمدار مەن تاجىريبەلى دارىگەرلەردىڭ بايقاۋىنشا، تىرىسقاق اۋرۋىنىڭ دەنى ءۇندىستاندا بولعان كورىنەدى. ونىڭ جۇقپالى جەرى سراحماپۋترا مەن حۋزلي وزەندەرىنىڭ تاراۋلارىمەن تۇيىسكەن گانگا وزەنىنىڭ اتىراۋىندا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. ارينە، بۇل تابيعي جاعدايعا بايلانىستى. ۇيمە-جۇيمە جامان ۇيلەردە كۇنەلتىپ جۇرگەن حالىق اراسىندا ۆيبريونداردىڭ (ءۇتىر ءتارىزدى ميكروبتاردىڭ) تاراۋىنا وتە-موتە قولايلى جاعداي بار.
تىرىسقاق — ىشەك-قارىننىڭ جۇقپالى اۋرۋى. ىشەك-قارىننىڭ باسقا جۇقپالى اۋرۋلارىنا قاراعاندا، بۇل ادامدى تىرىستىرىپ تاستايتىندىقتان «تىرىسقاق» دەپ اتالعان. بۇل اۋرۋ جەر-جەرگە تەز تاراپ، ادامداردى قىرعىنعا ۇشىراتادى.
تىرىسقاقتىڭ تىم جۇقپالى اۋرۋ ەكەنى ءتىپتى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 500 جىل بۇرىن جازىلىپ قالدىرىلعان. تىرىسقاق تەك XIX عاسىردىڭ باسىندا عانا، 1817 جىلدان بەرى حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار دامىعاننان باستاپ، ءۇندىستاننىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تاراعان.
1817 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن جەر شارىنىڭ حالقى تىرىسقاقپەن التى رەت جاپپاي اۋىردى. توڭكەرىسكە دەيىنگى رەسەيدە تىرىسقاق بىردە قۇرىپ كەتىپ، بىردە لاپ بەرىپ ءجۇردى. 1823 جىلدان باستاپ تىرىسقاق ەلۋدەن استام رەت قايتالاندى. ءقازىر ەلىمىزدە ونىڭ جۇعار جەرى جوق، ءبىراق ونىڭ شەتەلدەردەن اۋىسۋ ءقاۋپى بار. بىزبەن شەكارالاس اۋعانستانعا تىرىسقاق ءۇندىستاننان 1930، 1936 جانە 1960 جىلدارى كەلگەن ەكەن. 1965 جىلى تىرىسقاق اۋعانستان مەن يراندا كەڭ ەتەك الىپ كەتتى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ شەكاراسىندا دا تالاي رەت قاتەر ءتونىپ، ودان ساقتانۋ شارالارىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلدى.
حالىقارالىق كونۆەنسياعا سايكەس ءارتۇرلى ەلدەردىڭ شەكارالارىندا تازالىقتى تەكسەرەتىن كارانتيندىك قىزمەت مەكەمەلەرى ۇيىمداستىرىلعان. مۇندا جۇقپالى اۋرۋدى ەل ىشىنە جىبەرمەيتىن شارالار جۇزەگە اسىرىلادى.
سۋدى تازا ساقتاۋ شارالارى كۇشەيتىلدى، وعان باكتەريولوگيالىق تالداۋ جاسالىپ تۇرادى، حلورلاۋ ساپاسى دا تەكسەرىلەدى، مەكەمەلەردە، كاسىپورىنداردا، اۋىلدىق مەكەندەردە قايناعان سۋ قۇيىلعان قاقپاقتى بوشكەلەر قويىلدى. اسحانالاردا، بازارلاردا، بالالار مەكەمەلەرىندە تازالىقتى باقىلاۋ اناعۇرلىم قاتاڭ جۇرگىزىلەدى. ەلدى مەكەندەردىڭ توڭىرەگى تازارتىلىپ، دارەتحانالار، قوقىستار تاستالاتىن شۇڭقىرلار، جاشىكتەر زالالسىزداندىرىلادى.
تىرىسقاق اۋرۋى شىعا قالسا، دارىگەرلەر ونىڭ جۇققان جەرىن تابۋعا، اۋرۋ ادامدى جۇرتتان بولەكتەۋگە كىرىسەدى. اۋرۋ اسقىنعان كەزەڭدە توڭىرەگىندەگى ادامدارعا اسا ءقاۋىپتى، اۋرۋ ادامنىڭ ءىشى ءوتىپ، قۇسادى. تاۋلىگىنە 20-30 ليتردەن استام سۇيىق زات شىعارادى.
باسقا ءتۇرلى ىشەك-قارىن اۋرۋلارى سياقتى، تىرىسقاق تا ادامدارعا سۋ، كوكونىس، جەمىس-جيدەك، ءسۇت ارقىلى جۇعادى. ونىڭ تاراۋىنا شىبىن دا كومەكتەسەدى.
تىرىسقاق ميكروبى — ۆيبريوندار كاربول قىشقىلىنان، حلورلى اكتەن، حلوراميننەن جانە باسقا دا دەزينفەكسيالىق زاتتاردان قىرىلىپ قالادى. تىكەلەي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى دە ۆيبريونداردى بىرنەشە ساعاتتا، ال 60 گرادۋسقا دەيىن قىزدىرسا، 10 مينۋتتا قىرىپ تاستايدى.
ۆيبريوندار اۋرۋ ادامنىڭ ناجىسىندە 25 كۇنگە دەيىن، سۋدا، توپىراقتا، ازىق-تۇلىكتە بىرنەشە كۇن ءومىر سۇرەدى. ەگەر تەمپەراتۋرا تومەن بولسا، ۆيبريوندار ءومىر سۇرە بەرەدى، كەيبىر عالىمدار ۆيبريوندار ءتىپتى مۇز ىشىندە قىستاي الادى دەيدى.
اۋرۋدىڭ جۇعۋ جولىنا قاراي، سۋ، تاماق جانە جاناسپا تىرىسقاعى دەپ اتالىپ ءجۇر.
سۋ تىرىسقاعى — تكەمەلەر مەن ايلاقتارداعى اۋرۋ ادامداردىڭ ناجىستەرىمەن وزەنگە جانە كولگە ءتۇسىپ تارايدى. جۇقپالى اۋرۋ ميكروبتارى بار اقپا سۋ قۇدىقتارعا، جاقسى جابىلماعان سۋ جولدارىنا بارىپ ىركىلىپ قالۋى مۇمكىن. ۆيبريونداردى سۋ قويمالارىنا جاڭبىر سۋى دا اعىزىپ بارادى. سۋ تىرىسقاعى تەز تارايدى. سۋ قويماسى ۆيبريونداردان تازارتىلسا، اۋرۋ شۇعىل ارادا تومەندەيدى.
تاماق تىرىسقاعى — تاماقتى ازىرلەۋگە اۋرۋ ادامدار نەمەسە ۆيبريوندى جۇقتىرىپ جۇرگەندەر قاتىسادى دا جۇرتتىڭ تاماعىنا ميكروبتار تۇسىرەدى. مىسالى، قارا ناندا تىرىسقاق ۆيبريونى 4 كۇن، اق ناندا 26 كۇن ساقتالادى. مۇنداي جاعدايدا سالاتتار، سۇتتەن پىسىرىلگەن تاعامدار وتە ءقاۋىپتى.
جاناسپا تىرىسقاعى — اۋرۋ ادامداردىڭ تىكەلەي جاناسۋىنان، ميكروب جۇققان زاتتاردى پايدالانۋدان جۇعادى. بۇل تىرىسقاقتىڭ ۆيبريوندارىن شىبىن دا تاراتادى. ونىڭ بۇل ءتۇرى باياۋ ءورشيدى دە، سوزىلا كەلە باسىلادى.
تىرىسقاققا قارسى كۇرەستى جۇرگىزۋدە سۋ الاتىن جەرلەردى جاقسارتۋدىڭ، قوقىستاردى قۇرتۋدىڭ، شىبىندى قىرۋدىڭ، اركىم ءوز باسىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋدىڭ ۇلكەن ماڭىزى بار.
تىرىسقاق ءقاۋپى تونگەن اۋدانداردا جۇرتقا جاپپاي تىرىسقاققا قارسى ەگۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى، كەيدە كارانتين جاسالادى. دارىگەرلەر سۋ مەن ازىق-تۇلىكتەردى، حالىق اراسىندا ۆيبريونداردىڭ قالعان-قالماعانىن قايتا-قايتا تەكسەرىپ تۇرادى.
تىرىسقاقپەن اۋىرعان ادامدى اۋرۋحاناعا جاتقىزىپ، ءۇيىن دەزينفەكسيالايدى. اۋرۋ ادامنىڭ بارلىق زاتتارىن مىندەتتى تۇردە بولەكتەۋ كەرەك. سىرقات ادامدارعا فاگ نەمەسە انتيبيوتيكتەر بەرىلەدى. دارىگەر ىشەك-قارىنى اۋىراتىنداردىڭ ءبارىن تەكسەرۋدەن وتكىزەدى.
دەرتكە شالدىققان ادامدار دەر كەزىندە دارىگەرگە قارالسا، ولار بۇل قاتەرلى اۋرۋدى تابۋعا كومەكتەسەدى.
تىرىسقاقتىڭ باستى بەلگىلەرى قانداي؟
بۇل اۋرۋ ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى، ولاردىڭ كوبى كادىمگى ءىش ءوتىپ اۋىرعان ءتارىزدى. كەيدە ءىش جەڭىل-جەلپى وتەدى، ادام السىرەيدى، جۇرەگى اينىپ، لوقسيدى. ارادا 2-3 كۇن وتكەندە ءتاۋىر بولىپ كەتەدى. ەگەر ونى ۋاقتىلى ءبىلىپ، تەكسەرىپ، جۇرتتان بولەكتەمەسە، توڭىرەگىندەگىلەرگە جۇقتىرادى. ال تىم اۋىر تۇرىندە ءىش وتەدى، قۇسادى، دەنە تىرىسادى، ورگانيزم تەز سولىپ قالادى.
بالالار مەن ەگدە تارتقان ادامدارعا دياگنوز قويۋ الدەقايدا قيىن. بالالارداعى اۋرۋدىڭ بىردەن-بىر بەلگىسى — ولاردىڭ ىشىنەن سۇيىق زات كوپ وتەدى، بۇل كەزدە بالانىڭ ءحالى ناشارلاپ جاتادى. ەرەسەك ادامداردا تىرىسقاق ءىشتى جەڭىل-جەلپى وتكىزەدى. ەگەر سول مەزەتتە اۋرۋحاناعا جاتقىزباسا، قارتتار دا، بالالار دا تىرىسقاق اۋرۋىن جۇقتىرا بەرەدى.
تىرىسقاققا شالدىققان ادامداردى انتيبيوتيكتەرمەن، باكتەريوفاگپەن جانە حلورلى ءناترييدى كوكتامىر ىشىنە ەنگىزۋ جولىمەن ەمدەيدى، بۇعان قوسا باسقا دا ەمدىك شارالار قولدانىلادى. قازىرگى ەمدەۋ ادىستەرى ءوزىنىڭ ءتيىمدى ەكەنىن دالەلدەپ وتىر.
تىرىسقاق ءقاۋپى تونگەن تۇرعىندار تازالىق ساقتاۋى ءتيىس. جەمىس-جيدەكتەردى ابدەن جۋىپ، ىستىق سۋعا اپتاپ الۋى قاجەت. سۋدى دا، ءسۇتتى دە تەك قايناتىپ ىشكەن ءجون. تاماقتانار الدىندا قولدى مىندەتتى تۇردە سابىنداپ جۋۋ كەرەك.
س. سۇبحانبەردين
You Might Also Like
-
اڭگىمە قارا شەلەكتەن باستالدى. ايشانىڭ اتاسىنىڭ باسىنداي ساقتاپ جۇرگەن شەلەگى عوي. ءۇشىنشى جىل بولىپ بارادى، ايشا شەلەكسىز قالىپ، شەلەك سۇرايمىن دەپ ابىسىن-اجىنعا جەكسۇرىن كورىنىپ، اقىرىندا ءبىرماعام...
-
مەن قيالدىڭ كۇشى تۋرالى، ونىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە تيگىزەتىن اسەرى تۋرالى جەكە ءبىر تاراۋدى جازعىم كەلىپ ەدى. ءبىراق، ءبىراز ويلانعانسىن، مەن سو تاراۋدىڭ ورنىنا اقىن اندەرسەن تۋرالى اڭگىمەنى جازدىم. مەنى...
