توم سويەردىڭ باسىنان كەشكەندەرى
توم وينايدى، توبەلەسەدى، جاسىرىنادى
— توم!
جاۋاپ جوق.
— توم!
جاۋاپ جوق.
— مىنا بالا قايدا باتىپ كەتتى-ەي؟ توم!
جاۋاپ جوق.
كەمپىر كوزىلدىرىگىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا ءتۇسىردى دە، بولمە ىشىنە كوز جۇگىرتتى. بالا سەكىلدى ۇساق-تۇيەكتى ىزدەگەندە، ول كوزىلدىرىگىن سيرەك كيەتىن، ويتكەنى بۇل ونىڭ سالتاناتتى ساتتەرگە ماقتانىش ءۇشىن كيەتىن كوزىلدىرىگى ەدى؛ ال شىنىندا كەمپىرگە ونىڭ قاجەتى جوق بولاتىن؛ ءدال وسىنداي "تابىسپەن" ول پەش جاپقىش ارقىلى دا كورە الاتىن.
العاشقى ساتتە ول ساسىپ قالدى دا، اشۋىن باسقانداي بولدى، ءبىراق بولمەدەگى بۇيىمدار ەستىسىن دەگەندەي قاتتى داۋىستادى:
— وسىدان قولىما ءتۇس. مەن سەنى...
كەمپىر ءسوزىن اياقتاماستان ەڭكەيىپ كەرەۋەتتىڭ استىن سىپىرعىشپەن تۇرتە باستادى، وقتىن-وقتىن دەمى جەتپەگەن كەزدە ءسال توقتاپ الادى. كەرەۋەتتىڭ استىنان مىسىقتان وزگە ەشتەڭە تابىلمادى.
— ومىرىمدە مۇنداي بالا كورسەم، كوزىم شىقسىن!
ول اشىق ەسىككە جاقىنداپ، تابالدىرىقتا كىدىردى دە، پوميدورىن ءارامشوپ باسىپ كەتكەن ءوزىنىڭ باقشاسىنا قارادى. ول ماڭدا دا توم كورىنبەيدى. كەمپىر داۋىسىن الىسقا جەتەتىندەي كوتەرىپ ايقايلادى:
— تو-و-وم!
ارت جاقتان جاي عانا سىبدىر ەستىلدى. ول جالت قارادى دا، زىتىپ كەتكەلى تۇرعان بالانىڭ كۇرتەشەسىنىڭ ەتەگىنە جارماستى.
— ارينە! مەن قالايشا سارايدى ۇمىتتىم! سەن وندا نە ىستەدىڭ؟
— ەشتەڭە.
— ەشتەڭە! قولىڭا قاراشى. اۋزى-باسىڭا قارا. ەرنىڭدى نەمەن بىلعادىڭ؟
— بىلمەيمىن، تاتە!
— ال مەن بىلەمىن. بۇل — توساپ.
مەن ساعان قىرىق رەت ايتتىم: توساپتى قوزعاۋشى بولما، قوزعاساڭ، تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرامىن دەپ! قانە، شىبىرتقىنى اكەل بەرى!
شىبىرتقى زۋ ەتىپ جوعارى كوتەرىلدى — قاتەردەن قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس.
— تاتە! ارتىڭىزداعى نە؟
كەمپىر قورقىپ كەتىپ، بيىك وكشەمەن جالت بۇرىلدى دا، ۇزىن ەتەگىن جيناپ ۇلگەرگەنى سول ەدى، بالا سول ساتتە-اق زىمىراپ وتىرىپ، اعاش شارباقتىڭ باسىنا شىعىپ ۇلگەردى.
پوللي تاتە نە ىستەرگە بىلمەي تۇرىپ قالدى دا، سوسىن جايباراقات كۇلە سويلەدى.
— مىنە، بالا! ونىڭ كوزبايلاۋشىلىعىنا ۇيرەنەتىن ۋاقىتىم بولعان سەكىلدى! قانشاما رەت مەنى وسىلاي وتىرعىزىپ كەتتى. وسى جولى اقىلدىراق بولۋىما بولاتىن ەدى. ءبىراق كارى اقىماقتان اسقان ەسۋاس بولمايتىن شىعار شاماسى. قارتايعان ءيتتى جاڭا نارسەگە ۇيرەتە المايسىڭ دەپ بەكەر ايتىلماعان. وي، قۇدايىم-اي، بۇل بالانىڭ شىعارمايتىنى جوق: كۇن سايىن بىردەمە ويلاپ تابادى — ونىڭ باسىنا قانداي وي كەلگەنىن قالاي بولجايسىڭ؟ مەنى قانشاما رەت ەسىمدى تاندىرىپ ازاپتاۋدى بىلەتىن سەكىلدى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا مەنىڭ باسىمدى اينالدىرۋدى، بولماسا كۇلدىرۋدى ول جاقسى بىلەدى، مىنە، ونى شىبىرتقىنىڭ استىنا الۋعا قولىم بارمادى. شىندىقتى شىندىق دەۋ كەرەك، قۇداي كەشىرسىن، مەن ءوزىمنىڭ مىندەتىمدى ورىنداماي ءجۇرمىن. قاسيەتتى كىتاپتا "شىبىق تيگىزبەي تاربيەلەۋشى بالانى قۇرتادى" دەپ جازىلعان. مەن كۇناكار مۇنى ەركەلەتەمىن، سول ءۇشىن و دۇنيەدە مەن دە، ول دا جازاسىن تارتامىز. ونىڭ بارىپ تۇرعان شايتاننىڭ بالاسى ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق نە ىستەيمىن؟ مەنىڭ و دۇنيەلىك بولعان ءسىڭلىمنىڭ پەرزەنتى عوي بەيشارا بالا، جەتىمدى ۇرىپ-سوعۋعا ءداتىم شىدامايدى. مەنىڭ شىبىرتقىمنان نەمەسە شاپالاعىمنان ول جالت بەرىپ قۇتىلعان سايىن، ارىم ازاپتايدى مەنى، ال ۇرىپ-سوققان سايىن، مەنىڭ كارى جۇرەگىم قارس ايىرىلادى. كىتاپتا دۇرىس ايتىلعان، دۇرىس: ادامنىڭ عۇمىرى قىسقا جانە قايعى-قاسىرەتكە تولى. ءدال سولاي. بۇگىن ول مەكتەپكە بارمادى، ەندى كەشكە دەيىن جالقاۋلىققا بوي الدىرىپ جاتادى، ال مەن مىندەتىمدى ورىندايمىن — ەرتەڭ وعان جۇمىس ىستەتەمىن. بۇل، ارينە، قاتىگەزدىك، ويتكەنى ەرتەڭ بارلىق بالالار ءۇشىن مەيرام، ءبىراق باسقا ەشتەڭە جاساي المايسىڭ، بۇل بالانىڭ ەڭ جەك كورەتىنى — ەڭبەك ەتۋ. ونى بۇل جولى جازالاماۋعا قاقىم جوق، ايتپەسە بالاقايدى ابدەن بۇزىپ الامىن.
توم بۇگىن، شىنىندا دا، مەكتەپكە بارمادى جانە ۋاقىتتى سونداي كوڭىلدى وتكىزدى. ولار كەشكە دەيىن نەگردىڭ بالاسى دجيمميگە ەرتەڭ وتىنعا اعاش كەسۋگە، ونى جارۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن جانە دالىرەك ايتقاندا دجيممي جۇمىستىڭ ۇشتەن ءبىرىن بىتىرگەنشە وعان ءوزىنىڭ باستان كەشكەن ۋاقيعالارىن ايتۋ ءۇشىن ۇيگە ارەڭ ۇلگەرىپ ورالدى. تومنىڭ ءىنىسى سيد (ول بىرگە تۋعان ەمەس — شەشەسى بولەك) وزىنە تاپسىرعان جۇمىستىڭ ءبارىن (جارىلعان اعاشتاردى جيناپ سارايعا كىرگىزۋ) بىتىرگەن ەدى، ويتكەنى ول قوي اۋزىنان ءشوپ الماس جۋاس: سوتقارلىعى جوق، قولايسىز قىلىعىمەن ۇلكەندەردى مازالامايدى.
توم قولايلى ءساتتى پايدالانىپ، ءبىر كەسەك قانتتى جىمقىرۋ ءۇشىن كەشكى تاماعىن اسىعىپ-ۇسىگىپ ءىشىپ بولعانشا، پوللي اپاي ونى ءوزىنىڭ ءسوز قاقپانىنا تۇسىرسەم شىنىن ايتار دەپ وعان ءارتۇرلى سۇراقتار قويدى.
بارلىق قاراپايىم اقكوڭىل ادامدار سەكىلدى پوللي اپاي ءوزىن ءتىل تاپقىش كىسىمىن دەپ ەسەپتەيتىن جانە ءوزىنىڭ اڭعال ويلارىنان عاجايىپ قورىتىندى شىعادى دەپ ويلايتىن.
— توم، — دەدى ول، — بۇگىن مەكتەپتە ىستىق بولعان شىعار.
— ءيا.
— شىنىندا، وتە ىستىق، راس قوي؟
— ءيا.
— نەعىپ سەنىڭ وزەنگە ءبىر سۇڭگىپ العىڭ كەلمەدى، توم؟
تومعا ءبىر سۇمدىق ەلەستەگەندەي بولدى — قورقىنىش پەن قاۋىپتەن جانى القىمعا تىعىلعانداي سەزىندى. ول سوسىن بارىپ ءتىل قاتتى:
— جوق، سۋعا ونشا تۇسكىم كەلمەيدى...
پوللي اپاي تومنىڭ كويلەگىن ۇستادى دا:
— ءتىپتى تەرلەمەپتى، — دەدى.
جانە ول وزىنە ريزا بولعان كەيىپپەن تومنىڭ كويلەگىنىڭ قۇرعاق ەكەنىن ءبىلدى؛ ونىڭ ويىندا قانداي ايلا جاتقانى ەشكىمنىڭ ويىنا كىرگەن ەمەس.
دەگەنمەن توم جەلدىڭ قاي جاققا سوعاتىنىن بايقاپ ۇلگەردى جانە ەندىگى سۇراقتاردىڭ الدىن الدى:
— ءبىز ءبىراز سالقىنداۋ ءۇشىن باسىمىزدى سۋسورعىشتىڭ استىنا ۇستاعانبىز. مەنىڭ شاشىم ءالى كەپكەن جوق، كوردىڭىز بە؟
پوللي اپاي مۇنداي سەبەپتى ءوزىنىڭ قالاي بىردەن بايقاماعانىنا قىنجىلىپ قالدى. ءبىراق سول بويدا وعان جاڭا وي كەلگەن ەدى.
— توم، باسىڭدى سۋسورعىشتىڭ استىنا قويۋ ءۇشىن كويلەگىڭنىڭ مەن تىگىپ بەرگەن جاعاسىن جىرتۋعا تۋرا كەلگەن جوق پا؟ قانە، كۇرتەشەڭنىڭ ىلگەگىن اعىتشى.
تومنىڭ جۇزىنەن ءقاۋىپتىڭ ۇشقىنى قاشىپ كەتتى. ول كۇرتەشەسىنىڭ ومىراۋىن اشتى. كويلەكتىڭ جاعاسى تىگۋلى تۇر.
— جاقسى، جاقسى. سەنى ەشقاشان تۇسىنە المايسىڭ عوي. ال مەن سەنى مەكتەپكە بارماي، شومىلىپ ءجۇر دەپ ويلادىم. جارايدى، مەن ساعان اشۋلانبايمىن: سەن قۋ بولعانمەن، ادالسىڭ، دەگەنمەن مەن ويلاعاننان گورى ءتاۋىر ەكەنسىڭ.
ايلاسىنان ەشتەڭە شىقپاعانى كوڭىلىنە كەلگەنمەن، پوللي اپاي تومنىڭ وسى جولى بۇزىقتىق ىستەمەگەنىنە قۋاندى.
الايدا اڭگىمەگە سيد ارالاستى.
— ءسىز ونىڭ جاعاسىن اق جىپپەن تىككەنىڭىز ەسىمدە، — دەدى ول، — ال، قاراڭىزشى، مىندا قارا ءجىپ!
— ءيا، ءيا، مەن اق جىپپەن تىككەنمىن! توم!
الايدا توم اڭگىمەنىڭ جالعاسىن كۇتپەدى. بولمەدەن شىعىپ بارا جاتىپ، ەستىلەر-ەستىلمەس ىزالى ۇنمەن:
— ءىشىڭدى كەپتىرەمىن سەنىڭ، سيددي! — دەدى.
سەنىمدى جەرگە تىعىلدى دا، كۇرتەشەسىنىڭ ومىراۋىنداعى ءجىپ وراعان ەكى ۇلكەن ينەنى قارادى. بىرەۋىنىڭ كوزىنە وتكىزىلگەن اق ءجىپ تە، ەكىنشىسىندە قارا ءجىپ.
— سيد بولماعاندا بايقامايتىن دا ەدى. شايتان العىر! ول بىرەسە اق جىپپەن، بىرەسە قارا جىپپەن تىگەدى. ىلعي ءبىر ءتۇستى جىپپەن تىكسە عوي... كىسىنى شاتاستىرادى. دەگەنمەن ءسيدتىڭ جانىن شىعارامىن — جاقسى ساباق بولادى وعان!
توم بۇكىل قالا حالقى ماقتانىش ەتەتىندەي ۇلگىلى بالا ەمەس ەدى. ءبىراق ول ۇلگىلى بالانىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەتىن جانە ونى وتە جەك كورەتىن.
دەگەنمەن ەكى مينۋتتان — ءتىپتى ودان دا از ۋاقىتتا — ول بارلىق اۋىرتپالىقتى ۇمىتىپ كەتتى. بۇل قيىندىق ول ءۇشىن ادەتتەگى ۇلكەن ادامداردى مازالايتىن ازاپتاردان جەڭىلىرەك بولعاندىقتان ەمەس، وتكەنى سول ساتتە ونىڭ جان دۇنيەسىن جاڭا ءبىر الاپات قۇشتارلىق كەرنەدى دە، باسىنداعى قاۋىپ-قاتەرلى ويلاردىڭ ءبارىن ىعىستىرىپ تاستادى. ۇلكەن كىسىلەر دە ءدال وسىلاي جاڭا ءبىر وي، جاڭا ماقسات كەۋدەسىن كەرنەسە، وزدەرىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن ۇمىتا الادى. توم وسى كەزدە ءبىر كەرەمەت جاڭالىققا اۋەس بولىپ ءجۇر ەدى: ول تانىس نەگردەن مانەرلەپ ىسقىرۋدىڭ ءادىسىن ۇيرەنگەن ەدى جانە بۇل ونەرمەن ەشكىم مازالامايتىن ەركىندىكتە جاتتىعۋ جاساعىسى كەلەتىن. نەگر قۇسقا ۇقساپ ىسقىرا الاتىن ەدى.
ول نەگر اراسىندا وقتىن-وقتىن ءسال ءۇزىلىس جاساپ، كادىمگى قۇستارشا دىرىلدەتىپ ءۇن شىعاراتىن. ونداي ءۇن شىعارۋ ءۇشىن ءتىلدى ءجيى-جيى تاڭدايعا تيگىزۋ كەرەك. مۇنىڭ قالاي بولاتىنى وقىرماننىڭ ەسىندە شىعار، ارينە، ول ءبىر كەزدەرى بالالىقتى باسىنان كەشىرگەن بولسا. تومنىڭ قايسارلىعى جانە ىقىلاسى بۇل ءىستىڭ بارلىق جاي-جاپسارىن تەز مەڭگەرۋگە كومەكتەستى. اۋزى تولى سۇلۋ ساز دا، جان دۇنيەسىن العىس كەرنەپ، ول كوڭىلدەنە كوشەگە شىقتى.
ول ءوزىن اسپانداعى جاڭا پلانەتالاردىڭ بىرەۋىن اشقان استرونوم سەزىندى، تەك ونىڭ قۋانىشى تەرەڭىرەك، ماندىرەك جانە شىنايى سەزىم ەدى.
جازعى كۇندەردىڭ كەشى ۇزاق بولادى. ءالى جارىق بولاتىن. كەنەت توم ىسقىرىعىن توقتاتا قويدى. قارسى الدىندا تانىمايتىن بىرەۋ تۇر، وزىنەن ءسال ۇلكەندەۋ بالا. قاي جىنىستا جانە قاي جاستاعى بولسا دا جاڭا ادام كورىنە قالسا، جۇپىنى قالاشىق سانكت-پەتەربۋرگتىڭ تۇرعىندارى بىردەن كوڭىل اۋداراتىن. ونىڭ ۇستىنە الگى بالا ۇستىنە ادەمى كوستيۋم كيىپ الىپتى — جۇمىس كۇنى بۇلاي كيىنۋ دەگەن!.. ادام تاڭعالارلىق. قالپاعى قانداي ادەمى؛ ىلگەكتەرىن ۇقىپتى قاۋسىرعان كوك شۇعا كۇرتە، ءدال سول ءتۇستى جاپ-جاڭا شالبار. بۇگىن جەكسەنبى ەمەس، جۇما بولسا دا اياعىنا اپ-ادەمى باتەڭكە كيىپ الىپتى. ونىڭ گالستۋگى دە بار — وتە اشىق ءتۇستى تاسپا. جالپى العاندا، ول قالانىڭ ناعىز ءسانقوي مىرزاسىنا ۇقسايدى جانە بۇل تومنىڭ ابدەن ىزاسىن كەلتىردى. قارسى الدىندا تۇرعان عاجايىپ تۇلعاعا قاراعان سايىن، توم ۇستىندەگى جۇتاڭداۋ كوستيۋمىمەن ءوزىن ودان سايىن جەكسۇرىن سەزىندى جانە ول انانىڭ ۇستىندەگى سەرىلەر كيەتىندەي كيىمنىڭ بۇل ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىنىن كورسەتىپ، تاناۋىن كوتەرە ءتۇستى.
ەكى بالا دا ءۇنسىز كەزدەستى. بىرەۋى اياعىن العا باسىپ ەدى، ەكىنشى بالا دا ءبىر قادام اتتادى ء-بىراق جانىنا قاراي. بەتپە-بەت، كوزبە-كوز — ولار وسىلاي ءبىراز قوزعالدى. اقىرىندا توم شىداماي:
— سىباعاڭدى بەرەيىن، قالايسىڭ با؟ — دەدى.
— بايقاپ كور! بەرە المايسىڭ!
— جوق، بەرەمىن!
— بەرىپ كور، قانە!
ادام توزگىسىز ۇنسىزدىك باستالدى. اقىرى توم:
— كىمسىڭ ءوزىڭ، اتىڭ كىم؟ — دەدى.
— سەنىڭ شارۋاڭ قانشا؟
— شارۋام قانشا ەكەنىن كورسەتەمىن ساعان!
— ال كورسەت! نەگە كورسەتپەيسىڭ؟
— ەندى ەكى ءسوز ايت — كورسەتەم.
— ەكى ءسوز، ەكى ءسوز، ەكى ءسوز! مىنە، ساعان! ال، قانە!
— وي، وي، ەپتىسىن قاراي گور! ەگەر كوڭىلىم سوقسا، ءبىر قولىمدى قايىرىپ بايلاپ قويسا دا، سەندەيلەردى جالعىز قولىممەن-اق جايراتا سالام.
— وندا نەگە جايراتپايسىڭ؟ قولىڭنان كەلەتىنىن ءوزىڭ ايتىپ تۇرسىڭ عوي.
— جايراتامىن، ەگەر ماعان تيىسە بەرسەڭ!
— اي-اي-اي! سەندەيلەردى كورگەنبىز!
— سىلانىپ، قوقيلانعان اتەشتەي تۇرىسىن! وي، قالپاعى قانداي!
— ۇناماي ما؟ باسىمنان جۇلىپ الىپ كور، سىباعاڭدى بەرەيىن سوندا.
— وتىرىك ايتاسىڭ!
— ءوزىڭ وتىرىكتى سوعىپ تۇرسىڭ!
— قورقاقتىعىنا قاراماي، قورقىتقىسى كەلەدى!
— جارايدى، بارىپ تۇرشى ءوزىڭ!
— ءاي، سەن تىڭدا: اقىلعا كەلمەيدى ەكەنسىڭ، باسىڭدى جارامىن.
— قالاي جاراسىڭ؟ وي-وي-وي!
— جارامىن!
— ەندى نەنى كۇتىپ تۇرسىڭ؟ قورقىتاسىڭ، قورقىتاسىڭ، ال ىسكە جوقسىڭ! ياعني ءوزىڭ قورقاسىڭ؟
— مەن بە؟!
— جوق، قورقىپ تۇرسىڭ!
— جوق، قورىقپايمىن!
— جوق، قورقىپ تۇرسىڭ دەيمىن.
تاعى ۇنسىزدىك. ءبىر-بىرىن كوزدەرىمەن جەپ بارادى، ورىندارىنان قوزعالىپ، جاڭا شەڭبەر-سىزىق جاسادى. اقىرى ەكەۋى يىقتاسىپ تۇردى. توم ايتتى:
— كەت بۇل جەردەن!
— ءوزىڭ كەت!
— كەتپەيمىن.
— مەنىڭ دە كەتكىم جوق.
ولار وسىلاي بەتپە-بەت تۇرىپ ءارقايسىسى العا اتتادى. ءبىر-بىرىن جەك كورگەننەن نە ىستەرگە بىلمەي، اقىرى بار كۇشتەرىمەن يتەرىسە باستادى. ءبىراق و جاقتا دا، بۇ جاقتا دا جەڭىس جوق. وسىلاي يتەرىسىپ ءبىراز تۇردى. ەكەۋى دە ىزادان كۇيىپ-جانىپ قىپ-قىزىل بولدى، سوسىن ەكى جاق تا باسەڭدەيىن دەدى، ءبىراق ەكەۋى دە بىر-بىرىنەن قاۋىپتەنىپ تۇرعاندارى انىق.
سوندا توم ايتتى:
— سەن قورقاقسىڭ جانە كۇشىكسىڭ! مەن اعاما ايتامىن — ول سەنى شىناشاعىمەن-اق جايراتادى. مەن وعان ايتسام بولدى — تاس-تالقانىڭدى شىعارادى!
— سەنىڭ اعاڭنان زارەم ۇشادى مەنىڭ! ءوزىمنىڭ دە اعام بار، سەنىڭ اعاڭنان ەرەسەك، ول سەنىڭ اعاتايىڭدى اناۋ دۋالدان لاقتىرىپ تاستايدى. (ەكەۋىنىڭ دە اعا دەپ تۇرعاندارى — ويدان شىعارىلعان جايت).
— وتىرىكتى سوقپا!
— ايتقان ەكەنسىڭ!
توم اياعىنىڭ ۇلكەن باشپايىمەن شاڭداق جەردى سىزدى دا:
— وسى سىزىقتان اتتاپ كور. مەن سەنىڭ جانىڭدى شىعاراتىنىم سونداي، ورنىڭنان تۇرا الماي قالاسىڭ! بۇل سىزىقتان اتتاعان ادام وڭبايدى!
بوتەن بالا سول بويدا سىزىقتان وتۋگە اسىقتى.
— كورەيىك جانىمدى قالاي شىعاراتىنىڭدى.
— كەت دەيمىن! ساعان ايتىپ تۇرمىن عوي!
— مەنى تۇيگىشتەپ، تالقانىڭدى شىعارام دەگەن ءوزىڭ عوي. ەندەشە نەعىپ تۇرسىڭ؟
— ەكى تيىن ءۇشىن سەنىڭ بىت-شىتىڭدى شىعارماسام، مەنى شايتان السىن!
بوتەن بالا قالتاسىنان ەكى مىس تيىندى شىعارىپ، تومعا ۇسىندى.
توم ونىڭ قولىن قاعىپ قالىپ ەدى، تيىندار ۇشىپ كەتتى. ءبىر مينۋتتان كەيىن ەكى بالا دا بىر-بىرىنە ايبات شەككەن ەكى مىسىققا ۇقساپ شاڭدا دومالاپ جاتتى. ءبىرىنىڭ ءبىرى شاشىنان تارتىپ، كۇرتەشە، شالبارعا جارماسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ مۇرىندارىن جارالاپ، شاڭعا دا، داڭققا دا بولەنىستى. اقىرىندا شاڭ-توزاڭنىڭ اراسىنان سۇلبالارى انىق كورىنە باستادى: توم دۇشپانىنىڭ ۇستىندە اتقا مىنگەندەي وتىرىپ الىپ، جۇدىرىعىمەن تۇيگىشتەۋدە.
— كەشىرىم سۇرا، — دەپ تالاپ ەتەدى.
الايدا بالا بوسانعىسى كەلىپ تىرباڭداپ جاتىر جانە ىزادان وكىرىپ جىلايدى.
— كەشىرىم سۇرا!
ۇرىپ-سوعۋ باسىلار ەمەس. اقىرى بوتەن بالا تۇسىنىكسىزدەۋ مىڭگىرلەيدى: "جەتەر ەندى!". توم سوندا عانا ونى بوساتىپ:
— بۇل — ساعان ساباق. ەكىنشىلەي كىممەن بايلانىسىپ تۇرعانىڭدى الدىمەن بايقاپ ال.
بوتەن بالا مۇرنى پىسىلداپ وكسىگەن كۇيى كيىمىنىڭ شاڭىن قاعىپ، ارا-تۇرا باسىن شايقاپ قويىپ ارتىنا قايىرىلادى، "كەلەسى جولى تومنان ءوشىن وقساتىپ الاتىنىن" ايتىپ قورقىتادى. توم بولسا، وعان كەكەتە جاۋاپ بەرىپ، جەڭىسىنە ماقتانعان كەيىپتە ۇيگە بەتتەدى.
الايدا ول بۇرىلىپ "دۇشپانىنا" قاراۋى مۇڭ-اق ەكەن، اناۋ بۇعان كەسەك لاقتىرىپ جاۋىرىنىنا تيگىزدى دە، ءوزى قۇلىنداي قۇلدىراڭداپ قاشا جونەلدى. بۇل بولسا، ساتقىننىڭ سوڭىنان ونىڭ ۇيىنە دەيىن قۋىپ باردى دا، قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ الدى. توم "جاۋدى" جەكپە-جەككە شاقىرىپ قاقپا الدىندا ءبىراز تۇردى، ءبىراق اناۋ تەرەزەدەن بەت-اۋزىن قيساڭداتقانى بولماسا، دالاعا شىقپادى. اقىرىندا جاۋىنىڭ اناسى كورىندى، تومدى وڭباعان، بۇزىق، سوتقار بالا دەپ دىمىن قويمادى جانە بۇل جەردەن جوعالۋىن بۇيىردى. كەتۋىن كەتكەنىمەن، توم ءوزىنىڭ وسى ماڭدا جۇرەتىنىن جانە ونىڭ بالاسىنا كورەسىنى كورسەتەتىنىن ايتىپ، قىر كورسەتتى.
ول ۇيگە كەش ورالدى، تەرەزەدەن ەپپەن تۇسە بەرىپ ەدى، قورشاۋعا تۇسكەنىن ءبىلدى: ونىڭ قاق الدىندا اپايى تۇر جانە ول كىسى مۇنىڭ شاڭ باسقان كۇرتەشەسى مەن جالبا-جۇلبا بولعان شالبارىن كورگەندە، تومنىڭ مەرەكەسى جەر ايدالعان تۇتقىننىڭ كۇيىنە اينالدى دەگەن وي ونىڭ كەۋدەسىن الماس قانجارداي سۇققىلادى.
ەكىنشى تاراۋ
عاجايىپ سىرشى
كۇن سەنبى. جازعى تابيعات تامىلجىپ تۇر — تىپ-تىنىق، قايناپ جاتقان ءومىر. ءار جۇرەكتە ءان سىڭعىرلايدى، ال جۇرەك جاس بولسا، اۋەن اۋىزدان توگىلەدى. ءاربىر ديداردا قۋانىش شۋاقتايدى، ادامداردىڭ ءارقايسىسى نىق باسىپ كەتىپ بارادى.
مامىرگۇل اق جاپىراققا مالىنىپ، اۋاعا جۇپار شاشىپ تۇر.
قالانىڭ ۇستىنە تونگەن كارديف تاۋى جاسىل تۇسكە ورانعان قاسيەتتى جەر بولىپ كورىنەدى. الىستان قاراعاندا ول تاماشا، جىم-جىرت تىنىشتىق كوزىڭدى اربايدى. قولىنا ءبىر شەلەك اك پەن سابى ۇزىن سىر جاققىشتى الىپ، توم ۇيدەن شىقتى. شارباققا كوز جۇگىرتىپ ەدى، جاڭاعى قۋانىش اپ-ساتتە باسىلدى دا، كەۋدەسىن كوڭىلسىزدىك تۇمانى باستى. ۇزىندىعى ءۇش يارد شارباقتىڭ بيىكتىگى — توعىز فۋت!
سول ساتتە وعان ءومىر دەگەن ءمانسىز، ءومىر ءسۇرۋ — اۋىر جۇك بولىپ كورىنىپ كەتتى. ول تەرەڭ كۇرسىنىپ، سىر جاققىشتى اككە مالدى دا، شارباقتىڭ جوعارعى جاعىن سيپاپ ءوتتى، سوسىن ەكىنشى رەت قايتالادى دا توقتاي قالدى: شارباقتىڭ سىرلانباعان بولىگى بۇل بىر-ەكى رەت سيپاپ وتكەن تۇسپەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى! وكىنىشتەن اعاشتىڭ تۇبىنە وتىرا كەتتى. سەكىرىپ باسىپ شارباقتان دجيم شىقتى. ونىڭ قولىندا قاڭىلتىر شەلەك. ءوزى "بۋففالونىڭ قىزدارى" دەگەن ءاندى ىڭىلداپ ايتىپ كەلەدى.
قالانىڭ سۋ سورعىشىنا سۋ الۋعا بارۋدى توم جەك كورەتىن، ءبىراق ول ويىنا ءقازىر باسقاشا قاراۋعا تۋرا كەلدى. سۋ الاتىن جەردە ادام كوپ بولاتىنىن ەسىنە الدى: اق ناسىلدىلەر، مۋلاتتار ، نەگرلەر؛ قىزدار مەن بالالار سۋدىڭ كەزەگىن كۇتىپ وتىرادى، دەمالادى، ويىنشىقتارىن الماستىرادى، كەرىسەدى، توبەلەسەدى.
دجيم سۋعا بارسا، ءبىر ساعاتسىز ۇيگە ورالمايتىنى، وندا دا سوڭىنان ىزدەپ باراتىنى تومنىڭ ەسىنە ءتۇستى.
— تىڭداشى، دجيم، — دەدى توم، — ازداپ سىرلاي سالشى، سۋدى مەن اكەلەيىن.
دجيم باسىن شايقادى.
— كەلىسە المايمىن، ماسسا توم! كەمپىر ماعان سۋعا تەز بارىپ كەل، جولاي ەشكىممەن سويلەسىپ كىدىرمە دەپ بۇيىردى. سوسىن ول: "توم، شارباقتى سىرلا دەپ سەنى شاقىراتىنىن مەن بىلەمىن، سەن ونى تىڭداما، ءوزىڭنىڭ جولىڭمەن ءجۇر، — دەدى. — ول شارباقتى قالاي سىرلاپ جاتقانىن ءوزىم بارىپ كورەمىن"، — دەدى.
— ال سەن ونى تىڭداما، دجيم، ويلاشى، كارى كەمپىر نە دەمەيدى! شەلەكتى ماعان بەر، قانە، مەن جۇگىرىپ بارىپ كەلە قويايىن. ول ءتىپتى كىم اكەلگەنىن دە بىلمەي قالادى.
— وي، توم مىرزا، مەن ودان قورقامىن! ول مەنىڭ باسىمدى جۇلىپ الادى: قۇداي بىلەدى، جۇلىپ الادى.
— ول! ول ەشكىمدى ساۋساعىمەن دە تۇرتپەيدى؛ كوپ بولسا ويماعىمەن باسىڭنان نۇقيدى — سونىمەن بىتەدى ءبارى. مۇنداي جازاعا كىم ءمان بەرەدى؟ راس، ول اشۋلى سوزدەر ايتادى، ءبىراق سوزدەن ەش جەرىڭ اۋىرمايدى عوي، ەگەر ول جىلاپ-سىقتاماسا. دجيم، مەن ساعان كىشكەنتاي شار بەرەم. مەنىڭ الەباستردان جاسالعان اق شاريگىم بار عوي — سونى ساعان بەرەمىن.
دجيم ويلانىپ قالدى.
— اپپاق شاريك، دجيم، كەرەمەت!
— سولايى سولاي عوي، كەرەمەت بۇيىم! توم مىرزا، مەن كارى حانىمنان وتە قورقامىن.
— ونىڭ ۇستىنە، قالاساڭ، مەن ساعان اياعىمداعى جارانى كورسەتەمىن.
دجيم بار بولعانى ادام بالاسى عوي، مۇنداي ەلىكتىرۋگە قىزىقپاي قويمايدى. ول شەلەگىن جەرگە قويىپ، اق شاريكتى الدى، سوسىن قىزىققاننان قىزارا ءبورتىپ تومنىڭ ورالعان باشپايىن شەشىپ جاتقانىنا قارادى، الايدا ءبىر مينۋت وتكەندە جاۋىرىنى قاقساعان كۇيدە شەلەگى بۇلعاڭداپ، كوشەمەن زىمىراپ بارا جاتتى، سويتكەنشە توم شارباقتى سىرلاۋعا كىرىستى، ال اپاي بولسا، ءبىر ءتۋفليى قولىندا سالتاناتتى كەيىپپەن سوعىس الاڭىنان كەتىپ بارا جاتتى.
الايدا تومنىڭ كۇش-قۋاتى ۇزاققا بارمادى. ول بۇگىنگى كۇندى قىزىقتى وتكىزۋدى جوسپارلاعانىن ەسىنە الىپ ەدى، ودان سايىن جۇرەگى سىزداپ كەتتى. كەشىكپەي جۇمىس دەگەندى بىلمەيتىن باسقا بالالار كوشەگە شىعادى، ەركىن وينايدى. ارينە، ولار ءتۇرلى قىزىق ويىنداردى بىلەدى جانە ولاردىڭ ءبارى مۇنىڭ جۇمىستان باس الا الماي جاتقان ءتۇرىن كورىپ، مازاقتايدى.
مۇنى ويلاعاندا، ابدەن كۇيىپ كەتتى. ول قالتاسىنان بارلىق قازىناسىن شىعارىپ، ولاردى قاراي باستادى: ويىنشىقتىڭ سىنىقتارى، شاريكتەر جانە باسقا بىردەڭەلەر؛ بۇل دۇنيە-سىماقتاردى بەرىپ، ەشكىمگە شارباقتى سىرلاتا المايدى جانە جارتى ساعاتتىق ەركىندىكتى ساتىپ الا المايسىڭ. ول دۇنيەلەرىن جيناپ، قايتا قالتاسىنا سالدى جانە ەڭبەككە ايىرباستاۋ تۋرالى ويدان باس تارتتى. بالالاردىڭ ەشقايسىسى مۇنداي بەيشارا اقىعا بولا جۇمىس ىستەمەيدى. كەنەت وسىنداي قارا تۇنەك قاپتاعان ساتتە تومعا شابىت كەلدى! ناعىز شابىت — جارقىراعان دانالىق وي.
ول سىر جاققىشىن الىپ جۇمىسقا كىرىستى. اناداي جەردە بۇل ونىڭ كەلەمەج-كەكەسىنىنەن ولەردەي قورقاتىن بەن رودجەرس دەگەن بالا كورىندى. بەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان جوق، سەكىرىپ، شاپقىلاپ، اراسىندا بيلەپ كەلەدى — بۇل ونىڭ كوڭىلى جارقىن، بۇگىنگى كۇننەن كوپ جاقسىلىق كۇتەتىندىگىنىڭ بەلگىسى.
ول الما جەپ كەلەدى جانە ارا-اراسىندا ءبىر اۋەندى ىسقىرادى دا، سوڭعى جاعىنان "دين-دون-دون، دين-دون-دون" دەپ ەڭ تومەنگى نوتالاردى قايتالايدى، ويتكەنى بەن وزىنشە پاروحود بولىپ كەلە جاتقانى. ول جاقىنداعاندا جىلدامدىعىن باسەڭدەتىپ كوشەنىڭ ورتاسىنا شىقتى دا، ەپپەن، ماردىمسىپ كەيىن بۇرىلا باستادى، سەبەبى بەن وزىنشە "ۇلكەن ميسسۋري" پاروحودى بولىپ كەلەدى. پاروحود تا، كاپيتان دا ءبىر ءوزى. ول ءوزىنىڭ كاپيتان موستيگىندە تۇرعان كەيىپپەن وزىنە ءوزى بۇيرىق بەرەدى دە جانە ونى ءوزى ورىندايدى.
— توقتا، ماشينا، سەر! دين-ديمين، دين-ديمين-دين!
پاروحود جايلاپ جول ورتاسىنان شىعىپ، كوشەنىڭ جيەگىنە جاقىندادى.
— ارتقا! ديمين-ديمين-دين!
ول ەكى قولىن بۇيىرىنە تاياندى.
— ارتقا بەر! وڭعا بۇرىل! تش، ديمين-دين! چشش-چشش-چشش!
وڭ قولىمەن ۇلكەن-ۇلكەن دوڭگەلەكتەر سىزىپ، پاروحودتىڭ دوڭعالاعىن كورسەتكەن بولادى.
— سولعا! سولعا بۇر! ديمين-دين-دين! چشش-چشش-چشش!
ەندى سول قولىمەن جاڭاعىداي دوڭگەلەكتەردى سىزا باستادى.
— توقتا، ون جاق بورت! ديمين-دين-دين! توقتا، سول جاق بورت! العا جانە وڭعا قاراي. توقتا! جاي ءجۇر! دين-ديمين! چۋۋ-چۋۋ-ۋ! ۇشىن بەر! ەي، تەزىرەك، قيمىلدا! ەي، جاعاداعى ادام نەعىپ تۇرسىڭ! قاناتتى قابىلدا! ارقاندى باعانعا بايلا! ەندى بوسات! ماشينا توقتادى، مىرزا! ديمين-دين-دين! شت-شت-شت! (ماشينا بۋ شىعارىپ جاتقانى).
توم پاروحودقا كوڭىل اۋدارماي جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى. بەن ودان كوزىن الماي تۇردى دا، سالدەن سوڭ:
— بالەم، قولعا ءتۇستىڭ بە! — دەدى.
جاۋاپ بولمادى. توم كانىگى سۋرەتشىلەردىڭ كوزىمەن ءوزىنىڭ سوڭعى جۇمىسىنا ءبىر قاراپ الىپ، سىر جاققىشپەن تاعى ءبىر سيپاپ ءوتتى دە، كەيىن شەگىنىپ ءوز ىسىنە ريزا كوڭىلمەن كوز سالدى. بەن جاقىن كەلىپ، ونىمەن قاتار تۇردى. المانى كورگەندە تومنىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ كەتتى، ءبىراق ول ەش نارسە بولماعانداي جۇمىسىن جاساي بەردى. بەن ايتتى:
— نەمەنە، تۋىسقان، جۇمىسقا جەگىپ قويدى ما؟
توم وعان بۇرىلدى دا:
— ا، سەن ەكەنسىڭ عوي، بەن! مەن بايقامادىم.
— تىڭداشى، مەن سۋعا تۇسۋگە بارا جاتىرمىن... ءيا، سۋعا تۇسۋگە. سەنىڭ دە سۋعا تۇسكىڭ كەلىپ تۇرعان شىعار، ا؟ ءبىراق ساعان، ارينە، بولمايدى، جۇمىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ارينە، سولاي!
توم وعان ءبىر قارادى دا:
— جۇمىس دەپ سەن نەنى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— مىناۋ جۇمىس ەمەس پە؟
توم شارباقتى سىرلاي باستادى دا جانە نەمقۇرايلى جاۋاپ بەردى:
— مۇمكىن جۇمىس، مۇمكىن جۇمىس ەمەس. مەن ءبىر عانا نارسەنى بىلەمىن: توم سويەرگە وسى ۇنايدى.
— قويشى-ەي؟ وسى جۇمىستى راحاتتانىپ ىستەپ جاتىرمىن دەگىڭ كەلە مە؟
سىر جاققىش شارباقتىڭ بويىمەن قىدىرا بەردى.
— ۇنامايدى؟ ۇنامايتىن نەسى بار؟ شارباقتى سىرلايتىن مۇمكىندىك بالالاردا كۇندە بولا بەرمەيدى.
ءىس باسقا باعىت الدى. بەن الما كەمىرۋدى توقتاتتى.
توم، راحاتتانا جۇمىسقا كىرىسكەن سۋرەتشىگە ۇقساپ قىلقالامىن وڭعا، سولعا جىلجىتىپ، سوسىن بىرنەشە قادام كەرى شەگىنىپ، شارباقتىڭ ءوزى سىرلاعان تۇستارىنا قاراپ، قاي جەرگە قانداي سىزىق كەرەك ەكەنىن سىن كوزىمەن بايقادى، ال بەن ونىڭ ءاربىر قيمىلىنا قىزىعا قاراپ تۇردى دا، اقىرى ءتىل قاتتى:
— توم، تىڭداشى، ماعان بەرشى، مەن سىرلاپ كورەيىن!
توم ويلانىپ قالدى جانە كەلىسۋگە ءازىر سەكىلدى كورىندى، ءبىراق سوڭعى ساتتە پىكىرىن وزگەرتتى:
— جوق، جوق، بەن... ءبارىبىر ەشتەڭە شىقپايدى. پوللي اپاي وسى شارباققا كەلگەندە وتە كىنامشىل كىسى: شارباق كوشە جاقتا عوي. ەسىك الدىنا قاراسا، باسقاشا بولار ەدى، ال اپاي بۇعان تىم قاتال قارايدى — اسا ۇقىپتىلىقپەن سىرلاۋ كەرەك. مىڭ، ءتىپتى ەكى مىڭ بالانىڭ ىشىنەن بىرەۋى عانا ادەمى ەتىپ سىرلاۋى مۇمكىن.
— نە دەيدى؟ ويىما كەلگەن ەمەس. ماعان بەرە تۇرشى سىرلاپ كورەيىن، ءسال عانا. ەگەر سەنىڭ ورنىڭدا مەن بولسام، بىردەن ساعان بەرە سالار ەدىم. ا، توم؟
— بەن، مەن ساعان قۋانا-قۋانا بەرەر ەدىم، ءبىراق پوللي اپاي... جاڭا دجيم دە سىرلاعىسى كەلىپ ەدى، اپاي رۇقسات ەتپەدى. سيد تە ودان ءوتىندى — جىبەرمەدى. بۇل جۇمىستى ساعان سەنىپ تاپسىرۋدىڭ قيىندىعىن ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ؟ ەگەر سەن سىرلاعاندا ءبىر جەرىنەن اعاتتىق كەتە قالسا...
— بوس ءسوز! مەن سەنەن كەم سىرلامايمىن. تەك ءسال سىرلاپ كورەمىن! ساعان مىنا المانىڭ ورتاسىن بەرەيىن.
— جارايدى! جوق، بولمايدى، بەن، مەن قورقامىن، ودان دا قويا قويايىق...
— مەن المانىڭ قالعانىن تۇگەل بەرەيىن.
توم بەرگىسى كەلمەگەن كەيىپپەن، ءبىراق ىشىنەن راحاتتانا سىر جاققىشتى ۇسىندى.
باعاناعى "ۇلكەن ميسسۋري" پاروحودى تەرلەپ-تەپشىپ ەڭبەك ەتىپ جاتقاندا، زەينەتكەر سۋرەتشى كولەڭكەدەگى ءبىر كۇبىنىڭ ۇستىندە اياقتارىن بىلعاڭداتىپ الما كەمىرىپ وتىردى جانە اشىق اۋىز بالالارعا تور قۇرۋمەن بولدى.
اشىق اۋىز اڭعالدار جەتكىلىكتى ەكەن: بالالار شارباق جانىنا كۇلكى ەتۋگە كەلدى دە، اقىرىندا وزدەرى سىرلاي باستادى. ابدەن سىلەسى قاتقان بەننەن كەيىنگى كەزەكتى توم بيللي فيشەرگە سۋ جاڭا قاعاز جىلانعا الماستىردى؛ ال فيشەردىڭ سىلەسى قاتقان كەزدە كەزەكتى اقىسىنا ۇزىن جىپكە بايلاعان ءولى تىشقان بەرىپ دجونني ميللەر الدى.
وسىلايشا ساعاتتان سوڭ ساعات زىمىراپ ءوتىپ جاتتى.
تۇسكە قاراي توم تاڭەرتەڭگى جالاڭاياق كەدەيدەن ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان باي بولىپ شىعا كەلدى. ەندى ونىڭ ون ەكى اق شاريگى، تىستەپ تۇرىپ ۇرلەيتىن گۋىلدەكتىڭ سىنعان بولشەگى، كوگىلدىر شىنى بوتەلكەنىڭ سىنىقتارى، شارعى ءجىپتىڭ كاتوشكىسىنەن جاسالعان پۋشكا، بوردىڭ ءتۇيىرى، ەسىكتىڭ مىستان جاسالعان تۇتقاسى، ءيتتىڭ قارعىسى، گرافيننىڭ شىنى قاقپاعى، پىشاقتىڭ سابى، تەرەزە راماسىنىڭ سىنىعى — ءبارى ونىڭ بايلىعى ەدى.
توم ەشتەڭە ىستەمەي-اق قاۋمالاعان بالالاردىڭ اراسىندا ۋاقىتىن كوڭىلدى وتكىزدى. بالالار شارباقتى ءۇش رەت سىرلاپ شىقتى! سىر تاۋسىلماعاندا توم بۇل قالاداعى بالالاردىڭ ءبارىن كەدەي قىلاتىن ەدى.
توم ءومىر دەگەن ونشا جامان ەمەس ەكەن عوي دەپ ويلادى.
ءوزى تۇسىنبەسە دە، ول ۇلى جاڭالىق اشتى: ياعني، ادامداردىڭ ىسىنە باسشىلىق ەتەتىن زاڭ شىعاردى. ۇلكەن ادام بولسىن، بالا بولسىن ءبىر نارسەگە يە بولعىسى كەلسە، ول مەيلى وتە كوپ قيىندىقپەن قولعا ءتۇسۋى دە مۇمكىن. ەگەر ول وسى كىتاپتىڭ اۆتورى سياقتى ۇلى دانىشپان بولسا، تۇسىنەر ەدى: جۇمىس دەگەن — ءبىز جاساۋعا ءتيىستى نارسە، ال ويىن ويناۋعا ءبىز مىندەتتى ەمەسپىز. بۇل ونىڭ قاعازدان گۇل جاساۋ نەمەسە جەلديىرمەندى قوسۋ — جۇمىس تا، كەگليدى كوزدەۋ بولماسا مونبلانعا كوتەرىلۋ — راحاتقا بولەيتىنىن تۇسىنۋىنە كومەكتەسەر ەدى. انگليادا ارباعا ءتورت ات جەگىپ، جيىرما-وتىز ميل جەر جۇرگەنى ءۇشىن رازىلىقپەن اقشا تولەيتىن بايلار بار؛ ال ەگەر ولارعا وسى جۇمىسى ءۇشىن جالاقى تولەنەتىن بولسا، وندا بۇل جۇمىس بولىپ سانالار ەدى جانە ولار سول بويدا-اق باس تارتار ەدى.
توم ءبىراز ۋاقىت تاپجىلماي وتىردى؛ ول ءوز ومىرىندە بولعان ەلەۋلى ءۇزىلىس جايلى ويلادى، سوسىن تابانىن باس شتابقا بۇرىپ، جۇمىستىڭ اياقتالعانىن حابارلاۋعا كەتتى.
ءۇشىنشى تاراۋ
سوعىس جانە ماحاببات
توم تۇكپىر جاقتاعى ۇيىقتايتىن، قوناق كۇتەتىن ءارى جۇمىس ىستەيتىن جانە تاماق ىشەتىن جالعىز بولمەنىڭ اشىق تەرەزەسىنىڭ جانىندا وتىرعان پوللي اپايدىڭ الدىندا تۇر.
كەۋدەڭدى كەڭىتەر جازعى اۋا، جىم-جىرت تىنىشتىق، گۇلدەردىڭ جۇپار ءيىسى، ارالاردىڭ جان تەربەتەر ىزىڭى اپايدى راحاتقا بولەگەندەي: ول مۇرنىن تاقاپ ءبىر نارسە توقۋمەن اۋرە، ويتكەنى ونىڭ جالعىز ەرمەگى — تىزەسىندە پىرىلداپ جاتقان مىسىعى. قاۋىپسىزدىك ماقساتىمەن كوزىلدىرىك جوعارى جىلجىپ، ونىڭ اق شاشتارىنا ورنىقتى.
ول توم، ارينە، باياعىدا-اق زىتىپ كەتتى عوي دەگەن سەنىمدە ەدى، ال ەندى قاتال جازا بۇيىراتىنىن بىلە تۇرا مۇنىڭ الدىنا باتىلى جەتىپ كەلىپ تۇرعانىنا تاڭدانىپ وتىر.
توم كىردى دە:
— ەندى ويناۋعا بولا ما، تاتە؟ — دەدى.
— قالاي؟ ءبىتىرىپ تاستادىڭ با؟ قانشا سىرلادىڭ؟
— ءبارىن، تاتە!
— توم، وتىرىكتى سوقپا! مەن وتىرىك ايتقاندى جاقتىرمايمىن.
— وتىرىك ايتىپ وتىرعانىم جوق، تاتە. سىرلاپ ءبىتىردىم.
پوللي اپاي سەنبەدى. ول ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن شارباققا بەت الدى. ەگەر تومنىڭ ايتقانىنىڭ تىم بولماسا جيىرما پايىزى شىندىق بولسا، اپاي ابدەن قۋانار ەدى. ول ءۇش قابات سىرلانىپ اپپاق بولعان شارباقتى، ونىڭ ەتەگىنە جۇرگىزىلگەن اق سىزىقتى كورگەندە، تاڭ-تاماشا قالدى.
— بىلەسىڭ بە.... ەشقاشان ويىما كەلمەگەن بولار ەدى... — دەدى پوللي اپاي. — ءادىلىن ايتۋ كەرەك، توم، سەن، كوڭىلىڭ سوقسا، جۇمىس ىستەي الاسىڭ. - سوسىن ول ماداقتاۋدى باسەڭدەتتى دە: — تەك سەنىڭ جۇمىسقا دەگەن كوڭىلىڭنىڭ سوعۋى وتە سيرەك. مۇنى دا ايتىپ قويۋ كەرەك. ال بار، وينا. ۇيگە كەلۋدى ۇمىتىپ كەتپە. ايتپەسە مەنىڭ جازالاۋىم تەز!
پوللي اپايدىڭ ريزا بولعانى سونشالىق، ونى شولانعا اپارىپ ەڭ تاڭداۋلى المانى بەردى. بۇعان قوسا ادال ەڭبەكپەن تاپقان نارسەنىڭ ءبارى ءارى ءتاتتى، ءارى ءقادىرلى دەگەن ۇلاعاتتى وسيەت ايتىلدى.
اپاي قاسيەتتى كىتاپتان ءۇزىندى كەلتىرىپ جاتقاندا تومعا ءتاتتى پىراندىكتى قالتاسىنا سۇڭگىتۋگە مۇمكىندىك تۋدى.
ول جۇگىرىپ ەسىك الدىنا شىقتى دا ءسيدتى كوردى. ءسيدتىڭ باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان بەتى ەدى. باسپالداق ءۇيدىڭ سىرتىندا، ەكىنشى قاباتتىڭ تۇپكى بولمەلەرىنە اپارادى. تومنىڭ قولىنا كەسەك توپىراقتار ءتۇستى دە، كەنەت اۋادان توپىراق جاۋعانداي بولىپ، ءسيدتىڭ بەت-اۋزىن، تۇلا-بويىن باسىپ قالدى. پوللي اپاي ەسىن جيىپ ءسيدتى قۇتقارام دەگەنشە، توم شارباقتان سەكىرىپ عايىپ بولدى. ارينە، شارباقتىڭ قاقپاسى بار، ءبىراق تومنىڭ وعان بارۋعا ۋاقىتى بولا بەرمەيدى. پوللي اپايعا قارا ءجىپ تۋرالى ايتقان ساتقىن سيدتەن ءوش العاسىن، تومنىڭ كوڭىلى ساباسىنا ءتۇستى.
توم كوشەنى اينالىپ ءوتىپ، اپايدىڭ سيىر قوراسىنىڭ تۇپكى قابىرعاسىنا تىرەلەتىن، ىلعي شاڭى بۇرقىراپ جاتاتىن بۇرىلىستان ءبىر-اق شىقتى. ەندى قاۋىپتەنەتىن ەشتەڭە جوق. بۇل جەردە ۇستاپ الىپ، جازالايدى-اۋ دەپ قورقۋعا دا بولمايدى. ول بۇرىنعى ۋادەلەسكەن كەلىسىم بويىنشا، ەكى اسكەر بىر-بىرىنە شابۋىلعا شىعاتىن قالالىق الاڭعا بەت الدى. ول اسكەردىڭ ءبىرىن توم، ەكىنشىسىن ونىڭ ايىرىلماس جان دوسى دجو گارپەر باسقارادى. ەكى ۇلى اسكەرباسى بىر-بىرىمەن ءوزارا شابۋىلعا شىقپايدى — بۇلاي ۇساقتالۋعا بولمايدى؛ ەكەۋى توبەنىڭ باسىندا قاتار تۇرىپ، اديۋتانتتارى ارقىلى بۇيرىق بەرىپ سوعىستى باسقارادى. ۇزاققا سوزىلعان قاتال ۇرىستان كەيىن تومنىڭ اسكەرى جەڭىسكە جەتتى. ەكى جاق تا ولگەندەرىن ەسەپتەپ، تۇتقىنعا تۇسكەندەردى الماستىردى، ەندىگى جاڭا سوعىس نەدەن باستالاتىنىنا كەلىستى جانە كەلەسى شەشۋشى ۇرىستىڭ كۇنىن بەلگىلەدى. سوسىن ەكى جاقتىڭ دا ساربازدارى ساپ تۇزەپ، ءداستۇرلى مارش اۋەنىمەن ۇرىس الاڭىنان كەتتى، ال توم جالعىز ءوزى ۇيىنە قاراي تارتتى.
دجەفف تەچەر تۇراتىن ءۇيدىڭ جانىنان وتە بەرىپ ول ب ا ق ىشىندە جۇرگەن ءبىر قىزدى كوردى — التىنداي شاشىن ەكى بۇرىم ەتىپ ورگەن، كوگىلدىر كوزدەرى مولدىرەپ، اپپاق جۇقا كويلەگى جاراسا قالعان.
الگىندە عانا ۇرىس دالاسىندا داڭققا بولەنگەن باتىر وققا ۇشتى. ەممي لورەنس دەگەن بىرەۋ سول بويدا ۇمىت بولدى، ءتىپتى تومنىڭ جۇرەگىندە ونىڭ ءىزى دە قالمادى. ال، بۇل بولسا، ەمميدى ەسسىز سۇيەمىن دەپ ويلايتىن. شىنىندا ول سەزىم اشەيىن ساتتىك قىزىعۋ ەكەن. ول قىزدىڭ بۇعان دەگەن ماحابباتىن وياتۋعا قانشاما اي كەتتى. وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن ەممي مۇنى سۇيەتىنىن مويىنداعان.
سودان بەرگى جەتى كۇندە ول ءوزىن الەمدەگى ەڭ باقىتتى بالامىن دەپ ماقتانىشپەن سەزىنىپ جۇرگەن، ەندى، مىنە، ءبىر ساتتە ول قىز كىرىپ شىعۋعا كەلگەن كەزدەيسوق قوناقتاي مۇنىڭ جۇرەگىنەن كەتىپ قالدى. ول ەسى شىعا جاسىرىن سىعالاپ، جاڭا پەرىشتە مۇنى بايقاپ قالعانىن بىلگەنشە جانتالاستى. سوسىن ول بۇل جەردە قىزدىڭ بار ەكەنىن بايقاماعان بولىپ، ونىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ ءۇشىن ءتۇرلى فوكۋستار (ەر بالالار اراسىنداعى ءادىس) كورسەتە باستادى. كەنەت ول ءقاۋىپتى اكروباتتى كورىنىس جاساپ تۇرعان كەزدە قىز جاققا كوز سالىپ ەدى، ول بۇعان جاۋىرىنىن بەرىپ، ۇيگە قاراي كەتىپ بارادى ەكەن. توم جۇگىرىپ وعان جاقىندادى دا، شارباققا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى؛ قىز ءالى دە ب ا ق ىشىندە جۇرە تۇرسا دەپ ەسى شىقتى. قىز شىنىندا دا باسپالداق ۇستىندە ءسال ايالدادى، ءبىراق سوسىن ەسىككە بەتتەدى. ونىڭ تابانى بوساعاعا تيگەندە، توم كۇرسىنىپ ەدى، كەنەت كوزدەرى كۇلىمدەپ، قۋانىش شۋاعىن شاشىپ قويا بەردى: قىز ۇيگە كىرمەي تۇرىپ بۇعان بۇرىلدى دا، مارگاريتكا گۇلىن لاقتىردى.
توم گۇلدى اينالا جۇگىردى دە، سودان سوڭ الاقانىن كوزىنىڭ ۇستىنە قويىپ، كوشەنىڭ الىستاۋ تۇكپىرىندە قىزىقتى ءبىر نارسە بولىپ جاتقانداي قادالا قارادى. سوسىن جەردەن ءبىر تال قامىستى الىپ مۇرنىنىڭ ۇستىنە قويدى دا، باسىن ارتقا شالقايتتى. قامىس ونىڭ دەنەسىن تەپە-تەڭ ۇستاۋعا سەبىن تيگىزەتىندەي، ەپپەن ءجۇرىپ گۇلگە جاقىن كەلدى دە، جالاڭاياق باشپايىنا قىستىرىپ، جالعىز اياقپەن سەكىرگەن كۇيى كورىنبەي كەتتى. الايدا ول گۇلدى كۇرتەشەسىنىڭ ومىراۋىنا جاسىرۋ ءۇشىن باس-اياعى ءبىر مينۋت تاساعا تىعىلدى. گۇلدى جۇرەگىنىڭ تۇسىنا، مۇمكىن اسقازانىنىڭ ماڭىنا (ول اناتوميادان مىقتى ەمەس ەدى) جاسىردى.
سودان سوڭ ول كەشكە دەيىن شارباق جانىندا بۇرىنعىشا ءارتۇرلى كوزبوياۋشىلىقتار جاساۋمەن بولدى. قىز كورىنبەدى، الايدا ول تەرەزەنىڭ جانىندا ما — ايتەۋىر ءبىر جەردە مۇنىڭ سول ءۇشىن جانىن سالىپ جۇرگەنىن كورىپ تۇر دەپ ءوزىن-وزى سەندىردى. اقىر سوڭىندا سالبىراڭقى كۇيدە ۇيىنە ورالدى، ال ونىڭ بەيشارا باسى نەشە ءتۇرلى ارمانعا تولى ەدى.
كەشكى اس ۇستىندە ونىڭ كوڭىل-كۇيى كوتەرىڭكى بولعانى سونداي، ءتىپتى اپايى دا تاڭعالىپ وتىردى: بالاعا نە بولعان؟ سيدكە قۇم ارالاس كەسەك لاقتىرعانى ءۇشىن سازايىن تارتقانمەن، توم وعان قاپالانعان جوق سياقتى. ول اپايىنىڭ تاناۋىنىڭ استىنان ءبىر كەسەك قانتتى جىمقىرۋعا وقتالعانى ءۇشىن سىباعاسىن السا دا، وكپەلەگەن جوق، تەك:
— تاتە، سيد قانشا قانتتى قالتاسىنا سالسا دا، ونى سابامايسىز عوي! — دەدى.
— سيد سەن سەكىلدى ادامداردى ازاپتامايدى. ەگەر سەنىڭ ارتىڭنان باقىلاپ جۇرمەسە، سەن قانت سالعىشتىڭ قاسىنان كەتپەس ەدىڭ.
اپايدىڭ اس بولمەگە كەتۋى مۇڭ ەكەن، جازالانباعانىنان ءوزىن باقىتتى سەزىنگەن سيد بۇنى كۇلكى ەتكەندەي قانت سالعىشقا قولىن سوزدى. بۇعان شىداۋعا بولمايدى! الايدا قانت سالعىش ءسيدتىڭ ساۋساعىنان جىلجىپ ەدەنگە ءتۇسىپ كەتتى دە، بىت-شىتى شىقتى. توم راحاتتانعاننان اۋزى جابىلىپ، قۋانىشتان دىبىسى شىقپاي قالدى. ول اپايى كەلىپ، بۇل كىمنىڭ ءىسى ەكەنىن سۇراعانشا، ۇندەمەي تىپ-تىنىش وتىرۋعا بەكىندى. سوندا ءبارىن ايتادى جانە اپايىنىڭ ىلعي ماقتايتىن ۇلگىلى بالانى قالاي جازالاعانىن كورۋدەن ارتىق راحات بار ما؟ ونىڭ كەۋدەسىن ىزالى كەكتىڭ كەرنەگەنى سونشا، اپايى ورالىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن اشۋدىڭ نايزاعايى شاشىراپ، ەدەندەگى شىنى سىنىقتارعا قادالدى. توم: "مىنە، ءقازىر باستالادى!" دەدى ىشتەي. ءبىراق كەلەسى مينۋتتا ءوزى ەدەندە جاتتى! ءامىرلى قول ونى جۇدىرىقتىڭ استىنا الۋعا ىڭعايلانىپ، وعان تاعى تونە بەرىپ ەدى، توم كوزىنىڭ جاسى سورعالاپ ايقايلاپ جىبەردى.
— توقتاڭىز! توقتاڭىز! نە ءۇشىن سابايسىز مەنى؟ ونى سىندىرعان سيد قوي!
پوللي اپاي ىڭعايسىزدانىپ توقتاي قالدى. ول ءقازىر بۇعان جانى اشىپ مۇسىركەيدى، ءسويتىپ ءوزىنىڭ كىناسىن جۋىپ-شايادى دەپ ويلادى توم. الايدا اپايدىڭ ءتىلى شىعىپ:
— ءىم! دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، سەن سىباعاڭدى بوستان-بوس العان جوقسىڭ. مەن شىعىپ كەتكەندە، سەن تاعى بىردەڭەنى شىعارعان بولارسىڭ.
ايتۋىن ايتقانمەن، اپاي ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەنىن سەزدى. بالاقايعا جىلى ءسوز ايتىپ ەركەلەتكىسى كەلگەنمەن، پوللي اپاي بۇل بالاقايعا جاناشىرلىق كورسەتسەڭ، ءوزىنىڭ كىناسىن مويىنداپ وتىر دەپ ويلاۋى مۇمكىن، ال ءتارتىپ زاڭى بۇعان رۇقسات ەتپەيدى دەدى ىشتەي. سوندىقتان ول ەشتەڭە ايتپاستان، جۇرەگى سىزداعان كۇيى ءوزىنىڭ ادەتتەگى جۇمىسىنا كىرىستى. توم بولسا، بۇرىشتا اشۋعا بۋلىعىپ جاراقاتتارىن سيپالاپ وزىنە-وزى كەلە الماي وتىر. اپاي ىشتەي مۇنىڭ الدىندا تىزەسىن بۇگۋگە دايىن ەكەنىن توم ءبىلدى جانە وسى ويى ونىڭ كوڭىلىنە قۋانىش ۇيالاتتى.
اپايدىڭ ىشتەي ازاپتانىپ، مۇنىمەن تىلدەسۋگە سەبەپ ىزدەپ وتىرعانىن ول بايقاماعان بولدى. اپاي كوزىنە جاس تولىپ، وقتىن-وقتىن جاناشىرلىقپەن بۇعان قاراپ قويىپ وتىرعانىن كورسە دە، توم وعان ەشقانداي كوڭىل اۋدارعىسى كەلمەدى. توم ءوزىن اۋرۋ كۇيدە ەلەستەتىپ، اپايى مۇنىڭ "كەشىردىم" دەگەن ءسوزىن ەستۋ ءۇشىن استى-ۇستىنە تۇسسە دە، بۇل قايىرىلماي، بەتىن قابىرعاعا بۇرىپ ءۇنسىز جاتادى.
سوندا اپايدىڭ جاعدايى قالاي بولادى؟ توم ءوزىنىڭ ءولى دەنەسىن ۇيگە اكەلگەنىن كوز الدىنا كەلتىردى: ونىڭ دەنەسىن جاڭا عانا وزەننەن شىعاردى، بۇيرا شاشى سۋ-سۋ كۇيدە، ءوزىنىڭ مازاسىز ازاپتانعان جۇرەگى ماڭگىگە تىنىشتالدى!
سوندا اپاي مۇنىڭ ءولى دەنەسىنە جارماسىپ، جاڭبىرشا جاۋعان كوز جاسىن تىيا الماي، قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايعا جالىنىپ، بالانى و دۇنيەدەن قايتارۋىن جانە ەشقاشان ونى جازىقسىز جازالامايتىنىن ايتار ەدى. ءبىراق توم سول سۇپ-سۇر كەيىپتە، تىرلىكتىڭ بەلگىسى جوق سالقىن كۇيدە جاتادى — باقىتسىز، ازاپتان كوز اشپاعان كىشكەنتاي بالانىڭ قاسىرەتى ەندى ماڭگى توقتادى. توم وسىنداي قايعىلى ساندىراعىمەن ءوزىن-وزى ابدەن قاجىتىپ، سورعالاعان جاسىن تۇنشىعا جۇتىپ جاتتى. كوز جاسىنان اينالانىڭ ءبارىن تۇمان باسقانداي. كىرپىگىن قيمىلداتسا، كوزىنىڭ جاسى تاناۋىنىڭ ۇشىنان، بەتىنەن سورعالاپ جاتتى. ءوزىنىڭ جانىن وسىلاي قايعىعا وراعانى ونى راحاتقا بولەگەنى سونشا، ەشقانداي قۋانىش الاڭداتپايتىنىن قالادى. قۋانىشتى سەزىمگە بولەنۋ ونىڭ ىزاسىن كەلتىرەدى — ال، مىنا قاسىرەت وعان كيەلى كورىندى. سوندىقتان ءبىر عاسىر جوق بولىپ كەتكەن — ياعني، ءبىر اپتا — نەمەرە اپكەسى مەري ۇيگە ورالعانىنا ەسى شىعا قۋانعاننان بيلەپ، اندەتىپ ەسىكتەن ەنگەندە قاباعى تاس تۇيىلگەن كوڭىلسىز توم ورنىنان تۇرىپ باسقا ەسىكتەن شىعىپ كەتتى، ال مەريمەن بىرگە كەلگەن اسەم اۋەن مەن كۇن شۋاعى ەكىنشى ەسىككە بەتتەدى.
ول ادەتتە بالالار جينالاتىن جەردەن جىراقتا وزىمەن-وزى ءجۇردى. ونى ءوزىنىڭ جۇرەگى سەكىلدى قاسىرەتتى، مۇڭدى، شەتتە جاتقان بۇرىشتار شاقىرعانداي. وزەندەگى اعاش سال قىزىقتىردى دا، ول شەتىنە كەلىپ وتىرا كەتتى، سوسىن شەتسىز-شەكسىز كوڭىلسىز، تىنىش جاتقان سۋ بەتىنە قاراپ، ءوزىن ىڭعايسىز جاعدايلارعا ۇرىندىرماي جانە ەشتەڭەنى سەزىنبەي وسى تۇڭعيىققا باتىپ كەتۋدى ارماندادى. سونان سوڭ ول گۇلدى الىپ، سولىپ، جاپىرىلىپ قالعان گۇلشوعىن قوينىنان شىعارعاندا، ونىڭ ءتاتتى مۇڭى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. اناۋ قىز مۇنىڭ جان الەمىندەگى قازىرگى قاسىرەتتى بىلسە، بۇعان جانى اشىر ما ەدى؟ جىلاپ وتىرىپ، مۇنىڭ موينىن وراپ جۇباتار ما ەكەن؟ الدە مىناۋ قاڭىراعان سالقىن الەم سەكىلدى ول دا تەرىس اينالا ما؟
وسى ويلار ونىڭ جانىن ساعىنىشقا تولتىردى، ول سونىڭ ءبارىن ەلەستەتتى، اقىرى اياعىندا ورنىنان كۇرسىنىپ تۇردى دا، قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ كەتتى.
ساعات توعىز جارىم — وننىڭ شاماسىندا ول بەيتانىس سۇلۋ تۇراتىن كوشەدەن ءبىر-اق شىقتى؛ اينالادا ءتىرى جان كورىنبەيدى؛ ءسال كىدىرىپ، ءبىر ءسات قۇلاق ءتۇرىپ ەدى — ەش دىبىس جوق. ەكىنشى قاباتتاعى تەرەزەدەن مايشامنىڭ بۇلىڭعىر جارىعى پەردەنى نۇرعا بولەپ تۇرعانى كورىنەدى. مۇنىڭ ەسىن العان بەيتانىس سۇلۋدىڭ بەينەسى وسى بولمەنى نۇرلاندىرىپ تۇر ما ەكەن؟ ول شارباقتان ءتۇستى دە، اعاش بۇتالارىنىڭ اراسىنان جايلاپ ءوتىپ، الگى تەرەزەنىڭ استىنا تۇرا قالدى. سول تەرەزەگە ىنتىعا قادالىپ ءبىراز تۇردى، سوسىن سولعان گۇلىن كەۋدەسىنە قويىپ، شالقاسىنان جاتتى. ول وسىلاي — جاناشىرلىقتان جۇرداي جۇرەكتەر الەمىنە تاستالعان كۇيدە ولگىسى كەلدى: پاناسىز باسىن كىمگە، قايدا سۇيەرىن بىلمەي، ءولىم قيناعان شاقتا ماڭداي تەرىن سۇرتەتىن ەشكىمى جوق، ەڭ سوڭعى جانتالاس ساتىندە بۇعان جانى اشىپ، ەڭكەيەتىن ءتىرى ادام بولماي جان تاپسىرسا... ول ەرتەڭگى تاڭعى كوڭىلدى شۋاقتى قىزىقتاپ تەرەزەدەن قاراعان كەزدە مۇنى كورەدى، سوندا ونىڭ كوزىنەن سورعالاپ مۇنىڭ ءولى دەنەسىنە ءبىر تامشى جاس تامبايدى؛ اياق استىندا تاپتالىپ، سونشالىق ەرتە قيىلعان جارقىن جاس ءومىردىڭ مەزگىلسىز قيىلعانىن كورگەندە، ونىڭ كەۋدەسىنەن كۇرسىنگەن دىبىس شىقپاۋى مۇمكىن بە؟
تەرەزە اشىلدى. قىزمەتشى ايەلدىڭ جاعىمسىز داۋىسى ءتۇننىڭ قاسيەتتى تىنىشتىعىن بىلعاپ تاستادى جانە سارىلداپ توگىلگەن سۋ ازاپ شەككەن تومنىڭ دەنەسىنە قۇيىلدى.
ەسى شىققان باتىر ءۇستى-باسىن سىلكىپ اتىپ تۇردى. سول بويدا سنارياد سەكىلدى ءبىر نارسە زۋىلداپ وتە شىقتى، بالاعاتتاعان داۋىس ەستىلدى، سىنعان شىنىنىڭ دىبىسى شىقتى جانە بولار-بولماس كولەڭكە شارباقتىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتتى دە، تىلسىم قاراڭعىلىققا جاسىرىندى.
توم شوشقانىڭ مايى سىڭگەن بىلتە شامنىڭ جارىعىمەن ءوزىنىڭ مالمانداي بولعان كيىمىنە قاراعان كەزدە سيد ويانىپ كەتتى. مۇمكىن ونىڭ وتكەندەگى وكپەسى جايلى بىرنەشە ەسكەرتپە ايتقىسى كەلگەن بولار، ءبىراق تومنىڭ كوزىنەن ىزانى بايقادى دا، الگى ويىنان قايتىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتا بەردى.
توم كەشكى دۇعانى وقىپ مازالانباي-اق ۇيقىعا كەتتى جانە سيد ءوزىنىڭ دە ۇمىتىپ كەتكەنىن ىشتەي ويلادى.
ءتورتىنشى تاراۋ
جەكسەنبىلىك مەكتەپتە
كۇن بەيقام جاتقان جەر ۇستىنە كوتەرىلدى دە، تىم-تىرىس قالاعا ءوزىنىڭ جارقىراعان ساۋلەسىن توكتى. تاڭعى تاماقتان كەيىن پوللي اپاي ادەتتەگى وتباسىلىق قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ جۇمىسىنا كىرىستى؛ ول ءداستۇرلى جۇمىس ءىنجىلدىڭ ۇزىندىلەرى سەكىلدى مىزعىماس تۇعىر مەن ءوزىنىڭ سۇيىق سەمەنتتەن تۇراتىن بالشىقتاي ويدان شىعارعان قوسىمشالارىمەن دۇعا باستايدى. سينايدىڭ شىڭىنداي بيىكتىكتەن مويسەي زاڭىنىڭ قاتال وسيەتتەرىن اپاي وسىلاي جاريالايدى.
وسىدان كەيىن توم ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپ ءىنجىلدىڭ ولەڭدەرىمەن باسىن تولتىرۋعا كىرىستى. سيد بولسا ساباعىن باياعىدا دايىنداپ قويعان. توم ءوزىنىڭ بار كۇش-قۋاتىن سارقىپ، تورت-بەس ولەڭدى ەسىندە ساقتاۋعا تىرىستى. ول ناگورداعى وسيەتتەن ءۇزىندىنى ادەيى تاڭداپ الدى، ويتكەنى ەۆانگەليەنىڭ ەڭ قىسقا ولەڭدەرى سوندا بولاتىن. جارتى ساعات وتكەندە ول ءوزىنىڭ ساباعى تۋرالى بۇلدىر ەلەستى عانا تۇسىنگەندەي بولدى، سەبەبى سول كەزدە ونىڭ ويى سان-ساققا جۇگىرىپ، قولدارى بىرەسە اندا، بىرەسە مۇندا — دامىلسىز قوزعالىستا ەدى. مەري ونىڭ كىتابىن الىپ، ساباق سۇراي باستادى، ال ول بولسا، تۇماندا جول ىزدەگەندەي كۇيدە ەدى.
— رۋحى تومەندەر اقىماقتار... ە...ە...
— رۋحى تومەن...
— ءيا... رۋحى تومەن...ە...ە...
— رۋحى...
— رۋحى تومەندەر... اقىماق... ويتكەنى... ولار...
— ويتكەنى ولاردى... رۋحى تومەندەر اقىماق... و دۇنيە بار. جىلاپ تۇرعاندار... ويتكەنى... ولار...
— جۇباتا...
— ويتكەنى. ولار...
— جۇباتا...
— ويتكەنى ولار... ءاي، ولتىرسەڭ دە مەيلىڭ — ولاردىڭ نە ىستەيتىنىن بىلمەيمىن!
— جۇبات...
— و، جۇباتا... ويتكەنى ولار جۇبات... ويتكەنى ولار... جىلاپ تۇرعاندار اقىماق، سەبەبى... ولار نە ىستەيدى؟ مەري، سەن نەگە ماعان ايتپايسىڭ؟ وسىنشا ارسىز ەكەنسىڭ عوي!
— ەي، توم! سەن باقىتسىزسىڭ، ميسىز بالا! مەن سەنى كەلەمەج ەتەيىن دەپ تۇر دەپ پە ەڭ؟ جوق! جوق! سەن قازىردەن باستاپ ءبارىن دۇرىس جاتتاۋىڭ كەرەك. شىدامىڭدى جوعالتپا، توم، ءبارى دە رەتتەلەدى جانە ەگەر سەن وسى ساباقتى جاتتاپ الساڭ، مەن ساعان كەرەمەت ءبىر نارسە سىيلايمىن. اقىلدى بول، بار، جاتتا!
— جارايدى... ول نە سوندا، مەري؟ نە سىيلىق جاسايتىنىڭدى ايت؟
— بۇل تۋرالى ويلاپ باسىڭدى قاتىرما، توم. ەگەر مەن جاقسى زات دەدىم بە — ياعني جاقسى سىيلىق.
— بىلمەيمىن، مەري، بىلمەيمىن. جارايدى، بارىپ جاتتايىن! شىنىندا دا، ول جانىن سالىپ جاتتاۋعا كىرىستى؛ نە سىيلىق ەكەنىن بىلۋگە قۇمارتىپ جانە ءوزىنىڭ پايداسىن دا ويلادى، وسىنداي ەكى بىردەي قىزىعۋشىلىقتىڭ ارقاسىندا ساباقتى زۋلاتىپ جاتتاپ الدى. مەري وعان بارلوۋ فيرماسىنىڭ قۇنى جيىرما سەنت تۇراتىن سۋ جاڭا پىشاعىن سىيلادى. تومنىڭ قۋانعانى سونداي، تۇلا بويىن شاتتىق كەرنەدى. وسىنداي تۇككە تۇرمايتىن پىشاقتىڭ كوشىرمەسىن جاساۋ كىمدى قىزىقتىرادى، كوشىرمە ءتىپتى دە وڭبايتىنىن باتىستىڭ بالالارى بىلمەي مە ەكەن؟!
كوشىرمەنى جاساۋ — ەشقاشان شەشە المايتىن جۇمباق قۇپيا. دەگەنمەن توم سول پىشاقپەن بۇكىل بۋفەتتى تىلگىلەپ ۇلگەردى دە، ەندى الاسا كومودقا كىرىسە بەرىپ ەدى، ونى جەكسەنبىلىك مەكتەپكە باراتىن ۋاقىت بولعاسىن كيىنۋگە شاقىردى.
مەري وعان سۋ تولى قاڭىلتىر شىلاپشىن مەن سابىن بەردى، ول ەسىكتىڭ سىرتىنا شىقتى دا، شىلاپشىندى ورىندىققا قويدى، سوسىن سابىندى سۋعا ءبىر مالىپ الدى دا، بۇرىنعى ورنىنا قويا سالدى؛ بۇدان سوڭ ەكى جەڭىن ءتۇرىپ، سۋدى ەپپەن جەرگە توكتى دە، اس بولمەگە كىرىپ ەسىكتە ءىلۋلى تۇرعان ورامالمەن بەتىن ىسقىلادى. ءبىراق مەري ورامالدى جۇلىپ الدى دا:
— ۇياتىڭ بار ما ءوزىڭنىڭ، توم! — دەپ ايقايلادى. — وسىنداي وڭباعان بالا بولۋعا بولا ما! سۋمەن جۋىنعاننان ساعان كەلەتىن زيان جوق قوي.
توم ءسال ىڭعايسىزدانىپ قالدى. شىلاپشىنعا تاعى سۋ قۇيىلدى. بۇل جولى توم سۋعا ءسال قاراپ تۇردى دا، بار كۇشىن جيىپ دەم الدى دا، جۋىنا باستادى. ول بەتىنەن سابىندى سۋ سورعالاعان كۇيى ەكىنشى رەت اس بولمەگە كىرىپ كوزىن اشا الماي سيپالاپ سۇرتىنەتىن ورامال ىزدەگەندەگى كەلبەت-كەسكىنىنەن ونىڭ شىن كوڭىلمەن جۋىنعانى كورىنىپ تۇر. دەي تۇرعانمەن، ورامالدىڭ استىنان بەت-اۋزى كورىنگەندە، جۋىنىپ-شايىنعانىنىڭ شىنايى قورىتىندىسى ماقتانارلىق ەمەس ەكەنى بىردەن بايقالدى: بەتى، ماڭدايىنىڭ تومەنگى جاعى تازا بولعانمەن، اينالاسىنىڭ ءبارى — ماڭداي، قۇلاقتان تومەن قاراي تاماعىنا دەيىن ايعىز-ايعىز. مەري ونى جۋىندىرۋعا تەزدەتىپ ءوزى كىرىستى، تومنىڭ سوندا عانا اجارى كىردى، باسقا اق تۇستىلەر سەكىلدى ول ادام قاتارىنا قوسىلدى، سۋلانعان شاشى تارالىپ، بۇيرا-بۇيرا بولىپ ادەمى كورىنىپ تۇر.
(ول جان-جاققا شاپشىعان بۇيرا شاشتارىن الاقانىمەن باسادى، ويتكەنى مىنا تۇرىمەن ول قىزعا ۇقسايدى، ءومىر بويى وسىدان قورلىق كورىپ كەلەدى). سونان سوڭ مەري تومنىڭ ەكى جىل بويى جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كيىپ جۇرگەن كوستيۋمىن شىعاردى، ودان باسقا كوستيۋمى دە جوق ەدى... ول كيىنىپ بولعاسىن، مەري ونىڭ كويلەگىنىڭ جالپاق جاعاسىن سىرتىنا شىعارىپ، ششەتكامەن ءسۇرتىپ قويدى، ەڭ سوڭىنان شەتەننەن توقىلعان الا قالپاعىن كيگىزدى.
تومنىڭ ءوڭى كىرىپ، ادام بولىپ قالدى، ال تۇرىنەن شاتتىقتىڭ ءىزى كورىنبەيدى. ول، شىنىندا دا، قاتتى قايعىرىپ تۇر: ۇستىندەگى كيىمنىڭ تاپ-تازا، مۇنتازداي قالپى ونىڭ ىزاسىن كەلتىردى. مەري ونىڭ باتەڭكەسىن ۇمىتىپ كەتەدى عوي دەپ توم دامەلەنىپ ەدى، بەكەر بولدى: مەري شوشقانىڭ مايىمەن جىلتىراتىپ مايلاپ، تومنىڭ باتەڭكەسىن الىپ كەلدى. ونىڭ شىدامى تاۋسىلعانى سونشا، اياعىمەن جەر تەپكىلەپ، ءوزىنىڭ قالاماعان نارسەسىن جاساۋعا ىلعي ءماجبۇر ەتەتىندەرى نەسى دەپ ىزالاندى. ءبىراق مەري ەركەلەتكەن ۇنمەن ءوتىنىش ايتتى.
— توم، اقىلدى بولشى، كيە عوي، قانە...
ول مىڭگىرلەگەن قالپى باتەڭكەسىن كيە باستادى. مەري تەز-تەز كيىندى دە، ۇشەۋى تومنىڭ وتە جەك كورەتىن، ال سيد پەن مەري ۇناتاتىن جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كەتتى.
جەكسەنبىلىك مەكتەپتە ساباق توعىزدان ون ءبىر جارىمعا دەيىن؛ ودان كەيىن ءدىني اڭگىمە وتەدى. مەري مەن سيد ءارقاشان دا ءوز ەرىكتەرىمەن ءدىن قىزمەتشىسىنىڭ وسيەتىن تىڭداۋعا قالادى، ال توم بولسا، ونىڭ ءدىني ساباققا قالعانداعى ماقساتى كۇردەلىرەك.
شىركەۋدەگى ورىندىقتارعا ءۇش جۇزدەي ادام سىيادى؛ ورىندىقتاردىڭ ارقاسى بيىك، ءۇي شاعىن ءارى الاسا جانە توبەسىندە قاراعاي تاقتايشادان جاسالعان جىڭىشكە جاشىك سەكىلدى ءبىر نارسە بار — قوڭىراۋ سوعاتىن جەر. ەسىك الدىندا توم ءوز جولداستارىنان قالدى دا، جەكسەنبىلىك كيىم كيگەن ءبىر تانىسىنا:
— بيللي، سەندە سارى بيلەت بار ما؟ — دەدى.
— بار.
— ونىڭ ورنىنا نەنى قالايسىڭ؟
— نە بەرەسىڭ؟
— بالىق اۋلايتىن قارماق پەن ءتاتتى بەرەمىن.
— كورسەت.
توم كورسەتتى. ءبارى دۇرىس؛ زاتتار ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا ءوتىپ جاتتى. سودان كەيىن توم ەكى اق شاردى ءۇش قىزىل بيلەتكە ايىرباستادى جانە ەكى كوك بيلەتتى الىپ، ورنىنا ۇساق-تۇيەك بىردەڭەلەردى بەرە سالدى. ول ىشكە كىرىپ كەلە جاتقان بالالاردى اڭدىپ تۇردى دا، ولاردان ءتۇرلى-تۇستى بيلەتتەردى ساتىپ الدى. بۇل ساۋدا ون-ون بەس مينۋت ۋاقىت الدى. سوسىن ول تاپ-تۇيناقتاي كيىنگەن، ۋلاپ-شۋلاعان بالالاردىڭ توبىمەن بىرگە شىركەۋگە كىرىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا جايعاستى دا، سول بويدا ءبىر بالامەن داۋلاسا كەتتى. جاسامىس، ورنىقتى ءمۇعالىم ارالاستى؛ الايدا ءمۇعالىم اينالا بەرگەندە، توم الدىڭعى قاتاردا وتىرعان بالانىڭ شاشىنان تارتىپ قالدى دا، اناۋ ارتىنا بۇرىلىپ قاراعانشا، بۇل كىتاپقا ءۇڭىلىپ ۇلگەردى. ءبىر مينۋتتان كەيىن باسقا بالانى تۇيرەۋىشپەن ءتۇرتتى، سەبەبى ول بالانىڭ "اي!" دەپ ايقاي سالعانىن ەستىگىسى كەلدى. سول بويدا مۇعالىمنەن تاعى ءبىر ەسكەرتۋ الدى. بۇل كلاسس تاڭداپ العانداي شەتىنەن سوتقار، تىنىمسىز، شۋلاپ وتىراتىن. بالالار ساباق ايتا باستاعاندا، ءىنجىلدىڭ ولەڭدەرىن دۇرىس جاتتاعان ەشكىم جوق بولىپ شىقتى، ىلعي ءمۇعالىم تۇزەتىپ ايتىپ تۇردى.
قالاي بولعاندا دا، ايتەۋىر ارەڭ دەپ ساباق تا ءبىتتى-اۋ، سونان سوڭ ءار بالا سىيلىق الدى ء-ىنجىلدىڭ ولەڭدەرى جازىلعان شاعىن كوك بيلەت: كوك بيلەت ءىنجىلدىڭ ەكى ولەڭىن جاتتاعانى ءۇشىن. ال ون كوك بيلەتتى ءبىر قىزىل بيلەتكە اۋىستىرۋعا بولادى؛ ون قىزىل بيلەت ءبىر سارى بيلەتكە تەڭ؛ ال، ون سارى بيلەت ءۇشىن مەكتەپ ديرەكتورى وقۋشىعا مۇقاباسى جاي قاعازدان جاسالعان ءىنجىل كىتابىن بەردى. (ول ءىنجىل بار-جوعى قىرىق سەنت تۇراتىن). مەنىڭ وقىرماندارىمنىڭ اتاقتى دورە بەزەندىرگەن تاماشا ءىنجىلدىڭ ەكى مىڭ ولەڭىن جاتتاۋعا كۇشى دە، شىدامى دا جەتەر مە ەكەن؟ مەري وسى تاسىلمەن ەكى جىلعى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ەكى ءىنجىل كىتابىن سىيلىققا الدى. ال، نەمىس وتباسىنىڭ ءبىر بالاسى ءتىپتى ءتورت پە، بەس پە — قاسيەتتى كىتاپ العان. ول بالا ءبىر كۇنى ءۇش مىڭ ولەڭدى مۇدىرمەي جاتقا سوققانى بار؛ الايدا اقىل-وي قابىلەتىنە مۇنداي سالماق ءتۇسىرۋدىڭ تىم قاۋىپتىلىگى سونداي، سول كۇننەن باستاپ الگى نەمىس بالاسىنىڭ ەسى اۋىستى — مەكتەپ ءۇشىن بۇل ۇلكەن باقىتسىزدىق، ويتكەنى بۇرىن سالتاناتتى جيىنداردا ديرەكتور ادەتتە ول بالانى، تومنىڭ ايتۋىنشا، "تىلىمەن سايراۋعا" ورتاعا شاقىراتىن. باسقا شاكىرتتەردىڭ ىشىندە تەك ەرەسەكتەرى عانا وزدەرىنىڭ بيلەتتەرىن ساقتايدى جانە مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ قولىنان ءىنجىل كىتابىن الۋ ءۇشىن ادامدى جالىقتىراتىن جاتتاۋمەن ۇزاق اينالىسادى — بۇل سىيلىقتى الۋ سيرەك جانە قۇرمەتتى وقيعا بولاتىن. ىنجىلگە قولى جەتكەن شاكىرت سول كۇنى اتاقتى بولىپ شىعا كەلەدى. وزگە شاكىرتتەردىڭ جۇرەكتەرى كەم دەگەندە ەكى جۇما بويى اتاقتى بالانىڭ ىزىمەن جۇرگىلەرى كەلەتىنىن قالايتىنى راس. تومنىڭ اقىل اسقازانى مۇنداي "تاماققا" ۇمتىلعان ەمەس، ءبىراق ونىڭ جان دۇنيەسىنىڭ داڭققا، ءىنجىلدى الۋ ۇستىندە جارقىراپ كورىنۋگە قۇشتار ەكەندىگىنە كۇماندانۋعا بولمايدى.
ءدال ايتىلعان مەرزىمدە ديرەكتور مىنبەرگە شىقتى. ونىڭ قولىندا دۇعا كىتابى، بەتى جابىق. ديرەكتوردىڭ سۇق ساۋساعى كىتاپ بەتتەرىنىڭ اراسىنا قىستىرىلعان. ول ءوزىنىڭ ءسوزىن شاكىرتتەردىڭ ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭداۋلارىن بۇيىردى. جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ ديرەكتورى ادەتتەگى قىسقاشا كىرىسپە ءسوزىن ايتقاندا، دۇعا كىتابى ىلعي قولىندا بولادى، جەكە انشىلەر دە ساحنادا قولدارىنا نوتا جازىلعان داپتەردى ۇستاپ تۇرادى عوي — ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ كىتاپتى، نوتانى نەگە ۇستاپ تۇراتىندارى تۇسىنىكسىز، سەبەبى ديرەكتور كىتاپتىڭ بەتىنە، ءانشى نوتاعا قارامايدى.
ديرەكتور وتىز بەستەر شاماسىنداعى، قىزعىلت-سارى شاشى قيىلعان، ەشكى ساقال كىسى ەدى؛ كراحمالمەن قاتىپ قالعان تىپ-تىك جاعاسىنىڭ شەتى ونىڭ قۇلاعىنا ءسال-اق جەتپەي تۇر، ال جاعانىڭ ءسۇيىر بۇرىشتارى اۋزىنىڭ تۇسىندا سول قيسايىپ تۇر، ونىڭ جان-جاعىنا بۇرىلماي تەك تۋرا الدىنا قاراۋى ءۇشىن جاسالعان شارباققا ۇقسايدى. يەگىنىڭ استىڭعى جاعىنا قويعان تىرەۋ سەكىلدى جالپاق گالستۋگىن بەينە جان-جاعىن شاشاقتاعان بانك بيلەتى دەرسىڭ؛ شۇلىعىن ەتىگىنىڭ قونىشىنىڭ سىرتىنا، سول كەزدىڭ ءسان ۇلگىسى بويىنشا، جوعارى قاراي قايىرىپ قويىپتى، جاستار قابىرعانىڭ جانىندا ساعاتتاپ وتىرىپ، اياق كيىمدەرىنىڭ شۇلىعىن جابىستىرا ۇستاپ اۋرەگە تۇسەتىن.
ۋولتەرس مىرزانىڭ بەت الپەتى بايسالدى، جۇرەگى تازا، شىنايى بولاتىن؛ قاسيەتتى زاتتار مەن كيەلى ورىندارعا ول ەرەكشە سەزىممەن قارايتىن، ولاردى كۇندەلىكتى تىرلىكتەگى ۇساق-تۇيەكتەن ءبولىپ، قۇرمەت تۇتاتىن. جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كەلىپ سويلەگەندە، ونىڭ ۇنىنەن ادەتتەگى اۋەن ەمەس، باسقاشا نوتالار پايدا بولاتىن. ول ءوز ءسوزىن مىنانداي سوزدەرمەن باستادى:
— ەندى، بالاقايلار، سىزدەردەن ەكى-ۇش مينۋت تىنىش جانە تىك وتىرىپ مەنىڭ ءسوزىمدى مۇقيات تىڭداۋدى وتىنەر ەدىم. مىنە، وسىلاي! بارلىق تاربيەلى بالالار وزدەرىن وسىلاي ۇستاۋعا ءتيىس. ءبىر كىشكەنە قىز بالا تەرەزەگە قادالا قاراپ وتىر، شاماسى مەنى اعاشتىڭ بۇتاعىنا قوناقتاعان قۇستارعا سويلەپ تۇر دەپ ەلەستەتەتىن بولۋى كەرەك. (قوشتاپ شيقىلداعان كۇلكى). مىناۋ قاسيەتتى قابىرعالاردا مەيىرىم مەن ادالدىقتى ۇيرەنۋ ءۇشىن كەلىپ وتىرعان بەتتەرى تاپ-تازا جانە كوڭىلدى وسىنشا بالالاردى كورۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش.
جانە وسىلاي تاعىسىن تاعىلار. قالعانىن ايتا بەرۋدىڭ ءجونى جوق. ديرەكتوردىڭ ءسوزى تۇگەلىمەن ءازىر ۇلگى بويىنشا قۇراستىرىلعان جانە ول ەشقاشان وزگەرمەيدى — ياعني، بارىمىزگە نە ايتاتىنى بەلگىلى. ول ءسوزدىڭ سوڭعى بولىگى ۇرىنشاق بالالاردىڭ سارت-سۇرت توبەلەسىنە كومىلىپ قالدى. باسقا دا كوڭىل كوتەرەر وقيعالار بولىپ جاتتى. بالالار قوزعالاقتاپ، سىبىرلاسىپ، دابىرلاسىپ كەتتى، ولاردىڭ اڭگىمە، قىلىقتارى، ءتىپتى مەري مەن سيد سەكىلدى قيمىلدامايتىن جالعىز-جالعىز جارتاستارعا دا جان ءبىتىردى. ديرەكتوردىڭ داۋسى باسەڭدەپ، ءسوزىنىڭ اياعىنا جەتكەندە بولمەدەگى اڭگىمە سۋ سەپكەندەي باسىلدى دا، ءۇنسىز العىستىڭ جارىلىسىمەن ۇلاستى.
بالالاردىڭ سىبىر-كۇبىرىنىڭ كۇشەيۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ — قوناقتاردىڭ الدىنىڭ كورىنۋى ەدى: قاسىندا ماۋجىراعان قاريا بار ادۆوكات تەچەر كىرىپ كەلدى. ونىڭ سوڭىنان قىرما ساقالى بۋرىل تارتقان ورتا جاستاعى بىرەۋ جانە تولىق دەنەلى ايەل كىردى، شاماسى، الدىڭعىنىڭ جۇبايى بولسا كەرەك. ايەل كىشكەنە قىز بالانى قولىنان جەتەلەپ كەلەدى. توم ورنىندا وتىرا الماي تىپىرشىپ ءبىر نارسەگە رەنجىپ، تولقىپ وتىر. ونى ارى مازالاۋدا. ەممي لورەنستىڭ كوزىنە قاراۋعا شاماسى جوق، قىزدىڭ نازىك تە مولدىرەگەن كوز قاراسى مۇنىڭ جانىن قينادى. الايدا ەسىكتەن كىرگەن قىز بالانى كورگەندە جان دۇنيەسى راحاتقا بولەندى. ول سويتكەنشە بولماي بار كۇشىمەن كوزگە تۇسۋگە تىرىسىپ باقتى، بالالاردىڭ شاشىنان تارتىپ، بەت-اۋزىن قيساڭداتىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونەردىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتىپ، جاڭاعى قىزدى قىزىقتىرۋعا كۇش سالدى. ونىڭ شاتتىعىن بۇزعان ءبىر جاي بولدى: ول پەرىشتەنىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىندا جاتىپ كورگەن قورلىعى ويىنا ءتۇسىپ كەتتى؛ ءبىراق ول وقيعا قۇم بەتىندەگى ىزدەي بۇلدىراپ، اقىرى تومنىڭ جان الەمىن باۋراپ، ءلاززاتتى سەزىمنىڭ تولقىنىنا كومىلىپ قالدى.
قوناقتاردى ەڭ قۇرمەتتى ورىندارعا وتىرعىزىستى جانە فولتەرس مىرزا ءسوزىن اياقتاسىمەن كەلگەندەردى وقۋشىلارعا تانىستىردى.
ورتا جاستاعى ەر ادام كورنەكتى تۇلعا ەكەن — وكرۋگتىك سوت بولىپ شىقتى. مۇنداي جوعارى مارتەبەلى قىزمەتكەردى بالالار ەشقاشان كورگەن ەمەس؛ وعان قاراپ وتىرىپ، بالالار بۇل كىسى قانداي ماتەريالدان جاسالعان دەپ ىشتەي وزدەرىنە سۇراق قويدى جانە ول قالاي ىرىلدايتىنىن ەستىگىلەرى كەلىپ جاندارى شىعا جازداپ وتىر. ول وسى جەردەن جيىرما ميل جەردەگى كونستانتينوپلدەن كەلىپتى؛ دەمەك، كوپ جەرلەردە بولعان، دۇنيەنى تۇگەل ارالاعان ادام؛ ول، جۇرتتىڭ ايتۋى بويىنشا، توبەسى سينكپەن قاپتالعان سوتتىڭ ءۇيىن ءوز كوزىمەن كوردى. وسى ويلاردى ىنتىعا تىڭداپ، وسەرىنەن بۇكىل كلاستا تىنىشتىق ورنادى. بۇل كىسى وسى قالاشىقتا تۇراتىن ادۆوكاتتىڭ تۋعان اعاسى تەچەر دەگەن مارتەبەلى سوت ەكەن. دجەفف تەچەر دەگەن وقۋشى سول بويدا العا شىعىپ، مىنا ۇلى اداممەن جاقىن تانىس ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، بۇكىل كلاستى قىزىقتىردى. ەگەر ول ءوز جولداستارىنىڭ سىبىرلاسا سويلەسكەندەرىن ەستىسە، وعان عاجايىپ اۋەندەي اسەر ەتەر ەدى.
— قاراشى، دجيم، ول انا كىسىگە بارا جاتىر!
— قاراسايشى-ەي! قولىن الايىن دەي مە؟ قارا! شىن ايتام، قول الىسىپ امانداسقالى جاتىر! سالەمدەسىپ تۇر! وگو-گو-گو! سەنىڭ دجەفف بولعىڭ كەلىپ كەتكەن بولار، ءا؟
ۋولتەرس مىرزا وزىنشە ماقتانا سويلەپ، كەڭەستەرى مەن بۇيرىقتارىن ءاربىر قىزمەتكەرگە قارداي بوراتتى. كىتاپحاناشى دا كىتاپتاردى قۇشاقتاعان بەتى ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، ونىڭ ۇستىنە اسىعا سويلەپ، جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋدارۋدا. جاس ءمۇعالىم ايەلدەر كوزگە تۇسۋگە تىرىسىپ، وسىعان دەيىن قۇلاقتارىنان بۇراعان بالالارعا كۇلىمسىرەي ەركەلەتىپ قامقور بولا قالعان كەيىپ كورسەتىپ ءجۇر. جاس ەر مۇعالىمدەر وزدەرىنىڭ "مىقتىلىقتارىن" كەيبىرەۋلەرگە ەسكەرتۋ جاساپ، ەندى بىرەۋگە سوگىس بەرىپ، ءتارتىپتى رەتتەۋمەن كولبەڭدەيدى.
ەكى ءناسىلدىڭ دە مۇعالىمدەرىنە مىنبەرمەن قاتار تۇرعان كىتاپ سورەسىنەن ءبىر نارسە ءبىر مەزگىلدە كەرەك بولا قالدى. ولار تۇرلەرى وزگەرىپ، ءالسىن-السىن كىتاپ سورەسىنە جۇگىرەدى. قىزدار ءوز كەزەگىندە بەلسەندىلىك كورسەتكەن بولادى، ال ەر بالالاردىڭ ىقىلاس-ىنتاسى سونشا، زالدىڭ ءىشى اسكەري بۇيرىق اسەرىنەن ءتارتىپ ورناپ، شارعا تولىپ كەتتى.
وسى كورىنىستىڭ بيىگىندە، كرەسلودا وتىرىپ، سوتتىڭ كۇلىمسىرەگەن تۇرىمەن مەكتەپتىڭ ءار قابىرعاسىنا كوز جۇگىرتكەن ۇلى ادامنىڭ تۇلعاسى تۇر. ۋولتەرس مىرزاعا ءبىر عانا نارسە جەتپەي تۇرعانداي: ول راحات سەزىمگە بولەنۋ ءۇشىن مارتەبەلى قوناقتارعا يناباتتىلىقتىڭ عاجاپ ۇلگىسىن كورسەتىپ، ءبىر شاكىرتكە ءىنجىل كىتابىن تاپسىرۋدى ارماندايدى. ءبىراق شاكىرتتەردىڭ بىرەن-سارانى بىرنەشە سارى ءتۇستى بيلەتتەردى جيناعانمەن، ءىنجىلدى وعان سىيلاۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. ۋولتەرس مىرزا بارلىق وزات شاكىرتتەردەن ساباق سۇراعان. ول نەمىس بالاسىنىڭ اقىل-ەسى قايتا ورالۋى ءۇشىن بۇكىل الەمدى بەرۋگە دايىن.
مىنە، ديرەكتوردىڭ ءۇمىتى ءۇزىلىپ، كوڭىلى تۇسكەن ءدال وسى ساتتە العا توم سويەر شىقتى جانە تولعان بيلەتتەردى كورسەتە باستادى: توعىز سارى بيلەت، توعىز قىزىل جانە ون كوك بيلەتتى ۇسىنىپ، ءىنجىل كىتابىن سىيلىققا بۇعان بەرۋدى تالاپ ەتىپ تۇر! بۇل ناعىز بۇلتسىز كۇنى اسپاننان نايزاعاي تۇسكەنمەن بىردەي وقيعا بولدى. ۋولتەر مىرزا سويەردەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن باياعىدا-اق بىلگەن جانە ول جۋىقتاعى ون جىلدا تومعا ءىنجىل كىتابىنىڭ تيمەيتىنىنە سەنىمدى بولاتىن. الايدا كوزبەن كورىپ، قولعا ۇستاپ تۇرعاندا قارسى داۋ ايتۋ مۇمكىن ەمەس: ءمور باسىلعان تۇبىرتەكتەرى مىناۋ، ياعني وسىعان ساي اقى تولەۋ كەرەك. تومدى سوت جانە سول سەكىلدى تاڭداۋلىلار وتىرعان جوعارى مىنبەرگە شىعاردى، سونان سوڭ باسشىلىقتىڭ ءوزى ۇلى جاڭالىقتى جاريالادى. بۇل ءبىر عاجايىپ وقيعا بولدى. سوڭعى ون جىلدا مەكتەپ مۇنداي توسىن سىي-قۇرمەتتى كورگەن ەمەس؛ بۇل كورىنىس جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭداندىرعانى سونداي، جاڭا كەيىپكەر اتاقتى سوتپەن بىردەي بيىكتىككە كوتەرىلدى دە، مەكتەپ ءبىر ەمەس، ەكى عاجايىپ كەيىپكەرگە قارادى. ەر بالالاردىڭ ءبارى قىزعانىشتان جارىلا جازداپ وتىر، بارىنەن بۇرىن ازاپ شەككەندەر تومعا وتكەندە شارباق سىرلاعان كەزدە وزدەرىنىڭ وسىنشا بيلەتتى ساتىپ، ونىڭ وسىنداي تابىسقا جەتۋىنە وزدەرى كومەكتەسكەنىن ەندى عانا ءتۇسىنىپ، ىشتەرى ورتەندى. ولار وزدەرىن جىلانداي ارباعان مىنا وڭباعاننىڭ بۇلاردىڭ باستارىن وپ-وڭاي اينالدىرىپ العانى ءۇشىن وز-وزدەرىن جەك كوردى.
ديرەكتور وسى ساتتەگى وزىنە ءتان سالتاناتپەن تومعا ءىنجىلدى تاپسىردى، ءبىراق ونىڭ سوزىندە ەرەكشە ىقىلاستى سەزىم جوق — جاسىرىن ءبىر قۇپيا بار-اۋ دەگەن وي ديرەكتور بايعۇستىڭ ابدەن مازاسىن الدى: ويتكەنى اقىلى كەم الاڭعاسار بۇل بالا باسىنىڭ قويماسىنا ىنجىلدەگى ەكى مىڭ دانالىق وسيەتتى جيناقتادى دەۋ بارىپ تۇرعان اقىماقتىق بولار ەدى.
ەممي لورەنس باقىتتى سەزىم مەن ماقتانىشتان جارىلا جازداپ وتىر. ول تومنىڭ وزىنە كوز سالىپ، قۋانىشىن كورۋى ءۇشىن ءتۇرلى قيمىلدار ىستەپ باققانمەن، توم ول جاققا قارامادى. قىزعا بۇل تۇسىنىكسىز بولدى، سونان سوڭ ءسال-پال قاۋىپتەنە باستادى؛ ول تومنان كوزىن الماي قارادى دا، كوپ نارسەنى تۇسىنگەندەي بولدى، جۇرەگى جارالاندى؛ قىزعاندى، اشۋلاندى، جىلادى، دۇنيەنىڭ ءبارىن جەك كورىپ كەتتى. بارىنەن تومدى ەندى كورمەستەي بولىپ جەك كوردى.
تومدى سوتتىڭ الدىنا اكەلىپ تانىستىردى، ءبىراق بەيشارا بالانىڭ ءتىلى تاماعىنا جابىسىپ، تىنىسى تارىلدى جانە جۇرەگى دە تىنىمسىز سەكىردى — مىنا كىسىنىڭ ۇلىلىعى الدىندا قورىققاننان، ەڭ باستىسى، سوتتىڭ قىزدىڭ اكەسى ەكەندىگىنەن. توم بۇل جەردە قاراڭعى بولسا، ول كىسىنىڭ الدىندا تىزەرلەپ سالەم بەرەر ەدى. سوت تومنىڭ باسىنان سيپاپ، ەسىمىن سۇرادى. توم تۇتىعىپ قالدى. اۋزىن ارەڭ اشىپ:
— توم، — دەدى.
— و، جوق، توم ەمەس قوي...
— توماس.
— مىنە، وسىلاي. سەنىڭ ەسىمىڭنىڭ ۇزاعىراق ەكەنىن بىلگەنمىن. جاقسى، جاقسى! دەگەنمەن سەنىڭ فاميلياڭ بار عوي، ارينە؛ سەن ماعان ايتاسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە؟
— مىرزاعا فاميلياڭدى ايت، توماس، — دەپ سوزگە ۋولتەرس ارالاستى. — جاسى وزىڭنەن ۇلكەن ادامدارمەن سويلەسكەندە "مىرزا" دەگەن ءسوزدى قوسىپ ايتۋدى ۇمىتپا. قوعامدا ادام ءوزىن ۇستاي ءبىلۋى كەرەك.
— توماس سويەر... مىرزا.
— مىنە، وسىلاي! جارايسىڭ! كەرەمەت بالا!
ەكى مىڭ ولەڭ — وتە كوپ، وتە، وتە كوپ! جانە سەن ءبارىن جاتتاپ وسىنشا ەڭبەكتەنگەنىڭە ەشقاشان وكىنبەيسىڭ، ويتكەنى دۇنيەدەگى ەڭ ماڭىزدى نارسە — ءبىلىم. ادامدى ۇلى دا مەيىرىمدى ەتەتىن سول عانا. توماس، سەن ءبىر كەزدە ۇلى ادام بولاسىڭ، سوندا ءوزىڭنىڭ جۇرگەن جولىڭا قاراپ، ايتاسىڭ: "وسىنىڭ ءبارى بالا كۇنىمدە باعا جەتپەس جەكسەنبىلىك مەكتەپكە بارعانىمنىڭ ارقاسى؛ وسى دارەجەمنىڭ ءبارى ءۇشىن ماعان كىتاپپەن قالاي جۇمىس جاساۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتكەن مەنىڭ قىمباتتى ۇستازدارىما قارىزدارمىن، وسىنىڭ ءبارى ءۇشىن مەنى ايالاپ الپەشتەگەن، ءوزىمنىڭ مەنشىكتى ءىنجىل كىتابىم بولۋى ءۇشىن ونى ماعان سىيلاعان مەيىرىمدى ديرەكتورعا قارىزدارمىن؛ وسىنىڭ ءبارى ماعان دۇرىس تاربيە بەرگەندەرىنەن".
وسىلاي دەيسىڭ، توماس، سەن، ارينە، ىنجىلدىك ەكى مىڭ ولەڭ ءۇشىن ەشقانداي اقشا المايسىڭ. ەشقاشان، ەشقانداي! ال، ەندى ءوزىڭنىڭ جاتتاعانىڭنان ماعان جانە مىنا حانىمعا ايتىپ بەرۋگە كەلىسەسىڭ بە، — سەنىڭ قارسىلىق بىلدىرمەيتىنىڭدى بىلەمىن، سەبەبى ءبىز وقۋدى جاقسى كورەتىن بالالاردى ماقتان ەتەمىز. ون ەكى ساحابانىڭ اتتارىن سەن، ارينە، جاقسى بىلەسىڭ؟ بىلمەگەندە شە! الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ەسىمىن اتايسىڭ با؟
توم ىلگەگىن شۇقىپ، سوتتىڭ جۇزىنە سۇلەسوق قاراپ تۇر. سوسىن قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى دە، تومەن قارادى. ۋولتەرس مىرزانىڭ جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى. "ەڭ جەڭىل سۇراققا دا جاۋاپ بەرەتىن ءتۇرى جوق، — دەدى وزىنە ءوزى، — سوت نەگە بۇعان سۇراق قويدى؟" دەگەنمەن ول سوزگە ارالاسۋ مىندەتىم دەپ ۇقتى:
— مىرزاعا جاۋاپ بەر، توماس، قورىقپا! — دەدى.
توم اياقتارىن قوزعاپ قويدى.
— ماعان سەن ايتىپ بەرەسىڭ عوي، — دەپ حانىم سوزگە ارالاستى. — حريستوستىڭ الدىڭعى ەكى شاكىرتىنىڭ اتى...
— داۆيد جانە گولياف ...
جاناشىرلىق شىمىلدىعىن وسى جەردە جاپقانىمىز دۇرىس شىعار.
بەسىنشى تاراۋ
تىستەۋىك قوڭىز جانە ونىڭ قۇرباندىعى
ەرتەڭگى ساعات ون جارىمدا كىشكەنە شىركەۋدىڭ قوڭىراۋى سوعىلدى دا، تاڭعى نامازعا، ۋاعىز تىڭداۋعا جۇرت جينالا باستادى. جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى شىركەۋ ءۇيىنىڭ ءار جەرىندە اتا-انالارىنىڭ كوز الدىندا بولۋ ءۇشىن سولاردىڭ ورىندىقتارىنا وتىرىپ الىپتى. مىنە، پوللي اپاي كەلدى؛ توم، سيد جانە مەري ونىڭ جانىنا جايعاستى، تومدى اشىق تەرەزەگە قاراپ، كوشەدەگى بولىپ جاتقان وقيعالارعا الاڭداماس ءۇشىن شەتكەرىرەك وتىرعىزىستى.
قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋشىلەر توپىرلاپ، بوس جەردىڭ ءبارىن تولتىردى. مىناۋ تالاي تاماشا كۇندەردى باسىنان كەشىرگەن كەدەي پوشتاشى؛ مىنە، قالانىڭ مەرى مەن ونىڭ جۇبايى -قالاداعى كەرەكسىزدەردىڭ ىشىندە ولار دا بار بولاتىن؛ مىناۋ سوت؛ ادەمى، مەيىرىمدى، جاقسى كيىنگەن قىرىقتار شاماسىنداعى سۇلۋ كەلىنشەك — جەسىر ايەل دۋگلاس: بيىكتەۋ توبەشىكتەگى ونىڭ ءۇيى ءۇي ەمەس، قالاشىقتاعى ناعىز التىن ساراي؛ وعان قوسا بۇل ۇيدە سانكت-پەتەربۋرگ ماقتاناتىنداي سالتاناتتى توي-دۋماندار وتەدى. مىنە، مىقىرايعان مايور ۋورد پەن ونىڭ جۇبايى. مىناۋ جاڭادان پايدا بولعان، الىس قالادان كەلگەن اقتاۋشى ريۆەرسون؛ سوڭىنان جالاڭاش دەنەسىنە لەنتالار وراعان سۇلۋ قىزدار توبى ەرگەن جەرگىلىكتى ارۋ؛ ۇساق قىزمەتكەرلەر، حاتشىلار ءبارىنىڭ سوڭىنان كەلدى؛ وسى قالاشىقتاعى عاجاپ ءناسىل دەسە ەستەرى شىعاتىنداردىڭ ءبارى اقىماق ادامداي كۇلىمدەپ، تاياقتارىن سورعان كۇيى قىزداردىڭ ەڭ سوڭعىسىنا دەيىن ولاردى كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ تۇر. ەڭ سوڭىندا اناسىن شىنىدان جاسالعان نارسەدەي قامقورلاپ، قورعاپ جۇرەتىن ونەگەلى پەرزەنت ۆيللي مەفەرسون كەلدى.
ول اناسىن ىلعي شىركەۋگە اپاراتىن جانە مۇنى كورگەن قارت ايەلدەر ءۆيلليدى ماقتاپ اسپانعا كوتەرەتىن. ال بالالاردىڭ ءبارى وسىنداي تاربيەلىلىگى، ەڭ باستىسى، اتا-انالارى ونى بۇلارعا ۇلگى ەتىپ، ابدەن مازانى كەتىرەتىندەرى ءۇشىن ولەردەي جەك كوردى. جەكسەنبى سايىن ونىڭ ارتقى قالتاسىنان اپپاق قول ورامالدىڭ شەتى كورىنىپ تۇراتىن (ءقازىر دە سولاي). تومنىڭ ەشقاشان قول ورامالى بولىپ كورگەن ەمەس جانە ول قول ورامالى بار بالالاردى وڭباعان ءسانقويلار دەپ جەك كورەتىن.
شىركەۋ حالىققا تولعاندا، كەشىككەندەرگە ەسكەرتۋ ءۇشىن تاعى قوڭىراۋ سوعىلدى، سونان سوڭ شىركەۋ ىشىندە وقتا-تەكتە حور انشىلەرىنىڭ كۇلكىسى ەستىلگەنى بولماسا، سالتاناتتى تىنىشتىق ورنادى. شىركەۋدە جۇمىس باستالعان كەزدە انشىلەردىڭ سىبىرلاسىپ، كۇلىسەتىن ادەتى. ءبىر شىركەۋدە وزدەرىن مادەنيەتتى ۇستاعان انشىلەردى كورگەنىم بار، ءبىراق قاي جەردە ەكەنىن ۇمىتتىم. ودان بەرى كوپ جىلدار ءوتتى، كورگەنىمنىڭ كوبى ەسىمدە قالماپتى؛ مۇنىڭ ءبارى باسقا ەلدە بولدى عوي دەيمىن.
ءدىني قىزمەتكەر گيمننىڭ اتىن ايتتى دا، بۇل جاقتىڭ ادەتى بويىنشا، داۋىسىن كوتەرىپ، ءوزى وقي باستادى. ول اۋەلى ورتا نوتالاردان باستادى، سوسىن كىبىرتىكتەپ، ءسۇرىنىپ بارىپ جوعارى نوتاعا كوتەرىلدى دە، كەنەتتەن ترامپليننەن باسىن تومەن ۇستاپ سۋعا سەكىرگەندەي بولدى.
بۇل ءدىني قىزمەتكەردى جۇرت ءىنجىل جىرلارىن تاماشا وقيدى دەپ ەسەپتەيتىن. شىركەۋدىڭ جيىندارىندا عيبادات ەتۋشىلەر ءىنجىل جىرلارىن كوركەم وقىپ بەرۋدى ودان وتىنەتىن، ول وقىپ بولعان كەزدە ايەلدەر قولدارىن كوككە كوتەرىپ، سونان سوڭ تىزەلەرىنە ءتۇسىرىپ، باستارىن شايقايتىن، كوزدەرىن الارتىپ: "ءبىزدىڭ ريزاشىلىق سەزىمىمىزدى ەشقانداي ءسوز جەتكىزە المايدى: بۇل وتە تاماشا، ءبىزدىڭ كۇناكار جەرىمىز ءۇشىن بۇل وتە عاجايىپ!" — دەپ ايتقىلارى كەلەتىن.
گيمن ايتىلىپ بولعاننان كەيىن قۇرمەتتى سپرەگ مىرزا جەرگىلىكتى حابارلاندىرۋ تاقتاسىنا اينالدى دا، جاقىن كۇندەردە بولاتىن ءدىني اڭگىمەلەر، جيىندار جانە باسقا ۇساق-تۇيەكتەر جايلى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتىشتەپ حابارلاي باستاعاندا، جينالعان حالىققا بۇل ءتىزىم اقىرزامانعا دەيىن سوزىلاتىنداي تىم ۇزاق كورىندى — وسى ادەت (شىركەۋدە حابارلاندىرۋدى ايتۋ) امەريكادا، ءتىپتى ۇلكەن قالالاردا دا شىعىپ جاتقان سانسىز گازەتتەردە جاريالاۋعا مۇمكىندىك بولسا دا، ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى. وسىنداي جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرادى: تىپتەن قاجەتسىز ادەت، داستۇرلەردەن ارىلۋ قاتىپ قالعان زاڭ سەكىلدى تىم قيىن.
سونان سوڭ ءدىني قىزمەتكەر ناماز وقۋعا كىرىستى. بۇل —ءومىردىڭ بارلىق ءىرى-ۇساق قالتارىستارىن دا قامتيتىن جاقسى ناماز: وسى ماعان عيباداتحانا، وعان كەلەتىن بالالار جايلى؛ سونداي-اق قالاشىقتاعى باسقا دا شىركەۋلەر؛ وسى قالاشىق جايلى؛ وكرۋگ پەن شتات، ولاردىڭ شەنەۋنىكتەرى، قۇراما شتاتتار جانە بۇكىل ەلدەگى شىركەۋلەر؛ كونگرەسس پەن پرەزيدەنت تە ۇمىتىلعان جوق؛ ەۋروپالىق مونارحتار، شىعىس الپاۋىتتارىنىڭ يلەۋىنەن زارلاعان حالىقتار، ءجيى داۋىلدارعا ۇرىنعان بەيشارا تەڭىزشىلەر؛ جىراقتارداعى تەڭىز ارالدارىن مەكەندەگەن پۇتقا تابىنۋشىلار جايلى — وسىنىڭ ءبارى ەڭ سوڭىندا جالىنىپ، جالبارىنىپ، ءدىني قىزمەتكەر ايتقان تىلەكتەردىڭ ءبارى جاراتۋشى وتىرعان تاققا جەتىپ، قۇنارلى توپىراققا سەبىلگەن داندەي مول ءونىمىن بەرگەي دەپ، امينمەن اياقتالدى.
كويلەكتەردىڭ سىبدىرلاعانى ەستىلدى — ناماز كەزىندە تۇرەگەلىپ تۇرعان كەلۋشىلەر ەندى ورىندىقتارعا جايعاستى. ءبىز وسى كىتاپتا ءومىربايانىن ايتىپ وتىرعان بالا نامازدان ءلاززات الىپ كورگەن ەمەس —ول مۇنىڭ ءبارىن كەزەكتى ءىش پىستىراتىن جيىن دەپ قابىلدادى جانە بار كۇشىن سالىپ اياعىنا دەيىن شىداۋعا تىرىستى. ول ءبىر ورىندا وتىرا المادى: نامازدىڭ ماعىناسى ونىڭ ميىنا كىرىپ-شىقپادى، تەك ۋاعىزشىنىڭ جۇرەتىن جولى مەن ايتىپ تۇرعان وسيەت-نامازى نەشىنشى پۋنكتقا جەتكەنىن سانادى. ءبىراق ۋاعىزشى وسيەتكە ءوز جانىنان ءبىر ءسوز قوسا قالسا، توم مۇنى وڭباعاندىق دەپ قابىلدايتىن. قۇدايعا تابىنۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدە الدىڭعى ورىندىقتىڭ ارقاسىنا ءبىر شىبىن قوندى. سول شىبىن ونى ابدەن ازاپتادى: كوز الدىندا وتىرىپ الىپ، الدىڭعى اياعىمەن باسىن سيپاعانى سونشا، باسى دەنەسىنەن ءبولىنىپ قالا جازدادى؛ سونان سوڭ ارتقى اياقتارىمەن قاناتتارىن شۇقىپ تازالادى؛ وسىلايشا — وعان ەش ءقاۋىپ ءتونىپ تۇرماعانداي جايمەن راحاتتانا جۋىنىپ-شايىنىپ بولدى. شىنىندا دا وعان ءتونىپ تۇرعان ءقاۋىپ جوق ەدى، ويتكەنى تومنىڭ شىبىنعا باس سالعىسى كەلىپ، قولى قىشىعانمەن، شىركەۋدە قۇلشىلىق ەتۋ ءجۇرىپ جاتقاندا باتىلى بارمادى، سەبەبى وندا بۇل ءوزىن ماڭگىگە قۇرتار ەدى. ءبىراق ۋاعىزشى سوڭعى ءسوزىن ايتىپ بولۋى مۇڭ ەكەن، تومنىڭ قولى وزىنەن-وزى العا قاراي جاسىرىنا ۇمتىلىپ، "ءامين" دەگەن ءسوز ايتىلعان ساتتە شىبىن دا تۇتقىنعا ءتۇسىپ ۇلگەردى. الايدا اپايى بايقاپ قالدى دا، شىبىندى بوساتتىردى.
ۋاعىزشى ىنجىلدەن ءۇزىندى ايتتى جانە ىزىڭداعان داۋىسىمەن وسيەتتى باستادى؛ وسيەتتىڭ جالىقتىرعانى سونشا، جۇرتتىڭ ءبارى دەرلىك اڭگىمە ماڭگىلىك وت، قايناپ جاتقان كۇكىرت جايلى بولسا دا، ال راحاتقا بولەنەتىن كۇناسىز تاڭداۋلىلاردىڭ سانى تىم از (ولاردى قۇتقارۋدىڭ كەرەگى جوق) بولعانىنا قاراماي، تاناۋلارىمەن جەر شۇقىلاعانداي سالبىراپ كەتتى. توم وسيەتتىڭ بەتتەرىن سانادى: ول ىلعي شىركەۋدەن شىعا بەرە وسيەت نەشە بەتتەن تۇراتىنىن ايتا الاتىن، الايدا ونىڭ مازمۇنىنان حابارسىز بولاتىن.
دەگەنمەن بۇل جولى ءبىر جاي ونى قىزىقتىردى. ۋاعىزشى عاجايىپ سۋرەتتەدى: بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءدىني اقىلگويلەرى جۇماققا جينالادى، ارىستان لاقپەن قاتار جاتادى جانە ولاردى كىشكەنتاي ءسابي ەرتىپ اكەتەدى. بۇل كورىنىستىڭ ءمان-ماعىناسى تومعا ەشقانداي اسەر ەتپەدى؛ تەك جەر شارىنىڭ حالىقتارى الدىندا كىشكەنتاي بالانىڭ تاعدىرى نە بولاتىنى قىزىقتىردى؛ ونىڭ كوزى جايناپ، ەگەر ارىستان قولعا ۇيرەنگەن بولسا، مەن سول بالا بولار ەدىم دەدى وزىنە ءوزى.
الايدا وسى جەردە تاعى قۇر مىلجىڭ باستالىپ كەتتى دە، تومنىڭ ازابى قايتا باستالدى. كەنەت ونىڭ ويىنا قالتاسىنداعى قازىنا ءتۇستى دە، قولىنا العانشا اسىقتى. بۇل جاق سۇيەگى ۇلكەن دە قورقىنىشتى قارا قوڭىز بولاتىن، ونى توم "تىستەۋىك قوڭىز" دەپ اتادى. قوڭىزدى پيستون سالاتىن قوراپشانىڭ ىشىنە تىققان بولاتىن. توم قوراپشانى اشا بەرگەندە، قوڭىز ونىڭ ساۋساعىنا جارماستى. قوڭىز شىركەۋ ورىندىقتارىنىڭ اراسىنداعى جولعا لاقتىرىلعانى تۇسىنىكتى جاي، ال توم تىستەلگەن ساۋساعىن اۋزىنا سۇقتى. قوڭىز شالقاسىنان ءتۇستى دە، دارمەنسىز تىرباڭداپ، اۋدارىلا الماي جاتىر. توم وعان قاراپ قايتادان ۇستاعىسى كەلگەنمەن، قوڭىز الىستا ەدى. ەسەسىنە ول وسيەتكە نەمقۇرايدى قارايتىن باسقالارعا ەرمەك بولدى. سول ساتتە شىركەۋگە شىلدەنىڭ ىستىعىنان قالجىراپ تىمسىرايعان يت كىردى: ەسىگى جابىق يتقورانىڭ ىشىندە وتىرىپ-وتىرىپ جالىققان وعان ەرمەك ەتەتىن وقيعالار كەرەك ەدى. ونىڭ قوڭىزعا كوزى ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، سالبىراعان قۇيرىعى كوتەرىلىپ بىلعاڭداي باستادى. يت ءوزىنىڭ ولجاسىن كورىپ اينالىپ ءوتتى دە، جىراق تۇرىپ يىسكەلەدى؛ سوسىن تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى؛ ەندى باتىلىراق قيمىلداپ، قوڭىزعا جاقىندادى دا، يىسكەپ ءتىسىن اقسيتتى، ۇستاعىسى كەلىپ ەدى — ءدال تىستەي المادى؛ تاعى دا تىرىسىپ كوردى، ەتپەتىنەن جاتىپ ەدى، قوڭىز الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ اراسىندا قالدى، ول ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن جالعاستىرا بەردى. ول سوسىن جالىعىپ كەتتى، ەندى قوڭىزعا كوڭىل اۋدارمادى دا، تۇمسىعىنىڭ ۇشىمەن ونى تۇرتكىلەي باستادى؛ باسىن تومەن سالبىراتىپ ەدى، تومەنگى جاق سۇيەگى دۇشپانعا ءتيىسىپ كەتتى، ول پۋدەلدىڭ تۇمسىعىنا جارماسا كەتتى. پۋدەل ىرىلداپ باسىن شايقاعاندا، قوڭىز ەكى قادامداي جەرگە ۇشىپ كەتتى دە، تاعى شالقاسىنان قۇلادى. وعان جاقىن وتىرعانداردىڭ دىبىسسىز كۇلكىدەن يىقتارى سەلكىلدەيدى؛ ءبىرقاتارى بەت-جۇزىن قول ورامالدىڭ تاساسىنا جاسىرىپ وتىر، ال توم وسى ساتتە ءوزىن شەكسىز باقىتتى سەزىندى. يتتە كۇي جوق — شاماسى ءوزىن اقىماق سەزىندى بىلەم، ءبىراق ونىڭ وكپەلەگەنى سونشا، جۇرەگى شانشىپ، الگى قوڭىزدان ءوشىن العىسى كەلدى.
ول سوندىقتان قوڭىزعا ەپپەن جاقىنداپ، شابۋىلداي باستادى: ونىڭ جان-جاعىنان تاپ بەرىپ، تىستەرىن قايرادى جانە باسىن شايقاعاندا قۇلاقتارى جالپىلدادى. ءبىراق اقىر اياعىندا پۋدەل بۇدان دا جالىقتى، سوسىن ول شىبىندى ەرمەك ەتە باستادى، الايدا ونىڭ قىزىقتىراتىن ەشتەڭەسى جوق ەكەن؛ ول ەندى تۇمسىعىمەن ەدەندى ءسۇزىپ، قۇمىرسقانىڭ سوڭىنان ءجۇرىپ كورىپ ەدى، ول دا جالىقتىردى؛ ول ەسىنەپ، كۇرسىنە دەمالدى دا، قوڭىزدى دا ۇمىتىپ، ونىڭ ۇستىنە راحاتتانا وتىردى! سۇيتكەنشە بولماي، بىردەمە ىزىلداپ ەدى، پۋدەل ادام جۇرەتىن جولمەن تىنباي قىڭسىلاعان كۇيى زىر قاعىپ شىركەۋدىڭ ىشىندە ىلگەرىلى-كەيىندى جۇگىردى، قارسى بەتتەگى ەسىككە باردى، ودان كەرى جۇگىرگەن سايىن جانى ونان سايىن قاتتى قينالا ءتۇستى. ەسى كەتىپ ازاپتانعان ول ءوزىنىڭ يەسىنىڭ الدىنا سەكىرىپ ەدى، ول پۋدەلدى تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەردى، سارناپ قىڭسىلاعان داۋىس بىرتە-بىرتە جاي ەستىلە باستادى دا، اقىرىندا ۇنسىزدىكپەن اياقتالدى.
بۇل كەزدە شىركەۋدىڭ ىشىندەگىلەر بەت-الپەتتەرى سۇپ-سۇر بولىپ، كۇلكىدەن تۇنشىعىپ وتىردى. ءتىپتى وسيەتتىڭ ءوزى دە قاساڭسي باستاعانداي. ارينە، ول ءارى قاراي ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، اقساڭداپ جالعاسا بەردى، ال ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنى تۋرالى ويلاپ اسەر الىپ وتىرعان جان جوق. شىركەۋ ورىندىقتارىنىڭ ارقاسىنا بەتتەرىن جاسىرىپ، كەلۋشىلەر كۇلكىدەن جارىلا جازداپ ۋاعىزشىنىڭ سالتاناتتى جانە قايعىلى وسيەتتەرىن تىڭداعان كەيىپ كورسەتۋدە.
اقىرى ەڭ سوڭعى "ءامين" ايتىلعان كەزدە ازاپتان قۇتىلعان ەل دەمدەرىن ءبىر الدى.
توم سويەر ۇيگە قاراي كوڭىلدى كەلە جاتتى؛ ول ءوزى جايلى ويلادى، شىركەۋدە عيبادات ەتۋ دە سونشالىق ءىش پىستىرمايدى، ەگەر وعان كەيبىر وزگەرىستەر ەنگىزسە. ونىڭ قۋانىشىنا ءبىر نارسە كولەڭكە ءتۇسىردى: باعاناعى پۋدەلدىڭ مۇنىڭ قوڭىزىمەن ويناعانى كەرەمەت بولدى، ءبىراق وڭباعان كۇشىكتىڭ ول قوڭىزدى ءبىرجولاتا الىپ كەتكەنى نەسى؟ بۇل ارسىزدىق قوي راسىندا.
التىنشى تاراۋ
توم بەككيمەن تانىستى
دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ويانعاندا توم ءوزىن سونشالىق باقىتسىز سەزىندى. دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ ول ىلعي دا ءوزىن بارىپ تۇرعان باقىتسىز سەزىنەتىن ادەتى، ويتكەنى مەكتەپتەگى اپتا بويى كورەتىن ازاپ وسى كۇننەن باستالادى. سوندا ول ومىردە ەشقاشان جەكسەنبى بولماعانىن تىلەدى، ويتكەنى از ۋاقىت ەركىندىكتەن كەيىن قاراڭعىلىققا قايتا ورالۋ ءتىپتى، اۋىر.
توم جاتىپ الىپ ويلادى. كەنەت ونىڭ باسىنا جارق ەتىپ ءبىر وي كەلە قالدى — اۋىرىپ قالسا، قانداي جاقسى بولار ەدى، ول سوندا ۇيدە قالادى، مەكتەپكە بارمايدى. بۇل ءۇمىت ونشا سەنىمدى ەمەس، الايدا نەگە تىرىسىپ كورمەسكە! ول ءوزىنىڭ دەنە مۇشەلەرىن زەرتتەي باستادى. ەش جەرى اۋىرمايدى، ول تاعى دا تۇلا بويىن سيپاپ كوردى. بۇل جولى ونىڭ ءىشى اۋىرعان سياقتى بولدى جانە ول اۋىرعانى كۇشەيە تۇسەدى دەپ ۇمىتتەنە قۋاندى. الايدا كەرىسىنشە، سول بويدا-اق اۋرۋى ءبىرجولا جوعالدى. توم ءارى قاراي ويلاندى. كەنەت ول ءبىر ءتىسى قيساڭداپ تۇرعانىن ءبىلدى. بۇل ۇلكەن ولجا ەدى، ول ىڭقىلداي باستادى دا، سول بويدا توقتاي قالدى، ەگەر ول ءتىسى تۋرالى اۋزىنا السا بولدى، اپايى سول بويدا ءتىستى جۇلىپ تاستايدى — ال، ول جانىڭدى الاتىنداي قيىن. ول سوندىقتان ءتىستى كەيىنگە قويا تۇرىپ، باسقا بىردەڭە ويلاپ تابۋ كەرەك دەپ شەشتى. قاپەلىمدە ويىنا ەشتەڭە ورالا قويمادى؛ سونان سوڭ ونىڭ ويىنا دارىگەردىڭ سىرقات ادامدى ەكى-ۇش اپتا بويى توسەككە جاتقىزاتىن جانە باشپايدى كەسىپ تاستاۋ ءقاۋپى بولاتىن ءبىر اۋرۋ تۋرالى ايتقانى ەسىنە ءتۇستى. بالا ۇمىتپەن جايمانىڭ استىنان اياعىن سۋىرىپ الىپ، ۇلكەن باشپايىن زەرتتەي باستادى. دارىگەر ايتقان اۋرۋدىڭ قانداي بەلگىلەرى بولاتىنىنان بۇل حابارسىز. دەگەنمەن سيد ۇيىقتاپ جاتقان، مۇنىڭ ىڭىرانعان داۋىسىن ەستي قويمادى.
توم داۋىسىن قاتتىراق شىعارىپ ىڭقىلدادى، سول كەزدە باشپايى، شىنىندا دا، اۋىرىپ تۇرعانداي كورىندى.
سيدتەن دىبىس شىقپايدى.
تومنىڭ تىرىسقانى سونشالىق، ەنتىگىپ كەتتى. ءسال دەمالىپ الدى دا، اۋزىنا اۋانى تولتىرا جۇتىپ، سوسىن قاتتى ىڭىرسىعان ادامعا ۇقساپ دىبىس شىعاردى.
سيد ءالى قورىلداپ جاتىر.
تومنىڭ ىزاسى كەلدى. ول: "سيد! سيد!" — دەپ ۇيقىداعى بالانى جايمەن قوزعادى. بۇل ءادىس ناتيجەسىن بەردى، توم تاعى سارناي باستادى. سيد ەسىنەپ كەرىلىپ الدى دا، شىنتاعىنا سۇيەنىپ كەۋدەسىن كوتەردى، سوسىن پىسقىرىنىپ تومعا ءشۇيىلدى. توم ىڭقىلعا باسىپ جاتىر.
— توم! تىڭداشى، توم! — دەدى سيد. جاۋاپ جوق.
— توم، ەستيسىڭ بە؟ توم! ساعان نە بولدى، توم؟
سيد ءوز كەزەگىندە اعاسىن جۇلقىلاپ ونىڭ بەتىنە قورقىنىشپەن قارادى.
توم ىڭىرانىپ:
— مازامدى الماشى، سيد! جۇلقىلاما! — دەدى.
— نە بولدى ساعان، توم؟ مەن بارىپ تاتەمدى شاقىرىپ كەلەيىن.
— جوق، كەرەك ەمەس. مۇمكىن ءقازىر باسىلار. ەشكىمدى شاقىرما. كەرەك ەمەس.
— جوق، جوق، شاقىرۋ كەرەك! كىسى قورقاتىنداي ىڭىرانباشى! قاشاننان بەرى اۋىردىڭ؟
— بىرنەشە ساعات بولدى. وي! قۇداي اقى، قوزعالماشى، سيد! سەن ولتىرەسىڭ مەنى.
— مەنى نەگە ەرتەرەك وياتپادىڭ، توم؟ وي، توم، ىڭقىلداماشى! سەنىڭ ىڭىرانعان داۋسىڭنان دەنەم تۇرشىگەدى. قاي جەرىڭ اۋىرادى؟
— مەن سەنى كەشىردىم، سيد! (ىڭقىل). ماعان جاساعانىڭنىڭ ءبارىن كەشىردىم. مەن ولگەسىن...
— توم، سەن شىنىمەن ولەيىن دەپ جاتىرسىڭ با؟ توم، ولمەشى... مۇمكىن...
— مەن بارىنە ءبارىن كەشىردىم، سيد (ىڭقىل)، ولارعا ايت، سيد. ال ءبىر كوزى سوقىر مىسىقتى جانە قوراپتى ءبىزدىڭ قالاعا جاقىندا كوشىپ كەلگەن قىزعا بەر، سيد، جانە وعان ايت...
ءبىراق سيد كيىمىنە جارماستى دا، ەسىكتى سىرتىنان جاپتى. توم ەندى شىنداپ ازاپتانا باستادى، ونىڭ قيالى كەرەمەت نانىمدى بولدى جانە ىڭىرانعانى دا تابيعي شىقتى. سيد باسپالداقپەن جۇگىرىپ جانە ايقايلاپ كەلەدى:
— وي، پوللي تاتە، تەزىرەك كەلىڭىز! توم ولەيىن دەپ جاتىر!
— ولەيىن دەپ؟
— ءيا! ءيا! نەنى كۇتىپ تۇرسىز؟ بارىڭىز تەزىرەك!
— بوس اڭگىمە! سەنبەيمىن!
سوندا دا ول جانتالاسا جوعارىعا جۇگىردى. سيد پەن مەري ونىڭ سوڭىندا. اپايدىڭ بەتى بوزارىپ، ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتتى. تومنىڭ توسەگىنىڭ جانىنا جۇگىرە باسىپ جەتتى. ول ارەڭ سويلەدى:
— توم! توم! ساعان نە بولدى؟
— وي، تاتە، مەن...
— نە بولدى، نە بولدى، بالاقاي؟
— وي، تاتە، مەنىڭ باشپايىمدا گانگرەنا!
پوللي اپاي ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى، اۋەلى كۇلدى، سوسىن جىلادى، سوسىن ءبىر مەزگىلدە جىلاپ-كۇلدى. سوسىن ەسىن جيىپ:
— زارەمدى ۇشىردىڭ عوي مەنىڭ، توم! ەندى جەتەدى: مۇنداي كوزبوياۋشىلىعىڭدى توقتات، بۇدان بىلاي كورمەيتىن بولايىن!
ىڭقىل باسىلدى جانە باشپايدىڭ اۋىرعانى دا سول ساتتە تىيىلا قالدى.
توم ءوزىن ىڭعايسىز جاعدايدا سەزىندى.
— تاتە، شىنىندا دا، باشپايىمنىڭ جانى كەتكەن ءتارىزدى بولدى جانە سونداي اۋىرىپ جانىمدى شىعاردى، مەن ءتىپتى ءتىسىمدى دە ۇمىتىپ كەتتىم.
— ءتىسىمدى؟ تىسىڭە نە بولدى؟
— بىلعاڭداپ تۇر جانە قاتتى اۋىرىپ شىداتپايدى.
— جارايدى، جەتەدى، جەتەدى ەندى، ىڭىرسي بەرمە! اۋزىڭدى اششى.
ءيا، ءتىسىڭ شىنىندا دا بىلعاڭداپ تۇر ەكەن، ءبىراق ودان سەن ولمەيسىڭ... مەري، جىبەك ءجىپ اكەلشى جانە اس ۇيدەن شالا اكەلە قويشى.
— تاتە، جۇلماڭىزشى قاجەتى جوق، ءتىسىمدى تارتپاڭىز ءقازىر ءتىپتى دە اۋىرىپ تۇرعان جوق! ەگەر ول تيتتەي دە اۋىرىپ تۇرعان بولسا، جەرگە كىرىپ كەتەيىن! اپاتاي، وتىنەمىن، سۋىرماڭىزشى! مەن ونسىز دا مەكتەپكە بارايىن...
— مەكتەپكە باراسىڭ با؟ سوسىن ەكەن عوي! سەن تەك ساباقتان قاشىپ وزەنگە بارىپ بالىق اۋلاۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءبارىن ويلاپ تاپقان ەكەنسىڭ عوي! ەي، توم، توم، مەن سەنى سونشالىقتى جاقسى كورەمىن، ال سەن مەنىڭ كارى جۇرەگىمدى وڭباعان قىلىقتارىڭمەن ابدەن شارشاتتىڭ!
سويتكەنشە بولماي ءتىستى جۇلاتىن قۇرال-سايماندار دا كەلىپ ۇلگەردى. پوللي اپاي ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن بايلاپ، اۋىرعان تىسكە كىرگىزدى دە، ال ەكىنشى ۇشىن كەرەۋەتتىڭ تاياقشاسىنا بايلادى؛ سوسىن كۇيدىرىلگەن اعاشتى ۇستاپ بالانىڭ بەتىنە باسىپ الۋعا ءسال قالدى. سول ساتتە ءتىس تاياقشاعا بايلانعان ءجىپتىڭ باسىندا سالبىراپ تۇردى. ەرتەڭگى تاماقتان سوڭ توم مەكتەپكە كەتتى، كوشەدە كەزدەسكەن جولداستارىنىڭ ءبارى ونىڭ كەتىك تىستەن جاڭا ادىسپەن تۇكىرىگىن سوناداي جەرگە اتقىلاعانىن كورگەندە ەستەرى شىعىپ قىزىقتى. ونىڭ جانىنا وسى كورىنىسكە جينالماعان بالالار كەمدە-كەم؛ سولاردىڭ اراسىندا ساۋساعىن جارالاپ العان ءبىر بالاعا وسىعان دەيىن جۇرتتىڭ ءبارى قىزىعاتىن ەدى، ول تۇك بولماي قالدى. الگى بالا بۇعان ابدەن ىزا بولىپ، توم سويەرگە تۇكىرگەنىم بار ما دەپ ەدى، باسقا ءبىر بالا: "سەن ءالى پىسپەگەن ءجۇزىمسىڭ!" دەگەندە، الگى باتىرىڭ تابانىن جالتىراتتى.
كەشىكپەي توم جەرگىلىكتى ماسكۇنەمنىڭ ۇلى جاس قاڭعىباس گەكلبەرري فينمەن كەزدەستى. قالاداعى انا اتاۋلىنىڭ ءبارى گەكلبەرريدى وتە جەك كورەدى جانە ءبىر جاعىنان ودان قورقادى، سەبەبى، ول ەرىنشەك، تاربيە كورمەگەن، ەشقانداي مىندەتتى ەرەجەنى ساقتامايتىن وڭباعان بالا. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ بالالارى تۇگەلدەي گەكلبەرري دەسە ەستەرى شىعىپ ەلىكتەيدى، ونىمەن بىرگە ءجۇرۋدى مارتەبە كورەدى.
مادەنيەتتى وتباسىنان شىققان باسقا بالالار سەكىلدى توم دا قاڭعىباس گەكلبەرريگە قىزىعاتىن، بۇل جالاڭاياققا جولاماۋ تۋرالى وعان دا قاتاڭ تاپسىرما بەرىلگەن. ارينە، وسى سەبەپكە بايلانىستى توم ونىمەن ويناۋ مۇمكىندىگىن جىبەرگەن ەمەس. گەكلبەرري ۇلكەندەردىڭ يىعىنان تۇسكەن ەسكى-قۇسقى كيىمدەردى كيەدى، كيىمىنىڭ ءبارى ءتۇرلى-تۇستى دۇنيەلەر تامعان جالبا-جۇلبا، جەل ءۇپ ەتسە، جىرتىقتىڭ ءبارىن جەل كەۋلەپ جالپىلداتادى. باسىنداعى قالپاعى ۇلكەن باياعىدا قۇلاعان ءۇيدىڭ ورنى سەكىلدى، اينالاسىنىڭ سوگىلگەن جيەگى سالبىراپ جارتى ايعا ۇقسايدى؛ بەشپەتى گەك اۋەلى كيگەن كەزدە توبىعىنا دەيىن كەلەتىن، ارتقى جاعىنداعى ىلگەكتەرى ارقاسىنان تومەن تۇسكەن؛ شالبارىنىڭ بەلىن جالعىز جىپپەن يىعىنان اسىرىپ تارتىپ قويىپتى، قۇيرىق جاعى بوس قاپ سياقتى سالپاڭداپ تۇر دا، بالاعىن ءتۇستى جىپپەن ادەمىلەگەن بولىپتى جانە گەك ونى قايىرماسا، بالشىققا بىلعاناتىن.
گەكلبەرري قۇس سەكىلدى ەركىن، قايدا بارعىسى كەلسە، سول جەردە جۇرەدى. اۋا رايى جاقسى بولسا، بوتەن ۇيلەردىڭ باسپالداعىنا ۇيىقتاي كەتەدى، ال جاڭبىرلى كۇندە بوس بوشكەلەرگە تۇنەيدى. وعان مەكتەپكە، شىركەۋگە بارۋدىڭ كەرەگى جوق، ول ەشكىمدى تىڭداۋعا ءتيىستى ەمەس، ونى ەشكىم باقىلاپ، تەكسەرمەيدى. بالىق اۋلاعىسى كەلسە، وزەنگە بارىپ قارماق سالادى نەمەسە شومىلادى، سۋدىڭ ىشىندە وتىرعىسى كەلسە قانشا وتىرسا دا وتىرادى. توبەلەسكىسى كەلسە، وعان ەشكىم تىيىم سالمايدى. تاڭعا دەيىن ۇيىقتاماي جۇرە الادى. كوكتەمدە ءبىرىنشى بولىپ جالاڭاياق جۇرەتىن سول، ال كۇزدە اياق كيىمدى ءبارىنىڭ سوڭىنان كيەدى. وعان جۋىنۋدىڭ، تازا كويلەك كيۋدىڭ قاجەتى جوق، ال ۇرسىسقاندا الدىنا جان سالمايدى، تاماشا ۇرسىسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءومىرىن تاماشا ەتۋ ءۇشىن وندا ءبارى بار. سانكت-پەتەربۋرگتەگى مادەنيەتتى وتباسىلارىنان شىققان، قول-اياقتارىنداعى كىسەننەن ابدەن قالجىراعان "وتە تاربيەلى" بالالاردىڭ ءبارى وسىلاي ويلايدى.
توم رومانتيكالىق قاڭعىباسقا سالەم بەردى:
— ەي، گەكلبەرري! امانسىڭ با!
— ءوزىڭ دە امانسىڭ با، ەگەر...
— اناۋ نە سەندەگى؟
— ولگەن مىسىق.
— بەرە تۇرشى، گەك، كورەيىن! قاتىپ قالىپتى عوي ابدەن. قايدان الدىڭ؟
— ءبىر بالادان ساتىپ الدىم.
— نە بەردىڭ؟
— كوك بيلەت جانە بۇقانىڭ قۋىعى.
بۇقانىڭ قۋىعىن مال سوياتىن جەردەن الدىم.
— ال، كوك بيلەتتى قايدان الدىڭ؟
— بەن رودجەرستەن ساتىپ الدىم ەكى اپتا بۇرىن... وعان دوڭگەلەك سىرعاناتاتىن تاياقشا بەردىم.
— گەك، ايتشى ولگەن مىسىق نەمەنەگە جارايدى؟
— قالاي نەمەنەگە؟ سۇيەلدەردى تۇسىرەدى.
— سولاي ما؟ مەن ودان گورى تازالاۋ ءادىستى بىلەم.
— سەن بىلمەيسىڭ! ال، قانداي؟
— شىرىگەن سۋ.
— شىرىگەن سۋ؟ سەنىڭ شىرىگەن سۋىڭنان ەشتەڭە شىقپايدى.
— ەشتەڭە شىقپايدى؟ سەن ەمدەپ كوردىڭ بە؟
— كورگەنىم جوق. ءبىراق بوب تاننەر — پايدالانعان.
— ساعان بۇل تۋرالى كىم ايتتى؟
— ول دجەفف تەچەرگە ايتتى، ال دجەفف دجونني بەيكەرگە، دجونني دجيم حوككينسكە ايتتى، دجيم بەن رودجەرسكە ايتتى، ال بەن ءبىر نەگرگە ايتتى، نەگر ماعان ايتتى. سوندىقتان بىلەم.
— بۇدان نە شىعادى؟ ءبارى وتىرىك ايتادى. نەگردەن باسقاسىن ايتام، مەن نەگردى بىلمەيمىن. ءبىراق مەن وتىرىك ايتپايتىن نەگر كورگەنىم جوق. مۇنىڭ ءبارى بوس مىلجىڭ! ەندى سەن مىنانى ايتشى ماعان، گەك، بوب تاننەر سۇيەلدەرىن قالاي كەتىردى؟
— جاي، بىلاي: قولىن شىرىگەن اعاشتىڭ جاڭبىردىڭ سۋى جينالعان تۇبىرىنە سالدى.
— كۇندىز بە؟
— ارينە.
— بەتى تۇبىرگە قاراپ تۇردى ما؟
— ەندى قالاي قارايدى؟
— ءبىر نارسەلەردى ايتتى ما؟
— ەشتەڭە ايتپاعان سەكىلدى. ونى كىم بىلەدى؟ بىلمەدىم.
— ءيا! سەن شىرىگەن سۋمەن سۇيەلدى اقىماققا ۇقساپ كەتىرگىڭ كەلگەن ەكەن.
مۇنداي اقىماقتىقتان ەشتەڭە شىقپايدى. كۇندىز ورمانعا بارىپ، قاي جەردە الگىندەي ىشىنە سۋ تۇنعان ءتۇبىر بار ەكەنىن بەلگىلەپ كەتۋ كەرەك تە، ءتۇن ورتاسىندا سول جەرگە كەلىپ تۇبىرگە جاۋىرىنىن بەرىپ، سۋعا قولىن سالادى دا، بىلاي دەيدى:
ارپا مەنەن شىلىك سۋ — ۇندىلەردىڭ تاعامى،
سۇيەلدەردى مەندەگى تۇك قالدىرماي الادى.
سونان سوڭ كوزدى جۇمىپ، تەز-تەز ون ءبىر قادام جاساۋ كەرەك تە، ءۇش رەت سول جەردە اينالىپ، ۇيىنە قايتار جولدا ەشكىمگە ءسوز ايتپاۋ كەرەك. سويلەپ قويدىڭ ەكەن — ءبارى قۇريدى: دۋا اسەرىن جويادى.
— ءيا، تەگى بۇل دۇرىس ءادىس بولار، ءبىراق بوب تاننەر... سۇيەلدەرىن باسقا جولمەن كەتىرگەن.
— ءيا، شاماسى، ولاي ەمەس شىعار! سەبەبى ونىڭ سۇيەلدەرى دەگەن سانسىز، ءبىزدىڭ قالاداعى بالالاردىڭ اراسىندا سۇيەلى ەڭ كوپ بوب تاننەر. ال ول شىرىگەن اعاش تۇبىرىندەگى سۋمەن ەمدەۋدى بىلسە، ۇستىندە ءبىر دە ءبىر سۇيەل قالماعان بولار ەدى. مەن وسى ولەڭدى ايتىپ، مىڭداعان سۇيەلدى كەتىرگەم — ءيا، گەك، مىنا قولدارىمنان. بۇرىن قولىمدا قاپتاعان سۇيەل بولاتىن، ويتكەنى مەن ىلعي باقالاردى ۇستاپ جۇرەتىنمىن. كەيدە سۇيەلدى بۇرشاقپەن كەتىرەم.
— ءيا، ول ءادىس دۇرىس. مەن ءوزىم دە كورگەنمىن.
— قالاي؟
— ءىرى بۇرشاقتى الىپ، ەكىگە بولەسىڭ سوسىن ءبىر تامشى قان الۋ ءۇشىن ءوزىڭنىڭ سۇيەلىڭدى پىشاقپەن كەسەسىڭ، الگى بۇرشاقتىڭ ءبىر جارتىسىنا قاندى جاعاسىڭ دا جەرگە كومىپ تاستايسىڭ... جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىنە جاڭا اي تۋعان كەزدە، ال ەكىنشى جارتىسىن ورتەپ جىبەرەسىڭ. اڭگىمە مىنادا، بۇرشاقتىڭ قان جاققان جارتىسى ەكىنشى جارتىسىن وزىنە تارتادى، ال قان سۇيەلدى وزىنە تارتادى دا كەشىكپەي سۇيەل ءتۇسىپ قالادى.
— دۇرىس، گەك، دۇرىس، دەگەنمەن ەگەر سەن جارتى بۇرشاقتى جەرگە كومىپ تۇرىپ، بىلاي دەسەڭ:
"بۇرشاق، تەرەڭ جەرگە كەت،
سۇيەل، قولدان سەن دە كەت،
ەندى كەلمە ەنتەلەپ".
وسىلاي دەسەڭ، ءتىپتى كۇشتىرەك بولادى. دجو گارپەر سۇيەلدى وسىلاي كەتىرەدى، ول دەگەن ءبارىن بىلەدى. بولماعان جەرى جوق — كۋنۆيلگە جەتە جازداعان. ال سەن ولگەن مىسىقپەن سۇيەلدى قالاي كەتىرەسىڭ؟
— ءا، ول بىلاي. مىسىقتى الىپ، ءتۇن ورتاسى بولماي زيراتقا بارىپ، ناشار ادام جەرلەنگەن جاس مولانى تابادى. ءتۇن ورتاسىندا شايتان كەلەدى، مۇمكىن ەكەۋ، نە ۇشەۋ؛ ءبىراق ونى سەن كورمەيسىڭ، ولاردىڭ سوزدەرىن ەستيسىڭ. ولار ولگەن ادامدى سۇيرەپ اكەتە بەرگەندە، سوڭدارىنان مىسىقتى لاقتىراسىڭ دا: "شايتان ولىكتىڭ سوڭىندا، مىسىق-شايتاننىڭ، سۇيەلدەر مىسىقتىڭ سوڭىندا، — شارۋا ءبىتتى، ۇشەۋى دە مەنەن كەتتى!" دەيسىڭ. سوندا سۇيەل بولسا دا، ءبارى كەتەدى.
— سولاي شىعار. ءوزىڭ جاساپ كوردىڭ بە، گەك؟
— جوق. ءبىراق ماعان گوپكينس كەمپىر ايتقان.
— دۇرىس قوي جۇرت ونى سيقىر دەيدى عوي.
— "دەيدى عوي!". مەن بىلەتىن شىعارمىن. اكەم ءوزى ايتتى ماعان. اكەم وزىنە دۋا جاساعانىن كورىپ، كەسەك تاس الىپ وعان لاقتىرعاندا، اناۋ ارەڭ قۇتىلىپتى. سەن بىلەسىڭ بە: سول ءتۇنى اكەم ماس كۇيىندە تۇسىندە توسەكتەن قۇلادى جانە قولىن سىندىردى.
— قۇداي ساقتاسىن، قانداي ابىگەرشىلىك! ال اكەڭ قايدان ءبىلدى ونىڭ دۋالاعانىن؟
— اكەم ءۇشىن ونى ءبىلۋ تۇك ەمەس. ول ايتادى: ەگەر سيقىرشى سەنەن كوزىن الماي قادالسا، ياعني سيقىرلاپ وتىرعانى. ەڭ جامانى — ەگەر ول كۇبىرلەپ سويلەسە، "جاساعان يە" دەگەن دۇعانى كەرىسىنشە وقىعانى.
— ايتشى، گەك، سەن مىسىقتى قاشان سىنايسىڭ؟
— بۇگىن تۇندە. مەنىڭ ويىمشا، شايتاندار وسى تۇندە كارى كۇناھار ۆيليامسقا كەلەدى.
— وسى سەنبىدە جەرلەدى عوي، گەك! سول سەنبى كۇنگى تۇندە الىپ كەتتى عوي!
— بوس اڭگىمە! ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ولار الىپ كەتە المايدى، ال ءتۇن ورتاسىندا جەكسەنبىلىك تۇنگە اينالادى. جەكسەنبىدە شايتاندار جەر بەتىندە كوپ جۇرە بەرمەيدى.
— دۇرىس، دۇرىس. مەن ونى ويلاماپپىن.
— مەنى وزىڭمەن بىرگە اپاراسىڭ با؟
— ارينە، ەگەر قورىقپاساڭ.
— قورقامىن! ايتاسىڭ-اۋ! سەن مياۋلاپ دىبىس بەرۋدى ۇمىتپايسىڭ با؟
— ۇمىتپايمىن... ەگەر سەن دالاعا شىققىڭ كەلسە، ءوزىڭ دە مياۋلاپ جاۋاپ بەر. ويتپەسەڭ، وتكەن جولى مەن مياۋلاپ تۇرمىن، مياۋلاپ تۇرمىن، گەيس شال تاس لاقتىرىپ: — شايتان العىر وسى ءبىر مىسىقتى-اي، — دەپ قويادى. مەن كەسەك لاقتىرىپ شالدىڭ تەرەزەسىن سىندىردىم — سەن اۋزىڭا يە بول، ايتىپ قويما.
— جارايدى. ول ءتۇنى مەن مياۋلاپ جاۋاپ بەرە المادىم: اپايىم قاداعالاپ وتىردى، بۇگىن مىندەتتى تۇردە مياۋلايمىن... مىناۋ نە سەندەگى، گەك؟
— جاي، انشەيىن — تاسكەنە.
— ونى قايدان تاۋىپ الدىڭ؟
— ورماننان.
— نەگە اۋىستىراسىڭ؟
— بىلمەيمىن. ساتقىم كەلمەيدى.
— ساتپاي-اق قوي! تيتىمدەي عوي ءوزى.
— ايتاسىڭ-اۋ! بىرەۋدىڭ كەنەسىن جامانداۋ وڭاي. ال مەن ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جاقسى.
— تاسكەنە دەگەن ورماندا تولىپ جاتىر عوي. زاۋقىم سوقسا، ءوزىم دە مىڭداپ الار ەدىم.
— جيناۋعا نەگە بارمايسىڭ؟ ءا-ا! ەشتەڭە تابا المايتىنىڭدى ءبىلىپ تۇرسىڭ عوي! بۇل بيىلعى كەنەلەردىڭ ءبىرىنشىسى.
— گەك، مەن ساعان ول ءۇشىن ءوزىمنىڭ ءتىسىمدى بەرەيىن.
— كورسەت.
توم قاعازدى الىپ، ەپپەن جايدى. گەكلبەرري قاباعىن شىتىپ تىسكە كوز سالدى. اسەرى مىقتى بولدى. اقىرى:
— كادىمگى ءتىس پە؟ — دەپ سۇرادى.
توم ۇستىڭگى ەرنىن ءتۇرىپ، ءتىستىڭ ورنىن كورسەتتى.
— جارايدى، — دەدى گەكلبەرري. — ياعني قول الىسامىز عوي!
توم تاسكەنەنى كەشە عانا قوڭىزدىڭ تۇرمەسى بولعان پيستوننىڭ قورابىنا سالدى، ەكى بالا ەكى جاققا كەتتى جانە ەكەۋى دە وزدەرىن كەرەمەت سەزىندى. وزگە ۇيلەردىڭ بارىنەن وقشاۋ تۇرعان مەكتەپكە جاقىنداعاندا، توم ساباققا اسىعىپ كەلە جاتقانداي تەزىرەك ءجۇردى. قالپاعىن ىلە سالدى دا، ءوزىنىڭ ورىندىعىنا اسىعىس بەتتەدى. ءمۇعالىم تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعانداي بيىك شەتەننەن ورىلگەن كرەسلوعا جايعاسىپ، كلاستاعى سىبىر-كۇبىر دىبىسقا تەربەلگەندەي كەيىپتە. توم كورىنگەندە، ول ۇيقىدان ويانعانداي:
— توماس سويەر! — دەدى.
ءمۇعالىم ونى تولىق اتىمەن شاقىرسا، جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس ەكەنىن توم بىلەتىن.
— ءيا، مىرزا!
— مۇندا كەلىڭىز! ال، مىرزا، ءسىز بۇگىن نەگە كەشىكتىڭىز؟
توم وتىرىكتى سوعىپ قۇتىلعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ءدال وسى ساتتە ۇزىن سارى بۇرىم ونىڭ كوزىنە تۇسە كەتتى دە، ماحاببات توگىنىڭ اسەرىنەن ونىڭ يەسىن تاني قويدى.
قىزدار وتىرعان جاقتا پەرىشتەنىڭ جانىندا ءالى ءبىر ورىن بوس ەكەن، وسىدان كەيىن ول:
— مەن گەكلبەرري فيننمەن كوشەدە اڭگىمەلەسىپ تۇرىپ قالدىم، — دەپ جاۋاپ بەردى مۇعالىمگە.
ءمۇعالىم تاڭدانعاننان تاس مۇسىندەي وتىرىپ قالدى دا، تومعا ىڭعايسىزدانىپ قارادى. كلاسس تىنا قالدى. مىنا باتىل بالا ەسىنەن اداستى ما دەپ وقۋشىلار ىشتەرىنەن وزدەرىنە سۇراق قويىپ وتىر. اقىرى ءمۇعالىم ايتتى:
— نە... نە ىستەدىم دەيسىڭ؟
— گەكلبەرري فينمەن اڭگىمەلەسىپ كوشەدە تۇرىپ قالدىم!
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەۋ مۇمكىن ەمەس.
— توماس سويەر، مۇنداي بارىپ تۇرعان تاڭقالارلىق مويىنداۋدى ومىرىمدە ەستىپ وتىرعانىم وسى. مۇنداي كۇنا ءۇشىن سىزعىشپەن شەكەگە شۇقۋ از، قانە، كۇرتەڭىزدى شەشىڭىز!
ءمۇعالىمنىڭ قولى ابدەن شارشاعانشا ەڭبەكتەندى. شىبىقتىڭ دىبىسى جىڭىشكەرە باستادى دا، سوسىن ىلە بۇيرىق ەستىلدى:
— ەندى، مىرزا، بارىڭىز دا، قىزدارمەن وتىرىڭىز! جانە بۇل ساعان ساباق بولسىن.
شاكىرتتەر شيقىلداپ كۇلدى. بۇل تومعا ءبىر ءتۇرلى ەسىنەن ايىرعانداي اسەر ەتتى. الايدا ونىڭ ىڭعايسىزدانۋىنىڭ سەبەبى باسقا ەدى: ول عاجايىپ پەرىشتەنىڭ الدىندا ابدەن ەسى شىقتى جانە ءوزىنىڭ بۇل تابىسىنا ازاپتانا قۋاندى. قاراعاي ورىندىقتىڭ شەتىنە قۇيرىعىن باستى.
قىز تاناۋىن كوتەرىپ ءارى قاراي ىعىستى. وتىرعانداردىڭ ءبارى سىبىرلاسىپ، كوز قىسىسىپ، ءبىر-بىرىن تۇرتكىلەدى، ءبىراق توم ۇزىن الاسا پارتاعا سۇيەنىپ تىنىش وتىردى جانە بار ىنتاسىمەن وقىپ وتىرعان سەكىلدى. جۇرت وعان كوڭىل اۋدارۋىن قويدى دا، كلاسس ءىشى ىزىڭداعان جالىقتىراتىن دىبىسقا تولدى. بالا كوزىنىڭ استىمەن كورشى قىزعا قاراپ-قاراپ قويادى. ال ول ەرنىن ءدۇرديتىپ، تەرىس قارادى. قىز بايقاتپاي كورشىسىنە قاراپ ەدى، سول بويدا ونىڭ الدىندا شابدالى جاتتى. توم، ونى جەڭىل قيمىلمەن جىلجىتىپ قويدى. قىز شابدالىنى كەرى يتەردى، ءبىراق جۇزىندە ەشقانداي رەنىش-اشۋدىڭ ءىزى جوق. توم شابدالىنى جىلدامدىقپەن الدىڭعى ورنىنا قويىپ ەدى، قىز دا ونى ەندى قوزعاعان جوق. توم كىشكەنتاي تاقتاعا: "وتىنەمىن، الىڭىزشى — مەندە تاعى بار"، — دەپ جازدى. قىز تاقتاعا قاراعانمەن، بەت-جۇزىندە وزگەرىس بايقالمادى. ول ەندى تاقتاعا سۋرەت سالا باستادى، ءبىراق ونى كورسەتپەي سول قولىمەن تاسالادى. قىز العاشقىدا كوڭىل بولمەگەن بولىپ وتىرعانمەن، سوڭعى جاعىنان ونىڭ قىزىعىپ وتىرعانى بايقالدى. بالا ەشتەڭەنى بايقاماعان كەسكىنمەن سۋرەتىن سالا بەردى. قىز بايقاتپاي تاقتاعا قاراعانمەن، توم تاعى دا ەشتەڭە سەزبەگەندەي سۋرەتىن سالا بەردى. اقىرىندا قىز بەرىلدى — باتىلسىزداۋ سىبىرلادى:
— كورۋگە بەرىڭىزشى!
توم سيىقسىزداۋ ەتىپ سالعان ەكى قاقپاسى بار، تۇرباسىنان ءتۇتىن شىعىپ جاتقان ءۇيدىڭ جارتىسىن كورسەتتى. قىز تومنىڭ سۋرەتىنە قىزىققانى سونداي، قايدا وتىرعانىن ۇمىتىپ كەتتى، توم سۋرەتىن اياقتاعاندا، — ول سۋرەتكە كوزى تۇسكەندە:
— قانداي تاماشا! ەندى ادام سالىڭىز! — دەپ سىبىرلادى.
سۋرەتتى ەسىك الدىندا تۇرعان ۇزىندىعى سۋرەتتەگى ءۇيدى اتتاپ وتەتىندەي كوتەرگىش كرانعا ۇقسايتىن ادامدى سالا قويدى. قىز ونشا تالاپ قويعان جوق. جەكسۇرىن ادامسىماققا قىز ريزا بولىپ، تاعى سىبىرلادى:
— قانداي ادەمى! ەندى مەنى سالىڭىز.
توم دوڭگەلەك ايدىڭ نۇرىنا بولەنگەن قۇم ساعات سالدى دا، وعان جىپ-جىڭىشكە ەتىپ قول مەن اياقتى جالعادى جانە جۇپ-جۋان ساۋساقتارعا ءداۋ جەلپۋىشتى ۇستاتتى.
— وي، قانداي جاقسى! — دەدى قىز. — مەن دە سۋرەت سالۋدى ۇيرەنسەم عوي!
— ول قيىن ەمەس. مەن سىزگە ۇيرەتەم.
— شىن با؟ قاشان؟
— ۇلكەن ۇزىلىستە. ءسىز تۇسكى تاماققا ۇيگە باراسىز با؟
— ءسىز قالساڭىز، مەن دە قالام.
— جارايدى. كەرەمەت بولدى! اتىڭىز كىم؟
— بەككي تەچەر. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز؟ ءبىراق مەن بىلەمىن — توماس سويەر.
— مەنى دۇرەلەگىلەرى كەلگەندە سولاي اتايدى. ال، مەن ءوزىمدى ءتارتىپتى ۇستاعان كەزدە توم دەسەدى. ءسىز مەنى توم دەڭىز. جاراي ما؟
— جارايدى.
توم جازعانىن بەككيدەن جاسىرىپ، تاعى بىردەڭە جازا باستادى. قىز ەندى ۇيالۋدى قويىپ، نە جازعانىن كورسەتۋدى سۇرادى.
توم كورسەتكىسى كەلمەي:
— راس ايتام، مۇندا ەشتەڭە دە جوق، — دەدى.
— جوق، بار!
— جوق، جوق، ءسىزدىڭ كورگىڭىز دە كەلمەيدى.
— كورگىم كەلەدى. شىن ايتام. وتىنەمىن، كورسەتىڭىزشى!
— ءسىز بىرەۋ-مىرەۋگە ايتاسىز.
— ايتپايمىن. شىن-شىن ايتام، ايتپايمىن.
— ءتىرى جانعا ايتپايسىز؟ ولگەنشە؟
— ءتىرى جانعا ايتپايمىن. كورسەتىڭىزشى!
— ءسىزدىڭ كورگىڭىز كەلىپ تۇرعان جوق قوي...
— ءا، سولاي ما! ەندەشە ءبارىبىر كورەمىن!
ول ءوزىنىڭ كىشكەنتاي قولىمەن تومنىڭ قولىنا جارماستى: توبەلەس باستالىپ كەتتى. توم وزىنشە قارسىلاسقان بولعانمەن، ءوزىنىڭ قولىن ىعىستىرىپ ەدى، اقىرى نە جازىلعانى شىعا كەلدى. "مەن ءسىزدى سۇيەمىن!".
— وڭباعان! — دەدى دە، قىز ونىڭ قولىن قاتتىراق سوعىپ جىبەردى، ءبىراق ءوزى قىزارىپ كەتتى، الگى سويلەمنىڭ وعان ۇناپ قالعانى بەلگىلى بولدى.
ءدال سول ساتتە توم بىرەۋدىڭ قولى قۇلاعىن جوعارى قاراي تارتىپ جاتقانىن سەزدى. ول وسى كۇيدە كلاستىڭ ورتاسىمەن بۇكىل بالانىڭ شيقىلداعان كۇلكىسىنە كومىلىپ ءوزىنىڭ ادەتتەگى ورنىنا اپارىلدى، سودان ادامنىڭ جانى توزبەس شىعارارداي بىرنەشە مينۋتتاردان كەيىن ءمۇعالىم ءبىر ءسوز ايتپاستان بالانىڭ توبەسىنەن قاراپ تۇردى دا، سوسىن بارىپ ءوزىنىڭ تاعىنا بەت الدى. الايدا توم قۇلاعى اۋىرعاننان ورتەنىپ تۇرسا دا، ونىڭ جۇرەگىن شاتتىق كەرنەدى.
كلاسس تىنىش تالعاسىن، توم شىن نيەتىمەن ساباققا كىرىسۋگە تىرىسىپ ەدى، ءبىراق باسىنا ەشنارسە كىرمەي قويدى. وقۋ ساباعىندا ول شاتاسىپ، سوزدەن جاڭىلا بەردى، جاعرافيا ساباعىندا كولدى تاۋ دەپ، تاۋدى وزەن، ال وزەندەردى جازىق دەدى، ءسويتىپ جاراتىلىس تۇگەلىمەن العاشقى بىت-شىت قالپىنا كەلدى. ودان كەيىن ايتقان كەزدە قاراپايىم سوزدەردىڭ ءوزىن دۇرىس ايتا الماعاسىن جاقسى جازۋى ءۇشىن الىپ، بىرنەشە اي بويى بارلىق جولداستارىنىڭ الدىندا ماقتانىپ جۇرگەن قالايى مەدالىنەن ايىرىلدى.
جەتىنشى تاراۋ
تاسكەنەنى قۋۋ جانە جارالى جۇرەك
توم وقۋلىققا قانشاما زەيىن سالايىن دەسە دە، ويلارى سان ساققا جۇگىرىپ، تۇراقتاماي-اق قويدى. ەڭ سوڭىندا ول تەرەڭ دەم الىپ، ەسىنەگەن كۇيى بوسقا تىراشتانۋدى توقتاتتى. وعان ۇلكەن ءۇزىلىس ەشقاشان بولمايتىنداي كورىندى. اۋا وتە قاپىرىق، جەلدىڭ لەبى دە جوق. ۇيىقتاتاتىن كۇندەردىڭ ىشىندەگى ناعىز ۇيقى باساتىن كۇن بولدى. ساباقتى جاتتاپ ىزىڭداعان جيىرما بەس وقۋشىنىڭ كۇبىر-سىبىرى ارانىڭ ىزىلىنداي گۋىلدەيدى. اناۋ جىراقتا جارقىلداعان كۇننىڭ شۋاعىنا شاعىلىسىپ، ىسسىلىقتىڭ مۇنارىنا ورانعان كارديف تاۋىنىڭ جارقاباقتارى كورىنەدى. اسپان استىندا، بيىكتە، جەكەلەگەن قۇستار قالىقتايدى؛ ولاردان باسقا ۇيىقتاپ جاتقان ەكى-ۇش سيىر بولماسا، ءتىرى جاندىك كورىنبەيدى. تومنىڭ جۇرەگى ەركىندىكتى اڭساپ الاسۇرادى. مىنا ءىش پىستىرعان ۋاقىتتى ءولتىرۋ ءۇشىن قىزىقتى بىردەڭە بولسا عوي! ول قالتاسىن ءتىنتىپ ەدى، كەنەتتەن بەت الپەتى وزگەرىپ، قۋانىشتان قۇلپىرىپ سالا بەردى جانە مۇنداي باقىت سىيلاعانى ءۇشىن تاڭىرگە العىس ايتتى. قالتاسىنان جاسىرىن قيمىلداپ قوراپتى الدى، ونىڭ ىشىنەن تاسكەنەنى شىعارىپ، ۇزىن تەگىس پارتانىڭ ۇستىنە قويدى. تاسكەنە دە قۋانىشتان جارىلا جازداپ، كوكتەگى جاراتۋشىنى العىستىڭ استىنا العان بولار، ءبىراق ونىڭ قۋانىشى ەرتەرەك بولدى، ويتكەنى ونىڭ كەتەيىن دەپ ويلاعانى سول ەدى، توم تۇيرەۋىشپەن ونى كەرى قايتاردى جانە باسقا باعىتقا جۇرۋگە ءماجبۇر ەتتى.
تومنىڭ قاسىندا ونىڭ ءوزى سەكىلدى قايعىعا باتىپ وتىرعان دوسى بار؛ ول مىناداي ەرمەك تابىلعانىنا قۋانىپ باس سالدى.
بۇل دوستىڭ ەسىمى دجو گارپەر بولاتىن. بالالار اپتا بويى دوس بولىپ ءجۇرىپ، سەنبىدە دۇشپاندارشا توبەلەسەتىن. دجو كۇرتەسىنىڭ ومىراۋىنان تۇيرەۋىش الىپ، جولداسىنا تۇتقىن تاسكەنەنى قايىرمالاۋعا كومەكتەسە باستادى. بارعان سايىن ەكەۋى بۇل سپورتپەن ءبىراز اينالىستى. اقىرى اياعىندا توم ءبىز بىر-بىرىمىزگە كەسەل كەلتىرىپ وتىرمىز، بۇدان جانىڭا راحات تابا المايسىڭ دەپ ءوزىنىڭ شەشىمىن جاريالادى. ول پارتانىڭ ۇستىنە دجو گارپەردىڭ گريفەل تاقتاسىن قويدى جانە تاقتانى ورتاسىنان جوعارىدان تومەن سىزىقپەن ءبولدى.
— مىنە، — دەدى ول، — ۋادە بىلاي: تاسكەنە سەنىڭ جاعىڭدا بولسا، قانشا قۋساڭ دا ەركىن، مەن تيىسپەيمىن؛ ءبىراق سەن ودان ايىرىلىپ قالىپ، كەنە مەن جاقتا قالسا، وندا مەن قۋالايمىن.
— جارايدى. باستا! جىبەر ونى!
تاسكەنە وتە تەز قاشىپ، ەكۆاتوردان دجو جاققا ءوتىپ كەتتى. دجو ونى قۋا باستادى. ول ەندى تومنىڭ جەرىنە شىقتى. وسىلاي ەكى جاققا كەزەك جۇگىرىپ، ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. بالانىڭ بىرەۋى كەنەنى قۋسا، ەكىنشىسى وعان قاراپ قىزىقتايدى. ەكەۋىنىڭ دە باستارى تاقتادا، باسقا دۇنيەمەن ىستەرى جوق. اقىرىندا باقىت دەگەنىڭ دجو جاققا ءبىرجولا شىققان سىڭايلى. تاسكەنەنىڭ دە قىزىنعانى بالالاردان كەم ەمەس، بىرەسە اندا، بىرەسە مۇندا شاپقىلاپ تىنىش تاپپاي جانتالاسۋدا، الايدا جەڭىس تومعا قاراي بۇرىلىپ، ساۋساقتارى جاندىككە جاقىنداي بەرگەندە، دجونىڭ تۇيرەۋىشى ونىڭ جولىن بوگەي قويادى دا، كەنە دجو جاقتا قالادى. توم اقىرىندا شىداي المادى. ول قولىن سوزىپ، كەنەنى ءوز جاعىنا تارتا باستادى. دجو ابدەن اشۋلاندى:
— توم، ونى قوزعاۋشى بولما!
— مەن ونى ءسال قامشىلايىن دەپ ەدىم، دجو!
— بۇل ادالدىق ەمەس، مىرزا، ونى مازالاماڭىز!
— ەي، سەن... مەن تەك ءسال عانا...
— سىزگە ايتىلدى عوي كەنەگە تيىسپە دەپ!
— ال، مەن تيىسەمىن!
— وعان سەنىڭ حاقىڭ جوق: ول مەن جاقتا.
— ءيا، دجو گارپەر، كەنە كىمدىكى؟
— كىمدىكى بولسا دا، ماعان ءبارىبىر... ول مەن جاقتا، سەن ءتيىسۋشى بولما!
— قالاي — تيىسپە؟! كەنە مەنىكى، مەن وعان نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم!
كەنەتتەن تومنىڭ يىعىنا قاتتى سوققى ءتيدى. سونداي سوققى دجونىڭ دا ەنشىسىنە ءتيدى. ءمۇعالىم ەكى مينۋت بويى ولاردىڭ كۇرتەسىنەن شاڭ-توزاڭدى قاقتى، مەكتەپتىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. ەكى دوستىڭ وزدەرىنىڭ ەرمەكتەرىنە دەن قويعاندارى سونشالىق، الگى دۇرەلەردىڭ الدىندا كلاسس ءىشى تىم-تىرىس بولىپ كەتتى، سەبەبى ءمۇعالىم ەپپەن باسىپ كەلدى دە، ەكى دوستىڭ جانىندا تۇرىپ ەڭكەيدى. ول ءبىراز ۋاقىت ەكەۋىنىڭ ويىنىن باقىلاپ تۇردى دا، ءوزىنىڭ وزگەرىستەرىن ەنگىزدى.
اقىرى اياعىندا ساعات ون ەكىنى سوعىپ، ۇلكەن ءۇزىلىس باستالعاندا، توم بەككي تەچەرگە جۇگىرىپ كەلدى دە، ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— ۇيگە كەتىپ بارا جاتقانداي قالپاعىڭدى كي، بۇرىشقا جەتە بەرە باسقالاردان ءبولىنىپ وسىندا كەل. مەن باسقا جولمەن بارامىن دا، جولداستارىما سەزدىرمەي وسىندا ورالامىن.
وسىلايشا توم ءبىر توپ بالامەن، بەككي باسقا توپپەن بىرگە مەكتەپتەن شىقتى. كەشىكپەي ولار تۇيىق كوشەنىڭ تىرەلگەن جەرىندە كەزدەستى دە، مەكتەپكە كەلدى. ەكەۋى گريفەل تاقتانى الدارىنا قويىپ، قاتار وتىردى. توم گريفەلدى بەككيگە بەردى دە، ونىڭ قولىنان ۇستاپ وتىرىپ، تاعى ءبىر تاماشا ءۇي تۇرعىزدى. ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ءسال باسەڭدەگەن كەزدە، ولار اڭگىمە سوقتى.توم شەكسىز باقىتتى ەدى.
— سەن تىشقانداردى جاقسى كورەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— وي، وتە جەك كورەمىن!
مەن دە... ولاردىڭ ءتىرى كەزىندە. مەن ءولى تىشقاندار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن — جىپكە بايلاپ الىپ، باسىڭنان اسىرا دوڭگەلەتسەڭ...
— جوق، مەن تىشقانداردى جالپى جاقسى كورمەيمىن. ال مەنىڭ جاقسى كورەتىنىم — بۇل ساعىز شايناۋ.
— جاقسى كورمەگەندە شە! مەندە ساعىز جوعى وكىنىشتى.
— سولاي ما؟ مەندە ازداپ بار. ساعان شايناۋعا بەرەيىن، تەك سەن سوسىن وزىمە قايتار.
بۇل ەكەۋىنە دە ۇنادى، سوسىن ولار راحاتتانا اياقتارىن بىلعاڭداتىپ، ساعىزدى كەزەك شاينادى.
— سەن سيركتە بولىپ كوردىڭ بە؟
— ءيا، پاپام مەن جاقسى بولسام، تاعى دا اپارام دەپ ۋادە بەرىپ ەدى.
— مەن سيركتە ءۇش رەت پە، ءتىپتى ءتورت رەت پە — كوپ بولدىم! وندا شىركەۋگە قاراعاندا وتە كوڭىلدى: ىلعي ءبىر نارسەلەردى كورسەتەدى. مەن وسكەندە سيركتە كلوۋن بولام.
— راس پا؟ وتە جاقسى! ولاردىڭ ءبارى ءتۇرلى ءتۇستى، سۇيكىمدى...
— ءيا، ءيا، ونىڭ ۇستىنە اقشانى كۇرەپ الادى...
ولار كۇنىنە ءبىر دوللاردان تابادى، — دەيدى بەن رودجەر... بەككي، سەن قاشان دا بولسا، بىرەۋمەن اتاستىرىلىپ كوردىڭ بە؟
— ول نە؟
— ەندى تۇرمىسقا شىعۋ ءۇشىن.
— جوق.
— كوڭىلىڭ سوعا ما؟
— بىلمەيمىن. ال ول قالاي بولادى؟
— قالاي؟ ەشقانداي ەمەس. سەن جىگىتكە سەنەن وزگە ەشكىمگە تۇرمىسقا شىقپايمىن دەيسىڭ. ەشقاشان، ەشقاشان، ەشقاشان باسقا ەشكىمگە! سوسىن سۇيىسەسىڭدەر. بولدى. مۇنى اركىم جاساي الادى.
— سۇيىسەمىز بە؟
— نە ءۇشىن ءسۇيىسۋ كەرەك.
— سولاي بولادى. ءبارى وسىلاي ىستەيدى.
— ءبارى؟
— بارلىق عاشىقتار سولاي ىستەيدى. مەنىڭ تاقتاعا جازعان ءسوزىم ەسىڭدە مە؟
— ءي-يا.
— نە جازدىم؟
— ايتپايمىن.
— وندا مەن ايتايىن ساعان؟
— ءيا، ءيا... تەك كەيىن ءبىر كەزدە ايتارسىڭ.
— جوق، ءقازىر ايتامىن.
— جوق-جوق، ءقازىر ەمەس — ەرتەڭ.
— جوق-جوق، بەككي! وتىنەمىن! مەن جايمەن قۇلاعىڭا سىبىرلايىن.
بەككيدىڭ تولقىپ ۇندەمەگەنىن توم كەلىسكەنى دەپ ۇقتى دا،قىزدىڭ بەلىنەن قۇشاقتاپ، ەرنىن ونىڭ قۇلاعىنا تاقادى دا، ءوزىنىڭ ءسوزىن قايتالادى. سوسىن:
— ەندى سەن ول سوزدەردى ماعان سىبىرلا.
ول ۇزاق ۋاقىت كەلىسپەي وتىردى دا، اقىرى:
— سەن تەرىس قارا، مەن سوندا ايتايىن. ءبىراق، توم، ەستيسىڭ بە — بىرەۋگە ايتىپ جۇرمە! ەشكىمگە! ايتپايسىڭ با؟ راس قوي؟
— جوق، جوق، مەن ەشكىمگە دە ايتپايمىن. مازاسىزدانبا، بەككي!؟
ول تەرىس قاراپ بۇرىلدى، ال قىز ونىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيدى، ونىڭ دەمىنەن تومنىڭ بۇيرا شاشتارى دىرىلدەپ كەتتى.
— مەن ... ءسىزدى... سۇيەمىن! — دەگەن ۇياڭ داۋىس ەستىلدى.
وسىدان كەيىن قىز ۇشىپ تۇرا كەلىپ، پارتالار مەن ورىندىقتاردى اينالا ءوزىن قۋىپ جۇرگەن تومنان قاشىپ جۇگىرە بەردى، سوسىن بۇرىشقا تىعىلىپ، اق الجاپقىشىمەن بەتىن باستى. توم ونى تاماعىنان ۇستاپ الىپ، ۇگىتتەي باستادى:
— بەككي، ەندى ءبارى ءبىتتى — تەك ءسۇيىسۋ عانا قالدى. ونىڭ قورقىنىشتى ەشتەڭەسى جوق. وتىنەمىن، بەككي!
ول قىزدىڭ الجاپقىشىن جۇلقىپ، قولىنان ۇستادى.
قىز ەپتەپ كونە باستاعانداي، قولدارىن تومەن ءتۇسىرىپ، ۇزاق الىس-جۇلىستان قىزارعان بەتىن وعان توستى؛ ال، توم ونىڭ القىزىل ەرنىنەن ءسۇيدى دە:
— مىنە، بەككي، وسىمەن بولدى. ەندى سەن مەنەن باسقا ەشكىمدى سۇيمەيتىن بولاسىڭ، مەنەن وزگە ەشكىمگە تۇرمىسقا شىقپايسىڭ، ەشكىمگە! ۋادە بەرەسىڭ بە؟
— ءيا، مەن ەشكىمدى دە سۇيمەيمىن، تەك سەنى عانا جانە سەنەن باسقا ەشكىمگە دە تۇرمىسقا شىقپايمىن. جانە سەن دە بايقا، مەنەن باسقا ەشكىمگە ۇيلەنبەيسىڭ، تەك ماعان!
— ارينە، ۋادە وسى. مەكتەپكە كەلە جاتقاندا جانە قايتاردا سەن تەك مەنىمەن بىرگە ءجۇرۋىڭ كەرەك، — ەگەر سوڭىمىزدان بىرەۋ-مىرەۋ باقىلاپ جۇرمەسە، — بي كەشتەرىندە دە تەك مەنىمەن بيلەيتىن بولاسىڭ، مەن دە سەنى تاڭدايمىن. كۇيەۋ بالا مەن قالىڭدىق ىلعي وسىلاي جاسايدى.
— وي، قانداي جاقسى! ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن.
— بۇل كەرەمەت كوڭىلدى! ءبىز ەممي لورەنس ەكەۋمىز...
بەككي تەچەر كوزىن باقىرايتىپ قاراپ ەدى، توم قاتەلىك جىبەرىپ العانىن تۇسىنە قويدى. ول ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— و، توم! مەن ءبىرىنشى ەمەس ەكەنمىن عوي... سەنىڭ قالىڭدىعىڭ بولعان...
قىز جىلاپ جىبەردى.
— قوي، بەككي! مەن ونى سۇيمەيمىن.
— جوق، سەن سۇيەسىڭ، سۇيەسىڭ! ونى سۇيەتىنىڭدى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
توم ونىڭ موينىنان قۇشاقتاعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق بەككي ونى يتەرىپ جىبەردى دە، بەتىن قابىرعاعا بۇرىپ، وكىرىپ جىلاي بەردى. توم ونى جۇباتا باستادى، ەركەلەتىپ ءتۇرلى ات قويدى، تاعى دا سۇيگىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق اناۋ تاعى يتەرىپ جىبەردى. سوسىن تومنىڭ نامىسى كەلدى. ول باتىل قاداممەن ەسىككە بەتتەدى دە، كوشەگە شىعىپ كەتتى. مەكتەپتەن كوپ ۇزاماي توقتادى، ىڭعايسىزدانىپ جانە رەنجىپ، جاڭا عانا ءوزى شىققان ەسىككە قاراي بەرەدى، بەككي ويلانىپ، مۇنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلەدى دەپ ۇمىتتەنەتىندەي. ءبىراق قىز شىقپادى. توم قايعىعا باتىپ، ءوزىن كىنالى سەزىندى. كەلىسىمگە كەلۋ ءۇشىن العاشقى قادام جاساۋ وعان وتە قيىن بولدى، دەگەنمەن نامىسىن باسەڭدەتىپ، اقىرى كلاسقا كىردى. بەككي بۇرىشقا قاراعان كۇيى ءالى جىلاپ تۇر ەكەن. تومنىڭ جۇرەگى شانشىپ كەتتى، ونىڭ جانىنا كەلىپ نەدەن باستارىن بىلمەي ءبىراز، تۇردى.
— بەككي، — دەدى ول باتىلسىزداۋ، — مەن تەك سەنى سۇيەمىن، باسقالار جايلى بىلگىم دە كەلمەيدى.
ەشقانداي جاۋاپ جوق. تەك وكسىپ جىلاۋ.
— بەككي (جالىنىشتى ۇنمەن)، بەككي! بىردەمە ايتسايشى...
تاعى جىلاۋ.
سوسىن توم ءوزىنىڭ ەڭ قىمبات بۇيىمى — پەشتىڭ شىلتەرىنەن جاسالعان مىس دوڭگەلەكتى شىعاردى — بەككي كورسىن دەپ وعان قولىن سوزدى دا:
— بەككي... مىنانى الشى! سىيلادىم، — دەدى.
قىز ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەرىپ ەدى، دوڭگەلەك ءتۇسىپ كەتتى دە، ەدەنمەن سىرعاناي جونەلدى.
توم كوشەگە شىقتى، باسى اۋعان جاققا جۇرە بەرۋگە جانە سول كۇنى مەكتەپكە كەلمەۋگە شەشىم جاسادى. بەككي ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي ەسىككە قاراي جۇگىردى — توم كورىنبەيدى. ول جۇگىرىپ ءۇيدى اينالىپ شىقتى، ويىن الاڭىندا بولار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدى، وندا دا جوق ەكەن. ول ايقايلاي باستادى:
— توم، كەل، توم!
قىز تىڭ تىڭداپ ەدى، ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. اينالا تىم-تىرىس، قاڭىراعان دالا. ول وتىرا كەتىپ، تاعى جىلادى، ءوزىن كىنالى سەزىندى. سول ەكى ارادا وقۋشىلار دا جينالا باستادى، قايعىسىن كورسەتپەۋ كەرەك، جارالى جۇرەگىن ءسال دە بولسا باسۋ كەرەك، كوڭىلسىز ۇزاق كۇننىڭ بار سالماعىن ءوزى ارقالاۋى كەرەك.
ونىڭ ازىرشە دوس قىزدارى دا جوق، ءوزىنىڭ قايعىسىن بولىسەتىن ەشكىمى بولمادى.
سەگىزىنشى تاراۋ
بولاشاق باتىر قاراقشى
توم اۋەلى تۇيىق كوشەلەرمەن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ ءبىراز ءجۇردى دە، اقىرى ادەتتە وقۋشىلار ۇيلەرىنە قايتاتىن جولدى ارتقا تاستاپ، ۇزاپ كەتتى. سوسىن تاۋعا قاراي باسى سالبىراپ جاي كەتىپ بارا جاتتى. جول بويى ەكى بۇلاقتى كەشىپ ءوتتى، ويتكەنى بالالاردىڭ اراسىندا ءبىر نانىم بار: ارتتاعى قۋعىنشىنى شاتاستىرۋ ءۇشىن وسىلاي، ءىزىن جاسىرادى. جارتى ساعاتتان سوڭ جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ كارديف تاۋىنىڭ شىڭىندا تۇرعان باي ءۇيىن ارتتا قالدىردى. مەكتەپ تومەنگى اڭعاردا ارەڭ كورىنىپ تۇر. جولاۋشى قالىڭ ورمان ىشىنە ەندى، جالاڭاياق جولعا دا جاقىنداماي جۇرە بەردى دە، جاپىراعى جايىلعان ەمەننىڭ تۇبىندەگى مۇكتىڭ ۇستىنە وتىردى.
مۇندا، ورماندا، تىپ-تىنىش جانە قاپىرىق. ءتۇس كەزىندەگى ءولى ىسسىلىقتان ءتىپتى قۇستار ءانى دە توقتاپ قالعان. تابيعات قالعىپ تۇرعانداي؛ ونىڭ ءتۇسى وقتا-تەكتە تۇمسىعىمەن اعاشتى سوققىلاعان توقىلداقتىڭ دىبىسىنان بۇرىلىپ تۇر. سول تىقىلدان ورمان تىنىشتىعى ءتىپتى قويۋلانىپ، ال جالعىزدىقتىڭ قاسىرەت-قايعىسى ودان سايىن جانىڭدى جەيدى. تومنىڭ جۇرەگىن قايعى كەمىرىپ، تۇنجىراعان تابيعاتپەن ءۇن قوسىپ تۇرعانداي. ول شىنتاعىمەن تىزەسىنە سۇيەنىپ، جاعىن تايانعان كۇيى ءبىراز ويلانىپ وتىر. وعان ءومىر دەگەن جانتالاسقان قاربالاس پەن قايعى-قاسىرەت بولىپ ەلەستەدى جانە جاقىندا عانا قايتىس بولعان دجيممي گودجەسكە قىزىقتى. "مولادا تىپ-تىنىش جاتقان قانداي جاقسى، — دەپ ويلادى ول، -ۇيىقتاپ، نەشە ءتۇرلى تۇستەر كورەسىڭ، سامال جەل كوك ءشوپتى ەركەلەتىپ، جاپىراقتارعا بىردەڭەلەردى سىبىرلايدى، ال سەنى ەشتەڭە مازالامايدى، سەن دە ەشتەڭەنى ۋايىمدامايسىڭ، عاسىردان عاسىرعا". اتتەڭ جەكسەنبىلىك مەكتەپتە ونىڭ بالالارى جاقسى بولسا عوي، ول قۋانىشتان جارىلار ەدى، ءسويتىپ مىنا جەكسۇرىن ومىردەن كەتەر ەدى... ال مىنا قىز... بۇل وعان نە ىستەدى؟ ەشتەڭە. وعان تەك جاقسىلىق تىلەدى. ال ول بولسا، مۇنى يت سەكىلدى قۋىپ جىبەردى — ءيا كادىمگى يتكە ۇقساتىپ. ول قىز ءبىر كەزدە وسى قىلىعىنا وكىنەدى، مۇمكىن، وتە كەش بولار. ءاي، بۇل ماڭگىلىك ەمەس، ۋاقىتشا ولسە عوي!
ءبىراق جاس كەزدە جۇرەكتەر جۇمساق، قالاي قىسساڭ دا، تەز ورنىنا كەلەدى. تومدى وسى دۇنيەنىڭ قىزىقتارى تاعى باۋرادى. ەگەر ول ءدال ءقازىر باسى اۋعان جاققا كەتىپ، قۇپيا جاعدايدا جوق بولىپ كەتسە شە؟ ال، ەگەر الىس ءبىر جاقتارعا، ەشكىم بىلمەيتىن ەلدەرگە، تەڭىزدەردەن ءوتىپ، سودان ورالماي قالسا؟ سوندا بەككي نەعىلار ەكەن؟ ول ءوزىنىڭ سيركتە كلوۋن بولعىسى كەلگەنىن ەسىنە الدى، ءبىراق ەندى سايقىمازاقتىڭ تىرتيىپ دەنەسىنە جابىسقان الا-قۇلا توقىما شالبار كيۋى ونىڭ جان دۇنيەسى رومانتيكالىق مۇنارتقان بيىكتەرىنە سامعاپ تۇرعان شاقتا ءتىپتى كەمىستىك بولىپ كورىندى.
جوق، ول اسكەرگە بارىپ، سولدات بولادى، سوسىن تۇلا-بويى جاراقاتقا، ال ءوزى داڭققا بولەنىپ بىرنەشە جىلدان كەيىن ورالادى. نەمەسە ۇندىلەرگە بارىپ، سولارمەن بىرگە بۋيۆول اۋلاپ، بيىك تاۋلار مەن الىستاعى باتىستىڭ جولسىز ورماندارى ارقىلى قاڭعىرىپ، ءبىر كەزدەرى تاڭەرتەڭ مەن ۇندىلەردىڭ قۇستىڭ قاۋىرسىنىن جاپسىرىپ، ادام قورقاتىن جابايى كەيپىمەن جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كىرىپ كەلسە، سوندا جولداستارى بۇعان قىزىعىپ ادامنىڭ زارەسىن ۇشىرار ايقايىمەن كوزدەرى شاراسىنان شىعار ەدى. جوق، دۇنيەدە بۇدان گورى مىقتىراق كۇشتىلەر بار. ول قاراقشى بولادى! ءيا-يا! ول ەندى ءوزىنىڭ اتاق-داڭققا بولەنگەن بولاشاعىن ەلەستەتتى.ونىڭ اتى اتالعاندا بۇكىل دۇنيەجۇزى زارەسى ۇشىپ قالتىرايتىن بولادى. ول بۋىرقانعان تەڭىزدەردە "داۋىلدىڭ پەرىسى" اتالاتىن، الدىڭعى جاعىندا قارا جالاۋ جەلبىرەگەن قارا كورابلمەن سايراندايدى. اتاق پەن داڭقتىڭ شىڭىنا شىعىپ ەشكىم ويلاماعان جەردەن ءوزىنىڭ شاعىن قالاشىعىنداعى شىركەۋگە بەت-جۇزى قاپ-قارا بولىپ توتىققان، قارا ماقپال بەشپەت ءدال سونداي ماتادان شالبار، بەلبەۋىندە پيستولەتتەر سالبىراپ، جانىندا قانعا بويالا-بويالا تاتتانعان پىشاق، باسىندا جۇمساق قالپاق، قولىندا — قارا جالاۋ، ال جالاۋدا قۋراعان باس سۇيەكتىڭ قاڭقاسى مەن ەكى جىلىكتىڭ بەينەسى — كىرىپ كەلسە عوي! سوندا ول: "مىناۋ توم سويەر، قاراقشى! يسپان تەڭىزدەرىنىڭ ءوش الاتىن قاراقشىسى!" دەپ اينالاداعىلاردىڭ سىبىرىن ەستىپ، قالاي راحات سەزىمگە بولەنەر ەدى!
ءيا، ماسەلە شەشىلدى! ول ءوز جولىن تاڭدادى. ۇيدەن قاشىپ كەتەدى دە، جاڭا ءومىردى باستايدى. كۇنى ەرتەڭ-اق جولعا شىعادى. تاڭەرتەڭ ءازىر بولۋ ءۇشىن ازىرلىكتى ءقازىر باستاۋ كەرەك. ءوزىنىڭ بار بايلىعىن جيناستىرۋى كەرەك. جاقىن جەردە شىرىگەن اعاش جاتىر ەكەن. توم قالتاسىنان بارلوۋ شاپپاسىن الىپ، اعاشتىڭ ءتۇبىن قازا باستاپ ەدى، كەشىكپەي پىشاعى اعاش پا — ايتەۋىر ءبىر نارسەگە ءتيدى. توم ءىشى قۋىس اعاش ەكەنىن بايقادى. ول قولىن الگى قۋىسقا سۇعىپ، دۇعا وقىدى دا، سالتاناتتى تۇردە ءۇن قاتتى.
— جوق نارسە، كەل وسىندا! بار نارسە، قال قاسىمدا!
ول جەردىڭ جوعارى قاباتىن پىشاعىمەن تۇرتكىلەپ كورىپ ەدى، استىندا جۇقا قاراعاي تاقتايشا ەكەن. ول تاقتايشانى الىپ ەدى، استىنداعى كومبە ءۇشىن جان-جاعى الگىدەي تاقتايشادان جاسالعان قۇپيا جاشىك شىقتى. جاشىكتە الەباستردان جاسالعان شاريك جاتىر. توم تاڭدانعاننان ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانىپ، شەكەسىن قاسىدى:
— ەگە-گە! مىنە، كەرەمەت!
ول شاردى لاقتىرىپ جىبەردى دە، ويلانا باستادى. اڭگىمە مىنادا — ونى ءوزى سەنىپ جۇرگەن ناقىل الداپ سوقتى، جولداستارى دا بۇل ناقىلدى ناعىز شىندىق دەپ قابىلدايتىن. ەگەر شاريكتى ناقىلدى ايتىپ وتىرىپ كومسەڭ، ەكى اپتا بويى ونى قوزعامايسىڭ دا، سوسىن بارىپ الگى ناقىلدى قايتالاپ قۇپيا جاشىكتى اشاسىڭ، سەنىڭ وسىعان دەيىن جوعالتقان شاريكتەرىڭنىڭ ءبارى سوندا جاتىر. ءبىراق عاجاپ ەشتەڭە بولمادى، تومنىڭ وسىعان دەيىن سەنىپ جۇرگەنى بوس نارسە بولىپ شىقتى. ول قانشا اڭگىمە ەستىدى بۇل تۋرالى، ءبارى دە ويداعىداي اياقتالاتىن. وسى ادىسپەن ءوزى دە تالاي شاريكتى، ءقازىر ەسىندە جوق، ايتەۋىر تالاي جەرگە كومگەن. ول ويلانىپ-ويلانىپ، اقىرى بۇل جولى ءبىر سيقىر ارالاستى-اۋ دەپ شەشتى. ول قالاي دا بارىنە كوز جەتكىزگىسى كەلىپ، ورتاسىندا قۇيعىش سەكىلدى شۇڭقىر بار تازا توپىراقتى جەردى تاۋىپ، ەرنەۋىنە ەتپەتتەپ جاتىپ:
بىلگىم كەلگەن نارسەنى ايتشى، قوڭىزىم،
بىلگىم كەلگەن نارسەنى ايتشى، قوڭىزىم، —
دەپ قايتالادى. قۇم ءسال قوزعالعانداي بولدى دا، سول ساتتە قارا قوڭىز شىعا كەلدى جانە زارەسى ۇشىپ كەرى كەتتى.
— ءيا، سويلەمەيدى. ياعني سيقىردىڭ ارالاسقانى شىن.
مۇنى بىردەن بىلگەم.
سيقىرشىلارمەن سالعىلاسۋعا ەشكىمنىڭ دە كۇشى جەتپەيتىنىن بىلەتىن تومنىڭ كوڭىلى قۇلازىپ كەتتى. سوسىن باعاناعى ءوزى لاقتىرىپ جىبەرگەن شاريكتى تاۋىپ الۋ تۋرالى باسىنا وي كەلدى جانە ىزدەي باستادى، ءبىراق تابا المادى. ول ءوزىنىڭ قۇپيا جاشىگىنە ورالىپ، شاريكتى لاقتىرعاندا تۇرعان نۇكتەسىن تاپتى دا، قالتاسىنان ءبىر شاريك شىعارىپ، باعاناعى شاريكتى لاقتىرعان جاققا تاستادى دا:
— بار، اعاڭدى ىزدە! — دەدى.
ول شاريكتىڭ قاي ماڭعا توقتاعانىن بايقادى دا، سول جەردەن ىزدەدى. ەكىنشى شاريك الدىڭعىعا جەتپەگەن بولۋ كەرەك نەمەسە اسىپ كەتكەن بولار. ول ىزدەپ-ىزدەپ، اقىرى دەگەنىنە جەتتى: ەكى شاريك تە بىر-بىرىنەن ءبىر فۋتتاي قاشىقتىقتا جاتىر ەكەن. وسى كەزدە جاسىل قىرات جاقتان قاڭىلتىردان جاسالعان ويىنشىق تۇربانىڭ ءالسىز دىبىسى شىققانداي بولدى. توم جالما-جان كۇرتەسىن جانە شالبارىن شەشىپ لاقتىرا سالدى دا، شىرىگەن اعاشتىڭ جانىنان قۋراعان جاپىراقتاردى ىسىرىپ ارشىپ، سول جەردەن قولدان جاسالعان ساداق، وق، اعاش قىلىش جانە قاڭىلتىر تۇربانى شىعاردى، ءوزى تەزدەتىپ قارۋلاردى اسىنىپ الىپ، جاداعاي جالعىز كويلەكپەن جاۋعا قارسى جۇگىرە جونەلدى. اعاشتىڭ قالىڭ جاپىراقتارىنىڭ استىندا تۇرىپ، جاۋاپ بەلگى بەردى دە، سوسىن اياعىنىڭ ۇشىمەن جوعارى كوتەرىلدى، جان-جاعىنا ساقتىقپەن قاراپ قويىپ، ءوزىنىڭ ويدان شىعارعان وتريادىنا داۋىستاپ بۇيرىق بەردى.
— جىگىتتەر، توقتا! مەن بەلگى بەرگەنشە جاسىرىنا تۇرىڭدار!
دجو گارپەر شىعا كەلدى: ول دا جەڭىل كيىنگەن، ول دا باسىنان باشپايىنا دەيىن قارۋ-جاراق ءىلىپ العان. توم داۋىستادى:
— توقتا! مەنىڭ رۇقساتىمسىز شەرۆۋد ورمانىندا جۇرۋگە كىمنىڭ باتىلى بارادى؟!
— گاي گيسبورن ەشكىمنىڭ دە رۇقساتىن قاجەت ەتپەيدى!
— كىمسىڭ سەن؟ كىم...
"ماعان مۇنداي ءسوز ايتاتىن كىم ءوزى؟" — دەپ توم ونىڭ اۋزىنا ءسوز سالدى، ويتكەنى ەكەۋى دە كىتاپتان جاتتاپ العان سوزدەرىن ايتىپ تۇر.
— ماعان بۇلاي زەكىرىپ ءسوز ايتۋعا كىمنىڭ باتىلى بارىپ تۇر؟
— مەن كىممىن؟ مەن — روبين گۋدپىن، وعان ءقازىر-اق سەنىڭ ءولى دەنەڭنىڭ كوزى جەتەدى.
— بۇل سەنبىسىڭ، اتاقتى قاراقشى؟! مىنا كوڭىلدى ورمان ىشىندەگى جولداردى باسىپ الۋ ءۇشىن سەنىمەن قىلىشتاسۋعا دايىنمىن. قورعان!
ولار اعاش قىلىشتارىن سۋىرىپ باسقا قارۋلارىن جەرگە تاستادى، جاۋىنگەرلىك قالىپقا كەلىپ، ونەردىڭ بارلىق ەرەجەسى بويىنشا ناعىز جەكپە-جەك باستالدى: ەكى سوققى جوعارى، ەكى سوققى تومەن.
اقىرى توم ايتتى.
— كانە، توبەلەس بولسا، توبەلەس! قانە، باستا!
ەكەۋى دە شىنداپ كىرىسكەندەرى سونداي، ەنتىگىپ ءارى تەرلەپ كەتتى.
— قۇلاسايشى-ەي! قۇلا، قانە! — دەپ ايقايلادى توم. — سەن نەگە قۇلامايسىڭ؟
— قۇلامايمىن! ءوزىڭ قۇلا — سەن السىرەپ باراسىڭ عوي.
— بۇل نە؟ ماعان قۇلاۋعا بولمايدى. كىتاپتا ولاي جازىلماعان عوي. وندا بىلاي دەلىنگەن: "ول ارقاسىنان ءبىر سوققاندا قانىپەزەر گاي گيسبورن سەسپەي قاتتى". سەن ارتقا بۇرىلىپ، مەن سەنى سوعۋىم ءۇشىن ماعان ارقاڭدى بەرۋگە ءتيىسسىڭ.
بۇل ابىرويلى تۇلعاعا قارسى تۇرۋعا بولمايدى. دجو تەرىس اينالىپ، قاتتى سوققىدان ۇشىپ ءتۇستى.
— ال ەندى — دەدى دجو تۇرىپ جاتىپ، — ەندى سەنى مەن ءولتىرۋىم كەرەك — بۇل ناعىز ادال كۇرەس بولادى.
— ولاي بولمايدى عوي، كىتاپتا ونداي جوق قوي!
— ەندەشە بۇل ادالدىق ەمەس! مەنىڭشە، بۇل وڭباعاندىق!
— جارايدى، دجو، — سەن موناح تاك نەمەسە ديىرمەنىنىڭ ۇلى ماچ بولسايشى، سوسىن تاياقپەن مەنىڭ باسىمنان ۇراسىڭ. نەمەسە قالاساڭ مەن نوتينگەمدىك شەريف بولايىن، ال سەن روبين گۋد بولىپ مەنى ولتىرەسىڭ.
بۇلۇسىنىس دجو گارپەرگە ۇناپ قالدى، سوسىن ويىن ارمەن قاراي جالعادى. ودان كەيىن توم قايتادان روبين گۋد بولدى جانە ونىڭ اسقىنعان جاراقاتىن دۇرىس ەمدەي الماعان وڭباعان موناحينيانىڭ كەسىرىنەن قانىن جوعالتىپ ابدەن تالىقسىدى، ال جىلاپ-ەڭىرەگەن بۇكىل قاراقشىلار توبى بولىپ تۇرعان دجو ونى جىراققا كوتەرىپ اپاردى دا، ونىڭ السىرەگەن قولىنا ساداعىن ۇستاتتى، سوندا توم: "مىنا وق قايدا تۇسسە، سول جەرگە اعاشتىڭ جانىنا جاسىل ورمانعا روبين گۋد بايعۇستى جەرلەڭدەر"، — دەدى، سوسىن ساداعىن تارتىپ، ەندى ءوزى ارتىنا قاراي قۇلايىن دەگەندە قاراسا — اينالا قالاقاي ەكەن — ول ولەتىن ادام سەكىلدى ەمەس ۇشىپ تۇرا كەلدى.
بالالار كيىنىپ، قارۋلارىن جاسىردى دا، وزدەرى بىر-بىرىنەن بۇل زاماندا قاراقشىلار جوق، سيۆيليزاسيا ولاردىڭ ورنىن نەمەن تولتىرا الادى دەپ سۇراپ ۇزاپ بارا جاتتى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءومىر بويى پرەزيدەنتى بولعانشا، ەڭ بولماسا ءبىر جىل شەرۆۋد ورمانىنىڭ قاراقشىلارى بولساق قوي دەدى ەكەۋى دە.
توعىزىنشى تاراۋ
زيراتتاعى تراگەديا
بۇل كەشتە دە توم مەن ءسيدتى كۇندەگىشە توعىز جارىمدا ۇيىقتاۋعا جىبەردى. ولار ۇيقى الدىنداعى دۇعانى وقىپ بولعاسىن، سيد بىردەن ۇيقىعا باستى. ءبىراق توم بەلگىنى قاۋىپپەن شىدامسىزدانا كۇتىپ ۇيىقتامادى. سول ساتتە وعان تاڭ اتىپ قالعانداي سەزىلدى ول ساعات كەشكى وندى سوققانىن ەستىدى. رەنىشتىڭ نەدەن بولاتىنى بەلگىلى ەدى. جۇيكەسى ورە تۇرا كەلگەندەي قوزعالىپ تىپىرشىعاندى تالاپ ەتكەنمەن، توم سيد ويانىپ كەتەدى دەپ دوڭبەكشۋ تۇگىلى قول-اياعىن قوزعاي الماي جاتتى. ول تىرپ ەتپەي جاتقان كۇيى قاراڭعىلىققا كوز تاستايدى. اينالا باسىڭدى اينالدىراتىن تىنىشتىق. بۇل تىنىشتىقتىڭ اراسىنان ءالسىز دىبىستار تالىپ ەستىلگەندەي بولدى. الدىمەن ساعاتتىڭ تىقىلى ەستىلدى. سوسىن ەسكى اعاش بالكالاردىڭ سىنىپ جاتقانداي سىقىرلاعانى، باسپالداقتاردىڭ جاي شيقىلى. تۇسىنىكتى: بولمەلەردە ءۇي يەلەرى كەزىپ ءجۇر. پوللي اپايدىڭ بولمەسىنەن قورىلداعان دىبىس ەستىلدى. ودان سوڭ شىرىلداۋىق شەگىرتكەنىڭ تىنباستان شىرىلداعان ءۇنى — ول قاي جاقتا شىرىلداپ جاتقانىن ادامزاتتىڭ دانىشپانى بولسا دا انىقتاي الماس ەدى. سونىڭ اراسىندا توسەگىنىڭ باس جاعىنان قابىرعاعا جارماسقان ۇشكىرلەۋىك قوڭىز تىقىلداتا باستادى. توم سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى: بۇل — بىرەۋگە اجال ءتونىپ تۇر دەگەن بەلگى. الىستان ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلدى، سالدەن سوڭ ونىڭ ءار جاعىنان جىراقتان باسقا ءبىر ءيتتىڭ ۇلىعانى قۇلاققا كەلدى. توم ازاپتى مينۋتتاردى باسىنان كەشىرىپ جاتىر. ول ۋاقىت دەگەن ءبىتىپ، ەندى ماڭگىلىك باستالعان شىعار دەپ ويلادى. ءارى بەرىدەن سوڭ قالعي باستادى. ساعات ون ءبىردى سوقتى، ءبىراق ول ەستىمەدى. كەنەت ۇيقىلى-وياۋ مىسىقتىڭ جاي مياۋلاعانىن ەستىدى.
جاقىن ماڭدا تەرەزە اشىلدى جانە وسى دىبىستان توم ويانىپ كەتتى. "كەت ءارى، وڭباعان مىسىق!" — دەگەن ايقاي ەستىلدى دە، ىلە اپايدىڭ اعاش سارايىنا قاراي لاقتىرعان شىنى بوتەلكە سارايدىڭ قابىرعاسىنا سوعىلىپ، بىت-شىتى شىققانى ەستىلدى. توم ۇشىپ تۇرا كەلىپ، تەز-تەز كيىندى دە، تەرەزەدەن ءتۇسىپ ءۇيدىڭ توبەسىمەن توڭقاڭداپ بارا جاتىپ بىر-ەكى رەت مياۋلاپ جاۋاپ بەردى، سوسىن سارايدىڭ توبەسىنە سەكىرىپ، ودان جەرگە ءتۇستى. گەكلبەرري فينن قولىندا ولگەن مىسىق، تومەندە كۇتىپ تۇر ەكەن. بالالار جولمەن ءجۇرىپ، كەشىكپەي قاراڭعىلىققا باتىپ كەتتى. جارتى ساعات وتكەندە ولار زيرات ماڭىنداعى بيىك شوپتەردىڭ اراسىنا جەتتى.
زيرات باتىس ۇلگىسىندەگى ەسكى مولالار بولاتىن. قالاشىققا جاقىن قىر باسىندا اينالاسى اعاش شارباقپەن قورشالعان، ءبىراق شارباقتىڭ اعاشتارىنىڭ ءبىرازى ىشكە قاراي، كەيبىرى سىرتقا قاراي قۇلاعان، تىكە تۇرعانى قالماپتى. سويديعان بيىك ءشوپ، بۇتالار وسكەن. ەسكى مولالار وتىرىپ كەتكەن. قۇلپىتاستاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى ءوز ورنىندا تۇرعان جوق، مولالاردىڭ باسىندا قۇرت جەپ شۇرىق تەسىك بولعان تاقتالار قيسايىپ، سۇيەنىش ىزدەگەنمەن، تابا الماي جەرگە تەلمەڭدەپ تۇر. تاقتانىڭ بارىندە ءبىر كەزدەردە: "...پالەنشەگە ماڭگى ەسكەرتكىش" دەپ جازىلعان، ءبىراق ولاردىڭ كوبىندە ارىپتەرى ءسۇرتىلىپ كەتكەن، تۇنگى تۇگىلى، كۇندىزگى جارىقتا دا كورىنبەيدى.
سامال جەل بۇتالاردا ىڭىرسىعانداي، زارەسى ۇشقان تومعا ولگەندەردىڭ جانى ادامدار نەگە بىزگە تىنىم بەرمەيدى دەپ ارىز ايتىپ جاتقانداي كورىندى. دوستار از سويلەدى، وندا دا تەك سىبىرلاسىپ قانا؛ مىنا سالتاناتتى تىنىشتىق، ءتۇن قاراڭعىلىعى، وقيعا ءوتىپ جاتقان جەر -وسىنىڭ ءبارى ولارعا قورقىنىشتى اسەر ەتتى. ولار وزدەرى ىزدەگەن جاڭادان ۇيىلگەن توپىراقتى تاپتى دا، جاقىن جەردەگى قالىڭ جاپىراقتى اعاشتىڭ استىنا تىعىلدى. ولار ۇزاق كۇتكەن سەكىلدى سەزىندى.
جىراقتا ۇكى ايقايلادى، مىنا ءولى تىنىشتىقتى بۇزاتىن ودان باسقا دىبىس جوق. تومنىڭ باسىنا جامان ويلار كەلدى، ول سوسىن اڭگىمەمەن كوڭىلىن بولگىسى كەلدى.
— قالاي ويلايسىڭ، گەككي، — دەپ سىبىرلاپ باستادى. — ءبىزدىڭ مۇندا كەلگەنىمىز ولىكتەرگە ۇناي ما؟
گەكلبەرري سىبىرلاي جاۋاپ قاتتى:
— كىم ءبىلىپتى ولاردى، بىلمەيمىن! قانداي قورقىنىشتى مىندا... راس قوي؟
— قورقىنىشتى بولعاندا قانداي!
ۇزاق ۇنسىزدىك باستالدى؛ ەكى بالا دا وزدەرىنىڭ مۇندا كەلگەنىنە ولىكتەر قالاي قارايدى ەكەن دەپ ويعا باتۋدا. سوسىن توم:
— گەككي، قالاي ويلايسىڭ، ۆيليامس شال ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى ەستىپ جاتىر ما؟
— ارينە، ەستىپ جاتىر. ءوزى ەستىمەگەنمەن، ونىڭ جانى ەستىپ جاتىر.
تاعى ۇنسىزدىك.
— ايانىشتى، — دەدى توم، — مەن ونى ۆيليامس مىرزا دەمەي، ىلعي ۆيليامس دەپ اتاعانمىن. ءبىراق مەن ونى رەنجىتكىم كەلگەن جوق. جۇرتتىڭ ءبارى ونى شال دەپ اتايتىن.
— ولگەن ادامدار جايلى ايتقاندا ساق بولۋ كەرەك، توم. مۇنى ەستىگەن تومنىڭ ەندى اڭگىمەنى جالعاستىرۋعا زاۋقى سوقپادى. كەنەت ول جولداسىنىڭ قولىنا جارماستى:
— Tسس!
— نە بولدى، توم؟
ەكەۋى بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇستى. جۇرەكتەرى دۇرسىلدەپ كەتتى.
— تسس! مىنە، تاعى! قالاي ەستىمەي تۇرسىڭ؟
— مەن...
— ءيا! اقىرى سەن دە ەستىدىڭ.
— قۇدايىم-اي، توم، ولار كەلە جاتىر! كەلە جاتىر! بۇل ولار! نە ىستەيمىز؟
— بىلمەيمىن. ولار ءبىزدى كورەدى دەپ ويلايسىڭ با؟
— وي، توم، ولار دەگەن مىسىقتار سەكىلدى قاراڭعىدا كورەدى عوي. مەن وسىندا نەگە كەلدىم!..
— قوي، سەن قورىقپا... مۇمكىن ولار ءبىزدى قوزعاماس. ءبىز ەشقانداي جاماندىق جاساپ تۇرعانىمىز جوق قوي. ەگەر ءبىز تىپ-تىنىش وتىرساق، ولار ءبىزدى كورمەۋى دە مۇمكىن.
— جارايدى. بايقاپ كورەيىك... قۇدايىم-اي، تۇلا بويىم دىرىلدەپ تۇر!
— تسس! تىڭدا.
بالالار دەمدەرىن ارەڭ الىپ، بىر-بىرىنە بۇرىنعىدان بەتەر تىعىلا ءتۇستى. زيراتتىڭ ەكىنشى جاعىندا كۇبىرلەگەن دىبىس ەستىلدى.
— قارا! قارا! — دەپ سىبىرلادى توم. — اناۋ نە سوندا؟
— ول تامۇقتىڭ وتى! وي، قانداي قورقىنىشتى! قاراڭعىلىقتىڭ اراسىنان ادامداردىڭ سۇلباسى كورىندى.ولاردىڭ الدىنداعى قاڭىلتىر فونار جەر بەتىنە ساۋلە شاشىراتادى.
— بۇل الباستىلار، شاماسى سولاي بولار، — دەدى دە گەكلبەرري سەلك ەتە ءتۇستى. — وزدەرى ۇشەۋ! ءبىزدىڭ شارۋامىز ءبىتتى! سەن دۇعا وقۋدى بىلەسىڭ بە؟
— وقىپ كورەيىن... ەي، سەن قورىقپا — ولار بىزگە تيىسپەيدى. "جاراتۋشى جان يەم، ۇيىقتار الدىندا جارىلقاپ جەبەي گور..."
— تسس!
— نە بولدى، گەك؟
— بۇلار — ادامدار! ايتەۋىر — انىق ءتىرى ادام. ونىڭ داۋىسى مەففي پوتتەرگە ۇقسايدى.
— مۇمكىن ەمەس!
— مەن ونى بىلەم عوي! سەن كورىنبە، دەمالما! ول ءبىزدى كورمەيدى ول ماس ادەتتەگىدەي، — ماسكۇنەم.
— جارايدى. مەن جاي... توقتادى. بىردەمەنى ىزدەيدى... تابا الماي ءجۇر. تاعى بىزگە قاراي كەلە جاتىر... قالاي جۇگىرەدى! تاعى جاقىنداپ كەلەدى. ەندى — ول كەلىپ قالدى! تۋرا بىزگە قاراي.
تاعى ۇزاپ بارادى... تەك، مەن ەكىنشى داۋىستى تانىدىم — ۇندىلىك دجو.
— شىنىندا دا، قارعىس اتقان بۋدان! بۇلاردان گورى جىن-شايتاننىڭ بولعانى دۇرىس ەدى. ولارعا بۇل جەردە نە كەرەك ەكەن؟
سىبىر اياقتالدى، ويتكەنى ءۇش ادام مولاعا جەتتى دە، بالالار جاسىرىنعان جەرگە جاپ-جاقىن كەلىپ توقتادى.
— وسى جەردە، — دەپ ءۇشىنشىسى شامدى كوتەرگەندە جارىق ونىڭ بەتىنە ءتۇستى. بۇل جاس دارىگەر روبينسون ەكەن.
پوتتەر مەن ۇندىلىك دجو زەمبىل مەن ارقان جانە ەكى كۇرەك الىپ، مولانى قازا باستادى. دارىگەر شامدى مولانىڭ باس جاعىنا قويىپ، ءوزى شەگىرشىننىڭ بىرىنە سۇيەنىپ وتىر. ونىڭ بالالارعا جاقىن وتىرعانى سونداي، ولاردىڭ سوزسا قولدارى جەتەر ەدى.
— تەزىرەك، تەزىرەك! — دەدى جايمەن. — ءقازىر-اق اي تۋۋى مۇمكىن.
انالار بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەپ جاۋاپ بەرگەن بولدى دا، قازۋدى جالعاستىرا بەردى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كۇرەكتەردىڭ ۇساق تاستار مەن ۇيىسقان توپىراقتى كۇرەپ لاقتىرعان دىبىسى ەستىلىپ تۇردى. اقىرى كۇرەكتىڭ اعاشقا سوعىلعانى ەستىلدى: كۇرەك تابىتقا سوعىلدى، بىرنەشە مينۋت وتكەندە قوزعاۋشىلار ونى جوعارى شىعاردى. سول كۇرەكتەرمەن تابىتتىڭ قاقپاعىن اشىپ، ءولى دەنەنى قالاي بولسا سولاي جەرگە تاستاي سالدى. سول ساتتە بۇلتتىڭ اراسىنان اي شىعىپ، جارىعى ولىكتىڭ سۇپ-سۇر بەتىنە ءتۇستى. زەمبىلدى قوزعاپ، وعان دەنەنى سالدى، ودەيالمەن جاۋىپ، ارقانمەن بايلادى. پوتتەر ۇلكەن شاپپا پىشاق شىعارىپ، ارقاننىڭ سالبىراعان ۇشىن كەستى دە:
— مىنە، سىنىقشى، ءبىز وسىنداي لاس جۇمىستى بىتىردىك. ەندى بىزگە تاعى ءبىر بەستىكتى بەرىڭىز، ايتپەسە ول وسىلاي قالادى، — دەدى.
— دۇرىس! — دەپ دجو قوستادى.
— بۇل نە؟ — دەپ دارىگەر قارسىلىق ءبىلدىردى. — سىزدەر اقشانى الدىمەن تولە دەدىڭىزدەر. مەن ءبارىن تولەدىم عوي.
— تولەۋىن تولەدىڭىز ءسىز، ءبىراق ءبىزدىڭ سىزبەن ايىرىساتىن باسقا ءبىر ەسەبىمىز بار، — دەدى دجو دارىگەرگە جاقىنداپ. دارىگەر ورنىنان تۇردى. — وسىدان بەس جىل بۇرىن ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ اس بولمەسىنە كەلگەنىمدە، سىزدەر مەنى قۋىپ شىقتىڭىزدار. مەن ماعان تاماق بەرۋدى سۇرادىم، ال مەنى قاڭعىپ جۇرگەن ۇرىعا ۇقساتىپ ەسىكتەن يتەرىپ تاستادىڭىزدار. ال مەن ءجۇز جىلدان كەيىن بولسا دا اقىمدى تولەيمىن دەگەنىمدە اكەڭىز مەنى قاڭعىباستىعى ءۇشىن دەپ تۇرمەگە وتىرعىزدى. ءسىز وسىنىڭ ءبارىن ۇمىتتى دەپ ويلايسىز با؟ جوق، ۇندىلىكتەردىڭ قانى مەندە بەكەر قايناپ جاتقان جوق. ەندى ءسىز مەنىڭ قولىمداسىز جانە ءبىز سىزبەن ەسەپ ايىرامىز، ءبىلىپ قويىڭىز!
ول قاھارىن توگىپ جۇدىرىعىن دارىگەردىڭ ءدال بەتىنە جاقىنداتتى. ال دارىگەر كۇتپەگەن جەردەن قولىن سەرمەپ ءبىر سوعىپ انا وڭباعاندى جەرگە سۇلاتتى. پوتتەردىڭ قولىنان پىشاعى ءتۇسىپ كەتتى، ول سوسىن ايقاي سالدى:
— ەي، ءسىز نەمەنە! جولداسىمدى ساباتىپ قويمايمىن مەن!
ول سوسىن دارىگەرگە ۇمتىلدى. ەكەۋى توبەلەسە كەتتى، اياقتارىمەن كوك ءشوپتى تاپتاپ، وكشەلەرى جەرگە كىرىپ، ءبىر-بىرىن جۇدىرىقتاپ جاتىر. دجو ەكى كوزى قانتالاپ، وشپەندىلىكتىڭ ورتىنە ورانعانداي، پوتتەردىڭ جەردە جاتقان پىشاعىن الىپ، مىسىققا ۇقساپ بۇكشيىپ، پىشاق سالۋ ءۇشىن ىڭعايلى ءساتتى كۇتىپ اينالا جۇگىردى. كەنەت دارىگەر قارسىلاستىڭ قۇشاعىنان بۇلقىنىپ شىعىپ ۆيليامستىڭ مولاسىنان شىققان ۇلكەن تاقتايمەن پوتتەردى ءبىر قويىپ ەدى، اناۋ ۇشىپ ءتۇستى، وسى كەزدە بۋدان قولىنداعى پىشاقتى سابىنا دەيىن بويلاتىپ جاس جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە سالدى. جىگىت تەڭسەلىپ بارىپ، پوتتەردىڭ ۇستىنە قانى سورعالاعان كۇيى قۇلادى. وسى ساتتە ايدىڭ بەتىن بۇلتتار باستى دا، مىنا قورقىنىشتى كورىنىس قاراڭعى ساحناعا كومىلىپ قالدى. زارەلەرى ۇشقان بالالار جان-جاقتارىنا قاراماستان قاراڭعىلىققا ورانىپ قاشىپ بارادى.
اي بۇلتتاردىڭ اراسىنان قايتا كورىنگەندە، دجو ويعا باتقان كۇيى ەكى دەنەنىڭ جانىندا ءبىراز تۇردى. دارىگەر تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەپ ەكى رەت دەمىن الدى دا سوسىن ءۇنسىز قالدى.
— مىنە، شايتان العىر، ءبىز ەسەبىمىزدى ايىرىستىق! — دەدى بۋدان جاي داۋىسپەن. ول ولىكتى قوزعاپ، پىشاعىن سۋىرىپ الدى دا، پوتتەردىڭ وڭ قولىنا سالىپ، بوس قالعان تابىتتىڭ ۇستىنە وتىردى. ءۇش، ءتورت، بەس مينۋت ءوتتى. پوتتەر قوزعالىپ ىڭىرسي باستادى. ول قولىنداعى پىشاقتى قىسىپ ۇستاپ، كوز الدىنا اكەلدى، سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى دە، جەرگە ءتۇسىرىپ الدى؛ سوسىن تۇرىپ، جانىنداعى دارىگەردىڭ ءولى دەنەسىن ىسىرىپ تاستادى دا، ونىڭ جۇزىنە قارادى؛ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، بۋداننىڭ وعان قادالعان كوزىنە تاپ بولدى.
— قۇدايىم-اي! بۇل قالاي بولدى، دجو؟ — دەدى.
— وڭباعان ءىس بولدى! — دەدى اناۋ ورنىنان قوزعالماي. — سەن ونى نە ءۇشىن جايراتتىڭ؟
— مەن؟ مەن ەشتەڭە ىستەگەن ەمەسپىن.
— جارايدى، ايتقان ەكەنسىڭ! مۇنىڭمەن وزىڭە كومەكتەسە المايسىڭ!
پوتتەردىڭ ءوڭى قاشىپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— مەنىڭ ماستىعىم كەتتى دەپ ەدىم. بۇگىن كەشتە ىشپەۋىم كەرەك ەدى. باسىم ءالى دىزىلداپ تۇر — وسىندا كەلە جاتقاندا مۇنداي ەمەس ەدى. مەن تۇماندا جۇرگەندەيمىن، ەشتەڭە ەسىمدە جوق. دجو، سەن شىنىڭدى ايتشى، ەسكى دوسىم، مىنانى شىنىمەن مەن بە جايراتىپ سالعان؟ مەنىڭ ونى ولتىرگىم كەلگەن جوق ەدى عوي، مۇنداي وي باسىما كەلگەن ەمەس — ارىممەن، جانىممەن انت ەتەم، دجو! ايتشى ماعان، قالاي بولدى، دجو؟ قانداي وڭباعاندىق! سونداي جاپ-جاس... ءوزى بولاشاعىنان ءۇمىت ەتكەن دارىگەر ەدى...
— ەكەۋىڭ جاعالاسا كەتتىڭدەر؛ ول تاقتايمەن سەنىڭ باسىڭا قويىپ قالدى: سەن ۇشىپ ءتۇستىڭ. سوسىن ۇشىپ تۇردىڭ دا، ەسى اۋىسقان ادامداي قالتىراپ-دىرىلدەپ ءجۇردىڭ، كەنەت پىشاققا جارماستىڭ دا ول سەنى تاعى ۇرعالى جاتقاندا كەۋدەسىنە سۇقتىڭ. سودان كەيىن سەن ەس-تۇسسىز قۇلادىڭ دا، كەسكەن اعاشتاي قوزعالماي قالدىڭ.
— وي، مەن نە ىستەگەنىمدى بىلسەم عوي! وتىرىك ايتسام، جەرگە كىرىپ كەتەيىن. ءبارى اراقتان — مەن ماس ەدىم — قىزىنىپ كەتتىم وعان قوسا... مەن ءتىپتى پىشاقتى قالاي ۇستاۋدى دا بىلمەيمىن عوي. دجو، راس، تالاي توبەلەسۋگە تۋرا كەلدى، جاسىراتىنى جوق، ءبىراق قولىما پىشاق العان ەمەسپىن، تەك جۇدىرىقپەن... مۇنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى... دجو، مەنى ۇستاپ بەرە كورمە! مەن سەنى جاقسى كورەتىن ەدىم عوي. دجو، ءارقاشان سەنىڭ ءسوزىڭدى سويلەدىم، ساعان جاق بولدىم. ەندى شىعار، شىن عوي؟ سەن ەشكىمگە ايتپايسىڭ عوي، دجو؟
بەيشارا كىسى ولتىرگەننىڭ اياعىنا جىعىلىپ، جالىندى. ال اناۋ وعان سەزىمسىز ءمان بەرمەي قارادى.
— جارايدى، مەفف پوتتەر، سەن ءارقاشان دا مەنىمەن دوس بولدىڭ، ار-نامىسىڭ تازا ەدى، مەن سەنى ەشكىمگە دە ۇستاپ بەرمەيمىن. مازالانبا، مەن شىن ايتام. اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى.
— دجو، سەن پەرىشتەسىڭ، قۇداي اقى! اقىرعى دەمىمە دەيىن ساعان العىس ايتامىن. پوتتەر جىلاپ جىبەردى.
— جارار ەندى! قىڭسىلايتىن ۋاقىت ەمەس! سەن انا جولمەن بار، ال مەن مىناۋمەن كەتەيىن، بايقا، ايعاق بولاتىن ارتىڭا ءىز قالدىرما!
پوتتەر بۇلكىلدەپ كەتىپ بارادى، سوسىن تەزىرەك ءجۇردى، اقىرىندا بار پارمەنىمەن جۇگىرە جونەلدى.
بۋدان ونىڭ سوڭىنان قاراپ، كۇبىرلەدى:
— ەگەر، شىنىندا دا، دارىگەردىڭ سوققىسىنان جانە ىشكىلىكتەن ونىڭ ەسىنەن تانعانى راس بولسا، ول جاقىن ارادا پىشاق تۋرالى ەسىنە دە المايدى. ەگەر ەسىنە تۇسە قالسا، مولاعا قايتا بارۋعا قورقادى — قىت-قىتتاعان تاۋىق، ەزۋىنەن سىلەكەي اققان بەيشارا!
ەكى-ۇش مينۋت وتكەندە، جاڭا ولتىرىلگەن ادامعا، جايماعا ورالعان ولىككە، قاقپاعى جوق تابىتقا، بەتى اشىلعان قابىرگە اسپاننان اي عانا قاراپ تۇردى. اينالا تۇگەل تىنىشتىققا وراندى.
ونىنشى تاراۋ
ءيتتىڭ ۇلىعانى — جاماندىقتىڭ بەلگىسى
بالالار قالاشىققا اياقتارى جەرگە تيمەي جۇگىردى. ولاردىڭ زارەلەرى ۇشقانى سونداي، سويلەۋگە شامالارى كەلمەدى. ەكەۋى مەزگىل-مەزگىل قاۋىپتەنە ارتقا قاراپ قويادى، بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتىر ما دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. جولدا كەزدەسكەن بۇتانىڭ ءبارى بۇلارعا ءتىرى ادام سياقتى كورىنەدى، ونى كورگەن سايىن بۇلاردىڭ زارە-قۇتى قاشادى. بۇلار قالا شەتىندەگى اعاش ۇيلەردىڭ جانىنان وتكەندە توبەتتەر ويانىپ، ۇرە باستادى. يتتەردىڭ ۇرگەنى بالالارعا قانات بىتىرگەندەي اسەر ەتتى.
— تىم بولماسا، تەرى يلەيتىن ەسكى ۇيگە دەيىن جەتسەك، — دەپ سىبىرلادى توم ەنتىككەن كۇيى. -بۇدان ءارى شامام جوق...
گەكلبەرري جاۋاپ بەرمەدى: ول دا جىلدام جۇگىرگەننەن القىنىپ قالدى. بالالار وزدەرى ىشىنە كىرگىسى كەلگەن، ءبىر كەزدە تەرى يلەنگەن ەسكى ۇيگە كوزدەرىن الماي قارادى، ەڭ سوڭعى كۇشتەرىن جيىپ جۇگىردى. اقىرى ەكەۋى ەسكى ۇيگە دە جەتتى، يىقتاسا اشىق ەسىكتەن ەنىپ، ەسكى ۇيدەگى قاراڭعىلىققا ورانىپ ەدەنگە جاتا-جاتا كەتتى. ولار باقىتتى ەدى، ءبىراق ولەردەي شارشاعان بولاتىن. كىشكەنە دەم العاسىن توم:
— گەكلبەرري، سەن قالاي ويلايسىڭ، مۇنىڭ اياعى نە بولادى؟ — دەدى جاي ءتىل قاتىپ.
— ەگەر روبينسون دارىگەر ولسە، اقىرى دار اعاشى بولادى.
— ءيا دەيسىڭ، مۇمكىن ەمەس!
— سولاي بولۋى مۇمكىن،توم.
توم ويلانىپ قالدى دا، ءبىر مينۋتتان سوڭ:
— ولاردى كىم كورسەتەدى؟ ءبىز بە؟
— سەن نە؟ بۇل قالاي سوندا؟ ەگەر سەن ايتقانداي بولسا، ۇندىلىك دجونى دارعا اسپاي بوساتسا، ول ءبىزدى جوق قىلادى، شىن ايتام! وندا ەكەۋمىزگە اجال كەلەدى دەي بەر. مۇنىڭ ەكەۋمىزدىڭ ەدەندە جاتقانىمىز سەكىلدى شىندىق بولارى ءسوزسىز.
— مەن ءوزىم دە سولاي ويلايمىن، گەك.
— ەگەر بىرەۋ كورسەتۋى كەرەك بولسا، مەيلى مەفف پوتتەر كورسەتسىن؛ ونىڭ وسىلاي ىستەۋگە اقىماقتىعى جەتەدى. ىلعي ماس... توم ۇندەمەدى، ول تاعى ويلاندى. اقىرى:
— گەك، مەفف پوتتەر ەشتەڭەنى بىلمەيدى عوي...
كىسى ءولىمى تۋرالى قالاي كورسەتەدى ول؟
— سوندا قالاي ەشتەڭە بىلمەيدى؟
— ونىڭ قيىن ەشتەڭەسى جوق، دارىگەر پوتتەردى مولانىڭ تاقتايىمەن سوعىپ جاتقاندا، دجو دارىگەرگە پىشاق سالدى عوي. ول قايدان كورەدى، نەنى كورەدى؟ ءولىم تۋرالى ول نە ايتادى؟
— شايتان العىر، سولاي ەكەن عوي، توم!
— سوسىن، سەن ويلاشى، — مۇمكىن سول سوققىدان پوتتەر ەسىنەن ايىرىلىپ قالعان بولار.
— جوق، توم، ولاي ەمەس شىعار. ول ماستاۋ بولدى عوي. مەن ونى بىردەن بايقادىم. ىلعي ءىشىپ جۇرەدى... مەنىڭ اكەم ىشكەن كەزدە ونىڭ باسىنان نەمەن ۇرساڭ دا، ول مىڭق ەتپەيدى، راس ايتام! ول ءوزى دە وسىلاي دەپ بىرنەشە رەت ايتتى. ياعني مەفف پوتتەر دە سونداي. ەگەر پوتتەر ىشپەگەن، cay بولسا، ول باعاناعىداي سىيلىقتان ءولىپ كەتەر ەدى... كىم بىلەدى...
تاعى ۇنسىزدىك باستالدى؛ توم تاعى دا ويعا باتتى.
— گەككي، ايتىپ قويمايتىنىڭا سەنىمدىسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى اقىرى.
— قالاي بولعاندا دا، توم، ءبىز ۇندەمەۋىمىز كەرەك. ءوزىڭ بىلەسىڭ انا الباستى بۋدان... ەگەر ءبىز ايتساق، ال ول ءتىرى قالسا، ەكەۋمىزدى مىسىققا ۇقساتىپ سۋعا باتىرادى. جانە توم، بىلەسىڭ بە؟ قانە ءبىز ەشقاشان ءتىس جارمايمىز دەپ بىر-بىرىمىزگە انت بەرەيىك. بارىنەن وسى دۇرىس.
— دۇرىس، گەك. ەڭ دۇرىسى وسى. قولىمىزدى كوتەرىپ، انت ەتەمىز: ءبىز...
— جوق،بۇل جاعدايدا ولاي بولمايدى... ءجا، ۇساق-تۇيەك، مىسالى، قىزدارمەن بىرگە جۇرگەندە سولاي ىستەۋگە بولادى، ويتكەنى ولاردىڭ بىردە بولماسا بىردە اۋىزدارىنان شىعىپ كەتەدى؛ ال مىنانداي ۇلكەن شارۋادا كەلىسىم جازباشا بولعانى دۇرىس. جانە قانمەن جازىلۋى كەرەك.
توم بۇل پىكىردى جانىمەن قوستادى. قۇپيا، قورقىنىشتى قاراڭعىلىق وسى تۇنگى وقيعالارمەن ۇندەسىپ تۇر. ول ەدەننەن ايدىڭ جارىعىمەن شاعىلىسقان تازا قاراعاي اعاشتى كوتەردى، قالتاسىنان "قىزىل جوسانى" شىعاردى دا، تىزەرلەپ وتىرىپ ايدىڭ جارىعىمەن مىناداي سوزدەردى جازدى:
گەك فينن جانە توم سويەر ەكەۋى بۇل ءىس تۋرالى اۋىزدارىن اشپاۋعا انت ەتەدى. ەگەر ولار بۇل تۋرالى ايتسا، ولار سول جەردە قۇلاپ، جاندارىن تاپسىرسىن.
گەكلبەرري تومنىڭ ادەمى جازۋىنا، ويىن دۇرىس جەتكىزگەنىنە ەسى شىعىپ قۋاندى. ول كۇرتەسىنىڭ ىشكى وڭىرىنەن تۇيرەۋىش الىپ، ساۋساعىن قاناتقالى جاتىر ەدى. توم ونى توقتاتتى:
— توقتا! تۇيرەۋىش جەز عوي. جەز ۋلى بولادى.
— ۋلى بولادى؟ قانداي ۋ؟
— كادىمگى ۋ، جۇتىپ كور — سوندا ۋ ەكەنىن بىلەسىڭ.
توم ءجىپ وراعان ينەلەرىنىڭ ءبىرىن الدى، سوسىن ەكەۋى كەزەكتەسىپ ۇلكەن ساۋساقتارىن قاناتىپ، تامشىلاتتى.
وسىلاي بىرنەشە رەت قان تامشىسىن جيىپ، كىشكەنە ساۋساقتى قالام ورنىنا پايدالانىپ، توم ءاتى-جونىنىڭ ءبىرىنشى ارىپتەرىن جازدى دا، سوسىن گ.ف ارىپتەرىن جازۋدى گەكلبەرريگە ۇيرەتتى. انت بەرىلدى. ولار تاقتايدى سالتاناتتى تۇردە قابىرعاعا جاقىن جەرگە كومدى. ويتكەنى بۇلاردىڭ تىلدەرىن جالعاعان شىنجىر ماڭگىلىككە كىلتتەندى، ال ول كىلتتىڭ اشقىشى الىسقا تاستالدى.
جارتىسى قيراعان ءۇيدىڭ ەكىنشى جاعىنان ءبىر كولەڭكە ءجۇرىپ وتكەندەي بولدى، ءبىراق بالالار ونى بايقاعان جوق.
— توم، — دەپ سىبىرلادى گەكلبەرري، — وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ەشكىمگە ەشنارسە ايتپايتىنىمىزعا سەنىمدىسىڭ بە؟ ەشقاشان؟
— ارينە، سەنىمدىمىن. قانداي جاعدايدا بولسا دا، بىزدە ءۇن جوق. ەگەر باسقاشا بولسا، ءبىز سول جەردە ءولىپ قۇلايمىز. سەن ۇمىتتىڭ با؟
— ءيا... شىنىندا دا... ارينە.
ولار ءبىرازعا دەيىن سىبىرلاسىپ جاتتى.
كەنەت بۇلاردان ونشاقتى قادام جەردە، قابىرعانىڭ سىرتىندا يت ءۇرىپ سارناپ قويا بەردى. بالالار زارەسى ۇشىپ بىر-بىرىنە تىعىلا ءتۇستى.
— كىمگە ءۇرىپ جاتىر اناۋ؟ — ارەڭ دەمالىپ سىبىرلادى گەكلبەرري. — ساعان با، ماعان با؟
— بىلمەيمىن... تەسىكتەن سىعالاپ قاراشى! تەزىرەك!
— جوق، سەن قارا!
— قاراي المايمىن، گەك! قاراي المايمىن!
— قويسايشى، توم! انە تاعى ۇلىدى!
— قۇدايىم-اي، قۋانىشتىمىن! — دەپ سىبىرلادى توم. — مەن تانىدىم ءيتتى... داۋىسىنان: ول بۋلل حاريبسون.
— قۇدايعا شۇكىر! بىلەسىڭ بە، مەن ولەردەي قورقىپ كەتتىم — مەن ونى قاڭعىپ جۇرگەن يت قوي دەپ ويلاپ ەدىم.
يت تاعى ءۇردى. بالالار تاعى تۇنجىراپ قالدى.
— وي، جوق! بۇل ول يت ەمەس،— دەپ سىبىرلادى گەكلبەرري. — قاراشى، توم!
توم قورىققاننان دىرىلدەپ كەتتى، تەسىكتەن سىعالادى دا، ەستىلەر-ەستىلمەس ۇنمەن:
— وي، گەك، بۇل قاڭعىپ جۇرگەن يت! — دەدى.
— توم، قاراشى تەزىرەك: كىمگە ءۇرىپ تۇر؟
— ءبىز ەكەۋمىزگە شىعار، گەك. ەكەۋمىز قاتار تۇرمىز عوي، بىر-بىرىمىزگە ءتىپتى جاقىن تۇرمىز.
— وي، توم، ءبىز قۇرىدىق! مەن قايدا تۇسەتىنىمدى بىلەمىن. مەن دەگەن ناعىز كۇناكار، وڭباعان بالامىن...
— ال مەن شە؟ وزىمە سول كەرەك! مەكتەپكە بارماۋ، ىستەمە دەگەندى ىستەۋ وسىلاي اياقتالادى. ەگەر مەن شىن نيەتىممەن تالپىنسام، سيد سەكىلدى جاقسى بالا بولار ەدىم عوي، جوق، جوق، تالپىنعان ەمەسپىن. ەگەر مىنا كولدەنەڭنەن امان قۇتىلسام، كۇندىز-تۇنى جەكسەنبىلىك مەكتەپتە بولار ەدىم.
توم مىرسىلداپ جىلاي باستادى.
سەن بە وڭباعان؟ — گەكلبەرري دە جىلامسىرادى. — سەن، توم سويەر، شايتان العىر، سەن مەنىمەن سالىستىرعاندا ناعىز پەرىشتەسىڭ! وي، قۇدايىم، مەن تىم بولماسا سەنىڭ جارتىڭداي وڭباعان بولسام عوي!
توم جاسىن جۇتىپ سىبىرلادى:
— قارا، گەك، ول بىزگە قۇيرىعىن بەرىپ تۇر!
گەك قارادى دا، قۋانىشتان جۇرەگى جارىلا جازدادى.
— ءيا، قۇيرىق جاعى بىزگە قاراپ تۇر... تاماشا! ول بۇرىن دا سولاي تۇر ما ەدى؟ ءبىراق كىمگە ءۇرىپ تۇر؟
ءيتتىڭ ۇرگەنى باسىلدى. توم قۇلاعىن ءتۇرىپ ەلەڭ ەتتى.
— تسس! بۇل نە؟ — دەدى ول سىبىرلاپ.
— شوشقانىڭ دىبىسى سەكىلدى... جوق، توم، بىرەۋ قورىلداپ جاتىر.
— شىنىندا دا. قايدا قورىلداپ جاتىر، گەك؟
— مەنىڭشە، ءۇيدىڭ انا باسىندا. قورىل سول جاقتان ەستىلىپ تۇرعان سەكىلدى.
سول جەردە كەيدە اكەم شوشقالارمەن بىرگە تۇنەپ جۇرەتىن ەدى، ءبىراق مىناۋ ول ەمەس.
ول كەيدە سونداي قاتتى قورىلدايدى — زارەڭ ۇشادى. جانە ول ەندى ءبىزدىڭ قالاعا كەلە المايدى دەپ ويلايمىن.
ساياحاتتا كەزدەسەتىن ءتۇرلى وقيعالاردى باستان كەشىرۋگە دەگەن قۇشتارلىق بالالاردا قايتا وياندى.
— گەك، مەن الدىمەن جۇرسەم، سەن كورۋ ءۇشىن باراسىڭ با؟
— بارعىم جوق، توم. مۇمكىن ول جەردە ۇندىلىك دجو جاتقان شىعار؟
توم سەسكەنىپ قالدى. ءبىراق بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعى باسىم بولدى دا، ەكەۋى دە بارىپ كورۋگە ۇيعاردى. اياقتىڭ ۇشىمەن باسىپ، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءجۇرىپ، ۇيقىداعى ادامعا جاقىندادى. وعان بىرنەشە قادام قالعاندا، توم ءبىر تاياقتى باسىپ كەتتى، تاياق ساتىر ەتىپ سىنىپ قالدى. ۇيقىداعى ادام ىڭقىلداپ، ەكىنشى جاعىنا اۋدارىلىپ جاتىپ ەدى، اي ساۋلەسى بەتىنە ءتۇستى. بۇل مەفف پوتتەر بولىپ شىقتى. بالالاردىڭ تامىرى سوقپاي، قان ۇيىپ قالعانداي كۇيدە ەدى، ونىڭ ۇستىنە اناۋ قوزعالعاندا بۇلار نە ىستەرىن بىلمەدى؛ سوسىن بارىپ ولاردىڭ قورقىنىشى تارقاي باستادى. ولار جايمەن ءارى قاراي ءوتىپ، ءبىراز قادام اتتاعاننان كەيىن ەكەۋى ەكى جاققا كەتە بەرىپ ەدى، كەنەت تۇنگى تىنىشتىقتى جاڭعىرتىپ تاعى يت ءۇردى. ولار جالت قاراسىپ ەدى، پوتتەردىڭ جاتقان جەرىنەن ەكى قادامداي قاشىقتىقتا بۇلار بۇرىن كورمەگەن يت تۇر: ونىڭ بەت جاعى پوتتەرگە قاراعانمەن، تۇمسىعىن اسپانعا كوتەرىپ ۇرەدى.
— ول اناعان ءۇرىپ تۇر عوي! — دەپ بالالار قوسىلىپ ايقايلاپ جىبەردى.
— توم، سەن بىلەسىڭ بە؟ دجونني ميللەردىڭ ءۇيىنىڭ جانىندا قاڭعىباس يت بار دەسەدى — وسىدان ەكى اپتا بۇرىن — ءتۇن ورتاسىندا ەشكىەمەر دەگەن قۇس ونىڭ بولمەسىنە ۇشىپ كەلىپ، باسپالداقتىڭ جانىنا وتىرىپ سايراپتى، ال ول ۇيدە ءالى ەشكىم ولگەن جوق.
— ءيا، مەن بىلەمىن. سوندا نە بولدى؟ گرەسي ميللەر سول سەنبىدە وت جانىپ جاتقان پەشكە قۇلاپ، كۇيىپ قالدى ەمەس پە؟!
— ءيا، ءبىراق ول ولگەن جوق. ولمەك تۇگىلى، سەمىرىپ كەلە جاتىر.
— جارايدى، توقتاي تۇر كورەرمىز نە بولارىن. ول ايەلدىڭ مەففي پوتتەر سەكىلدى شارۋاسى بىتكەن. نەگرلەر سولاي دەيدى، ال ولار بۇل جاعىن جاقسى بىلەدى.
سوسىن بالالار ويعا شومىپ ايىرىلىستى.
توم ءوزىنىڭ ۇيىقتايتىن بولمەسىنە تەرەزەدەن كىرگەندە تاڭ اتىپ قالىپ ەدى. شەشىنىپ جاتىپ دىبىس شىعارماس ءۇشىن ءبارىن جاسادى جانە مۇنىڭ باتىل ىستەرى جايلى ەشكىمنىڭ بىلمەگەنى ءۇشىن ءوزىن قۇتتىقتادى. جاي عانا قورىلداپ جاتقان سيد شىنىندا ۇيىقتاماعان ەدى.
توم كوزىن اشقان كەزدە، سيد كيىنىپ ۇلگەرىپ، كەتىپ تە قالعان. ساعات ءبىراز بولعانعا ۇقسايدى: اۋا دا، كۇننىڭ ساۋلەسى دە وسىنى سەزدىرىپ تۇر. توم تاڭعالدى. مۇنى نەگە ەشكىم وياتپادى، نەعىپ كۇندەگىشە جۇلقىلامادى؟ وسى وي ونىڭ كوڭىلىنە الدەقانداي ءقاۋىپ ۇيالاتتى. تەز كيىنىپ ۇلگەرىپ، ۇيقىسى كەلىپ، ءارى شارشاپ تۇرسا دا، تومەنگە ءتۇستى.
وتباسى تۇگەل دەرلىك ۇستەل باسىندا ەكەن، الايدا ەرتەڭگى تاماق ءبىتىپ قالىپتى. تومعا ەشكىم ءتىل قاتقان جوق، ءبىراق كوزدىڭ ءبارى ودان بۇرىلىپ كەتتى جانە بولمەدەگى سونداي ءبىر سالتاناتتى تىنىشتىق قىلمىسكەردىڭ جۇرەگىن سۋىقتىقپەن جانشىعانداي بولدى. ول وتىردى، ءوزىن كوڭىلدى ۇستادى. بوس نارسە — ەشكىمدە ءۇن جوق! ءتىپتى تىم بولماسا بىرەۋى ەزۋىن تارتساشى! سوسىن ول دا ءۇنسىز قالدى، جۇرەگىن قايعى ورادى.
تاڭعى استان كەيىن اپايى ونى شەتكە شاقىرىپ ەدى، توم بىر-ەكى دۇرەمەن بىتەتىن بولدى دەگەن ۇمىتپەن كوڭىلدەنىپ كەتتى؛ ءبىراق ولاي بولماي شىقتى. پوللي اپاي جىلاپ، شاعىم ايتا باستادى. اپايدىڭ كارى جۇرەگىن جارۋعا قالاي ونىڭ ءداتى شىدادى، اقىرى اياعىندا نە جاساعىسى كەلسە، سونى جاسا دەدى: اپايىنىڭ اعارعان سامايىن ۇياتپەن بوياپ، مولاعا ەرتەرەك كەتۋىنە، ءوزىن-وزى ماسقارا ەتۋىنە — وعان ءبارىبىر ەم قونبايدى، مۇنى تۇزەتەم دەۋ — بوس شارۋا؛ ەندىگى جەردە اپاي مۇنىڭ ومىرىنە ارالاسپايدى. بۇل مىڭ رەت شىبىرتقىمەن ۇرعاننان اۋىر ەدى، تومنىڭ جۇرەگى شانشىپ قويا بەردى. ول دا جىلادى، كەشىرىم سۇرادى، بۇدان بىلاي تۇزەلەتىنىن قايتا-قايتا ايتتى، اياعىندا ونى بوساتتى، ءبىراق مۇلدە كەشىرىم بولعانىن كورە دە، سەزە دە المادى جانە وعان بۇرىنعىداي سەنىم ەندىگى جەردە بولمايتىنىن بايقادى.
ول باسى اۋعان جاققا جۇرە بەردى، بۇدان باقىتسىز ادام جوقتاي سەزىندى، ءتىپتى سيدتەن ءوشىن الۋدى دا ويلامادى، ال ول مۇنىڭ كوزىنە تۇسپەيىن دەپ، بۇعان جاقىنداماستان ارتقى ەسىكتەن زىتىپ وتىردى. توم قاسىرەت شەككەندەي تۇنەرگەن كۇيى قىبىرلاپ مەكتەپكە كەلدى، دجو گارپەرمەن بىرگە كەشە مەكتەپكە كەلمەگەندەرى ءۇشىن ارقالارىن شىبىرتقىعا توستى. جازالاۋ ۇستىندە ونىڭ كەيپى ۇلكەن قايعىعا باتقان ادامداي، مىناۋ دۇرە سوعۋ — ۇساق-تۇيەك بولىپ سەزىنەتىندەي كورىندى. ورنىنا كەلىپ وتىرعاندا ول پارتاعا سۇيەنگەن كۇيى قوس قولىمەن يەگىن تايانىپ تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى جوق قاسىرەتكە تولى جانارىن قابىرعاعا قادادى. شىنتاعىنىڭ استىندا قاتتى ءبىر نارسە جاتقانداي بولدى. توم وعان قاراعان دا جوق. اقىرى الگى زاتتى كوڭىلسىزدەۋ قولىنا الدى. قاعازعا ورالعان، توم اشتى. قاتتى كۇرسىنگەن دىبىس كوكىرەگىنەن شىعىپ كەتتى — جۇرەگى تاس-تالقان بولدى. ول اشىق پەشتىڭ شىلتەرىنەن جاسالعان مىس دوڭگەلەك ەدى.
تۇيەنىڭ ارقاسىن ءبىر تال قامىس جاۋىر ەتتى دەگەن ءسوز.
ون ءبىرىنشى تاراۋ
توم ار ازابىن تارتۋدا
تۇسكە قاراي بۇكىل قالا كەنەتتەن جامان حابار ەستىپ....
ول كەزدە اتىمەن جوق تەلەگرافسىز-اق، بۇل حابار ادامنان ادامعا، ۇيدەن ۇيگە، ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا تەلەگراف جىلدامدىعىمەن تاراپ ۇلگەردى. ارينە، ءمۇعالىم وقۋشىلاردى ۇيلەرىنە جىبەردى: ەگەر ءمۇعالىم بۇلاي ىستەمەسە، ءبارى تاڭعالعان بولار ەدى.
ولگەن ادامنىڭ جانىنان قانعا باتقان پىشاق تابىلدى جانە جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بىرەۋ مەففي پوتتەردىڭ پىشاعى ەكەنىن مويىنداعان. وتكەن تۇندە، ساعات ەكىلەر شاماسىندا ءبىر جەردەن كەشتەتىپ ۇيىنە كەلە جاتقان قالا تۇرعىنى بۇلاق باسىندا جۋىنىپ جاتقان پوتتەردى كورەدى جانە پوتتەر ونى كورە سالا جاسىرىنىپ جوق بولىپ كەتىپتى — كۇماندى جاعداي، اسىرەسە ونىڭ جۋىنۋى: جۋىنۋ پوتتەر ءۇشىن بۇرىن بولمايتىن ءىس. سونداي-اق ايتقىشتاردىڭ لاقابى بويىنشا، ولتىرگەن كىسىنى ىزدەپ، قالانى تۇگەل شارلاپتى دەسەدى، (توعىشارلار قاشان دا باسقادان بۇرىن ءىز تابادى جانە تەز ۇكىم شىعارادى)، ءبىراق ءولتىرۋشىنى تابا الماپتى.
بارلىق جاققا ات شاپتىرىپ ىزدەۋ سالىنۋدا، شەريف كەشكە دەيىن قىلمىسكەردى ۇستايتىندارىنا سەنىمدى.
قالا تۇگەل زيراتقا بەت قويدى. توم جارالى جۇرەگىن ۇمىتىپ، شۇبىرعاندارعا قوسىلدى — زاۋقى سوقپاسا دا، تۇسىنىكسىز ءبىر كۇش ونى يتەرمەلەدى. قورقىنىشتى جەرگە جەتىپ، ول العا ۇمتىلدى جانە سول ادام شوشيتىن كورىنىسكە تاپ بولدى. وسى جەردە بولعانىنا سانسىز جىلدار وتكەندەي سەزىندى. بىرەۋ قولىن شىمشىدى. بۇرىلدى دا گەكلبەرريدىڭ كوزىمەن كەزدەستى. سول بويدا بىر-بىرىنە قاراعاندارىن بىرەۋ-مىرەۋ بايقاپ قالعان جوق پا دەگەن ويمەن ەكەۋى دە جان-جاعىنا قارادى. ءبىراق جۇرتتىڭ ءبارى اڭگىمەمەن ەشتەڭەنى بايقار ەمەس جانە ۇلكەن-كىشى تۇگەل قورقىنىشتى كورىنىسكە قاراپ تۇر.
"بەيشارا جىگىت!"، "باقىتسىز بوزداق!"، "ولىكتەردى ۇرلايتىندارعا بۇل ساباق قوي!"، "ەگەر ونى ۇستاي السا، مەفف پوتتەر دار اعاشىنان قۇتىلمايدى!" — بارلىق جاقتان ەستىلەتىنى وسى اڭگىمە.
ال ءدىن قىزمەتكەرى ايتتى:
— جاراتۋشىنىڭ بۇيرىعى عوي، ءبارى ونىڭ قولىندا.
تومنىڭ باسىنان باشپايىنا دەيىن تىتىركەنىپ كەتتى، ويتكەنى ونىڭ كوزى ۇندىلىك دجونىڭ قيمىلسىز بەتىنە ءتۇسىپ ەدى.
— مىناۋ سول، سول! ول ءوزى كەلە جاتىر! — دەگەن ايقاي شىقتى.
— كىم، كىم؟ — دەپ جيىرما شاقتى داۋىس جەر-جەردەن جامىراستى.
— مەفف پوتتەر!
— قاراڭدار، توقتادى... باقىلاڭدار — كەتىپ قالعىسى كەلىپ تۇر.
— ۇستاڭدار ونى، جىبەرمەڭدەر!
تومنىڭ باس جاعىنداعى اعاشتىڭ بۇتالارىندا وتىرعاندار مەفف پوتتەردىڭ كەتكىسى جوق — ول تەك ىڭعايسىزدانىپ، نە ىستەرىن بىلمەي تۇر دەپ حابارلايدى.
— ۇياتسىز وڭباعان! — دەپ توپ ىشىنەن بىرەۋ داۋىس كوتەردى. — ءوزى جاساعان قىلمىسقا تىپ-تىنىش، تۇك بولماعانداي قاراپ كەتۋگە كەلگەن عوي... مۇندا حالىق بولاتىنىن كۇتپەدى.
توبىر كەيىن شەگىندى، شەريف سالتاناتتى تۇردە پوتتەردى قولىنان جەتەلەپ مولاعا جاقىندادى. ول بايعۇستىڭ بەتى قۋارىپ، كوزدەرىندە ادام كورگىسىز قورقىنىش تۇردى. پوتتەر ولگەن ادامدى كورگەندە سال اۋرۋىنا ۇشىراعانداي سەلكىلدەپ، بەتىن باسىپ ەڭكىلدەدى.
— مەن ەمەس مۇنى ىستەگەن، دوستارىم مەنىڭ، — دەدى ول وكسىگىن باسا الماي، — سىزدەرگە شىنىمدى ايتسام، مەن ەمەس...
— سەنى كىم كىنالاپ تۇر؟ — دەگەن بىرەۋدىڭ ءزىلدى داۋسى ەستىلدى.
وق كوزدەگەن جەرگە ءتيدى. پوتتەر باسىن كوتەرىپ، ءۇمىتسىز جانارىن جان-جاققا جۇگىرتتى. ول ۇندىلىك دجونى كورىپ، ايقايلاپ جىبەردى.
— ال، ۇندىلىك دجو! سەن ۋادە ەتىپ ەدىڭ عوي ەشكىمگە دە...
— مىناۋ ءسىزدىڭ پىشاعىڭىز با؟ — شەريف كىسى ولتىرگەن قارۋدى ونىڭ بەتىنە تاقادى.
ەگەر ونى سۇيەپ، جەرگە وتىرعىزباعاندا، ول قۇلاپ قالعان بولار ەدى.
سوسىن ول:
— ماعان بىردەڭە ايتتى، ەگەر مەن وسىندا كەلىپ تاپپاسام... — ول تاعى سەكىلدەنىپ، قولىن سەرمەدى دە: — بۇلارعا ايتشى، دجو، ايتشى، ەندى جاسىرىناتىن ەشتەڭە جوق، — دەدى.
گەكلبەرري مەن توم قورقىنىشتان قاتىپ قالىپتى، ولار ءولىم تۋرالى وتىرىكشىنىڭ سالقىن اڭگىمەسىن تىڭداپ، ودان كوزدەرىن الماي قالشيىپ قالدى. ولار ءقازىر بۇلتسىز اسپاننان انا سۋايتتىڭ توبەسىنە نايزاعاي تۇسەدى دەپ كۇتتى جانە قۇدايدىڭ جازاسى نەگە كەشىگىپ جاتىر دەپ ويلادى. ول اڭگىمەسىن بىتىرگەننەن كەيىن ساپ-ساۋ تۇرعانىن كورگەندە، ەكى بالا انتتى بۇزىپ، جازىقسىز جازالانعالى تۇرعان پوتتەردىڭ ءومىرىن قورعاپ قالۋدى ويلادى، ءبىراق بۇل ويلارى سەمىپ قالدى، ويتكەنى مىنا وڭباعان دجو جانىن الباستىعا ساتقان بولىپ شىقتى، ال الباستىمەن ويناۋ وتە ءقاۋىپتى: ونىڭ ماڭىنا جاقىنداساڭ — شارۋاڭ ءبىتتى دەي بەر.
بىرەۋ پوتتەردەن سۇرادى:
— نەگە سەن قاشىپ كەتپەدىڭ؟ مۇندا نەگە كەلدىڭ؟
— مەن باسقاشا ىستەي المادىم! — دەپ سارنادى پوتتەر. — مەن قاشقىم كەلىپ ەدى، ءبىراق اياقتارىمنىڭ ءوزى وسىندا الىپ كەلدى.
ول تاعى دا ەڭىرەپ قويا بەردى.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن تەكسەرۋ كەزىندە ۇندىلىك دجو انت بەرىپ تۇرىپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايتقانىن شىمىرىكپەستەن قايتالادى، بالالار كوكتەن نايزاعاي ونىڭ باسىنا تۇسپەگەنىن كورىپ، دجو ءوزىن الباستىعا ساتقانىنا ابدەن كوزدەرى جەتتى. ول كەنەت بالالاردىڭ كوزىنە جەر بەتىندەگى ەڭ كەرەمەت جانە ەڭ قورقىنىشتى جاندىك بولىپ كورىندى جانە ەكەۋى قىزىققان كوزدەرىن ونىڭ جۇزىنەن الا المادى.
ولار ىشتەرىنەن تۇندەردە دجونى باقىلاپ، ونىڭ قورقىنىشتى ءامىرشىسىن — ءبىر ساتكە بولسا دا كورەمىز دەپ شەشتى.
ۇندىلىك دجو ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن جەردەن كوتەرىسۋگە كومەكتەستى، سوسىن ونى بۇل جەردەن الىپ كەتۋ ءۇشىن ارباعا سالدى. توپتىڭ اراسىندا تولقۋ باستالدى: وسى كەزدە ولىكتىڭ جاراقاتىنان قان تامشىلارى كورىندى. بۇل كەزدەيسوق وقيعا مىنا توبىرعا ءولتىرۋشىنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتەدى دەپ بالالار ويلانىپ قالىپ ەدى، ءبىراق كەيبىرەۋلەر:
— مۇنىڭ سەبەبى مەففي پوتتەر ولىكتەن ءۇش قادام جەردە تۇرعاننان، — دەستى.
بالالاردىڭ ءۇمىتى ءوشىپ، تۇنجىراپ قالدى.
اسا قورقىنىشتى قۇپيا مەن ۇيات تومعا ءبىر اپتا بويى ۇيقى بەرمەدى، ءبىر كۇنى تاڭعى اس ۇستىندە سيد ايتتى:
— توم، سەن تۇنىمەن دوڭبەكشىپ، تۇسىڭدە بىردەڭەلەردى ايتاسىڭ، مەن سودان ۇيىقتاي الماي ءجۇرمىن.
تومنىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، تومەن قارادى.
— بۇل جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس، — دەدى پوللي اپاي. — سەنى تولعاندىرىپ جۇرگەن نە، توم؟
— ەشتەڭە! ونداي ەشتەڭە ەمەس!
الايدا، بالانىڭ قولدارى دىرىلدەپ، ءىشىپ وتىرعان كوفەسىن داستارقانعا توگىپ الدى.
— جانە سەن بىردەڭەنى ايتىپ ساندىراقتايسىڭ، — دەدى سيد. — وسى تۇندە سەن، مىسالى، بىلاي دەدىڭ: "بۇل — قان، بۇل — قان. مىنە سولاي!". سوسىن قايتا-قايتا: "مەنى بۇلاي ازاپتاماڭدارشى، مەن ءبارىن ايتام" — دەدىڭ. سەن نەنى ايتاسىڭ سوندا؟ باقىتىنا قاراي پوللي اپايدىڭ ءوزى بىلمەي تومعا كومەككە كەلدى، ايتپەسە بۇل اڭگىمەنىڭ نەمەن تىنارى بەلگىسىز ەدى.
— وي! وسىنىڭ ءبارى وتكەندەگى ادام ايتقىسىز ولىمنەن. مەنىڭ دە كۇن سايىن تۇسىمە ەنەدى. كەيدە تۇسىمدە ءولتىرۋشى ءوزىم ەكەنمىن دەپ قالام...
مەري دە سونداي تۇستەر كورەتىنىن ايتتى. سيد بۇل تۇسىنىكتەردەن كەيىن تىنىشتالعانداي بولدى. توم دالەلدى سەبەپتەر تاۋىپ، ىلعي كەتىپ قالۋعا تىرىسادى، سودان كەيىن ءبىر جۇما بويى ءتىسى اۋىرعان كىسى بولىپ، تۇنگە قاراي ورامالمەن جاعىن بايلاپ الاتىندى شىعاردى. سيد ادەيى ۇيىقتاماي، ونىڭ ورامالىن بوساتىپ، ءوزى ەكى شىنتاعىنا سۇيەنىپ، تومنىڭ نە ايتقانىن تىڭدايدى دا، سوسىن ونىڭ ورامالىن كەرى تارتىپ بايلاپ قويادى. تومنىڭ جانى تىنىشتىق تاپپاي مازاسىزدانعانى سەيىلگەندەي بولدى؛ ءتىس اۋرۋى دەگەن دالەل دە جالىقتىرىپ، اقىرى ونى ءبىرجولا قويدى. ەگەر سيد ونىڭ تۇندەگى ۇزىك-ۇزىك سويلەگەن سوزدەرىنەن ءبىر ناتيجە شىعارسا، ءوزى ءبىلسىن.
توم ءوزىنىڭ جولداستارى ەشقاشان مىسىقتىڭ ولىمىنە تەرگەۋ جۇرگىزبەيدى دەپ سەنەدى — بۇل ەرمەك ۇنەمى ونىڭ ەسىنە سول قورقىنىشتى وقيعانى ءتۇسىردى. بۇل ويىننىڭ بارىسىندا ءسيدتىڭ بايقاعانى — توم ەشقاشان باستى تەرگەۋشى بولمايدى، ال بۇعان دەيىن بارلىق ويىنداردا ءبىرىنشى كەزەك سوعان تيەتىن. ءسيدتىڭ تاعى ءبىر سەزىكتەنگەنى — توم قاتارداعى كۋاگەر دە بولعىسى كەلمەيدى، ال بۇل دا تاڭعالارلىق جاعداي. سيد تومنىڭ سوڭعى كەزدە وسىنداي ويىنداردى وتە جەك كورەتىنىن جانە سول مۇمكىندىك تۋسا ويىننان باس تارتاتىنىن ءبىلىپ الدى. وسى جۇمباقتاردىڭ شەشۋىن تابا الماي ءسيدتىڭ باسى قاتتى، ءبىراق ەشكىمگە اۋزىن اشپادى. بىرتە-بىرتە مۇنداي ويىندار مودادان شىقتى دا، تومدى ۇياتى جابىرلەۋدى قويدى.
وسى ءبىر كوڭىلسىز كەزدە توم كۇنبە-كۇن دەرلىك كىسى ولتىرگەن "قىلمىسكەر" وتىرعان تۇرمەنىڭ تەمىر تورلى تەرەزەسىنەن قولىنا تۇسكەن ءتاتتى تاماقتاردى بەرەتىن. تۇرمە دەگەن قالانىڭ شەتىندەگى باتپاقتى جەردەگى كىرپىشتەن قالانعان ءۇي بولاتىن. وندا قاراۋىل بولمايدى، ونىڭ ۇستىنە تۇرمەدە وتىرعان قىلمىسكەرلەر دە جوق ەدى. وسى شاعىن سىيلىقتارىنىڭ ءوزى تومنىڭ كوڭىلىنە ءسال دە بولسا شۇكىرلىك سىيلايتىن. قالاشىقتىڭ تۇرعىندارىنىڭ ۇندىلىك دجونى ولىكتەردى ۇرلايتىنى ءۇشىن جازالاعىسى-اق كەلەدى: ونىڭ دەنەسىن قارا مايمەن مايلاپ، قۇستىڭ قاۋىرسىندارىن جاپسىرىپ، تاياققا مىنگىزىپ قۋىپ جىبەرسە عوي... ءبىراق ول جۇرتتىڭ بارىنە قورقىنىش ۇيالاتادى، ونى جازالاۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى. بۇدان بۇرىن ەكى رەت جاۋاپتاعاندا دا ءسوزىن توبەلەستەن باستادى، ءبىراق ولىكتى بۇرىن ۇرلاعانى تۋرالى اۋزىنا المادى؛ سوندىقتان ازىرشە ونى سوتقا بەرگەن جوق.
ون ەكىنشى تاراۋ
مىسىق جانە ساۋىقتىرۋشى
تومدا جاڭا ۇلكەن ءقاۋىپ تۋدى: بەككي تەچەر مەكتەپكە كەلۋدى قويدى. وسى ءقاۋىپ پەن مازاسىزدىق ونى بۇرىنعى ءوزىنىڭ تىنىشتىعىن كەتىرگەن قۇپيادان كوڭىلىن اۋداردى. توم بىرنەشە كۇن بويى ءوزىن تاكاپپار ۇستاپ، بەككيدى باسىنان شىعارىپ-اق تاستاعىسى كەلدى، ءبىراق ەشتەڭە شىقپادى. ول كۇندە كەش سايىن بەككيدىڭ ءۇيىن اينالىپ جۇگىرەتىن بولدى جانە ءوزىن ىلعي باقىتسىز سەزىنەتىن ەدى. قىز اۋىرىپ قالدى. ول ءولىپ قالسا شە؟ بۇل وي تومنىڭ ابدەن ەسىن شىعاردى. ول اسكەري قىرعىندارمەن اينالىسۋدان دا قالدى، ءتىپتى تەڭىز قاراقشىلارى دا قىزىقتىرۋدى قويدى. ومىرگە قىزىعۋ جايىنا قالدى، قايعىعا باتىپ، تۇنجىرادى دا ءجۇردى. ول تاياقتى دا، دوڭگەلەكتى دە تاستادى؛ ولار تومدى بۇرىنعىداي قىزىقتىرمادى. قاۋىپتەنگەن اپايى ونى ءتۇرلى ادىستەرمەن ەمدەي باستادى. پوللي اپاي ارنايى رۇقساتپەن دايىندالاتىن ەم-دومداردى، ودان باسقا دا ادىستەردى كەرەمەتتەي قۇرمەت تۇتاتىن ادامداردىڭ قاتارىنا جاتاتىن. شارشاماي، شالدىقپاي نەشە ءتۇرلى مەديسينالىق تاجىريبەلەر جاساۋعا قۇشتار ەدى. بۇل سالادا جاڭا ءبىر نارسە شىعا قالسا، سول جاڭالىقتى تەكسەرىپ كورۋگە اپاي ءازىر تۇرادى — وزىنە ەمەس، ارينە، ويتكەنى ول ەشقاشان اۋىرىپ-سىرقامايتىن — قولىنا كىم تۇسسە، سوعان تاجىريبە جاساۋعا دايىن. ول مەديسينالىق ۇلكەن-كىشى جۋرنالداردىڭ ءبارىن، جالعان وقىمىستىسىماقتار شىعاراتىن كىتاپشالاردى جازدىرىپ الاتىن جانە ولاردىڭ ىشىندەگى تولعان مىلجىڭ ماقالالار وعان بالدان دا ءتاتتى كورىنەتىن. ولاردىڭ توسەككە قالاي جاتىپ، قالاي تۇرۋ كەرەك، قانداي كيىم كيۋ كەرەك، نە ءىشىپ، نە جەۋ كەرەك، كوڭىلدى قالاي كوتەرۋ كەرەك، بولمەنىڭ اۋاسىن قالاي تازارتۋ كەرەك دەگەن ساندىراقتارىن اپاي ناعىز اقيقات دەپ قابىلدايتىن جانە وتكەن سانداعى ايتقاندارىن جۋرنالسىماقتىڭ بۇل سانىندا قاراما-قارسى قاعيدا جازىلعانىن بايقامايتىن. ول اقكوڭىل جانە قاراپايىم كىسى جانە وسىنىسىنان الگى جازعىشتاردىڭ يلەۋىنە ءتۇسىپ قالاتىن. اپاي وسىنداي جالعان وقىمىستىلار شىعارعان جۋرنالداردىڭ ءبارىن جيناپ، ادامدى ءولتىرىپ تىناتىن نەشە ءتۇرلى شوپتەردى جينايتىن. ەگەر كورشىلەرىنىڭ ونى ساۋىقتىرۋشى پەرىشتە دەپ، نە "حانان بالزامى" دەپ قابىلدامايتىنىن ءوزى بىلسە عوي.
ول سۋمەن ەمدەۋ موداعا ەنىپ جاتقان كەز بولاتىن، تومنىڭ جاي-كۇيى ءدال كەلىپ تۇر. اپايى ونى تاڭسارىدە توسەكتەن تۇرعىزىپ، اعاش سارايعا اپاراتىن، مۇزدان دا سۋىق سۋعا شومىلدىرىپ، كىرپىنىڭ ينەسىندەي قادالاتىن ورامالمەن ونىڭ دەنەسىن ىسقىلايدى، سودان سوڭ ىلعي جايمامەن وراپ، ونىڭ سىرتىنان قارا تەرگە ءتۇسۋ ءۇشىن كورپە جاباتىن، سوندا بايعۇس بالا اق تەر، كوك تەر بولىپ، ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا "جانى شىعا جازداپ" جاتاتىن.
وسىنداي ەم-دومعا قاراماي بالا قۋارىپ جۇدەي بەردى جانە ءتۇرى قايعىلى جانداي كورىنەتىن. اپايى بۇرىنعى ەمىنە ەندى ىستىق ۆاننا، وتىراتىن ۆاننا، سۋعا شومىلۋ سەكىلدى ەمدەردى قوستى. ءبىراق بالا وڭالمادى. سۋمەن ەمدەۋ ادىستەرىنە قوسا اپاي وعان س ۇلى كوجە ىشكىزە باستادى. بۇدان وزگە نەشە ءتۇرلى شوپتەردىڭ قايناتقان قوسىندىسىن ىشكىزدى.
توم بارلىق ازاپقا كوندى. بالانىڭ قالاي بولسا سولاي قاراعانى كەمپىرگە كۇدىك تۋعىزدى. ەندى نە دە بولسا تومدى وسى كۇيىنەن ايىقتىرۋ كەرەك دەپ ويلادى اپايى. وسى كەزدە ول جاڭادان شىققان ەم — "ساۋىقتىرعىش" دەگەن ءدارى جايلى ەستىدى دە، كوپ ەتىپ ساتىپ الدى. ءوزى تاتىپ كورىپ ەدى، قۋانىپ كەتتى: سۇيىق كۇيىندەگى وت سەكىلدى. كەمپىر سۋمەن ەمدەۋدى دوعاردى، باسقا دارىلەردەن دە باس تارتتى، بار ءۇمىتى — جاڭا ەمدە بولدى. ول تومعا شاي قاسىقپەن ءدارىنى بەردى دە، جۇرەگى تولقىپ قورىتىندىسىن كۇتتى.ونىڭ مازاسىز كوڭىلى تەز باسىلىپ، جانى جاي تاپقانداي بولدى، ويتكەنى تومنىڭ كوڭىل-كۇيى سول ساتتە وزگەرىپ سالا بەردى. ەگەر بالانى ىستىق كومىرگە وتىرعىزسا، ونىڭ ءدال مۇنداي كوڭىلى كوتەرىلمەس ەدى.
توم وتكەننىڭ ءبارىن قويىپ، جان دۇنيەسىن ۇيقىدان وياتاتىن كەز كەلدى دەپ شەشتى. قازىرگى كۇيى ءوزىنىڭ قايعىلى كوڭىلىنە ساي كەلگەنمەن، جانىنا ازىق بولاتىن ەشتەڭە جوق. ول وسى كوڭىلسىز كۇيىنەن ارىلۋ ءۇشىن جاڭا ادىسكە كوشۋدى ۇيعاردى: "ساۋىقتىرعىش" ءدارى بۇعان وتە جاقسى اسەر ەتكەندەي بولىپ كورىنۋگە تىرىستى: ول ءدارىنى تاعى دا بەر دەپ قايتا-قايتا سۇراي بەردى، اقىرى كەمپىر ابدەن جالىقتى دا، قاشان ىشكىڭ كەلسە، ءوزىڭ ىشەسىڭ دەدى دە، ءوزى قاداعالاۋىن توقتاتقان بولدى. سيد بولسا، مازاسىزدانباس ەدى، ءبىراق ماسەلە تومعا بايلانىستى بولعاسىن، اپاي ءدارى قۇيىلعان شىنى شولمەكتى ەپپەن باقىلاپ ءجۇردى. ارينە، شولمەكتەگى سۇيىق كۇن سايىن ازايا بەردى، ءبىراق توم ءوزىن ەمدەپ ەمەس، قوناق بولمەنىڭ ەدەنىندەگى تەسىككە قۇيىپ ازايتىپ جۇرگەنى اپايدىڭ ميىنا كىرگەن ەمەس.
ءبىر كۇنى توم كۇندەگى ادەتىمەن ەدەننىڭ تەسىگىن ەمدەپ جاتىر ەدى، ونىڭ جانىنا اپايىنىڭ سارى مىسىعى جەتىپ كەلدى دە، مياۋلاپ، ءدارى قۇيىلعان تەمىر قاسىققا اشقاراقتانا قارادى، شاماسى "ماعان دا بەر" دەپ تۇرعانداي.
— وي، پيتەر، ىشكىڭ كەلمەسە، سۇراماي-اق قوي!
پيتەر ىشكىسى كەلىپ تۇرعانىن سەزدىردى.
— بايقا، قاتەلەسىپ جۇرمە... وكىنەسىڭ...
پيتەر قاتەلىك بولمايتىنىنا سەنىمدى ەكەنىن ايتتى.
— جارايدى، سۇراپ تۇر ەكەنسىڭ — بەرەمىن، ساراڭ ەمەسپىن، ءبىراق ابايلا: ۇناماسا، ءوز سورىڭ وزىڭە.
پيتەر بۇل شارتقا كەلىسىمىن ءبىلدىردى. توم ونىڭ اۋزىن اشىپ، "ساۋىقتىرعىش" ءدارىنى قۇيدى. پيتەر اسپانعا اتىلىپ، سوسىن اسكەر قولباسشىسىنىڭ بۇيرىقتى ۇنىندەي داۋىس شىعاردى، بولمە ءىشىن اينالىپ جۇگىرىپ، جيھازعا شىقتى، ودان گۇل سالاتىن قۇمىرالاردى قۇلاتىپ، ءۇيدىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى. سودان كەيىن ول ارتقى ەكى اياعىنا تۇرىپ الىپ ءۇيدى باسىنا كوتەرە باقىرىپ، ەدەن ۇستىندە بيلەي باستادى. سوسىن تاعى ءۇي ءىشىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، بولمەدە جۇگىردى. ول جوعارى سەكىرىپ، بىرنەشە رەت اۋادا "اۋناپ الدى دا، ەڭ سوڭعى كورىنىسى — "ۋرا" دەپ ايقايلاعان كۇيى الدىندا تۇرعان گۇل سالعىشتاردى قيراتا تەرەزەدەن سەكىرىپ جاتقان ساتتە، پوللي اپاي كىرىپ كەلدى. كارى حانىم كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن بولمەنى شولىپ، تاڭدانعاننان قاتتى دا قالدى، ال توم كۇلكىدەن شەگى قاتىپ ەدەندە دومالاپ جاتىر.
— ءبىزدىڭ مىسىققا نە بولدى؟
— بىلمەيمىن، تاتە، — دەۋگە تومنىڭ ءتىلى ارەڭ كەلدى.
— ومىرىمدە مۇنداي كەرەمەتتى كورگەن ەمەسپىن! ول نەگە قۇتىرىپ كەتتى سونشا؟
— شىن ايتام، پوللي تاتە، بىلمەيمىن. مىسىقتار قۋانعاندا وسىلاي اۋنايدى.
— شىنىمەن بە؟
پوللي اپايدىڭ ۇنىندەگى قاۋىپتەندىرەتىن ءبىر نارسە تومدى سەسكەندىردى.
— ءيا، ءىم. ياعني مەن بىلاي ويلايمىن.
— قالاي ويلايسىز؟
— ءيا، ءىم...
كەمپىر ەڭكەيدى. توم ءارى قىزىعىپ، ءارى قاۋىپتەنىپ ونىڭ ءاربىر قيمىلىن باقتى، ءبىراق ونىڭ نە ىستەگەلى تۇرعانىن تىم كەش ۇعىندى. توسەكتىڭ جانىنداعى كىلەمشەنىڭ شەتىندە ۇستاپ بەرەتىن ايعاق جاتىر — شاي قاسىق. پوللي اپاي قاسىقتى الىپ، تومنىڭ توبەسىنە بىلعاڭداتىپ ءبىراز تۇردى. توم سەلك ەتتى دە، جەرگە قارادى. پوللي اپاي قاسىقتى ادەتتەگىدەي سابىنان ۇستاپ كوردى دە، ويماعىمەن تومنىڭ شەكەسىن نۇقىدى.
— ال، مىرزا، ءتۇسىندىرىپ كورىڭىزشى، ءتىلسىز بەيشارانى نەگە سونشا ازاپتادىڭىز؟
— مەن وعان جانىم اشىعاننان بەردىم... ويتكەنى ونىڭ تاتەسى جوق.
— تاتەسى جوق! نە دەپ ساندالىپ تۇرسىڭ، اقىماق! تاتەسى نەسى تاعى؟
— قالاي تاتەسى نەسى؟!ونىڭ تاتەسى بولسا، ول مىسىقتىڭ بۇكىل ىشەك-قارىنىن اياۋسىز كۇيدىرەر ەدى!..
پوللي اپاي ىڭعايسىزدانىپ قالدى. ونىڭ ەمى ەندى وزىنە دە باسقا قىرىنان كورىنگەندەي بولدى: مىسىققا جاسالعان قاتىگەزدىك بالاعا جاسالعانىن سەزىندى. ونىڭ جۇرەگى جۇمسارىپ، ءوزى ۇيالدى، كوزىنەن جاس شىقتى، الاقانىن باسىنا قويىپ، جىلى سويلەدى:
— مەن ءبارىن سەنىڭ پايداڭ ءۇشىن جاسادىم عوي، توم. بۇل ساعان پايدا اكەلدى.
توم ونىڭ بەتىنە قارادى. تەك ونىڭ ەزۋىنە مىسقىل كۇلكى جاسىرىنىپ تۇردى.
— ءسىزدىڭ ماعان تەك جاقسىلىق تىلەيتىنىڭىزدى بىلەمىن، تاتە. مەن دە پيتەرگە جاقسى بولسىن دەدىم. بۇل وعان دا پايدا اكەلدى. مەن ونىڭ بۇلاي بيلەگەنىن كورگەن ەمەسپىن...
— جارايدى، جارايدى، توم، مەنى اشۋلاندىرما. ءوزىڭدى دۇرىس ۇستا.
اقىلدى بول، بۇدان بىلاي ساعان ەشقانداي ءدارى بەرمەيمىن.
توم مەكتەپكە ساباق باستالماستان بۇرىن كەلدى. بۇرىن بايقالمايتىن مۇنداي وقيعا سوڭعى كەزدە كۇنبە-كۇن بولىپ جۇرگەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بايقادى. بۇگىن دە ول جولداستارىمەن ويناۋدىڭ ورنىنا سوڭعى كەزدەگى كۇندەگى ادەتىمەن مەكتەپ الاڭىنداعى قاقپا ماڭىنان كەتپەي قويدى. ويىنعا شاقىرعاندارعا ول سىرقاتتانىپ ءجۇرمىن دەگەن دالەل ايتاتىن جانە ءوزى دە اۋرۋ ادامعا ۇقسايدى. ول وزىنشە اينالاعا قاراپ تۇرعان سەكىلدى كورىنگەنمەن، شىنىندا ۇنەمى جولعا قاراپ تۇرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس ەدى. الىستان دجەفف تەچەردىڭ كورىنۋى مۇڭ ەكەن، تومنىڭ ءجۇزى جارقىراپ كەتتى، ءبىراق سالدەن كەيىن-اق ونى قايعى باسقانداي جابىرقادى. دجەفف قاقپادان كىرگەندە توم قاسىنا جۇگىرىپ بارىپ، بەككي تۋرالى اڭگىمەگە تارتقىسى كەلىپ ەدى، تۇسىنىگى كەمدەۋ سوت ونىڭ ىقىلاسىن سەزبەدى. توم سوناۋ جاقتان ەتەگى جەلمەن جەلبىرەگەن كويلەگى كورىنەر دەپ ۇمىتتەنگەنىمەن، بەككي كورىنبەدى. ەندى ەشقاشان كويلەك كورىنبەيتىن بولدى. ول كوڭىلسىز جانە ويلى قالپىندا قاڭىراعان كلاسقا كىرىپ، ءوزىنىڭ ورنىنا قايعى شەگۋگە وتىردى. وسى كەزدە قاقپا ماڭىنان تاعى ءبىر كويلەك كورىندى، تومنىڭ جۇرەگى زۋ ەتە ءتۇستى. ءسات بولماي — ول ەسىك الدىندا الاڭدا تۇردى، ۇندىلىك سەكىلدى جىنداندى: ايقايلاپ، قارقىلداي كۇلىپ، بالالاردىڭ سوڭىنان قۋىپ، ءتىپتى ومىرىنە ءقاۋىپتى بولسا دا، شارباقتان سەكىرىپ، جەرگە اۋناپ، باسىمەن ءجۇرىپ — ءبىر سوزبەن ايتقاندا نەشە ءتۇرلى باتىرلىق جاسادى جانە بەككي كورىپ تۇر ما ەكەن دەپ ىلعي سول جاققا قاراي بەردى.
الايدا قىز مۇنىڭ بارىنە تيتتەي دە كوڭىل اۋدارمادى، ەڭ بولماسا ءبىر رەت قاراعان جوق. نەلىكتەن ول تومدى بايقامادى؟ توم ەندى ونىڭ ماڭايىنا جاقىنداپ، ءوزىنىڭ ەرلىكتەرىن كورسەتە باستادى. قىزدىڭ اينالاسىنا جۇگىرىپ، ۇرانداپ ايقاي سالدى، ءتىپتى بىرەۋدىڭ باس كيىمىن جۇلىپ الىپ، مەكتەپتىڭ توبەسىنە لاقتىرىپ جىبەردى، ءبىر توپ بالاعا ۇرىنىپ، جان-جاققا تاراتىپ جىبەردى، ءوزى بەككيدىڭ الدىنا كەلىپ شالقاسىنان قۇلاي كەتتى دە، قىزدى قاعىپ كەتە جازدادى. قىز بۇرىلىپ:
— تفۋ! كەيبىرەۋلەر ءوزىن جۇرتتىڭ بارىنەن ارتىقپىن دەپ ويلايدى دا، اتەشكە ۇقساپ سەكەڭدەيدى دە جۇرەدى...— دەدى تەرىس قاراعان كۇيى.
تومنىڭ ەكى بەتى قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى. ول جەردەن تۇرىپ، باسى سالبىراعان كۇيدە كەتىپ بارا جاتتى.
ون ءۇشىنشى تاراۋ
قاراقشىلار جەلكەن كوتەردى
توم ۇزىلدى-كەسىلدى شەشىم قابىلدادى.ونىڭ جان دۇنيەسىندە ءۇمىت ساۋلەسى جوق، تەك قاراڭعىلىق. ول: "مەن جالعىزبىن، ءبارى مەنى تاستاپ كەتتى، دۇنيەدە ەشكىم مەنى سۇيمەيدى"، — دەپ ءوزىن-وزى يلاندىرىپ باقتى. ادامدار بۇعان ىستەگەندەرىن كەيىن تۇسىنگەندە، مۇمكىن، وزدەرى وكىنىپ، جاناشىرلىقپەن ەسكە الار. ول جاقسى بولعىسى كەلدى جانە قايىرىمدى ءىس ىستەگىسى كەلدى، ءبىراق ەشكىم بۇعان كومەكتەسكىسى كەلمەدى. ەندى ولار بۇدان قالاي دا قۇتىلعىلارى كەلەدى ەكەن — ەندەشە بۇل كەتەدى، مەيلى ولار ۇرىسسىن، جامانداسىن. ۇرسىڭدار! جۇرتتىڭ ءبارى سىرت اينالىپ، تاستاپ كەتكەن بالانىڭ قارسى تۇراتىن قۇقى بار ما. قىلمىس جاساۋعا مۇنى ماجبۇرلەگەن وزدەرى. مۇنىڭ باسقا شاراسى جوق.
ول كوگالدى بۇرىشقا دا جەتىپ قالىپ ەدى، بالالاردى كلاستارعا شاقىرعان مەكتەپ قوڭىراۋىنىڭ سىڭعىرى وعان ەمىس-ەمىس ەستىلدى. ەندى ەشقاشان قوڭىراۋدىڭ تانىس ءۇنىن ەستىمەيتىندىگى جايلى ويلاعاندا، توم ءبىر وكسىپ الدى. بۇل وتە اۋىر، ءبىراق امال قانشا — مۇنى ءماجبۇر ەتتى. ۇي-كۇيى جوق بالانى ەلسىز الەمدى شارلاۋعا يتەرىپ وتىر جانە بۇعان ەشتەڭە جاساي المايسىڭ. الايدا ول بارىنە ءبارىن كەشىرەدى. وسى جەرگە كەلگەندە وكسىگى ءورشىپ جانە جيىلەي ءتۇستى.
ءدال وسى ساتتە ول ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن كورەتىن دوسى دجو گاسپەرمەن كەزدەستى.ونىڭ دا جىلاۋدان كوزى قىزارىپ، كوڭىلىندە ۇلى دا قورقىنىشتى جوسپار تۋعان سەكىلدى. ولار "قيالمەن قاناتتاندىرعان ەكى جۇرەك" دەپ وزدەرىن ىشتەي جۇباتقان بولدى. كوزىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ توم ءوزىنىڭ ۇيدەن كەتەتىن شەشىمى تۋرالى، ويتكەنى مۇنى ادام عۇرلى كورمەيتىندەرى جايلى جانە ەندى ەشقاشان قايتا كەلمەۋگە بەل بايلاعانى جايلى باياندادى.
ەڭ سوڭىندا دجو ءوزىنىڭ دوسىن ۇمىتپايدى دەگەن ءۇمىتىن دە جاسىرمادى.
ءبىراق سول جەردە دجو دا وسىنداي بايلامعا كەلىپ، تومدى ىزدەپ، ءوزىنىڭ ويىن ايتۋعا بەكىنگەنى جاريا بولدى. اناسى مۇنىڭ كوزى كورمەگەن قايداعى ءبىر كىلەگەيدى ءىشىپ قويدىڭ دەپ ساباعانىن ايتتى. شاماسى بۇل اناسىن ابدەن جالىقتىرعان بولسا كەرەك، بۇدان ءبىرجولا باس تارتقىسى بار. ەگەر ولاي بولسا، جالعىز بالاسىن بەلگىسىز ادامداردىڭ ورتاسىنا قۋىپ جىبەرىپ، ونىڭ ازاپتانىپ ولگەنىن اناسى قالايتىن بولسا، انانىڭ تىلەگىن ورىنداۋدان باسقا مۇنىڭ شاراسى جوق.
ەكى شەرلى بىر-بىرىنە وزدەرىنىڭ قايعى-مۇڭىن ايتىپ، قاتار كەلە جاتىر. ولار ءبىر-بىرىن اعا-ىنىدەي قورعاۋعا، ەشقاشان ءبىرىن-بىرى تاستاماۋعا، ءولىم اجىراتقانشا بىرگە بولۋعا ۋادەلەستى. سونان سوڭ ءارقايسىسى ءوز جوسپارىن باياندادى. دجو ۇڭگىرلەردە تۇرىپ، قاتقان قابىقتارمەن قورەكتەنۋگە، ءسۇيتىپ جاپادان-جالعىز ءجۇرىپ اشتان، سۋىقتان، جان ازابىنان ولۋگە بەكىنگەن، ءبىراق تومنىڭ جوسپارىن تىڭداعاسىن قىلمىستى ءومىردىڭ ارتىقشىلىعى مول ەكەنىن ءتۇسىنىپ، تەڭىز قاراقشىسى بولۋعا كەلىستى.
سانكت-پەتەربۋرگتەن ءۇش ميل جەردەگى ميسسيسيپي وزەنىنىڭ ەنى ءبىر ميلدەن اساتىن تۇستا جىڭىشكە ءارى ۇزىن، ءتۇرلى اعاشتار وسكەن، جاعاسى جايلى ارال بار — قۋىلعاندار ءۇشىن ناعىز لايىقتى ورىن. ارالدا ەشكىم تۇرمايدى جانە ءتىرى جان جوق، ادام وتكىسىز قالىڭ ورمان وسكەن قارسى جاقتاعى جاعاعا جاقىن جاتىر. سوندىقتان ولار وسى دجەكسون ارالىن مەكەندەيمىز دەپ شەشتى. تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ قۇرباندىعى كىم بولاتىنى ولاردىڭ ويىنا دا كەلمەدى. سودان سوڭ ولار گەكلبەرري ءفينندى ىزدەپ تاپتى جانە ول بۇل قىلمىسكەرلەر توبىنا ىقىلاس-ىنتاسىمەن قوسىلا كەتتى؛ قانداي دا ءبىر ماماندىق، مانساپتى تاڭداۋعا گەكتىڭ قۇلقى جوق، ول بۇل ماسەلەگە نەمقۇرايدى قارايدى. ولار قالاشىقتان ەكى ميل جوعارى جاتقان وزەن جاعاسىندا وڭاشا جەردە وزدەرىنىڭ ەڭ سۇيىكتى ۋاقىتى — ءتۇن ورتاسىندا كەزدەسۋگە ۋادەلەستى. ارعى جاعادا شاعىن سال كورىنىپ تۇرعان، بۇلار ونى ۇرلايمىز دەپ شەشتى. ءارقايسىسى وزىمەن بىرگە قارماق، بالىق اۋلايتىن قۇرال جانە مۇمكىن بولعانشا جەيتىن تاعام ارينە، ۇرلاۋعا بولاتىندارىن — كانىگى قاراقشىلار سياقتى قۇپيا ءارى جاسىرىن جاساۋعا شارتتاستى. كەش ءتۇسىپ ۇلگەرگەنشە ولاردىڭ ءارقايسىسى جولداستارىنىڭ اراسىندا جاقىندا قالا تۇرعىندارى "ءبىر نارسە جايلى ەستيدى" دەپ ايتىپ ۇلگەردى. بۇل تۋرالى ەستىگەندەردىڭ بارىنە تىستەرىڭنەن شىعارماڭدار دەپ قاتاڭ ەسكەرتىلدى.
ءتۇن ورتاسىندا توم شوشقانىڭ پىسىرىلگەن مايلى ەتىن جانە ءبىر نارسەلەردى الىپ، جاعانىڭ ەڭ بيىك جەرىندەگى قالىڭ ءشوپ، قالىڭ قۋراي اراسىنا كەلدى. بيىك جاردان بۇلاردىڭ كەزدەسۋگە ۋادەلەسكەن جەرى كورىنىپ تۇر. اينالا تىپ-تىنىش، جۇلدىزدار جارقىراپ تۇر. تومەندەگى ۇلكەن وزەن دە ۇيىقتاپ جاتقان مۇحيتتاي تىنىشتىقتا جاتىر. توم قۇلاعىن ءتۇرىپ ەدى — تىم-تىرىس.
ول سوسىن ۇزاق ىسقىردى. تومەننەن جاۋاپ ەستىلدى.
— كەلە جاتقان كىم؟ — دەگەن بىرەۋدىڭ قوڭىر داۋسى ەستىلدى.
— توم سويەر، يسپان تەڭىزدەرىنىڭ قارا كەك الۋشىسى. سەندەر ەسىمدەرىڭدى اتاڭدار!
— گەك فينن، قاندىقول جانە دجو گارپەر، مۇحيتتاردىڭ قۇدايى.
بۇلار — تومنىڭ ءوزى جاقسى كورەتىن كىتاپتارىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ جالعان ەسىمدەرى.
— جارايدى، ايتىڭىز!
تۇنگى تىنىشتىقتا قارلىققان ەكى داۋىس ءبىر مەزگىلدە جان تۇرشىكتىرەر ءسوزدى ايتتى:
— "قان!"
توم جوعارىدان شوشقانىڭ ەتىن لاقتىردى دا، ءوزى ونىڭ سوڭىنان كيىمىن جىرتىپ، تەرىسىن سىدىرىپ سىرعاناي جونەلدى. بيىك جاردان تۇسەتىن ىڭعايلى جالعىز اياق جول بار بولاتىن، ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل جولدا قاراقشىلار قاتتى باعالايتىن قاتەرلى قيىندىقتار جوق. مۇحيتتاردىڭ قۇدايى شوشقانىڭ ءتوس ەتىنىڭ ەداۋىر ۇلكەن بولشەگىن ۋادەلى جەرگە ارەڭ جەتكىزدى. فينن قاندىقول ءبىر جەردەن تابا جانە وزىنەن باسقا شىلىم شەگەتىن نە شاينايتىن ترۋبكانىڭ ورنىنا پايدالانۋ ءۇشىن شالا كەپكەن تەمەكى جاپىراقتارىنىڭ ءبىر قورابىن، ترۋبكاسى جوقتارعا مايستىڭ بىرنەشە ساباعىن اكەلىپتى. ءبىراق بۇلاردىڭ اراسىندا وزىنەن باسقاسى تەمەكى تارتپايتىن.
يسپان تەڭىزدەرىنىڭ قارا كەك الۋشىسى وتسىز جولعا شىعۋعا بولمايدى دەپ حابارلادى. بۇل ورىندى پىكىر ەدى: ول كەزدەرى شىرپى دەگەندى ەل بىلە بەرمەيدى. وزدەرىنەن ءجۇز قادامداي جەردە سالدىڭ ۇستىندە وت جانىپ جاتقانىن كوردى دە، بالالار جاسىرىنىپ بارىپ وت ۇرلاپ الدى.
وسىدان قىزىقتى وقيعا شىعاردى: مينۋت سايىن ولار بىر-بىرىنە جەكىرىپ جانە ساۋساقتارىن ەرىندەرىنە اپارىپ "ۇندەمەڭدەر" دەگەن بەلگى بەردى، قولدارى ويلارىنداعى قانجاردىڭ سابىنا جارماسىپ، قاھارلى سىبىرمەن ەگەر دۇشپان قوزعالا قالسا، وعان پىشاقتى سابىنا دەيىن سۇعۋ كەرەك، ويتكەنى ولگەن ادام كۋاگەر بولا المايدى. بالالار سال يەلەرىنىڭ قالاعا كەتكەنىن جانە دۇكەن ارالاپ نەمەسە اراق ءىشىپ جۇرگەنىن جاقسى بىلەدى.
سودان ولار جولعا شىقتى. توم باسشىلىق ەتىپ وتىر، گەك سالدىڭ ارت جاعىنداعى ەسكەكپەن جۇمىس ىستەيدى، دجو الدىڭعى ەسكەكتە. توم كورابلدىڭ ورتاسىندا تۇر. قاباعىن ءتۇيىپ، قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ، داۋسىن قاتتى شىعارماسا دا، قاتال ۇنمەن بۇيرىق بەرىپ تۇر:
— جەلگە قارسى، تۋرا!
— قۇپ بولادى، مىرزا!
— وسىلاي ۇستا!
— قۇپ بولادى، مىرزا!
بالالار وزەننىڭ ورتاسىنا قاراي ءبىر قالىپپەن جاي ءجۇزىپ كەلە جاتقاندىقتان الگى بۇيرىقتاردىڭ ءبارى انشەيىن ايتىلعان ەدى.
— كورابلدە قانداي جەلكەندەر كوتەرەدى؟
— تومەنگى مارسەلدەر جانە بوم-كليۆەرلەر، مىرزا!
— بوم-برومسەلدەردى كوتەرىڭدەر! تەزىرەك! ون شاقتى ماتروس فورستەن-ستەكسەليگە بارسىن! قيمىلدا!
— قۇپ بولادى، مىرزا!
— ءرۋلدى جەلگە قاراي ۇستا! بورتتى سولعا! جاۋدى قارسى الۋعا ءازىر بول!
ءرۋلدى سولعا! جارايسىڭدار! وسىلاي ۇستاۋ كەرەك!
— قۇپ، مىرزا!
سال وزەننىڭ ورتاسىنان استى، بالالار ونى اعىستىڭ بويىمەن جىبەردى دە، ەسكەكتەردى ورىندارىنا قويدى. سۋدىڭ دەڭگەيى ونشا جوعارى ەمەس، ويتكەنى اعىس جاي؛ ساعاتىنا ەكى نە ءۇش ميل عانا. بالالار قىرىق مينۋتتاي ءۇنسىز كەلە جاتىر. ءدال وسى كەزدە بۇلار الىس قالعان قالاشىقتىڭ قاتارىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. تەك جالت-جۇلت ەتكەن ەكى-ۇش وت ارقىلى قاي دەڭگەيدە قالىپ بارا جاتقانىن بايقاۋعا بولادى — جۇلدىزداردىڭ المازدارىمەن جالتىلداعان ايدىڭ بەتى ولاردى تۋعان قالالارىنان جىراقتاتىپ بارادى. وسى ساتتەردە قانداي ۇلى وقيعا بولىپ جاتقانى ۇيقىداعى تۇرعىنداردىڭ ميىنا كىرىپ-شىقپايدى. يسپان تەڭىزدەرىنىڭ قارا كەك الۋشىسى قولدارىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ قويعان كۇيى ءبىر كەزدە قۋانىشقا بولەگەن، ودان سوڭ قاسىرەت شەكتىرگەن جاققا ەڭ سوڭعى رەت "قاراپ" كورابلدە تۇر.
وسى ساتتە مۇنىڭ داۋىلدى تولقىندارعا قارسى، ءولىمنىڭ بەتىنە تۋرا قاراپ بارا جاتقانىن ول قىز كورسە عوي. دجەكسون ارالىنان ءوز قالاسى كورىنبەيدى، ال ءوزى تىم جىراقتا، "ەڭ سوڭعى رەت" تۋعان جەرىنە جۇرەگى جىرتىلىپ جانە سالتاناتتى سەزىممەن قاراپ بارا جاتقانداي ەلەستەتۋ تومعا ونشا قيىن ەمەس. قالعان قاراقشىلار دا تۋعان جەرلەرىمەن ماڭگىلىككە قوشتاسىپ تۇرعاندا ارالدان ءوتىپ كەتە جازدادى؛ ولار ءبىراق ءقاۋىپتى تەز بايقادى دا، ءبارى رەتتەلدى. تۇنگى ساعات ەكى كەزىندە سال ارالدىڭ جوعارعى جاعىنداعى قايىرشاقتى جاعاعا توقتادى جانە ولار قولدارىنا تۇسكەن بارلىق دۇنيە-مۇلىكتەرىن جاعاعا جەتكىزىپ بولعانشا تىزەدەن سۋ كەشىپ ەرسىلى-قارسىلى ءبىراز ءجۇردى. سالدىڭ ەسكى جەلكەنى بار ەدى؛ ولار ونى ءتۇسىرىپ، بۇتاقتارعا جايىپ كولەڭكە جاسادى؛ وزدەرى اۋا-رايى جاقسى كەزدە اشىق اسپاننىڭ استىندا ۇيىقتايتىن بولدى — قاراقشىلاردىڭ ءبارى سولاي ۇيىقتايدى.
ولار قۇلاپ جاتقان اعاشتىڭ جانىندا ورماننىڭ ەڭ قاراڭعى جەرىنە وت جاعىپ، تاباعا شوشقانىڭ ەتىن قۋىرىپ، كەشكى تاماققا وتىرىستى، جۇگەرى ناندارىنىڭ جارتىسىن جەپ تاۋىستى.
ەشكىمنىڭ اياعى باسپاعان ورماندا، زەرتتەلمەگەن، ءتىرى ادام تۇرمايتىن ارالدا، تابيعات اياسىندا، ەشكىمنىڭ تۇرعىن ءۇيى بولماعان ەلسىز جەردە سايران سالۋ قانداي باقىت! ولار ەشقاشان مادەنيەتتى ومىرگە ورالمايدى. جانىپ جاتقان وت جارىعى ولاردىڭ جۇزدەرىنە ءتۇسىپ تۇردى، ال ول ساۋلە اعاشتارعا تۇسكەندە قىزعىلت ءتۇس بەرىپ — ولاردىڭ ورمانداعى كيەلى سارايىن اشەكەيلەپ تۇر؛ جابايى ءجۇزىم، اعاشتاردىڭ جىلتىراعان جاپىراقتارى دا ەرەكشە ءسان بەرىپ تۇرعانداي. شوشقانىڭ ءتوس ەتىنىڭ سوڭعى بولىكتەرىن جانە جۇگەرى ناننىڭ ءبارىن سىپىرىپ سوعىپ العاسىن، بالالار شالعىننىڭ ۇستىنە كەرىلىپ جاتا-جاتا كەتتى.
راسىندا، ولاردىڭ بۇدان گورى سالقىنداۋ جەرگە جاتۋلارىنا بولار ەدى، ءبىراق الاۋدىڭ جانىندا ورمان ىشىندە جاتقان قانداي عاجاپ!
— كەرەمەت ەمەس پە! — دەپ داۋىستادى دجو.
— تاماشا! — توم ءتىل قاتتى.
— باسقا بالالار كورسە، نە ايتار ەدى؟
— نەمەنە؟ ولار قىزعانىشتان ولەر ەدى! سولاي ەمەس پە، گەككي!
— ءدال سولاي! — دەپ ءتىل قاتتى گەكلبەرري. — باسقالار قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، ال مەن ريزامىن. بۇدان ارتىق راحاتتىڭ ماعان قاجەتى شامالى. قارنىڭدى تولتىرىپ تويۋ كۇندە بولا بەرمەيدى، ونىڭ ۇستىنە مۇندا جەردەن الىپ، جەردەن سالاتىن ەشكىم كەلمەيدى. ەشكىم ۇرىسپايدى. — ماعان ناعىز كەرەگى — وسىنداي ءومىر، — دەپ جاريالادى توم. — تاڭ اتپاي تۇردىق، مەكتەپكە بارۋدىڭ، جۋىنىپ-شايىنۋدىڭ قاجەتى جوق. بىلەسىڭ بە، دجو، قاراقشى جاعالاۋدا بولسا، ونىڭ ءومىرى قاڭعىباس بىرەۋلەرگە قاراعاندا راحات دەۋگە بولادى؛ ەشقانداي جۇمىس جوق، قول قۋسىرىپ وتىرا بەر. قاڭعىباس دارۋىشتەر ۇنەمى دۇعا وقىپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە مىندەتتى. جانە ولار جالعىز-جالعىز جۇرەدى، جولداس-جورا بولمايدى.
— دۇرىس، — دەدى دجو. — مەن بۇرىن بۇل تۋرالى ويلاماپ ەدىم، ەندى قاراقشى بولعالى قاراقشىنىڭ ءومىرى سونشالىقتى قىزىق ەكەنىن كورىپ وتىرمىن.
— جالعىز جۇرگەن قاڭعىباستى، بۇرىنعى كەزدەگىدەي ەمەس، ءقازىر ەشكىم قادىرلەمەيدى، ال قاراقشىعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. قاڭعىباستاردىڭ كيىمى كەنەپ، ولار باستارىنا كۇل جاعىپ، جالاڭاش تاس ۇستىندە ۇيىقتايدى، جاڭبىردىڭ استىندا تۇرادى دەپ توم تۇسىندىرە باستادى.
— ولار نەگە باستارىنا كۇل جاعادى، — دەپ گەك ونىڭ ءسوزىن ءبولدى. — كويلەكتى دە وزگەشە كيەدى، نەگە؟
— بىلمەيمىن... سونداي ءتارتىپ. ەگەر سەن قاڭعىباسسىڭ با، جاساعىڭ كەلە مە، كەلمەي مە، ول الگىنىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىس. سەن قاڭعىباس بولساڭ، سەن دە سولاي ىستەۋگە ءتيىستىسىڭ.
— جوق! ويناپ ايتاسىڭ با؟! — دەدى گەك.
— ال سەن نە ىستەر ەدىڭ؟
— بىلمەيمىن. ونداي بىردەڭەلەردى جاساعىم كەلمەيدى دەر ەدىم — ءبىتتى.
— جوق، گەك، سەنى تىڭدايدى دا. ەرەجە سونداي. جانە سەن ول ەرەجەنى بىلە المايسىڭ.
— مەن قاشىپ كەتەر ەدىم، سونىمەن بىتەر ەدى.
— سەن قاڭعىباس ەمەس، ميسىز بولار ەدىڭ! ءومىر بويى ۇياتتى بولىپ جۇرەر ەدىڭ.
قاندى قول ەشتەڭە ايتپايدى، ويتكەنى ول وزىنە باسقا ءبىر قىزىقتى ءىس تاۋىپ ەدى. ول جۇگەرىنىڭ سوبىعىنان تۇتىك جاساپ، وعان تەمەكى جاپىراقتارىن سالعان جالپاق ساباقتى كيگىزدى، ءدال سول كەزدە تۇتاتتى. ءيىسى بۇرقىراعان بۇلتتى اۋزىنان شىعارىپ، راحات سەزىمگە بولەندى. قالعان قاراقشىلار وعان قاراپ، قىزىققاننان بۇل كەرەمەت كەسەلدى تەزىرەك ۇيرەنۋ كەرەك دەپ شەشتى.
گەك تاعى تومعا قارادى.
— وسى قاراقشىلار نە جاسايدى؟
— و-و! ولار كوڭىلدى ءومىر سۇرەدى: كورابلدەردى تۇتقىندايدى جانە ورتەيدى، التىندى وزدەرى الادى جانە ءوز ارالىندا ءقاۋىپتى جەرگە كومەدى. ول جەردى ءتۇرلى ەلەستەر جانە باسقا جىن-شايتان قاراۋىلدايدى. ال ماتروستار مەن جولاۋشىلاردى ولتىرەدى — ولاردى جىڭىشكە تاقتاي مەن تەڭىزدىڭ ۇستىنەن جۇرگىزەدى جانە كوزدەرىن بايلاپ تاستايدى.
— ال ايەلدەردى وزدەرىمەن بىرگە ارالعا اكەتەدى، — دەدى دجو. — ايەلدەردى ولتىرمەيدى. ولار قايىرىمدى ادامدار. جانە ايەلدەر ىلعي سۇلۋ بولادى عوي.
— كيىمدەرىن ايتسايشى — التىنمەن اپتاعان، كۇمىسپەن قاپتاعان، بريلليانتپەن كومكەرىپ تاستاعان! — دەپ دجو تاعى قوسىپ قويدى.
— كىمنىڭ ۇستىندەگى كيىمدى ايتاسىڭ؟ — دەپ سۇرادى گەك.
— قاراقشىلاردىڭ.
گەك فينن كوڭىلسىزدەۋ ءوزىنىڭ ۇستىندەگى كيىمىنە كوز سالدى.
— مەنىڭ كوستيۋمىم قاراقشىلاردىكىندەي ەمەس، — دەدى قاتتى كۇيزەلگەن ۇنمەن. — ءبىراق مەنىڭ بۇدان باسقا ەشتەڭەم جوق.
بالالار ادەمى كوستيۋمگە جاقىن كۇندەردە قول جەتەدى: ەرتەڭ-اق بۇلار شابۋىلدى باستايدى، سوندا التىن دا، كويلەك تە — ءبارى بولادى دەپ گەكتى جۇباتتى. ال قاراقشى ءومىرىنىڭ العاشقى كەزىندە ونىڭ جاماۋ-جىرتىق كيىمى دە جارايدى، ارينە، ادەتتە باي قاراقشىلار وزدەرىنىڭ العاشقى جورىقتارىن باستاماس بۇرىن ادەمى كيىم-كەشەكتەرىن ەرتەرەك دايىنداپ الادى.
اڭگىمە بىرتە-بىرتە باسەڭدەي بەردى: كىشكەنتاي قاشقىنداردىڭ كوزدەرى جۇمىلىپ، ۇيقى باستى. قاندى قولدىڭ ساۋساعىنان تۇتىك ءتۇسىپ كەتتى، ءوزى قاجىعان جولسەرىكتەي ۇيقىعا باستى. مۇحيتتاردىڭ قۇدايى مەن قارا كەك الۋشى ىشتەرىنەن جانە جاتىپ وقىدى، سەبەبى تىزەرلەپ وتىرىپ داۋىستاپ وقى دەپ زىركىلدەيتىن ەشكىم جوق. انىعىن ايتقاندا، ولار دۇعا وقىماۋعا دا ۋادەلەسىپ ەدى، ءبىراق اسپان بۇلارعا اشۋلانىپ، باستارىنا ادەيى نايزاعاي جىبەرىپ، جاتقان جەرلەرىندە جاندارىن ورتەي مە دەپ قورىقتى. كەشىكپەي ولار دا ۇيقىعا كەتتى. الايدا، ءدال وسى ساتتە ەكەۋىنىڭ جانىنا ار-ۇيات دەپ اتالاتىن شاقىرىلماعان قوناق جاسىرىنىپ كەلگەنى. ولار ۇيدەن قاشىپ كەتكەندەرىنە ۇيالدى، ۇرلاعان ەتتى ويلاعاندا ناعىز ازاپ باستالدى. ولار ار-ۇياتتى تىنىشتاندىرعىلارى كەلىپ، وزدەرى بۇدان بۇرىن دا سارايدان كامپيت، المانى ون شاقتى رەت جىمقىرعاندارىن ەسكە الىپ ەدى، الايدا ار-ۇيات ءبارىبىر ايقايىنان تانبادى. اقىرىندا ءمامپاسي نە الما ۇرلاۋ دەگەن ونىڭ كۇناسى، ءتىپتى جازاسى جايلى ادەيى وسيەت بار. سوندىقتان بۇلار قاراقشىلىقتى كاسىپ ەتىپ جۇرگەن كەزدە مۇنداي قىلمىسپەن ەندى وزدەرىن ماسقارالاماۋعا ىشتەي شەشىم قابىلدادى. ار-ۇيات تا بۇعان كونىپ، كەلىسىمگە كەلدى دە، بايانسىز قاراقشىلار ۇيقىعا كەتتى.
ون ءتورتىنشى تاراۋ
باقىتتى قاراقشىلاردىڭ تۇراعى
تاڭەرتەڭ ويانعاندا توم كوپكە دەيىن ءوزىنىڭ قايدا ەكەنىن تۇسىنە المادى. وتىرىپ كوزىن ءسۇرتتى دە، جان-جاعىنا قارادى — سوندا عانا ەسىن جيدى.
سالقىندىق لەبى ەسكەن بوزالا تاڭ. ورماننىڭ مۇنشالىق ۇنسىزدىگى تىنىشتىقتىڭ عاجايىپ سەزىمىن سىڭىرگەندەي. بىردە ءبىر جاپىراق سىبدىرلامايدى. ۇلى تابيعاتتىڭ ويلانىپ جاتقان ءساتىن بۇزبايدى. جاپىراقتاردا جانە شوپتەردىڭ باسىندا شىق مونشاقتارى جىلتىرايدى. كۇلدىڭ اق قاباتى الاۋدىڭ بەتىندە جاتىر، جۇقالتاڭ كوگىلدىر ءتۇتىن بۇلاردىڭ ۇستىندە قالىقتايدى. دجو مەن گەك ءولى ۇيقىدا.
الىسىراقتا ورمان ىشىندە الدەقانداي ءبىر كۇس ايقايلايدى، تاعى بىرەۋى جاۋاپ بەرەدى؛ ءبىر جاقتا توقىلداق توقىلداتىپ جاتىر. سالقىن بوزتۇمان سەيىلگەن سايىن دىبىستار جيىلەي بەردى — بارلىق ماڭدا تىرشىلىك بىلىنە باستادى. ۇيقىنى ىسىرىپ تاستاپ، ىسكە كىرىسكەن تابيعاتتىڭ تاماشا قۇبىلىستارى تەرەڭ ويعا شومعان بالانىڭ كوز الدىنان ءوتىپ جاتتى. كىپ-كىشكەنتاي جاسىل قىرىقبۋىن شىقتان سۋلانعان جاپىراقتىڭ ۇستىنە جىلجىپ بارادى. وقتىن-وقتىن جاپىراقتان باۋىرىن كوتەرىپ، يىسكەلەگەن سەكىلدى بولدى دا، ارمەن قاراي جورعالادى.
— ولشەپ ءجۇر، — دەدى توم.
قىرىقبۋىن وزىنە جاقىنداعاندا، ول تاسقا ۇقساپ قيمىلسىز قاتتى دا قالدى، جاندىك بۇعان كەلە جاتىر ما، جوق باسقا جاققا ما — وسىعان وراي تومنىڭ جان الەمى دە بىرەسە ءۇمىت ساۋلەسىمەن جىلتىراپ، بىرەسە كوڭىلسىز قۇلازىدى. قىرىقبۋىن توقتاعان كەزدە، كەۋدەسىن ارەڭ كوتەرىپ، قاي جاققا ءجۇرۋ كەرەكتىگىن ويلاعانداي بولدى، اقىرى ول تومنىڭ اياعىنا جارماستى دا، سيراعىنا قاراي ساياحاتتادى، ال تومنىڭ جۇرەگى قۋانىشتان دۇرسىلدەپ قويا بەردى — بۇل — ەرتەڭ-اق ونىڭ ۇستىندە قاراقشىنىڭ، التىنداعان كەرەمەت كوستيۋمى بولادى دەگەن بەلگى! قايدان كەلە جاتقانى بەلگىسىز — قۇمىرسقالار كولونناسى شىعىپ، جاپىرلاي جۇمىسقا كىرىستى؛ بىرەۋى ولگەن قوڭىزبەن الىسۋدا، قوڭىز ودان بەس ەسە ۇلكەن بولسا دا، اقىرى ونى اعاشتىڭ بويىمەن جوعارى قاراي دومالاتىپ بارادى.
قىزعىلت قوڭىز، ۇيىڭە قايت تەزىرەك،
بالالارىڭ ورتتە قالدى، قۇتقار بارىپ تەزىرەك.
قوڭىز ەستىسىمەن، بالالارىن قۇتقارۋعا ۇشىپ كەتتى جانە بۇعان توم تاڭدانعان جوق: بۇل قوڭىزدىڭ اقىلسىز، نە بولسا سوعان سەنەتىنىن باياعىدان بىلەتىن، ەگەر ولارعا ۇيىڭدە ءورت بولىپ جاتىر دەسەڭ، سەنە قويادى؛ توم ولاردىڭ قاراپايىم دا اڭقاۋلىعىن پايدالانىپ، تالاي الداعان. ودان كەيىن ۇلكەن شارىن قولعا الىپ دومالاتىپ بوق قوڭىز شىقتى. توم ونىڭ اياقتارىن دەنەسىنە جاپسىرا قويىپ، ءولى دەنەدەي قوزعالىسسىز قالاتىنىن كورگىسى كەلىپ، ونى ساۋساعىمەن ءتۇرتتى. بۇل ۋاقىتتا قۇستىڭ ءبارى جىن ۇرعانداي شۋلاپ جاتقان سولتۇستىكتىڭ كۇلەگەشى ءدال تومنىڭ باس جاعىنداعى اعاشقا وتىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ قاناتتى كورشىلەرىن مازاقتاۋعا كىرىستى.
كوگىلدىر وتتاي زۋ ەتىپ اۋادان وتكەن ايقايلاۋىق قۇس بالادان ەكى قادام جەردەگى بۇتاققا وتىرا كەتىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتا تانىمايتىن كەلىمسەكتەرگە قارادى. سۇر ءتيىن مەن تۇلكىگە ۇقساس باسقا ءبىر جاندىك ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تەز جۇگىرىپ ءوتتى. ولار مەزگىل-مەزگىل توقتاپ، كۇتپەگەن قوناقتارعا قاراۋ ءۇشىن ارتقى اياقتارىنا تۇردى، سەبەبى ورمان اڭدارى بۇرىن ادام اتاۋلىنى كورمەگەن سەكىلدى، ولاردان قورقۋ كەرەك پە — بىلمەدى. ەندى بۇكىل تابيعات وياندى، اينالاعا جان كىرە باستادى. كۇننىڭ ۇزىن ساۋلەلى جەبەلەرى انا جەردە دە، مىنا جەردە دە قالىڭ جاپىراقتاردى ءتىلىپ وتۋدە. ءبىر جاقتان بىرنەشە كوبەلەك ۇشتى.
توم قالعان قاراقشىلاردى وياتتى؛ ءبارى قاتتى ايقايمەن وزەنگە جۇگىرىستى، اپ-ساتتە كيىمدەرىن سىپىرىپ تاستاپ، ءموپ-مولدىر تايىز سۋدا ءبىر-بىرىن قۋىپ راحاتتاندى. مۇنارتقان جالپاق ايدىننىڭ ارعى جاعىندا كورىنگەن، ءولى ۇيقىداعى ءوز قالاشىعىنا ولاردىڭ بارعىلارى جوق. تۇندە سالدى اعىن الىپ كەتىپتى، الدە وزەن سۋى كوتەرىلگەسىن بە، ءبىراق بۇل جاعداي بالالارعا قۋانىش اكەلدى: ەندى مادەني ورتامەن بۇلاردى بايلانىستىراتىن كوپىر جوق!
ولار تۇراقتارىنا قارىندارى اشىپ، تىڭايىپ، باقىتتى سەزىممەن ورالدى؛ سول بويدا الاۋ جاندى. گەك جاقىن ماڭنان تازا سالقىن سۋدىڭ كوزىن تاپتى، بالالار ەمەننەن جانە جاڭعاق جاپىراعىنان وزدەرىنە ىدىس جاساپ الدى، جابايى ورماننىڭ يىسىمەن سۋ تاتتىگە اينالىپ، كوفە ورنىنا جۇرەدى دەپ ويلادى. دجو تاڭعى اسقا شوشقا ەتىن كەسە باستادى. ءبىراق توم مەن گەك ونى قويا تۇرۋىن سۇرادى: ەكەۋى سول بويدا وزەن جاققا جۇگىرە جونەلىستى، ءبىر جەرگە كەلىپ قارماق سالدى. كوپ كەشىكپەي ولار بۇلتيعان سازان، ەكى الابۇعا مەن كىشكەنتاي جايىن اكەلدى. ءبىر وتباسىنا جەتەتىن ازىق. ولار بالىقتى شوشقانىڭ ءتوس ەتىمەن قوسىپ قۋىرىپ ەدى — تاڭ-تاماشا قالىستى: مۇنداي ءدامدى بالىقتى بۇرىن ەشقايسىسى جەپ كورمەپتى. تۇششى سۋدىڭ بالىعىن نەعۇرلىم تەز قۋىرسا، سوعۇرلىم ءدامدى كورىنەتىنىن ولار بىلمەيتىن جانە ورمانداعى ۇيقى، تازا اۋادا جۇگىرۋ، شومىلۋ جانە اشتىق — بۇل تۋرالى ولار ويلاعان ەمەس.
ەرتەڭگى تاماقتان كەيىن ولار كولەڭكەگە قيسايىپ، گەك تۇتىگىن سورىپ بولعانشا ونى كۇتتى دە، سوسىن ورمان ىشىنە بارلاۋعا كەتتى. شىرىگەن ءشوپ-بۇتالاردىڭ اراسىمەن باسىن تومەن يگەن ءجۇزىم ساباقتارى ورمان پاتشالىعىنىڭ بەلگىسى سەكىلدى. ارا-اراسىندا وتە جايلى، كوكوراي كىلەم جايىلعان الاڭقايلار كەزدەسەدى، گۇلدەرمەن بەزەندىرىلگەن ولار قىمبات باعالى تاستارعا ۇقساپ جىلت-جىلت ەتەدى.
جول بويىندا كوپ نارسە ولارعا قۋانىش سىيلادى، ءبىراق تاڭقالارلىق كەرەمەت كەزدەسپەدى. ارالدىڭ ۇزىندىعى ءۇش ميلدەي دە، ەنى ءتورت ميل ەكەنىن جانە ارال جاقىن ماڭداعى جاعادان شامامەن ەكى ءجۇز يارد جىڭىشكە بۇعاز ارقىلى ءبولىنىپ تۇرعانىن انىقتادى. ولار ساعات سايىن سۋعا شومىلدى دا، تۇراتىن جەرلەرىنە كەشكە ءبىر-اق ورالدى. ولاردىڭ قارىندارى اش، سوندىقتان بالىق اۋلاپ اۋرە بولماي، شوشقانىڭ سالقىن ەتىن تويا جەپ الىپ، كولەڭكەدە جاتىپ اڭگىمە سوقتى. كەشىكپەي اڭگىمەلەرى سيرەي باستادى، سوسىن مۇلدە ءۇزىلدى. جالعىزدىقتى سەزىنۋ، جىم-جىرت تىنىشتىق، ورماننىڭ سالتاناتتى تىرلىگى ولارعا ءوز اسەرلەرىن تيگىزدى. ولار ويلاندى. تۇسىنىكسىز ءبىر ساعىنىش مۇڭعا وراعانداي. كەشىكپەي ۇيگە دەگەن ساعىنىشتىڭ العاشقى بەلگىلەرى بىلىنە باستادى. ءتىپتى فينن قاندى قول دا بوتەن بىرەۋلەردىڭ باسپالداعى مەن بوس بوشكەلەر تۋرالى مۇڭايىپ ويلادى. الايدا ءارقايسىسى ءوزىنىڭ مۇنداي كەمشىلىگىنەن ۇيالىپ، ويلارىن داۋىستاپ ايتۋعا ەشبىرىنىڭ باتىلى جەتپەدى.
ءبىرازدان بەرى ءبىر جاقتان الدەقانداي ءبىر دىبىس ەستىلىپ تۇردى، ءبىراق ولار ونى ەلەمەدى، كەيدە ءبىز ءوزىمىز دە ساعاتتىڭ تىقىلداعانىن ەلەمەيمىز عوي. دەگەنمەن الگى قۇپيا دىبىس بىرتە-بىرتە قاتتىراق ەستىلدى، ونى ەندى بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بالالار سەلك ەتىپ بىر-بىرىنە قارادى، قۇلاقتارىن ءتۇرىپ تىڭدادى. ۇزاق ۇنسىزدىك باستالدى. سودان سوڭ ولار ادام قورقاتىنداي "بۋم" دەگەن دىبىستى ەستىدى.
— بۇل نە؟ — دەدى دجو ارەڭ سىبىرلاپ.
— بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى توم.
— بۇل كۇننىڭ كۇركىرەگەنى ەمەس،— دەدى گەكلبەرري قورقىنىشپەن، — ويتكەنى كۇركىرەگەن...
— ۇندەمەڭدەر، — دەپ ايقايلادى توم. — تىڭداڭدار.
ولارعا سول ءبىر مينۋت ماڭگىلىكتەي كورىندى. ءبىر مينۋت بويى تىنىشتىق ورنادى. سودان سوڭ سالتاناتتى تىنىشتىقتى تاعى دا "بۋم" دەگەن دىبىس بۇزدى.
— بارىپ قارايىق!
ۇشەۋى دە ۇشا تۇرا كەلىپ، ءوز قالالارى كورىنەتىن — جاعاعا جۇگىردى.
بۇتالاردىڭ اراسىمەن ولار الىسقا كوز سالدى. وزەننىڭ ورتا جەرىندە، سانكت-پەتەربۋرگتەن ءبىر ميل تومەندەۋ اعىستىڭ بويىمەن ءبىر شاعىن پاراحود جىلجىپ كەلەدى، ادەتتە ول ارعى بەتكە وتكىزەتىن پارومنىڭ ورنىنا جۇرەتىن.ونىڭ جالپاق پالۋباسىندا تولعان ادام، جان-جاعىندا قايىقتار ءجۇر. ءبىراق بالالار ولارداعى ادامداردىڭ نە ىستەپ وتىرعانىن تۇسىنە المادى.
اياق استىنان پاروحودتىڭ جانىنان اق ءتۇتىن بۇرق ەتتى؛ ول ءتۇتىن بۇلتقا اينالعان كەزدە كورەرمەندەردىڭ قۇلاعىنا تاعى دا باعاناعى كوڭىلسىز دىبىس ەستىلدى.
— ەندى ءتۇسىندىم! — دەپ ايقايلادى توم. — بىرەۋ سۋعا كەتكەن.
— دۇرىس ايتاسىڭ!— دەدى گەك. — بىلتىر جازدا بيللي تەرنەر سۋعا كەتكەندە وسىلاي بولعان؛ وندا دا سۋدىڭ ۇستىنە زەڭبىرەكتەن اتقان بولاتىن — سوندا سۋعا كەتكەن ادام جوعارى كوتەرىلدى. ءيا! سوسىن ناننىڭ قۇرىشىنا ءتىرى كۇمىس سالىپ سۋعا جىبەردى: سۋعا كەتكەن ادامنىڭ جاتقان جەرىنە الگى نان توقتايدى.
— ءيا، مەن بۇل جايلى ەستىگەم، — دەدى دجو. — نان نەلىكتەن توقتايتىنىنا تۇسىنبەيمىن.
— اڭگىمە ناندا ەمەس، اڭگىمە ول ناندى سۋعا جىبەرگەندە قانداي ءسوز ايتىلادى — سوعان بايلانىستى،— دەدى توم.
— ەشتەڭە دە ايتپايدى، — دەپ قارسىلاستى گەك. — مەن كورگەنمىن، ەشتەڭە ايتىلمايدى.
— تۇسىنىكسىز! — دەپ قويدى توم. — مۇمكىن ىشىنەن ايتاتىن شىعار، ەشكىم ەستىمەسىن دەپ. ارينە، سولاي! بىردەن تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى.
بالالار تومنىڭ ايتقانىنا كەلىستى، ويتكەنى ويى جوق ناننىڭ ءبىر بولشەگى ەشقانداي قاسيەتتى ءسوز ايتىلماسا، مۇنداي ۇلكەن ىسكە جىبەرىلىپ وتىرعاندا وز-وزىنەن بىلە قويۋى مۇمكىن ەمەس.
— شايتان العىر! ارعى بەتتە بولار ما ەدىم تاپ ءقازىر! — دەدى دجو.
— مەن دە، — دەپ قوستادى گەك. — كىمنىڭ سۋعا كەتكەنىن بىلگىم كەلىپ تۇر.
بالالار الىسقا قاراپ، تىڭ تىڭدادى. كەنەت تومنىڭ باسىنا جارق ەتىپ ءبىر وي كەلە قالدى:
— مەن بىلەمىن كىمنىڭ سۋعا كەتكەنىن. ءبىز!
ءدال وسى ساتتە ولار وزدەرىن ناعىز باتىرلار سەزىندى. قانداي سالتانات، قانداي باقىت! ولاردى ىزدەپ ءجۇر، ولاردى جوقتاپ جىلاپ جاتىر؛ بۇلاردىڭ قايعىسىنان جۇرەكتەرى جىرتىلۋدا؛ ادامدار كوز جاستارىن توگىپ بۇلاردى ەسكە الۋدا جانە قازا بولعان بالالارعا وزدەرىنىڭ وتە قاتال بولعاندارىن ويلاپ كەش كەلگەن وكىنىش پەن ۇياتتان وزدەرىن ازاپتادى. بۇكىل قالا بۇلار تۋرالى ايتىپ، بالالاردىڭ ءبارى قىزعانا قىزىعۋدا — نە دەگەن كەرەمەت! بۇل بارىنەن ارتىق. تەك وسى ءۇشىن عانا قاراقشى بولۋعا بولادى.
ءىڭىر قاراڭعىلىعى تۇسىسىمەن شاعىن پاروحود تاعى دا كەشەگى ىسىنە كىرىستى جانە بۇگىن قايىقتار جوق. قاراقشىلار تۇراعىنا ورالدى. ولار قۋانىشتى ەدى. سالتاناتتى اڭىز وزدەرىنىڭ ەنشىسىنە تيگەنىنە ماقتانادى. بۇكىل قالاعا وسىنشاما مازاسىزدىق تۋعىزعاندارى دا بۇلارعا ماقتانىش. ولار كوپ بالىق اۋلاپ، كەشكى تاماق ازىرلەدى، قارىندارى تويعاسىن جاتىپ الىپ بۇلار تۋرالى قالادا قانداي اڭگىمە ايتىلىپ جاتىر دەپ بال اشۋعا كىرىستى جانە قايعىلى سۋرەتتى كوز الدارىنا كەلتىرىپ، راحاتتانا ەلەستەتتى. ءبىراق ءتۇن كولەڭكەسىنە وراعاندا ولاردىڭ اڭگىمەلەرى توقتادى؛ ۇشەۋى دە الاۋعا ءۇنسىز قارادى، ال ويلارى الىس جاقتاردا سەكىلدى. قىزۋلارى باسىلدى، توم مەن دجو وزدەرىنىڭ جاقىن ادامدارى تۋرالى ويلادى، ارينە، بۇلاردىڭ ءىسى ولاردى شەكسىز قايعىعا باتىردى.
كۇدىكتى ويلار دا مازالادى. ەكەۋىنىڭ دە جان دۇنيەسىندە تىنىشتىق جوق، ەكەۋى دە وزدەرىن باقىتسىز سەزىندى، ەكەۋى ەكى-ۇش رەت ەرىكسىز كۇرسىندى. اقىرى اياعىندا دجو جولداستارىنان مادەني ورتاعا ورالۋ تۋرالى، ارينە، ءقازىر ەمەس، ولاردىڭ نە ويلايتىنىن سۇراۋعا باتىلى ارەڭ جەتتى.
توم ونى مىسقىل كۇلكىمەن ماسقارالادى. تۋعان ۇيگە ورالۋ تۋرالى ويلادى دەپ ايىپتاۋعا بولمايتىن گەك تومدى قوستادى، ىڭعايسىزدانىپ قالعان دجو، شىنىندا، ويناپ ايتا سالعانىن "تۇسىندىرۋگە" اسىقتى. انالار كەشىرىممەن قاراعاسىن دجو قۋانىپ كەتتى، دەگەنمەن ءۇيدى ساعىنىپ جۇرگەنى تۋرالى دوستارى ءسال دە بولسا سەكەم الىپ قالدى. بۇل جولى كوتەرىلىس باسىلدى — از ۋاقىتقا دەيىن.
ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانا ءتۇستى. گەك ءجيى-جيى مۇرنىن تارتىپ جاتتى دا، اقىرى قورىلدادى؛ ودان كەيىن دجو دا سول اۋىلعا اتتاندى. توم ءبىراز ۋاقىت قوزعالماي جاتتى، شىنتاعىنا سۇيەنىپ جولداستارىنىڭ بەتىنە قارادى. سودان سوڭ ول جايلاپ تىزەرلەپ وتىردى جانە الاۋدىڭ جىلتىلداعان جارىعىن پايدالانىپ، ءشوپتىڭ ىشىنەن بىردەڭە سۇرادى. شىناردىڭ جۇقا اپپاق بىرنەشە قابىعىن تاۋىپ، اراسىنان ەكەۋىن تاڭداپ الدى؛ الاۋدىڭ جانىندا تىزەرلەپ تۇرىپ ءوزىنىڭ اتاقتى "قىزىل بوياۋىمەن" قابىقتىڭ ءارقايسىسىنا بىرنەشە ءسوز جازدى. بىرەۋىن قابىققا ورادى دا، قالتاسىنا سۇڭگىتتى، ەكىنشىسىن دجونىڭ قالپاعىنا سالدى، قالپاقتى يەسىنەن قاشىعىراق جىلجىتىپ قويدى. قالپاقتىڭ ىشىنە بۇدان باسقا مەكتەپ بالالارى ءۇشىن باعا جەتپەس قازىنا بولىپ سانالاتىن، ونىڭ ىشىندە ءبىر ءتۇيىر بور، رەزەڭكە دوپ، بالىق اۋلايتىن ءۇش قارماق جانە شىنىندا حرۋستالدان جاسالعان دەيتىن شارلارىنىڭ بىرەۋىن سالدى. سودان سوڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ اعاشتاردىڭ اراسىنا ەنىپ كەتتى. ول جولداستارى ءبىراز جەردە ارتتا قالعانىن جانە مۇنىڭ اياعىنىڭ دىبىسىن ەستىمەيتىنىن سەزگەسىن، جاعالاۋعا قاراي جۇگىرە جونەلدى.
ون بەسىنشى تاراۋ
TOM جاسىرىنىپ ءوزىنىڭ ۇيىنە بارادى
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن توم وتكەلگە جەتىپ يللينويس جاعاسىنا قاراي تارتتى. جارتى جول وتكەندە عانا وزەن سۋى ونىڭ بەلۋارىنان كەلدى؛ ءارى قاراي ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى، اعىس جۇرگىزبەيدى. قارسى جاقتاعى جاعاعا جەتۋگە بار-جوعى ءجۇز ياردتاي عانا قالدى جانە توم ويلانباستان جۇزە جونەلدى. ول اعىسقا قارسى ءجۇزدى، مۇنى كۇتپەگەن ەدى. دەگەنمەن اقىرى ول جاعاعا تاياپ قالدى، جاعانى بويلاي ءجۇزدى دە، تومەندەۋ جەر تاۋىپ سۋدان شىقتى. كۇرتەسىنىڭ قالتاسىن سيپاپ ەدى، قابىق بار ەكەن، سوسىن جاعالاۋداعى ورمان ىشىمەن كەتتى.
كيىمدەرىنەن سۋ سورعالاپ كەلەدى. ول ورماننان جازىق الاڭعا — قالانىڭ قارسىسىنا شىققاندا، ساعات ءالى توعىز بولا قويعان جوق ەدى، بيىك جارقاباقتىڭ جانىنداعى اعاشتاردىڭ كولەڭكەسىندە شاعىن پاروحود تۇر. جىمىڭداعان جۇلدىزدى الەمدە تىنىشتىق. توم جاردان ەپپەن تومەن ءتۇستى دە، جان-جاعىنا قاراپ الىپ، سۋعا بەت قويدى، بىرنەشە قادام ءجۇزىپ پاروحودتىڭ ارت جاعىندا بايلاۋلى تۇرعان شاعىن قايىققا جەتتى. ورىندىقتىڭ استىنا تىعىلىپ جاتتى دا، جۇرەگى دىرىلدەپ — نە بولاتىنىن كۇتتى.
سول-اق ەكەن قوڭىراۋ سىڭعىرلاپ، بىرەۋدىڭ "بوسات!" دەگەن بۇيرىعى ەستىلدى. مينۋت وتپەي-اق پاروحود ساپارعا شىقتى دا، كىشكەنە قايىقتىڭ تۇمسىعىن تولقىن ۇرا باستادى. توم ءوزىن باقىتتى سەزىندى: بۇل پاروحودتىڭ ەڭ سوڭعى ساپارى ەكەنىن، بۇدان ءارى ول ەشقايدا بارمايتىنىن بىلەتىن. ءبىتىپ بولماستاي كورىنگەن ون ەكى، ون بەس مينۋت وتكەندە توم قايىقتان شىعىپ، قاراڭعىدا جاعاعا قاراي ءجۇزدى. كولدەنەڭ بىرەۋ-مىرەۋگە كەزدەسىپ قالماس ءۇشىن ول ءجۇز ياردتاي ارتىق ءجۇزىپ، جاعانىڭ تومەنگى جاعىمەن شىقتى.
سول جەردە ول قالانىڭ ادام جۇرمەيتىن بۇرىش-بۇرىشىمەن زىمىراپ وتىرىپ، كەشىكپەي اپايىنىڭ ەسىگى كىلتتەۋلى شارباعىنا جەتتى. توم شارباقتان قارعىپ ءتۇسىپ، شام جانىپ تۇرعان قوناق ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن قارادى. بولمەدە پوللي اپاي، سيد، مەري جانە دجو گارپەردىڭ اناسى — ءبارى اڭگىمەلەسىپ وتىر. ولار كەرەۋەتتىڭ جانىنا جايعاسىپتى. كەرەۋەت الگىلەر مەن ەسىكتىڭ ورتاسىندا تۇر. توم ەسىككە جاقىندادى دا، ەپپەن تۇتقاسىن كوتەرىپ ەسىكتى يتەرىپ ەدى، ەسىك سىقىر ەتتى، ول تاعى دا يتەردى، ەسىك سىقىرلاعان سايىن توم شوشىپ كەتەدى؛ اقىرى ءوزى سىياتىنداي ساڭىلاۋ پايدا بولعان سەكىلدى؛ ول باسىن سۇعىپ، جايمەن ەڭبەكتەي باستادى.
— مىنا مايشام نەگە جەلپىلدەپ كەتتى؟ — دەدى پوللي اپاي. (توم تەزىرەك جىلجىدى).
— شاماسى، ەسىك اشىق تۇر-اۋ. ارينە، سولاي. ءبىرازدان بەرى مۇندا تۇسىنىكسىز ءبىر نارسەلەر بولاتىندى شىعاردى. ەسىكتى جاپشى، سيد!
توم كەرەۋەتتىڭ استىنا سۇڭگىپ ۇلگەردى. ول ارى-بەرى دەمىن الدى دا، سوسىن تاعى ىلگەرى جىلجىعانى سونشا، ءتىپتى تاتەسىنىڭ اياعىنا ءتيىپ كەتە جازدادى.
— مىنە، — دەپ پوللي اپاي ءسوزىن جالعاستىردى، — ول قاتال، اشۋلى بولعان ەمەس، تەك سوتقار بولاتىن، جەل قۋعان قاڭباقتاي! ال ول ەشقاشان ەشكىمگە جاماندىق جاساعان ەمەس. ونىڭ جۇرەگى التىن ەدى. ودان اسقان قايىرىمدى بالانى بىلگەن ەمەسپىن.
اپايى جىلاپ جىبەردى.
— مەنىڭ دجوم دا سونداي ەدى عوي؛ ەركەلەيدى، ىشىندە مىڭ جىن وتىرعانداي، ال مەيىرىمى كەرەمەت بولاتىن! قۇدايىم-اي، كەشىرە گور مەن كۇناكاردى. مەن ونىڭ باسىنان سوقتىم عوي كىلەگەي ءۇشىن، ال ول كىلەگەيدى اشىپ كەتكەسىن ءوزىمنىڭ توگىپ تاستاعانىم ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. ەندى جەر بەتىنەن ەشقاشان ونى، رەنجىگەن بايعۇس بالانى كورە المايتىندىعىم... ەشقاشان، ەشقاشان، ەشقاشان! گارپەر حانىم جۇرەگى جارىلىپ كەتەردەي باقىرىپ جىلادى.
— توم كوك جۇزىندە تىنىشتالعان بولار، — دەدى سيد. — ەگەر ول جەر بەتىندە جاقسىراق ءومىر سۇرگەندە....
— سيد! (توم كورمەسە دە اپايىنىڭ كوزى قاھارلانىپ كەتكەنىن سەزدى). و دۇنيەلىك بولعان تومىم تۋرالى جامان ءسوز ايتپا! ەندى وعان جاراتۋشى قامقور بولادى، ال سەندەر مازالانباي-اق قويىڭدار... وي، گارپەر حانىم، بۇل قايعىنى مەن قايتكەندە كوتەرە الامىن! ەلەستەتە المايمىن! مەنىڭ قارتايعان جۇرەگىمدى ءجيى ازاپتاعانمەن، ول مەنىڭ جۇبانىشىم ەدى عوي.
— قۇدايدىڭ ءوزى بەردى، ءوزى الدى. جاراتقان جارىلقاعاي! ءبىراق سونداي اۋىر قايعى، اۋىر. وتكەن سەنبىدە مەنىڭ دجوم قاسىما كەلدى دە، تۇمسىعىمنىڭ تۇبىنەن پيستوندى تارس ەتكىزگەنى! مەن سول بويدا يتەرىپ جىبەرىپ ەم، ول قۇلاپ قالدى.ونىڭ اپتا وتپەي.... بىلسەم عوي. ەگەر ول ءقازىر كەلىپ سولاي ىستەسە، ونى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، باتامدى بەرەر ەدىم...
— ءيا، ءيا، ءيا، ءسىزدىڭ سەزىمىڭىزدى وتە جاقسى تۇسىنەمىن! كۇنى كەشە ءتۇس الدىندا مەنىڭ تومىم مىسىققا ساۋىقتىرعىش ءدارىنى بەرىپ، الگى مىسىعى تۇسكىر ءۇيدى اۋدارىپ تاستاي جازدادى. ال، مەن، قۇدايىم، كەشىرە گور، ويماعىممەن تومنىڭ شەكەسىن نۇقىپ قالدىم. بايعۇس بالام مەنىڭ، باقىتسىز، قازا بولعان، بالاقاي. ەسەسىنە بارلىق ازاپتان ەندى قۇتىلدى. جانە ونىڭ مەن ەستىگەن ەڭ سوڭعى سوزدەرى رەنىشتى بولدى عوي...
ءبىراق ولاردى ەسكە الۋدىڭ اۋىر بولعانى سونداي، اپاي زارلاپ جىلاپ جىبەردى. توم دا قورسىلداي باستادى — ونىڭ باسقالارعا ەمەس، ءوزىنe جانى اشىدى. ول مەريدىڭ مەزگىل-مەزگىل بۇل تۋرالى جاقسى سوزدەر ايتىپ، قالاي جىلاعانىن ەستىدى. ەڭ سوڭىندا ونىڭ جۇرەگىن ماقتانىش كەرنەدى: ول ەشۋاقىتتا وسىنشا جاقسى بالامىن دەپ ويلاعان ەمەس-تى.
دەگەنمەن اپايىنىڭ قايعىسى ونى تولقىتتى؛ ونىڭ كەرەۋەتتىڭ استىنان شىعا كەلىپ، اپايىن باقىتتى ەتكىسى كەلىپ كەتتى. مۇنداي تەاترلىق كورىنىستەر وعان وتە ۇنايتىن. ءبىراق سەزىمگە بەرىلمەي، ءۇنسىز جاتا بەردى دە، باسقا اڭگىمەلەرگە قۇلاق سالدى.
ۇزىك-ۇزىك سويلەمدەردەن ول بۇلاردىڭ جوعالعانى جايلى تۇسىنىكتەردى ەستىدى: اۋەلى جۇرت بالالار شومىلىپ ءجۇرىپ سۋعا كەتكەن دەستى؛ ودان سوڭ سالدىڭ جوعالىپ كەتكەنىن ءبىلىپتى؛ بالالاردىڭ ءبىرى توم مەن دجو كەشىكپەي ولار جايلى حابار ەستيتىندەرىن ايتقاندارىن ەسىنە الدى. بۇل حاباردان كەيىن جەرگىلىكتى دانىشپاندار بالالار سالمەن كەتكەن، كەشىكپەي اعىستىڭ باعىتىنداعى ءبىر قالاشىقتان شىعادى دەپ بولجام ايتتى؛ ءبىراق تۇسكە قاراي ميسسۋري جاعالاۋىندا تۇرعانى ءمالىم بولدى، ەندى بارلىق ءۇمىت ءۇزىلدى: بالالار شىنىندا دا سۋعا كەتكەن، ايتپەسە، تۇنگە قاراي اشتىق ولاردى ۇيگە دىردەكتەتىپ اكەلەر ەدى. ال ولاردىڭ دەنەلەرىنىڭ تابىلماعانى — زۇلمات اپات وزەننىڭ ورتاسىندا بولعان، ايتپەسە ۇشەۋى دە كەرەمەت جۇزگىش — جاعاعا جەتەر ەدى. بۇگىن سارسەنبى. ەگەر دەنەلەرى جەكسەنبىگە دەيىن تابىلماسا، ياعني ەشقانداي ءۇمىت جوق جانە جەكسەنبىلىك تۇسكى نامازدا ولارعا ولگەندەر رەتىندە جانازا وقىلادى. توم سەلك ەتە ءتۇستى.
گارپەر حانىم جىلاعان كۇيى بارىمەن قوشتاسىپ ەسىككە بەتتەدى. ءبىراق وسى كەزدە جەتىمسىرەپ قالعان ەكى ايەل بىر-بىرىنە قۇشاق جايا سىڭسىپ جىلاپ قوشتاستى. پوللي اپاي بۇرىنعىداي ەمەس نازىك تە مەيىرىمدى، سيد پەن مەريدى ۇيىقتار الدىندا ءسۇيدى. سيد وكسىپ جىبەردى، ال مەري كوز جاسى سورعالاپ بولمەسىنە كەتتى.
پوللي اپاي تىزەرلەپ تومعا ارناپ دۇعا وقي باستادى.ونىڭ سوزدەرىنەن، دىرىلدەگەن داۋسىنان تومعا دەگەن شەكسىز مەيىرىمى، ماحابباتى سەزىلىپ تۇردى جانە دۇعاسى دا ادامنىڭ جانىن ەلجىرەتكەنى سونشا، توم كوز جاسىن تيا المادى.
پوللي اپاي توسەگىنە جاتىپ جايعاسقانشا، بالاعا ءبىراز ۋاقىت قوزعالماي تىنىش جاتۋعا تۋرا كەلدى؛ وقتا-تەكتە اپايدىڭ كۇرسىنگەنى ەستىلەدى جانە ول ىلعي دوڭبەكشىپ، اھىلاپ-ۇھىلەپ مازاسىز كۇي كەشۋدە. اقىرى اپاي تىنىشتالدى، تەك مەزگىل-مەزگىل تۇسىندە ىڭقىلداپ جاتتى. توم جايمەن جىلجىپ شىقتى دا، اياعىنا تۇرىپ، شامدى قولىمەن قالقالاپ ۇيقىداعى اپايىنا قارادى. وعان جانى اشىعاننان جۇرەگى ەلجىرەپ تۇر. توم قالتاسىنان قابىقتى الىپ، مايشامنىڭ قاسىنا قويدى، سوسىن توقتاپ ويلاندى. ونىڭ باسىنا ءبىر باقىتتى وي كەلدى دە، ءجۇزى جايناپ سالا بەردى. قابىقتى قالتاسىنا سالدى، اپايىنىڭ باس جاعىنا ەڭكەيدى دە ونىڭ سۇرعىلت ەرنىنەن ءسۇيدى، ودان سوڭ جايمەن دىبىس شىعارماي شىقتى دا ەسىكتى مىقتاپ جاپتى.
ول ادەتتە شاعىن پاروحود تۇراتىن جاعاعا كەلىپ جان-جاعىنا قارادى، ەشكىم كورىنبەدى، پاروحودقا باتىل كىردى. پاروحودتا ادەتتە باقتاشىدان باسقا ەشكىم بولمايتىنىن، ال ونىڭ ادەتى كايۋتانىڭ بىرىنە كىرىپ الىپ ۇيقى سوعادى — مۇنى توم جاقسى بىلەتىن. توم كىشكەنە قايىقتى پاروحودتىڭ ارت جاعىنان بوساتىپ، ءوزى وتىردى دا وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا قاراي ەسكەگىن ەستى. ءبىر ميلدەي جۇرگەسىن، ەسكەككە جاتىپ، وزەندى كەسىپ ءوتىپ، قايىقتى قاداعا بايلادى. ويتكەنى بۇل — وعان اۋەلدەن تانىس شارۋا. ونىڭ قايىقتى ءوز مەنشىگىنە العىسى-اق كەلدى — ول دا قاراقشىلارعا كەرەك ىدىس قوي — ءبىراق ولاي ىستەسە، قايىقتى بارلىق جەردەن ىزدەۋ باستالادى دا، قاشقىنداردىڭ ىزىنە ءتۇسۋى مۇمكىن.
سوندىقتان ول جاعاعا سەكىرىپ ءتۇستى دە، ورمانعا كىردى.
ورمان ىشىندە ول جاقسىلاپ دەمالدى، ۇيقىنى جەڭۋگە كۇش سالدى، سوسىن تۇراققا قاراي ءىلبي باسىپ بارا جاتتى. تاڭ اتىپ كەلەدى، ال ول قايراڭعا جەتكەندە، ءتىپتى جارىق تۇسكەن ەدى. ول تاعى دا ءبىراز وتىردى. سوسىن كۇننىڭ كوزى الىپ وزەننىڭ بەتىن التىنمەن ورنەكتەي باستاعاندا، سۋعا قويىپ كەتتى. بۇدان كەيىن ول ءۇستى-باسى سۋ-سۋ كۇيىندە، دجو:
— جوق، گەك، توم — سەنىمدى ادام. ول كەلەدى. راس ايتام ساعان. ول قاشپايدى. مۇنىڭ قاراقشى ءۇشىن ۇيات ءىس ەكەنىن جاقسى بىلەدى. ال قاراقشىنىڭ نامىسى وعان بارىنەن قىمبات. ول جاڭا ءبىر نارسەنى ويلاپ ءجۇر. ءبىراق قانداي نارسە ەكەنىن بىلسەم عوي! — دەپ ايتىپ جاتقان ساتتە تۇراققا جەتكەن ەدى.
— ال، زاتتار بىزدىكى ەمەس پە؟
— بىزدىكى، گەك، ءبىراق ولاي دەۋگە دە بولمايدى. حاتتا جازىلعان، ەگەر ول ەرتەڭگى اسقا دەيىن ورالماسا، ءبىز زاتتاردى الۋىمىز كەرەك.
— ال ول، مىنە، الدارىڭىزدا! — دەپ توم ايقايلاپ، الدارىنا تۇرا قالدى.
بۇل ناعىز تەاتر كورىنىسىندەي اسەرلى بولدى.
كەشىكپەي ولار شوشقانىڭ سۇبە ەتى مەن بالىقتان پىسىرىلگەن ەرتەڭگى تاماقتى تويا جەپ، اس ۇستىندە توم ءوزىنىڭ ساياحاتى تۋرالى (ارينە، قوسپاسىز ەمەس) اڭگىمە سوقتى. اڭگىمە اياقتالعان كەزدە بالالار وزدەرىنشە مىقتىسىنىپ، وزدەرىن باتىر سەزىندى. توم كولەڭكەگە جانتايىپ، تۇسكە دەيىن ۇيقىسىن قاندىرۋدى ويلادى. وزگە قاراقشىلار بالىق اۋلاۋعا جانە ارالدى شولىپ زەرتتەۋگە كەتتى.
ون التىنشى تاراۋ
العاشقى تۇتىندەر. "مەن پىشاقتى جوعالتتىم"
تۇسكى استان كەيىن قاراقشىلار توبى قۇمدى قايراڭعا تاسباقانىڭ جۇمىرتقاسىن الۋعا شىقتى. بالالار تاياقپەن توپىراقتى تۇرتكىلەپ، جۇمساق جەر تاپسا، قولىمەن قازىپ، كەيدە ءبىر جەردىڭ وزىنەن بەس-التى جۇمىرتقا تاپتى. جۇمىرتقالار دوپ-دومالاق، اپپاق گرەك جاڭعاعىنان ءسال كىشىرەك. سول كۇنگى كەشكى اس تاماشا بولدى: ولار قۋىرىلعان جۇمىرتقاعا سىلقيا تويدى، ەرتەڭىنە، جۇما كۇنگى تاڭعى تاماق تا سونداي بولدى.
تاڭعى استان كەيىن ولار قايراڭدا سەكىرىپ، ايقايلاپ ءبىرىن-بىرى قۋىپ، ۇستەرىندەگى كيىمدەرىن شەشىپ لاقتىرىپ، سونان سوڭ تىر جالاڭاش جۇگىرىپ الىستاعى تايىز جەردە الىسىپ-جۇلىسىپ وينادى. قاتتى اعىس ولاردى كەيدە اياقتارىنان شالىندى، ءبىراق ولارعا بۇل ءتىپتى قىزىعىراق كورىندى. ولار ءبارى قاتار سۋعا ەڭكەيىپ بىر-بىرىنە سۋ شاشادى، ءارقايسىسى جاۋ جاققا بىلدىرمەي جاقىندايدى، بەتتەرىن باسىپ قورعانادى. سونان سوڭ ولار سۋ ىشىندە الىسىپ-جۇلىسىپ، قولما-قول ۇرىسقا كىرىستى. اقىرىندا ۇشەۋى دە سۋدىڭ استىندا قالدى. سۋ استىنان قول-اياقتارى بىر-بىرىنە جابىسىپ اعاراڭدايدى. ولار سۋدىڭ بەتىنە شىققاندا القىنىپ، پىسقىرىنىپ اۋا جۇتادى، كۇلىپ ءماز بولىسادى.
ابدەن شارشاپ، قۇمدى جاعاعا سۇلاي-سۇلاي كەتىستى، توپىراققا وزدەرىن كومىپ، ىسسى قۇمنان سوڭ قايتا سۋعا قويىپ، ءبارى قايتالاندى. اقىرى ولارعا ءبىر وي كەلدى: بۇلاردىڭ تەرىلەرىنىڭ ءتۇسى قوڭىر توقىما شالبارعا ۇقسايدى، ەندى ولار قۇمنىڭ بەتىنە دوڭگەلەك سىزدى دا، سيرك جاسادى، ونىڭ ىشىندە ءۇش كلوۋن بار، سەبەبى ەشقايسىسى بۇل قىزىق رولدەن باس تارتقىسى كەلمەدى.
بۇدان كەيىن ولار وزدەرىنىڭ كىشكەنە شارلارىن شىعاردى، بىر-بىرىنە لاقتىرىسىپ وينادى، ودان تارتىس ويىنىن باستادى، اقىرىندا ءبارى دە جالىقتىردى. گەك پەن دجو تاعى شومىلۋعا كەتتى، ال توم جاعادا قالدى، ويتكەنى شالبارىن تاستاپ جاتقاندا شەتىنە ويىنشىق جىلان بايلانعان بەلبەۋى شەشىلىپ كەتكەن. سيقىرلى تۇمار بولماعان كەزدە بۇل قالاي تالىپ قالمادى. ول ءوزىنىڭ ىزدەگەن ترەششەتكاسىن تاپپاي تۇرىپ تۇسۋگە باتىلى بارمادى، ال ونىڭ جولداستارى شارشاپ، جاعادا دەمالۋعا شىقتى. ءارقايسىسى وزىمەن ءوزى بولىپ جان-جاققا بەت الىستى، ىشتەرى پىسىپ جانە سوناۋ كۇن استىندا قالعىعان تۋعان قالا دا كوزدەرىنە وتتاي باسىلا بەردى. توم قۇمنىڭ بەتىنە "بەككي" دەپ جازدى. سوسىن جالما-جان ءوشىرىپ تاستادى جانە ءوزىنىڭ وسالدىعىنا جىنى كەلدى، ءبىراق سول بويدا-اق الگى ەسىمدى قايتا جازدى، ودان قايتا ءوشىردى، ەندى جازباۋ ءۇشىن جولداستارىن شاقىردى.
الايدا دجونىڭ كوڭىل-كۇيى وتە تومەن ەكەنى كورىنىپ تۇر. ونىڭ ءۇيىن ساعىنعانى سونداي، بۇل ازاپقا ەندى شىداي الاتىن ەمەس. ول ءار مينۋت سايىن جىلاپ جىبەرۋگە دايىن. گەك تە كوڭىلسىز. توم ەشنارسەگە كوڭىلى سوقپاي وتىر، ءبىراق ءوزىنىڭ قايعىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىستى. ونىڭ ءبىر قۇپياسى بار جانە ول جايلى جولداستارىنا سىر اشقىسى كەلمەيدى، ەگەر جولداستارىنىڭ قاتەرلى ۋايىمىن سىلكىپ تاستاي الماسا، بۇل دا قۇپياسىن ەندى اشادى. سوسىن كوڭىلدى تۇردە:
— وسى ارالدا بىزگە دەيىن دە قاراقشىلار بولعان! تاعى ءبىر اينالىپ شىعايىق. مۇندا ءبىر جەردە قازىنا جاتقان بولار. ەگەر ءبىز جارتىلاي شىرىگەن ساندىققا تاپ بولساق، ونىڭ ءىشى تولعان التىن مەن كۇمىس بولسا؟ ا؟
ءبىراق بۇل ولارعا ونشا اسەر ەتە قويمادى: ەشكىم ەشتەڭە ايتپادى.
توم تاعى دا ەكى-ۇش قىزىقتى ۇسىنىس جاساپ كورىپ ەدى، ودان دا ەشتەڭە شىقپادى. دجو تاياقپەن توپىراق شۇقىپ، ابدەن جىلارمان بولىپ وتىر. اقىرى ول:
— وي، بالالار، وسىنىڭ ءبارىن قويايىقشى! مەنىڭ ۇيگە بارعىم كەلەدى. مۇندا كوڭىلسىز، — دەدى.
— جوق، دجو، ۇيرەنىپ كەتەسىڭ ءالى، — دەپ ۇگىتتەدى توم. — ويلاشى، مۇندا بالىق كوپ!
— كەرەك ەمەس ماعان سەنىڭ بالىعىڭ... ۇيگە بارعىم كەلەدى.
— ءبىراق، دجو، سۋعا شومىلۋدى ۇمىتتىڭ با؟
— سەنىڭ شومىلعانىڭ نەگە كەرەك ماعان. تۇكىردىم، قايدا دا شومىلۋعا بولادى، ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى وعان. مەن ۇيگە كەتەم، قالاي ەتسەڭدەر دە...
— تفۋ، ۇياتىن-اي! ءسابي! اناسىن ساعىنادى!
— ءيا، اناما بارام! ەگەر اناڭ ءتىرى بولسا، سەن دە بارعىڭ كەلەر ەدى. مەن سەن سياقتى ءسابيمىن.
دجونىڭ جىلاعىسى كەلىپ تۇر.
— جارايدى، مەيلى ءبىزدىڭ جىلاۋىق ءسابي ۇيىنە بارسىن، اناسىنا، ءبىز ونى جىبەرەمىز، راس قوي، گەك؟ بەيشارا اناسىن ساعىنعان عوي! قايتەمىز! مەيلى بارسىن! گەك، ساعان بۇل جەر ۇنايدى عوي؟ ەكەۋمىز قالامىز عوي، ا؟
گەك: "ءيا-ا-ا" دەپ جاي عانا جاۋاپ قايىردى، ءبىراق ۇنىندە قۋانىشتىڭ بەلگىسى جوق.
— مەن بۇدان بىلاي سەنىمەن سويلەسپەيمىن! ءومىر بويى سەنىمەن قاسپىن! — دەپ دجو اشۋلى ءتىل قاتىپ، ورنىنان تۇردى. — ءبىلىپ قوي!
ول بىلاي شىعىپ كيىنە باستادى.
— مەيلىڭ، جوعالتقانىم شامالى! — دەدى توم. — جىلامايمىز سەن كەتتى ەكەن دەپ. بار ۇيىڭە، جۇرتتىڭ ءبارى كۇلسىن ساعان. كەرەمەت قاراقشى، ايتاتىنى جوق! گەك ەكەۋمىز سەندەي جىلاۋىق ەمەسپىز. ءبىز وسىندا قالامىز — شىن عوي، گەك؟ بارعىسى كەلسە، بارسىن. ونسىز ولە قويماسپىز.
ءوزىنىڭ جاساندى سالقىنقاندىلىعىنا قاراماي، توم قوبالجىپ، كيىنىپ جاتقان دجوعا قارادى. گەكتىڭ ءتۇرى تومدى ءتىپتى قاۋىپتەندىردى.
گەكتىڭ ۇنسىزدىگىندە ءبىر ءزىل بار سەكىلدى. دجو كيىنىپ، قوشتاسپاستان يللينويس جاعاسىنا قاراي كەتىپ بارا جاتتى. تومنىڭ جۇرەگى سىزدادى. ول گەككە قارادى. گەك بۇل كوزقاراسقا شىداي الماي تومەن قارادى.
— مەنىڭ دە كەتكىم كەلەدى، توم، — دەدى اقىرى گەك. — مىندا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز، ەندى بۇرىنعىدان دا كوڭىلسىز بولادى. ءبىز دە كەتەيىكشى، توم!
— كەتپەيمىن. ەگەر كەتكىلەرىڭ كەلسە، كەتىڭدەر ءبارىڭ، ال مەن قالامىن.
— توم، مەنىڭ كەتكەنىم دۇرىس...
— بار، بار، سەنى كىم ۇستاپ وتىر؟
گەك قۇمدا شاشىلىپ جاتقان كيىمدەرىن جيناي باستادى.
— توم، سەن دە بىزبەن جۇرسەيشى! — دەپ ۇگىتتەدى گەك، — شىن ايتام، ويلانىپ كور. ءبىز سەنى جاعادا كۇتەمىز.
— ۇزاق كۇتۋگە تۋرا كەلەدى!
گەك سولبىرايىپ اياعىن ارەڭ الىپ بارا جاتتى. توم ونىڭ سوڭىنان قاراپ تۇردى، نامىس، تاكاپپارلىق — ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ، ءوزى دە بىرگە كەتىپ قالعىسى كەلدى. ول بالالار ءقازىر كىدىرىپ بۇعان قارايدى دەپ ويلادى، ءبىراق ولار تىزەدەن سۋ كەشىپ كەتىپ بارا جاتتى.
قورقىنىشتى جالعىزدىق سەزىمى تومنىڭ بويىن بيلەپ الدى. ول ءوزىنىڭ تاكاپپارلىعىنان قايتىپ، دوستارىن قۋا جونەلدى.
— توقتاڭدار! توقتاڭدار! سەندەرگە ءبىر نارسە ايتام!
انالار توقتاپ، تومعا بۇرىلدى. ولاردى قۋىپ جەتىپ، توم ءوزىنىڭ ۇلى قۇپياسىن ەكەۋىنە جاريا ەتتى. ولار اۋەلى دۇشپاندارىن تىڭداعانداي جىلى شىراي بەرمەدى، ءبىراق سونان سوڭ اڭگىمەنىڭ ءمانىن تۇسىنگەسىن قۋانىپ، وزدەرىنىڭ اسكەري ۇراندارىن ايتىپ، قوسىلا ايقايلادى. ولار مۇنىڭ ويدان شىعارعان قۇپياسى عاجايىپ ەكەنىن ايتىپ جانە ونى بۇل ەرتەرەك ايتقاندا كەتۋ جايلى ويلاماعان بولار ەدىك دەپ جارىسا سويلەدى.
توم مىڭگىرلەپ بىردەڭەنى تۇسىندىرگەن بولدى، ءبىراق بۇل قۇپياسى دا ولاردى ۇزاق توقتاتا الماس دەگەن ويمەنەن ەڭ سوڭعى ءادىسى رەتىندە اشىق ايتپادى.
بالالار كوڭىلدەنىپ، تۇراقتارىنا ورالدى جانە تومنىڭ تاپقان قۇپياسىنىڭ كەرەمەتتىگى تۋرالى اۋىزدارىن جاپپاي ماقتاعان كۇيى ۇيرەنشىكتى ويىندارىنا كىرىستى. بالىق پەن جۇمىرتقادان تۇراتىن ءتاتتى تاماقتان كەيىن توم ەندى شىلىم شەگۋدى ۇيرەنگىسى كەلەتىنىن ايتتى. بۇل ويدى قۇپتاي كەتكەن دجو شىلىم شەگىپ كورۋگە قارسى ەمەستىگىن حابارلادى. گەك جالما-جان تۇتىكتەر جاساپ، ءىشىن شىلىم ۇگىتىندىسىمەن تولتىردى. بۇل ەكى شىلىم شەككىش بۇعان دەيىن ءجۇزىم جاپىراقتارىن تارتاتىن، ءبىراق ول ءتىلدى ءۇيىرىپ اشىتاتىن جانە مۇنداي شىلىم ناعىز ەركەكتەرگە لايىق ەمەس دەپ ەسەپتەلەتىن.
ولار جەرگە كوسىلىپ جاتا كەتتى دە، شىنتاقتارىنا سۇيەنىپ ءتۇتىندى ەپپەن سورىپ، اسا قاۋىپتەنگەندەي پىشىنمەن ىشتەرىنە تارتا باستادى. ءتۇتىننىڭ ءدامى ونشا ەمەس ەكەن، ءبىر ءتۇرلى جۇرەكتەرى اينىعانداي بولدى، سوندا دا توم:
— مىناۋ وتە جەڭىل، تۇك ەمەس ەكەن عوي! مۇنداي ەكەنىن ەرتەرەك بىلگەنىمدە، باياعىدا ۇيرەنىپ الاتىن ەدىم، — دەدى.
— مەن دە، — دەپ دجو قوشتاپ قويدى.
— تۇككە تۇرمايدى!
— مەن قانشاما رەت باسقالاردىڭ شىلىم شەككەندەرىن كورىپ: "مەن دە ۇيرەنسەم عوي! ءبىراق بۇعان مەنىڭ كۇشىم جەتپەيدى" دەيتىن ەدىم، — دەدى توم.
— مەن دە سولاي ويلاعام. راس قوي، گەك؟ سەن مەنىڭ بۇل ويىمدى تىڭداپ ەدىڭ عوي؟ گەك ايتسىن مەيلى.
— ءيا، ءيا، قانشا رەت، — دەدى گەك.
— مەن وعان ءجۇز رەت ايتتىم. بىردە مال سوياتىن جەردىڭ قاسىندا. ەسىڭدە مە، گەك؟ ول جەردە بوب تاننەر، دجونني ميللەر جانە دجەفف تەچەر بولدى. گەك، سونداعى مەنىڭ ايتقانىم ەسىڭدە مە؟
— ەسىمدە بولعاندا قانداي، — دەپ جاۋاپ بەردى گەك. — بۇل مەنىڭ اق شاريگىم جوعالعان كۇنى... جوق، ول كۇنى ەمەس سونىڭ الدىڭعى كۇنى بولاتىن.
— مەن ايتتىم عوي! — دەدى توم. — گەكتىڭ ەسىندە.
— مەن مىناداي شىلىمدى كۇنى بويى تارتا الار ەدىم، — دەپ قويدى دجو. — مەنىڭ جۇرەگىم دە اينىمايدى.
— مەنىڭ دە! — دەدى توم. — مەن دە كەشكە دەيىن تارتا الامىن، ال دجەفف تەچەر تارتا المايدى.
— دجەفف تەچەر؟ قايدا وعان! ول ەكى سورعاندا قۇلاپ قالادى. مەيلى تارتىپ كورسىن ەندەشە! مۇنىڭ نە ەكەنىن سوندا كورەدى.
— تۇسىنىكتى عوي، ول تۇتىنگە تۇنشىعىپ قاقالىپ قالادى، دجونني ميللەر دە سولاي، دجونني ميللەردىڭ قالاي تارتقانىن كورەر مە ەدى!
— قايداعى ميللەر! — دەدى دجو. — ول بەيشارانىڭ قولىنان تۇك كەلمەيدى. ءبىر سوردى ما — ونىڭ شارۋاسى ءبىتتى دەي بەر.
— دۇرىس ايتاسىڭ، دجو. ءبىزدىڭ بالالار ۇشەۋمىزدى كورسە عوي ءقازىp!
— وي، كەرەمەت بولار ەدى!
— ءبىراق تىسىڭنەن شىعارما! ال ءبىر كەزدە ءبارىمىز جينالعاندا مەن سوعان جاقىنداپ: "دجو، تۇتىگىڭ بار ما؟ شىلىم شەككىم كەلدى"، — دەيمىن. سەن سوندا تۇك بولماعانداي:
"ءيا، مەنىڭ ەسكى تۇتىگىم عوي، تاعى ءبىر جاڭاسى بار، ءبىراق تەمەكىسى ونشا ەمەس" دەيسىڭ. مەن: "ءبارى ءبىر عوي، تەك تەمەكى ويداعىداي اششىراق بولسا بولدى" دەيمىن. سەن سول جەردە تۇتىكتەردى شىعاراسىڭ دا، ەكەۋمىز جايباراقات بۇرقىراتامىز. كورسىن ولار قىزعانىشتان كوزدەرى شىعىپ!
— عاجاپ ەكەن، توم! وسى وقيعانىڭ ءقازىر بولعانىن قالاپ تۇرمىن! مەن دە! ءبىز ولارعا تەڭىز قاراقشىلارى بولعان كەزىمىزدە ۇيرەندىك دەيمىز، — سوندا ولار ەستەرى كەتىپ قىزىعادى بىزگە!
— ويتپەگەندە شە! كورە المايتىن شىعار!
اڭگىمە وسىلاي جالعاسىپ بارىپ، بىرتە-بىرتە باسىلا باستادى. قاراقشىلار ءجيى-جيى تۇكىرەتىندى شىعاردى. بالالاردىڭ اۋزىنداعى تەسىكتىڭ ءبارى فونتانعا اينالدى: ولار تىلدەرىنىڭ استىنداعى جەرتولەدەگى كىر-قوقىستى توپان سۋىن بوگەۋ ءۇشىن تازالاۋعا ارەڭ-ارەڭ الدەرى كەلدى. ەكەۋى قانشا تىرىسقانمەن تاماقتارىنان ىلقىلداپ قۇيىلا بەردى جانە قۇسقان سايىن جۇرەكتەرى اينىپ ەستەرىن شىعاردى. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق بوزارىپ، ەكەۋىنىڭ دە ۇسقىنى ادام كورگىسىز ەدى. دجونىڭ ءالسىز ساۋساقتارىنان تۇتىك ءتۇسىپ كەتتى، تومنىڭ دا جاعدايى سونداي. ەكەۋىنەن دە فونتان اتقىلاپ كۇشتەرىن سارىقتى. اقىرى دجو:
— مەن پىشاعىمدى جوعالتىپ الدىم... بارىپ ىزدەپ كەلەيىن... — دەدى ءالسىز ۇنمەن.
توم ءتىلى كۇرمەلگەن كۇيى:
— مەن كومەكتەسەيىن ساعان. سەن بىلاي قاراي بار... ال، مەن بۇلاق جاققا...
— جوق، گەك، سەن بارماي-اق قوي، ءوزىمىز تابامىز، — دەپ ءتىل قاتتى.
گەك ورنىنا قايتا وتىرىپ، ءبىر ساعات ەكەۋىن كۇتتى. سوسىن دوستارىن ساعىنىپ ىزدەۋگە كەتتى. ولاردى ورمان ىشىنەن ەكەۋى ەكى جاقتا جاتقان جەرىنەن تاپتى؛ ەكەۋى بوپ-بوز بولىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ءقازىر ولاردىڭ جاعدايى ءسال دە بولسا ءتاۋىر دەپ ۇقتى گەك. "اۋىر ساتتەردىڭ ءبارى ارتتا"، — دەپ كۇبىرلەدى ول.
كەشكى استىڭ تۇسىندا ەكى باتىر دا ءۇنسىز وتىردى، تاماقتان كەيىن گەك تۇتىگىنە تەمەكى تولتىرىپ، انالارعا دا دايىنداي باستاپ ەدى، ەكەۋى دە: "كەرەك ەمەس" دەپ قوسىلا جامىرادى، ويتكەنى ناشار سەزىنىپ وتىر — كۇندىز، تۇسكى تاماقتا، جاعىمسىز نارسە جەگەن شىعارمىز دەپ مايموڭكەلەدى.
ءتۇن ورتاسى كەزىندە دجو جولداستارىن وياتتى. اۋادا لەپ جوق، ءبىر ءتۇرلى جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى جوق سەكىلدى. بالالار بىر-بىرىنە تىعىلىسا ءتۇسىپ، سودان دوستىق كومەك كۇتكەندەي، جانىپ جاتقان وتقا جاقىنداي ءتۇستى. ال ءتۇن دەگەن تىمىرسىق جانە ىستىق بولاتىن. ولار ءۇن-تۇنسىز وتىرىپ نە بولاتىنىن كۇتكەندەي. سالتاناتتى تىنىشتىق. ولار جاققان الاۋدىڭ ارتىندا قاپ-قارا تۇنەك. كەنەت دىرىلدەگەن ساۋلە جاپىراققا ءتۇسىپ جىلت ەتتى دە، جوق بولىپ كەتتى. سونان سوڭ الگىدەن گورى جارىقتاۋ ساۋلە جارق ەتتى. تاعى دا، تاعى دا. ودان كەيىن اعاش جاپىراقتارىنىڭ اراسىنان ىڭىرسىعان دىبىس شىقتى؛ بالالار بەتتەرىنە ءبىر نارسەنىڭ دەمى تيگەندەي بولدى، ولار ءتۇننىڭ رۋحى شىعار دەگەن ويدان دىرىلدەپ كەتتى. تاعى تىنىشتىق ورنادى. كەنەت تاعى ءبىر ساۋلە ءتۇندى كۇندىزگە اينالدىرىپ جىبەردى، بالالاردىڭ اياقتارىنىڭ استىنداعى شوپكە دەيىن ايقىن كورىندى. ول جارىق زارەلەرى ۇشىپ، بوزارىپ دىرىلدەگەن ۇشەۋدىڭ بەتىنە ءتۇستى. نايزاعاي اسپاننىڭ ارعى جاعىنان سىرعاناپ كەلە جاتقانداي كۇركىرەپ بارىپ الىس جاقتارعا شاشىلىپ كۇڭكىلدەدى. سالقىن اۋانىڭ ەكپىنى جاپىراقتارعا جان ءبىتىرىپ، الاۋدىڭ شوعىن ۇرلەدى دە، كۇلىن جاپالاقتاعان قارداي شاشىپ جىبەردى. وت جارقىلى اينالانى قايتادان شۇعىلالى ساۋلەگە بولەگەنى سول ەدى، اسپان استىن جاڭعىرىقتىرعان گۇرىل بالالاردىڭ ءدال توبەسىنەن ۇرعانداي بولدى.
اينالانى باسقان تۇنەك ىشىندە قاراقشىلار زارەلەرى ۇشىپ بىر-بىرىنە تىعىلدى. جاڭبىردىڭ ۇلكەن-ۇلكەن تامشىلارى جاپىراقتاردى ۇرعىلاي باستادى.
— تەزىرەك پالاتكاعا! — دەپ بۇيىردى توم.
ولار اعاشتاردىڭ سويديعان تامىرىنا، جابايى جۇزىمگە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ جان-جاققا پىشىراي قاشتى. قۇتىرعان جەل ايقاي سالىپ ورمان ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ ەدى، اينالانىڭ ءبارى وعان ىلەسە سارناپ قويا بەردى.
كوز اشتىرماي نايزاعاي بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىنىمسىز جارقىلداپ كۇننىڭ كۇركىلى ءبىر ساتكە دە باسىلماي قويدى. جاڭبىر قۇيىپ، بىرتە-بىرتە ورشەلەنە سوققان داۋىل جەردىڭ بەتىن تاسقىنعا اينالدىرعانداي.
بالالار بىر-بىرىنە بىردەڭە دەپ ايقايلايدى، ءبىراق سارناعان جەل مەن كۇننىڭ كۇركىلى ولاردىڭ داۋىستارىن جۇتىپ جاتىر. ولار اقىرىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ارەڭ دەپ پالاتكاعا جەتىپ، سۋ-سۋ بولىپ جاۋراعان، قورىققاننان ءسوز ايتۋعا الدەرى جوق كۇيدە تىعىلىستى؛ كيىمدەرىنەن سۋ سورعالاعان، تەك قيىندىقتى ءبارى بىرگە كورگەندەرى عانا كوڭىلدەرىنە جۇبانىش ۇيالاتادى.
داۋىل داۋىستارىن بىر-بىرىنە ەسىتتىرگەن كۇندە دە ولاردىڭ سويلەۋگە شامالارى جوق ەدى — ەسكى جەلكەن جالپىلداپ تۇك ەسىتتىرمەيدى. داۋىل كۇشەيە ءتۇستى، اقىرى جەل جەلكەندى بارلىق قازىقتان جۇلىپ الىپ، ۇشىرىپ اكەتتى. بالالار قول ۇستاسقان كۇيى مينۋت سايىن ءسۇرىنىپ ۇستەرىندەگى كوگەرگەن جاراقاتتاردى كوبەيتە ءتۇستى، جاعادا تۇرعان ءداۋ ەمەنگە تىعىلىستى. ۇرىس ەندى قىزا باستادى. نايزاعاي ءجيى-جيى جارقىلداعان سايىن اينالا تۇتاستاي ايقىن دا كولەڭكەسىز كەرەمەتتەي انىق كورىندى. ءيىلىپ مايىسقان اعاشتار، اسپانعا اتىلعان تولقىنداردىڭ كوبىگىنەن بەتى اپپاق بولىپ بۋىرقانعان وزەن، ارعى بەتتەگى بيىك قۇلاما جارلاردىڭ بەينەلەرى تۇمان مەن جاڭبىر تامشىلارىنىڭ قيسىق شىمىلدىعى اراسىنان ايقىن كورىنەدى. ارا-اراسىندا ۇرىستا تىزە بۇككەن قاھارمانى ساتىر-سۇتىر ەتىپ، جاس اعاشتاردى سىندىرا جەرگە قۇلايدى؛ كۇننىڭ كۇركىلى قۇلاقتى جارىپ زارەڭدى ۇشىرار قورقىنىشتى جارىلىسقا اينالدى. اقىرى نوسەر توكپەلەپ، كۇننىڭ كۇركىلى ارالدى تاس-تالقان ەتىپ ۇشىرىپ جىبەرەردەي اشۋمەن ساتىرلاتىپ، اعاشتاردى توبەسىنە دەيىن توپان سۋعا باتىرىپ، تىرشىلىكتىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە كوزدى اشىپ-جۇمعانشا جوق قىلىپ جىبەرەتىن سەكىلدى. ۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن بالالار ءۇشىن بۇل ءتۇن وتە قورقىنىشتى بولدى.
دەگەنمەن اقىرىندا ۇرىس باسىلدى، جاۋلاسقان اسكەرلەر كەرى شەگىنىپ، ولاردىڭ قارعىسى مەن قوقان-لوقىسى بىرتە-بىرتە الىستاپ، جەر بەتىنە بۇرىنعى تىرشىلىك قايتا ورنادى. زارەلەرى ۇشىپ قورىققان بالالار ءوز تۇراقتارىنا ورالدى، ءبىراق قۋاناتىن ءبىر جاعداي بار: ولار پانالاعان كارى ەمەنگە نايزاعاي ءتۇسىپ ورتەنىپ كەتتى؛ بۇلار سول جەردە قالعاندا، ۇشەۋى دە ومىرمەن قوشتاساتىن ەدى.
ولاردىڭ تۇراعىن دا سۋ الىپ كەتىپتى، ونىڭ ىشىندە جىلىناتىن، تاماق پىسىرەتىن الاۋ دا سۋ استىندا قالعان، ويتكەنى بۇلاردىڭ جاسىنداعى بالانىڭ ءبارى ەشتەڭەنى الدىن الا ويلامايدى — جاڭبىردان وتتى ساقتاۋ ءۇشىن ونى كومۋ كەرەك ەدى. ەڭ جامانى سول بولدى: ۇشەۋى دە سۋ-سۋ بولىپ، سۋىقتان تىستەرى تىستەرىنە تيمەي وتىر. ولار وكىنىش ءبىلدىرىپ ەدى، ءبىراق كەشىكپەي ۇلكەن جۇمىر اعاشتىڭ استىڭعى جاعىندا جىلتىراعان وت بار ەكەنىن كورىپ قۋانىسىپ قالدى. بالالار ىسكە كىرىستى: قايىڭ تەرەكتىڭ قابىعىن قۇلاعان اعاش بورەنەلەرىنىڭ استىنداعى قۇرعاق ءشوپ-شالامدى جيناستىرىپ، الگى جىلتىراعان الاقانداي وتتى ۇرگىلەدى. ايتەۋىر وتتىڭ مەيىرىمى ءتۇسىپ تۇتانا باستادى دا، كىشكەنەدەن سوڭ لاپىلداپ جاندى. ولار ۇلكەن-ۇلكەن بۇتاقتاردى سالىپ ەدى، وت لاپىلداپ گۇرىلدەي جونەلدى دە، بالالار كوڭىلدەنىپ قالدى. شوشقانىڭ پىسكەن ەتىن وتتىڭ ۇستىنە ۇستاپ كەپتىرىپ، كەشكى تاماققا تويىپ العاسىن الاۋدىڭ جانىنا وتىرىپ الىپ، تۇندەگى باستارىنان كەشكەندەرى جايلى ءبىراز اسىرەلەپ ماقتانىشپەن اڭگىمەلەستى؛ ءبارىبىر ۇيىقتايتىن جەر جوق — اينالانىڭ ءبارى مالمانداي سۋ، الاقانداي قۇرعاق جەر قالماعان.
ەرتەڭگى العاشقى ساۋلە كورىنىسىمەن بالالار قالعىپ-مۇلگي باستادى؛ ولار ەندى قۇمدى جاعالاۋعا بارىپ ۇيقىعا باستى. كەشىكپەي قىزدىرىنىپ ولار ورىندارىنان تۇردى دا تاڭعى تاماقتى دايىنداۋعا كىرىستى. تاماقتان كەيىن ولار تات باسقان تەمىردەي قول-اياقتارىن ارەڭ قوزعاپ، تاعى دا ۇيلەرىنە قايتقىلارى كەلدى. مۇنى بايقاعان توم قاراقشىلاردى الاڭداتقىسى كەلىپ، انانى-مىنانى ايتا باستادى. ءبىراق ولارعا الەباستردان جاسالعان شاريكتەر دە، سۋعا شومىلۋ دا، سيرك تە كەرەك ەمەس سەكىلدى. سوسىن ول ءوزىنىڭ ۇلى قۇپياسى تۋرالى ايتىپ ەدى، انا ەكەۋىنىڭ كوزىنەن جىلت ەتكەن ساۋلە كورگەندەي بولدى. وسى ساۋلە جوعالماي تۇرعاندا توم ويدان جاڭا ءبىر وقيعانى ويلاپ تابۋعا تىرىستى. ول جولداستارىنا قاراقشىمىز دەگەن ويدى ۋاقىتشا ەستەن شىعارىپ، ەندى ءبىر مەزگىل قىزىق ءۇشىن ۇندىلىكتەر بولايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتى. بۇل ۇسىنىس بارىنە ۇناپ قالدى دا، ءبارى سول بويدا كيىمدەرىن سىپىرىپ تاستاپ، قاپ-قارا بالشىقتى جالاڭاش دەنەلەرىنە جاعىپ، باستان باشپايعا دەيىن سىزعىلادى دا، جولاق-جولاق زەبرا بولىپ شىعا كەلدى. بۇدان سوڭ ولار كوشىپ كەلگەن اعىلشىندارعا شابۋىل جاساۋ ءۇشىن ورمانعا بەت الدى جانە ولاردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىن كوسەم سەزىندى.
ولار بىر-بىرىمەن جاۋلاساتىن ءۇش تايپاعا ءبولىندى. قورقىنىشتى ۇراندارمەن ايقاي سالىپ، تاسادان شابۋىلعا شىعىپ، بىر-بىرىمەن ۇستاسىپ جاتىر جانە مىڭداعان دۇشپاندى قىرعاندارىنا ءماز. بۇل كوپ قان توگىلگەن كۇن بولدى دا، ولار وسى ەرلىكتەرىنە ءدان ريزا.
كەشكە قاراي قارىندارى شۇرقىراپ جانە وزدەرىن باقىتتى سەزىنىپ تۇراقتارىنا ورالدى. الايدا ولاردى ازداعان قيىندىقتار كۇتىپ تۇر ەدى. جاۋلاسقان ۇندىلىكتەر ءوزارا تاتۋلاسۋ ءۇشىن بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋلەرى كەرەك، ولاي بولماسا، دوستىق، تاتۋلىق نانىن ءبولىسىپ جەۋگە بولمايدى: ءبىراق تاتۋلىقتىڭ سيگارىن سورماي بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن بە؟ تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى — سيگاردى كەزەك تارتپاي بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ جايلى بۇرىن-سوڭدى ەستىلگەن ەمەس. ۇندىلىكتەردىڭ ەكەۋى ءومىر بويى قاراقشى بولىپ قالماعاندارىنا ىشتەي وكىندى. الايدا باسقا امال جوق، سوندىقتان وزدەرىن كوڭىلدى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسىپ، تۇتىك تالاپ ەتىستى دە، ۇندىلىكتەردىڭ ءداستۇرى بويىنشا، ەكەۋى كەزەكتەسىپ تارتتى. ەڭ سوڭىندا ۇندىلىك بولعاندارىنا قۋاندى، سەبەبى ءسال دە بولسا ۇتىستارى بار ەدى. ولار كادىمگىدەي شىلىم شەگۋدى ۇيرەنىپ العان، ەندى جوعالعان پىشاقتى ىزدەۋدى سىلتاۋراتىپ تاسالانۋدىڭ قاجەتى جوق. راس، ەكەۋى دە ءسال-پال جايسىز سەزىندى، ءبىراق وتكەندەگىدەي ازاپتان جانتالاسقان ەمەس. ولار بۇل ىڭعايلى جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا اسىقتى. كەشكى استان كەيىن ءوز تاجىريبەلەرىن تاعى ءبىر جاسادى جانە بۇل جولى دا ويداعىداي ءوتتى، كەش كوڭىلدى بولدى. ۇشەۋى دە ماقتانىش سەزىم قۇشاعىندا وزدەرىنىڭ جاڭا تابىستارىنا ءدال ءبىر ۇندىلىك تايپالاردىڭ التاۋىنىڭ تەرىلەرىن تۇگەل سىپىرعانداي باقىتتى ەدى. ازىرگە ولاردى قويا تۇرايىق: مەيلى تارتسىن، مىلجىڭداسسىن جانە ماقتانا بەرسىن. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن ءبىز ولارسىز-اق سايراندايىق.
ون جەتىنشى تاراۋ
قاراقشىلار وزدەرىن جەرلەپ جاتقاندار اراسىندا
سەنبىنىڭ سول ءبىر كەشىندە شاعىن قالادا كوڭىلدىلىكتىڭ نىشانى كورىنبەدى. پوللي اپاي، مەري، سيد جانە گارپەر حانىمنىڭ بۇكىل وتباسى كوز جاستارىن تيا الماي، قارالى كيىم كيدى. قالاشىقتا بۇرىن دا كوپ ۋ-شۋ بولمايتىن، ال بۇل كۇندەرى مۇندا بولماعان تىنىشتىق سالتانات قۇرىپ تۇر. تۇرعىندار وزدەرىنىڭ ادەتتەگى شارۋالارىمەن قالاي بولسا سولاي، ونشا ءمان بەرمەي اينالىسادى، ءتىپتى بىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسۋدى دە قويدى، ءجيى-جيى كۇرسىنە بەردى. ءتىپتى بالالارعا سەنبىلىك دەمالىس بۇرىنعىداي قۋانىش اكەلمەدى. ولاردىڭ ويىندارى دا ونشا كەلىسپەدى. سوسىن وزدەرىمەن وزدەرى ءجۇردى.
كەشكە قاراي بەككي تەچەر مەكتەپ جانىنداعى بوس الاڭدا كوڭىلسىز جالعىزدان جالعىز ءجۇرىپ، ءوزىن سونشالىقتى باقىتسىز سەزىندى. بۇل ماڭدا ونى جۇباتاتىن ەشتەڭە بولمادى.
"وي، مەندە تىم بولماسا وتكەندە ول بەرگەن جەز شەڭبەر بولسا عوي، — دەپ ويلادى ول — ودان ەسكەرتكىش بولاتىن مەندە ەش نارسە قالعان جوق".
بەككي وكسىگىن جۇتىپ قايعىردى.
كەنەت توقتاي قالىپ، وزىنە-وزى:
— ءدال وسى جەردە بولىپ ەدى... و، ەگەر سول اڭگىمەنى تاعى دا ەستىسەم، سونداعى وعان ايتقان ءسوزىمدى ءولىپ كەتسەم دە قايتالاماس ەدىم! ول ەندى جوق جانە ونى ەشقاشان مەن كورە المايمىن! — دەدى.
وسى وي كىشكەنتاي قىزدى ابدەن شارشاتتى. سوسىن ول كوزىنىڭ جاسىن سۇرتپەستەن جۇرە بەردى. سونان سوڭ ءبىر توپ بالا، توم مەن دجونىڭ مەكتەپتەس جولداستارى كەلىپ، شارباقتىڭ ارعى جاعىنان سىعالاپ، قازا تاپقانداردىڭ قۇرمەتىنە داۋىستارىن شىعارماي كۇبىرلەپ، ولگەندەردى ەسكە الىستى: بۇلار ەڭ سوڭعى رەت كورگەندە توم ءبىر نارسە جاساپ ەدى نەمەسە مىنانداي ءسوز ايتىپ ەدى، دجو بىلاي دەگەن دەپ جانە ولاردىڭ ءار ءسوزى پايعامباردىڭ جورامالىنداي بولدى دەگەن قورىتىندىعا كەلىستى. ءارقايسىسى قازا بولعان بالالاردىڭ قايسىسى قاي جەردە تۇرعانىن ايتىپ جاتىر جانە: "مەن بىلاي تۇرعانمىن، ال ول سەن تۇرعان جەردە جاپ-جاقىن تۇردى دا، مەنىڭ بويىمنان بىردەڭە تاپقانداي كۇلىمسىرەپ ماعان قارادى، زارەم ۇشىپ كەتتى، تۇسىنەسىڭدەر مە؟ سول بويدا مەن ەشتەڭەنى بىلگەنىم جوق، ەندى ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ تۇرمىن،" — دەپ قوسىپ قويادى.
قازا تاپقانداردى ەڭ سوڭعى رەت ءتىرى كۇيىندە كىم كورگەنى جايلى تالاس باستالادى، كوپشىلىگى وسى قايعىلى حاباردى وزدەرى مەنشىكتەپ، باسقا كۋاگەرلەر ونى جوققا شىعاردى؛ اقىرىندا ولاردى سوڭعى رەت كىم كورگەنى، كىم سويلەسكەنى انىقتالعاندا، باقىتتىلار كەۋدەلەرىن كوتەرىپ، ال باسقالار ولارعا اۋىزدارىن اشىپ قىزعانىشپەن قىزىعا قارادى. ءبىر بەيشارا بالا ايتاتىن ەشتەڭە تابا الماي:
— ال مەنى توم سويەر ءبىر رەت جاقسىلاپ سابادى، — دەدى ماقتانىشپەن.
ءبىراق ونىڭ داڭققا بولەنەم دەگەن ويىنان ەشتەڭە شىقپادى. سەبەبى، قالعان بالالار دا، باسقالار دا وزدەرى تۋرالى وسىنداي بىردەڭەنى ويلاپ تابا الاتىن، سوندىقتان الگى بايعۇس بالا سالتاناتتى قۇرمەتتەن قۇر قالدى. وقۋشىلار قازا تاپقان باتىرلاردى ەستەرىنە الىپ، جارىسا اڭگىمەلەگەن كۇيى تارقادى.
ەرتەڭىنە جەكسەنبىلىك مەكتەپتىڭ ساباعى اياقتالعان كەزدە شىركەۋ قوڭىراۋىنىڭ داۋىسى ادەتتەگىدەي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى جاي ءارى قايعىلى ەستىلدى. قايتقان ادامدى جەرلەۋگە جينالعانداردىڭ جىلاپ-سىقتاعان ءۇنى سول كۇنگى تابيعاتتىڭ ۇنسىزدىگىمەن جاراسىم تاپقانداي. قالا تۇرعىندارى شىركەۋگە جينالدى، كىرەردە بىر-بىرىنە بولعان قايعىلى وقيعا جايلى كۇبىرلەپ ايتادى. ءبىراق شىركەۋدىڭ ىشىندە سىبىر-كۇبىر جوق، جىم-جىرت. مۇنداعى تىنىشتىقتى ءوز ورىندىقتارىنا جايعاسقان ايەلدەر كويلەگىنىڭ سىبدىرى عانا بۇزىپ تۇر. كىشكەنتاي شىركەۋدىڭ ءىشى بۇگىنگىدەي وسىنشاما اۋزى-مۇرنىنان شىققانىن ەشكىم ەسىنە تۇسىرە المادى. پوللي اپاي، سوڭىنان مەري مەن سيد ولاردان سوڭ گارپەردىن وتباسى — ءبارى قايعىعا باتقان، قارالى كيىم كيىپ شىركەۋگە كىرگەندە، كارى ءدىن قىزمەتكەرىنەن باستاپ، جينالعان جۇرت ءبىر كىسىدەي دۇعا وقىدى جانە قازا تاپقانداردىڭ تۋىسقاندارى الدىڭعى قاتارداعى ورىندىقتارعا وتىرعانشا تۇرەگەلىپ قۇرمەت كورسەتتى. بۇدان كەيىن باستالعان ۇنسىزدىكتى وكسىپ جىلاعان داۋىستار عانا بۇزىپ تۇردى، سودان سوڭ ءدىن قىزمەتكەرى قولىن جايىپ دۇعا وقي باستادى. جان تەبىرەنتەر گيمن ايتىلدى، ودان كەيىن: "مەن قايتا تىرىلەمىن، ءومىرمىن" — دەگەن سوزدەر قايتالاندى.
سودان سوڭ وسيەت ايتۋ باستالدى، ۋاعىزشى ءوزىنىڭ جالىندى سوزىندە قازا تاپقان بالالاردى اسپانعا كوتەرە ماقتاپ، ولاردى قايىرىمدى، تالانتتى، اقىلدى ەتىپ سويلەدى، شىركەۋدە تۇرعانداردىڭ ءارقايسىسى ىشتەي ىڭعايسىزدانىپ، وزدەرىنىڭ ول بايعۇس بالالاردىڭ تالانتىن، جاقسى قاسيەتتەرىن كەزىندە بايقاماي تەك كەمشىلىكتەرىن كورگەندەرى قالاي؟
ۋاعىزشى ولاردىڭ ومىرىنەن جۇرەك تەبىرەنتەر بىرنەشە مىسال كەلتىردى: ول بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقى كەرەمەت، ۇشەۋى دە نازىك جاندى ەكەن؛ تىڭداعاندار ولاردىڭ ىستەگەن ىستەرىنىڭ ءبارى ادام ايتقىسىز جاقسى ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ، تىرىسىندە ءارقايسىسىنىڭ ىستەگەنى دۇرىس ەمەس، تەنتەكتىك دەپ ءتۇسىنىپ، ارقالارىنا بەلبەۋدىڭ ءىزىن قالدىرعاندارىن ەسكە ءتۇسىردى. ۋاعىزشىنىڭ ءسوزى بارعان سايىن جۇرەكتى دىرىلدەتىپ، حالىق ونان سايىن ەلجىرەپ، اقىرى جينالعانداردىڭ ءبارى ولگەن بالالاردىڭ تۋىسقاندارىنا قوسىلىپ داۋىس ەتە باستادى، ءتىپتى ۋاعىزشىنىڭ ءوزى دە سەزىمىن ىركە الماي، تۇرعان جەرىندە كوزىنە جاس الدى.
ەسىك جاقتان سىبىرلاعان دىبىس ەستىلدى، ءبىراق وعان كوڭىل اۋدارعان ەشكىم بولمادى: ءبىر مينۋتتان كەيىن سىرتتان كىرەتىن ەسىك سىقىرلادى. ءدىن قىزمەتكەرى سورعالاعان كوز جاسىن ءسۇرتىپ تۇرعان ورامالىن الىپ، جاسقا تولى جانارىمەن ەسىك جاققا قاراپ ەدى... سول كۇيى قاتتى دا قالدى. اۋەلى بىر-ەكى كوز، سوسىن تاعى باسقالارى ءدىن وكىلىنىڭ قاراعان جاعىنا قارادى، سودان سوڭ شىركەۋ ىشىندەگىلەردىڭ بارلىعى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ورتاداعى وتەتىن جولمەن ورىندىقتار اراسىنان سۋعا كەتىپ قازا بولعان ۇشەۋ سالىپ ايداپ كەلە جاتىر: الدارىندا توم، ودان سوڭ دجو، سوڭدارىندا جالبا-جۇلبا كيىمى سولبىرايىپ، ىڭعايسىزدانعان گەك. ولار تاڭەرتەڭنەن وزدەرى جايلى ايتىلعان سوزدەردى تىڭداپ، ەسىك سىرتىنداعى حوردا وتىرىپتى.
پوللي اپاي، مەري جانە گارپەرلەر قايتا تىرىلگەن وزدەرىنىڭ سۇيىكتىلەرىنە جارماسىپ، قۇشاقتاپ ءسۇيىپ تۇنشىقتىرىپ جاتىر جانە بۇلاردى امان الىپ قالعان قۇدايتاعالاعا راحمەتتەرىن جاۋدىردى؛ تەك بايعۇس گەك قانا جان-جاعىنان جاقتىرماي قاراعان كوزدەردەن ىڭعايسىزدانىپ نە ىستەرىن، قايدا كەتەرىن بىلمەي تۇر. ول جان-جاعىنا بارلاي قاراپ، زىتۋعا دايىن ەدى، توم ونىڭ جەڭىنەن ۇستاپ پوللي اپايعا:
— بۇلاي بولمايدى! گەككە دە بىرەۋ قۋانۋى كەرەك قوي! — دەدى.
— قۋانعاندا قانداي، قۋانادى، قۋانادى، ارينە! بايعۇس جەتىم بالانى كورىپ تۇرعانىما الدىمەن مەن قۋانىشتىمىن!
پوللي اپاي بالانى ءسۇيىپ، باۋىرىنا تارتىپ، بەيشارانى ونان سايىن ىڭعايسىز سەزىنۋگە ءماجبۇر ەتتى.
كەنەت ءدىن وكىلى بار داۋىسىمەن ايقاي سالدى:
— جاراتقاندى ونىڭ مىرزالىعى مەن مەيىرىمى ءۇشىن ماداقتايىق.
ءبارى قوسىلىپ ءان شىرقادى. ەسكى زاماننان كەلە جاتقان العىس گيمنى ايتىلعاندا، شىركەۋدىڭ توبەسى دىرىلدەگەندەي بولدى. تەڭىز قاراقشىسى توم سويەر وعان قىزىعا قاراپ تۇرعان قۇربىلارىنا كوز سالىپ، ءومىرىمنىڭ ەڭ كەرەمەت ءساتى وسى دەدى ىشتەي.
ۇيلەرىنە تاراي باستاعان تۇرعىندار وزدەرىن ولەردەي الداسا دا، عاجايىپ العىس گيمنىن ەستۋ ءۇشىن تاعى دا الدانۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن بىر-بىرىنە ايتىپ بارا جاتتى.
سول كۇنى توم پوللي تاتەسىنىڭ قۇبىلمالى مىنەزىنە ساي جۇدىرىق پەن ءسۇيۋدىڭ تالايىن باسىنان كەشىردى، تاتەسىنىڭ بۇعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مە، جوق جاراتقانعا العىسى ما، ول تۇسىنبەدى.
ون سەگىزىنشى تاراۋ
توم ءوزىنىڭ ءتۇسىن ايتادى
تومنىڭ ۇلى قۇپياسى وسى ەكەن: ول ءوزىنىڭ قاراقشىلارىمەن ۇيگە ورالىپ، وزدەرىن جەرلەپ جاتقاندارمەن بىرگە بولىپ كورۋ. سەنبى كۇنى كەشكىسىن ولار بورەنەگە وتىرىپ ميسسۋري جاعاسىنا جەتتى دە، تۋعان قالادان بەس ميلدەي تومەنگى جاققا بارىپ، جاقىن جەردەگى ورمانعا قونىپ شىقتى. تاڭ اتار-اتپاستان ءۇي-ۇيدىڭ اراسىمەن شىركەۋگە كەلىپ، سىنعان ورىندىقتار جاتقان حوردا ابدەن ۇيقىلارىن قاندىردى.
دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ داستارحان باسىندا پوللي اپاي دا، مەري دە تومعا ەرەكشە مەيىرىممەن قاراپ، ونىڭ ايتقانىنىڭ ءبارىن جاندارى قالماي ورىندادى. اڭگىمە دە ادەتتەگىدەن كوبىرەك ايتىلدى. ءسوز اراسىندا پوللي اپاي:
— بايقايسىڭ با، توم، مۇمكىن سەندەر ءۇشىن قىزىق بولعانمەن ءبىر اپتا بويى بۇكىل ەلدى ازاپتاۋ ميعا سىيمايدى... ماعان سونشالىق قايعى شەككىزگەنىڭ مۇڭايتادى جانە سەنىڭ جۇرەگىڭنىڭ مەيىرىمسىز قاتال بولعانى... ءوزىڭنىڭ جانازاڭا قاتىسۋ ءۇشىن سەن بورەنەگە وتىرىپ، وزەننەن وتكەنسىڭ، ەڭ بولماسا، ۇيگە كەلىپ، ءتىرى ەكەنىڭدى ماعان بىلدىرسەڭ ەتتى.
— ءيا، سەن سولاي ىستەي الاتىن ەدىڭ عوي، توم، — دەدى مەري، — جانە ەگەر وسى وي باسىڭا كەلسە، سەن سولاي ىستەگەن دە بولار ەدىڭ.
— سولاي ما، توم؟ — دەپ سۇرادى پوللي اپاي، ونىڭ جۇزىنەن ءدال سولاي بولعانىن قالاپ وتىرعانى كورىنىپ تۇردى. — ال، ايتشى باسىڭا وسى وي كەلگەن بولسا، سەن بىزگە حابار بەرەتىن بە ەدىڭ؟
— جو... بىلمەيمىن. بۇل ءبىزدىڭ ويىنىمىزدى بۇزادى عوي.
— اي، اي، توم، سەن مەنى جاقسى كورەدى دەپ ويلايتىن ەدىم! — دەپ كۇيىندى پوللي اپاي، توم ىڭعايسىزدانىپ قالدى.. — ەگەر سەن مەن جايلى از دا بولسا ويلاساڭ...
— تاتە، بۇل قاسىرەت ەمەس، — دەپ مەري ءسوز قوستى. — توم اقىلى اۋىسقان ادامداي ىلعي اسىعىپ جۇرەدى عوي، ويلاۋعا مۇرشاسى جوق.
— ونىڭ نەسى جاقسى؟! سيد ويلانىپ ىستەر ەدى. سيد كەلىپ، ءتىرى ەكەنىن ايتىپ كەتەر ەدى. اھ، توم، ءبىر كەزدە ارتىڭا قاراپ، مەن جايلى ويلاماعانىڭا وكىنەرسىڭ، ءبىراق ول كەزدە كەش قالاسىڭ.
— تاتە، جەتەر ەندى، ءسىزدى جاقسى كورەتىنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز عوي، — دەدى توم.
— ەگەر سەنىڭ ءسوزىڭ ىستەگەن ىسىڭە ساي كەلسە، بىلگەن بولار ەدىم.
— مەن، شىنىندا دا، بۇل ويدىڭ باسىما كەلمەگەنىنە وكىنەمىن، — دەدى توم، داۋىسىنان راسىندا دا وكىنىش بايقالىپ تۇردى. — ونىڭ ەسەسىنە مەن ءسىزدى تۇسىمدە كوردىم — بۇل دا تەكتەن-تەك ەمەس شىعار.
— ايتايىق، ءتۇس كورگەندە نە تۇر؟ مىسىق تا كەيدە ءتۇس كورەدى، — ءبىراق بۇل، ارينە، ەشتەڭە بولماعاننان ءتاۋىر. تۇسىڭدە نە كوردىڭ؟
— ول بىلاي. سارسەنبى كۇنى كەشكىسىن ءتۇس كوردىم، ءسىز كەرەۋەتتىڭ جانىندا... انا جەردە، سيد وتىن سالعان جاشىكتىڭ قاسىندا، مەري ونىڭ جانىندا...
— ءبىز ىلعي دا سولاي وتىرامىز... ءيا، وتىردىق، تىم بولماسا تۇسىڭدە ءبىزدى ەسىڭە العانىڭا قۋانىشتىمىن.
— سوسىن مۇندا دجو گارپەردىڭ ماماسى بولعانىن كوردىم.
— ول راسىندا بولعان! تاعى نە كوردىڭ تۇسىڭدە؟
— كوپ نارسە كوردىم. ءبىراق ءقازىر ءبارى بىتىسىپ كەتتى.
— ەسىڭە تۇسىرسەڭشى، ءتۇسىرىپ كور؟
— سوسىن جەل ۇرلەدى...
— ەسىڭە ءتۇسىر، توم! جەل نەنى ۇرلەدى؟
توم ساۋساقتارىمەن ماڭدايىن تىرەپ وتىردى دا، ءبىر مينۋتتان كەيىن ايقايلاپ جىبەردى.
— ەسىمە ءتۇستى! جەل مايشامدى ۇرلەدى.
— قۇدايىم، جارىلقاي گور! ءارى قاراي، توم، تاعى!
— توقتاڭىزشى ەسىمە تۇسىرەيىن... ءيا، ءسىز ەسىكتەن سوققان جەل دەگەن سياقتىسىز.
— ءارى قاراي، توم!
— ءبىر مينۋت ويىما تۇسىرۋگە مۇرشا بەرىڭىزشى، ءبىر مينۋت! ءسىز ەسىك اشىلعانداي بولدى دەدىڭىز.
— ءيا، ءيا، مەن سولاي دەدىم... ەسىڭدە مە، مەري؟ ال، ءارى قاراي؟
— سوسىن... سوسىن... بىلمەيمىن نە بولعانىن... ءسىز ءسيدتى جۇمساعان سياقتى بولدىڭىز...
— ءيا، ءيا، ءسيدتى قايدا جۇمسادىم؟
— ءسىز ونى ەسىكتى جابۋعا جۇمسادىڭىز.
— قۇدايىم-اي، ەشقاشان مۇندايدى ەستىگەن ەمەسپىن! ال، وسىدان كەيىن قالاي تۇسكە سەنبەيسىڭ! ءقازىر سيريني گاسپەرگە بارىپ ايتايىن. سودان كەيىن ونىڭ سەنىم تۋرالى مىلجىڭىن تىڭداپ كورەيىك. ءارى قاراي ايتا بەر، توم، سوسىن نە بولدى؟
— ەندى ماعان ءبارى تۇسىنىكتى بولدى، تاتە! ءسىز مەن تۋرالى ول شەكتەن شىققان بۇزاقى ەمەس، جاي ەركەلەيدى، تەنتەك قۇلىن سەكىلدى دەدىڭىز.
— ءيا، ءيا، ءدال سولاي دەدىم! قۇدايىم-اي! ءارى قاراي نە كوردىڭ، توم؟
— سودان سوڭ ءسىز جىلاپ جىبەردىڭىز.
— راس، راس جىلادىم! جانە ءبىرىنشى رەت ەمەس. ال، سوسىن؟
— سوسىن گارپەر حانىم جىلادى جانە دجو دا جاقسى بالا ءوزىم توگىپ العان كىلەگەيدى ودان كورىپ ساباعانىم قانداي وكىنىشتى، — دەدى.
— توم، جاراتقاننىڭ رۋحى سەنىڭ كەۋدەڭە قونعان! بۇل ناعىز كورىپكەلدىڭ ءتۇسى! ءارى قاراي ايتا بەر!
سودان كەيىن سيد ايتتى...
— مەن ەشتەڭە ايتپاعان سەكىلدىمىن، — دەدى سيد.
— جوق، سيد، سەن ايتتىڭ، — دەدى مەري.
— سويلەمەڭدەر! تومدى الاڭداتپاڭدار! ءيا، توم، ول نە دەيدى؟
— ول جەر بەتىندەگى ومىرىنە قاراعاندا توم و دۇنيەدە جاقسى جۇرەتىنىنە سەنەتىنىن ايتتى.
— ەستىپ وتىرسىڭدار ما؟ ءسيدتىڭ ءسوزى.
— ءسىز ونى ءارى قاراي سويلەتپەدىڭىز.
— ارينە! سويلەتپەدىم! جوق، بۇل جەردە پەرىشتەنىڭ بولعانى داۋسىز. وسى ماڭعا پەرىشتە كەلگەن!
— ودان سوڭ گارپەر حانىم دجونىڭ بىردە مۇنىڭ تاناۋىنىڭ استىنان پيستوندى جارىپ زارەسىن ۇشىرعانىن ايتتى. ءسىز پيتەردى جانە اۋرۋدى باساتىن ءدارى جايلى ايتتىڭىز.
— راس، راس!
— ءسىز سوسىن ءبىزدى وزەندى شارلاپ ىزدەگەندەرىن، ءبىزدى جەرلەۋ راسىمىنە جەكسەنبىدە بولاتىنىن ايتتىڭىز، سودان گارپەر حانىممەن قۇشاقتاسىپ جىلادىڭىز، ول سوسىن ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— سولاي، سولاي! ءدال وسىلاي بولعانى انىق! ەگەر سەن ءوز كوزىڭمەن ءبارىن كورگەن بولساڭ، بۇدان ارتىق ايتا الماعان بولار ەدىڭ. سوسىن نە بولدى؟ ايتا بەر، توم؟
— سودان ءسىز ماعان ارناپ دۇعا وقىدىڭىز، مەن ءسىزدىڭ ءار ءسوزىڭىزدى ەستىدىم. سوسىن ءسىز توسەگىڭىزگە جاتتىڭىز جانە سىزگە جانىم اشىدى دا، مەن اعاشتىڭ قابىعىنا "ءبىز ولگەن جوقپىز، ءبىز تەك قاشىپ كەتتىك تە، تەڭىز قاراقشىلارى بولدىق" دەپ جازىپ، مايشامنىڭ جانىنا قويدىم، ال ءسىز ۇيىقتاپ جاتتىڭىز. ءسىزدىڭ ءجۇزىڭىز سونداي مەيىرىمدى كورىندى، سوسىن مەن ەڭكەيىپ ەرنىڭىزدەن ءسۇيدىم.
— راس پا، توم، شىن با؟ ول ءۇشىن سەنىڭ بارلىق تەنتەكتىگىڭدى كەشىرەمىن. "ءسۇي" — دەدى دە پوللي اپاي ونى قاتتى قىسىپ قۇشاقتاعانى سونشا، توم ءوزىن جەر بەتىندەگى ەڭ وڭباعان ادام سەزىندى.
— مۇنىڭ ءبارى بار بولعانى ءتۇس بولعانىمەن، ارينە، كەرەمەت، — دەدى سيد داۋسىن شىعارىپ.
— ۇندەمە، سيد! ادام وڭىندە ىستەيتىنىن تۇسىندە دە جاسايدى... ءما ساعان ەڭ ۇلكەن الما، توم! مەن مۇنى سەن ءبىر كەزدە كەلسەڭ، بەرەرمىن دەپ ساقتاپ ەدىم. جانە تەزىرەك مەكتەبىڭە بار... ماعان جانى اشىپ سەنى قايتارعانى ءۇشىن جاساعانعا مىڭ راحمەت ايتام. ويتكەنى وزىڭە شىن سەنىپ، ونىڭ وسيەتتەرىن ورىنداعان ادامدارعا مەيىرىمىن تۇسىرەدى. مەن ونىڭ راحىمىنا لايىق ەمەسپىن... ەگەر ول تەك لايىقتى ادامدارعا عانا مەيىرىمدى بولسا، جەر بەتىندە بۇل كۇندەرى ماسايراپ جۇرەتىندەر از بولار ەدى جانە و دۇنيەدە ولار ءجانناتتا ماڭگىلىك راحات كەشۋگە قۇقتارى بار بولار ەدى. قانە، بارىڭدار، سيد، مەري، توم، تەزىرەك كەتىڭدەر — سەندەرمەن مىلجىڭداسۋعا ۋاقىتىم جوق.
بالالار مەكتەپكە كەتتى، ال كەمپىر تومنىڭ عاجايىپ ءتۇسىن ايتۋ ءۇشىن گارپەر حانىمعا ايتىپ، ونىڭ نانىم-سەنىم دەسە شاشى تىك تۇراتىن مىنەزىن جوققا شىعارۋعا اسىقتى. سيد ۇيدەن كەتەردە نە ويلاعانىن ايتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلادى. ال ول: "بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. وسىنداي ۇزاق، كادىمگى ومىردەگىدەي ءتۇس بولا ما — ءبىر دە ءبىر قاتەسى جوق؟" — دەپ ويلاعان.
توم قانداي باتىر بولىپ شىقتى! ول سەكىرىپ، جۇگىرمەي، كادىمگى تەڭىز قاراقشىلارى سەكىلدى سالماقپەن، كەۋدەسىن تىك ۇستاپ، اينالاداعى جۇرتتىڭ ءبارى وعان قاراپ تۇرعانىن ەسكەرىپ ماڭعازدانا ءجۇرىپ كەلەدى. شىنىندا دا، ول باسقالاردىڭ قاراعانىن كورمەگەندەي، ولاردىڭ سىبىر-كۇبىرىن ەستىمەگەندەي كەيىپپەن، ىشتەي راحات سەزىمگە بولەنىپ كەلەدى. كىشكەنتاي ونىڭ سوڭىنان ەرگەندەرىنە ولاردى وزگەلەر تومنىڭ جانىندا كورگەندەرىن ماقتان ەتىپ، باتىر قاراقشىنىڭ ولارعا ەشتەڭە دەمەي ەرتكەنىن مارتەبە سانايتىنداي. ول بەينە پارادتىڭ الدىنداعى بارابانشى نەمەسە اڭداردى باستاپ قالا قاقپاسىنان ەنىپ كەلە جاتقان ءپىل سەكىلدى. ال، تومنىڭ قۇربىلارى بولسا، ونىڭ ۇيدەن قاشىپ كەتكەنى جايلى ەشتەڭە بىلمەيتىن ادامداي كەيىپ كورسەتكەندەرىمەن ءبارىنىڭ دە ىشتەرىن قىزعانىش قىجىلى كۇيدىرىپ تۇر. ولار بۇل سەكىلدى قاپ-قارا بولىپ كۇنگە كۇيسە، از-اق كۇندە داڭققا بولەنسە، ءبارىن بەرۋگە دايىن. الايدا توم ەشقايسىسىن، ءتىپتى بىرەۋى اقىسىنا تۇتاس سيرك بەرەم دەسە دە، كونبەس ەدى.
مەكتەپتەگى وقۋشىلار توم مەن دجو گارپەرگە ەستەرى كەتە قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ تۇرعانىن سەزگەن ول ەكەۋى ءتىپتى مۇرىندارىن كوتەردى. ولار اينالا قورشاعاندارعا وزدەرىنىڭ باستان كەشكەن وقيعالارى مەن ەرلىكتەرى جايلى وزدەرىنە ءتان ويدان شىعارۋداعى شەبەرلىكتەرىن بالالار قوسىپ ايتىپ تۇردى.
ءبىر مەزگىلدە ولار تەمەكى تۇتىكتەرىن شىعارعاندا، ولارعا دەگەن قىزىعۋشىلىق ابدەن شەگىنە جەتىپ ەكەۋى ءتىپتى قۇرمەتكە بولەندى.
توم ەندىگى جەردە بەككي تەچەرسىز-اق جۇرۋگە بەل بۋدى. ونىڭ ءوز داڭقى دا جەتىپ جاتىر. ەندى ول اتاق-داڭق ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. ءقازىر ونىڭ اتاعى جەر جارىپ تۇرعاندا بەككي مۇنىمەن تاتۋلاسقىسى كەلەتىن دە شىعار. مەيلى. مۇنىڭ دا كەيبىرەۋلەر سەكىلدى سالقىن بولا الاتىنىن كورسىن. انە، ءوزى كەلە جاتىر، توم ونى بايقاماعان ادام بولا قالدى. ول بۇرىلدى دا توپتالىپ تۇرعان بالالار مەن قىزدارعا قوسىلىپ سولارمەن اڭگىمەلەسە باستادى. توم بەككيدىڭ ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىپ، بەتى ورتتەي جانىپ، قىزدارمەن قۋىسپاق ويناپ جۇرگەن بولىپ كورىنگىسى كەلەتىنىن، قۇربى قىزدارىنىڭ ءبىرىن ۇستاي قالسا، قۋانعاننان ايقايلاپ جىبەرەتىنىن كورىپ تۇردى. ءبىراق بەككيدىڭ قىزداردىڭ جاقىن تۇرعاندارىن ۇستاعىسى كەلەتىنىن، ۇستاي قالسا، بايقاتپاعان بولىپ مۇنىڭ وزىنە كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قوياتىنىن توم سەزدى. قىزدىڭ بۇل قىلىعى جۇرەگىن جۇمسارتۋدىڭ ورنىنا قايتا وشىكتىرە ءتۇستى، ول ءوزىن تاكاپپار ۇستاپ بەككيدى كورمەگەندەي كەسكىن كورسەتتى. قىز سوسىن قىزداردىڭ سوڭىنان جۇگىرۋدى قويىپ، وقتا-تەكتە مۇڭدى جانارمەن تومعا قارايتىندى شىعاردى. كەنەت ول تومنىڭ ىلعي ەممي لورەنسپەن سويلەسىپ تۇرعانىن بايقادى. جۇرەگىن سىزداتقان سەزىم ونىڭ تۇلا بويىن بيلەپ الدى. ول تولقىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى. ءبىراق كەتۋدىڭ ورنىنا ونىڭ اياقتارى ەممي مەن توم تۇرعان توپقا الىپ كەلدى. ول ابدەن جاقىن كەلىپ، قىزداردىڭ بىرەۋىنە.
— سەن قانداي وڭباعانسىڭ، مەري وستين! نەگە جەكسەنبىلىك مەكتەپكە كەلمەدىڭ؟ — دەدى.
— بولدىم مەن. سەن كورمەدىڭ بە مەنى؟
— جوق، بۇل قالاي... سەن قايدا وتىردىڭ؟
— ادەتتەگىدەي پيتەرس حانىمنىڭ كلاسىندا. ال مەن سەنى كورگەم.
— شىن ايتاسىڭ با؟ مەن قالاي بايقاماعانمىن. مەن ساعان سەيىل قۇرۋ تۋرالى ايتايىن دەپ ەم.
— وي، كەرەمەت! كىم وتكىزەدى؟
— مەنىڭ انام... مەن ءۇشىن.
— قانداي جاقسى! ال اناڭ مەنىڭ كەلۋىمە رۇقسات ەتە مە؟
— ارينە. كەش مەنىكى. كىمدى شاقىرعىم كەلسە، سونى شاقىرامىن. سەنى مىندەتتى تۇردە!
— وي، سەن قانداي تاماشاسىڭ؟ قاشان بولادى؟
— جاقىندا. مۇمكىن، دەمالىسقا شىققاندا.
— كەرەمەت كوڭىلدى بولادى! سەن قىزدار مەن بالالاردى تۇگەل شاقىراسىڭ با؟
— ءيا، مەنىڭ دوستارىمنىڭ ءبارىن... سوسىن مەنىمەن دوس بولعىسى كەلەتىندەردى دە.
ول كوزىنىڭ قيىعىمەن تومعا قاراپ قويدى، ءبىراق توم بۇل كەزدە ەمميگە ارالداعى الاساپىران داۋىل مەن ءجۇز جىلدىق جۋان ەمەندى نايزاعاي كۇل تالقان ەتكەنى جانە سول كەزدە ەمەننەن ءۇش قادام جەردە ءوزى تۇرعانىن ايتىپ جاتىر ەدى.
— سەنىڭ كەشىڭە ماعان كەلۋگە بولا ما؟ — دەپ سۇرادى گرەسسي ميللەر.
— ءيا.
— ال ماعان شە؟ — دەدى ساللي رودجەرس.
— ءيا.
— ماعان دا بولا ما؟ — دەدى سۋزي گارپەر. — دجونى دا شاقىراسىڭ با؟
— ءيا.
ءبارى بىردەي سۇراق قويدى جانە تۇگەل شاقىرىلاتىن بولعاسىن، قۋانا قول شاپالاقتادى، اقىرىندا توم مەن ەمميدەن باسقانىڭ ءبارى بارعىسى كەلەتىندەرىن ايتتى.
توم ەشقانداي كوڭىل بولمەستەن، ەمميدى ەرتىپ كەتىپ قالدى. بەككيدىڭ ەرىندەرى دىرىلدەپ كوزىنە جاس تولسا دا، رەنجىگەنىن بىلدىرگىسى كەلمەي اڭگىمەسىن ايتا بەردى. الايدا سەيىلگە دە، باسقالارعا دا ەندى زاۋقى سوقپاي قالدى. ول دوس قىزدارىنان وقشاۋلانىپ، وڭاشا جەرگە باردى دا، ايەلدەردىڭ سوزىمەن ايتقاندا وڭاشا جىلاپ الدى دا، قوڭىراۋ سوعىلعانشا كوڭىلسىز جابىرلەنىپ وتىردى. ورنىنان تۇرىپ، كوزدەرىندە جارق ەتكەن وت كورىندى، قوس بۇرىمىن قايىرىپ، مەن ەندى نە ىستەيتىنىمدى بىلەمىن دەدى.
ءۇزىلىس كەزىندە توم ەممي لورەنستىڭ كوڭىلىن اۋلاۋمەن بولدى. ونىمەن قىدىرىپ ءجۇرىپ، بەككيدىڭ جۇرەگىن سىزداتۋ ءۇشىن ءبىزدى كورسە ەكەن دەگەندەي قاساقانا قىلىق كورسەتىپ باقتى.
توم اقىرى ونى ىزدەپ تاپتى؛ سول بويدا ونىڭ باقىتى اياق استى بولدى: بەككي مەكتەپ جانىنداعى ورىندىقتا الفرەد تەمپلمەن وتىر؛ ەكەۋى ءبىر كىتاپتىڭ سۋرەتتەرىن قاراپ، باسقا ەش نارسەگە كوڭىل بولەتىن ەمەس. جانە باستارى ءتۇيىسىپ وتىر. تومنىڭ تۇلا بويى قىزعانىشتان ورتەنىپ كەتتى. ول سول ساتتە ءوزىن وتە جەك كورىپ كەتتى: بەككيدىڭ تاتۋلاسۋدى مەڭزەگەن ۇسىنىسىن قالاي قابىلدامادى! ول ءوزىن وڭباعان اقىماق دەپ جانە سول ساتتە ويىنا كەلگەن جامان ءسوزدىڭ ءبارىن وزىنە جاپسىردى. ولار ءارى قاراي جۇرە بەردى. ەممي كوڭىلدەنە مىلجىڭداپ كەلەدى، ويتكەنى قۋانىشتان جۇرەگى ءان سالىپ تۇرعان، ءبىراق توم ءتىلىن تىستەپ العانداي ءۇنسىز.
ول ەمميدى تىڭداپ كەلە جاتقان جوق، قىز ءتىپتى ودان جاۋاپ كۇتىپ توقتاعاندا دا، توم "ءيا، ءيا" دەپ بىردەڭە ايتقان بولىپ مىڭگىرلەدى. ونىڭ ۇستىنە الگى جىنىن قۇرىستىرعان كورىنىسكە قاراۋ ءۇشىن مەكتەپتىڭ ارت جاعىنان وتۋگە تىرىستى. ەركىنەن تىس سولاي قاراي ءجۇردى. ونىڭ اشۋىن كەلتىرگەن جاي — بەككي بۇعان ءتىپتى دە كوڭىل اۋدارماعانى، وعان سولاي كورىندى! ءبىراق بەككي مۇنى كورىپ ءوزىنىڭ جەڭىس تۇعىرىندا ەكەنىن سەزدى دە، تومنىڭ الگىندەگى ءوزى سەكىلدى قايعىلى كۇي كەشىپ جۇرگەنىنە قۋاندى.
ەمميدىڭ كوڭىلدى مىلجىڭى مۇنىڭ ءىشىن پىستىردى. توم ءوزىنىڭ ءبىر جەرگە بارۋى كەرەكتىگىن، ءتىپتى كەشىگىپ قالعانىن تۇسپالداپ ايتىپ كورىپ ەدى، الايدا ءبارى بوس بولدى — قىز قۇس سەكىلدى سۇڭقىلداي بەردى. "اھ، جەرگە كىرىپ كەتكىر، — دەپ ويلادى توم، — سەنەن قۇتىلا المايتىن بولعانىم با؟". اقىرى ول كەتۋىم كەرەك دەپ ماسەلەنى تىكەسىنەن قويدى. ەممي ساباقتان كەيىن ونى وسى ماڭدا كۇتەتىنىن ايتىپ ەدى، توم ونى ەندى كورمەستەي جەك كورىپ كەتتى.
"تىم قۇرىسا باسقا بىرەۋ بولسا عوي، — دەدى ول وزىنە ءوزى سويلەپ ءتىسىن قايراپ. — سەن-لۋيدەن شىققان سول وڭباعان وزىنشە اقسۇيەك. ادەمى كيىنگەنىنە ءماز، ماقتانشاق! توقتاي تۇر، بالەم! سەن ءبىزدىڭ قالاعا العاش كەلگەن بويدا-اق ءىشىڭدى كەپتىرگەم، تاعى سۇيتەمىن. توقتاي تۇر، مىرزا، مەن ساعان كورسەتەمىن ءالى!". توم دۇشپانمەن جۇدىرىقتاسىپ جاتقانداي قولىن سەرمەلەپ اۋانى سوققىلاپ تۇر. "مىنە، ساعان! مىنە، ساعان! الدىڭ با سىباعاڭدى؟ جالىناسىڭ با؟ جارايدى! بار، بۇل ساعان ساباق بولادى". ويدان شىعارىلعان توبەلەس تومنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى.
ساعات ون ەكى بولدى. ول ۇيگە قاراي جۇگىردى. ەمميدىڭ باقىتتى سەزىنىپ، العىس جاۋدىرعان ءتۇرىن كورۋ وعان قاتتى باتتى، سونىمەن قاتار قىزعانىشتىڭ ازابى ابدەن شەگىنە جەتتى. بەككي تاعى دا الفرەدپەن كىتاپتىڭ سۋرەتتەرىن قىزىقتاپ وتىر، ۋاقىت ءوتىپ بارادى، ءبىراق توم كەلمەدى، ال بۇل قىزدىڭ سالتاناتتى جەڭىسىنە كولەڭكە ءتۇسىردى. سۋرەتتەردى قىزىقتاۋ ونى جالىقتىردى، سوسىن ول ۇندەمەي، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى. ەكى-ۇش رەت بىرەۋلەردىڭ كەلە جاتقان دىبىسىنان قاۋىپتەنىپ ەدى، ءبىراق بەكەر ۇمىتتەنگەن ەكەن: توم كورىنبەدى. اقىرىندا ول ءوزىن باقىتسىز سانادى جانە ءوزىنىڭ ءوش الام دەپ تىم ورەسكەلدىك جاساعانىنا وكىندى. الفرەد بايعۇس وزىمەن وتىرعان قىزدىڭ اپ-ساتتە كوڭىلى ءتۇسىپ، ءىشى پىسقانىن كورگەندە: "مىنا سۋرەتتى قاراشى، قانداي جاقسى!" — دەپ ايتا بەردى. قىز اقىرىندا ابدەن ءتوزىمى تاۋسىلىپ: "كەتشى ارمەن! سەنىڭ سۋرەتتەرىڭ جالىقتىردى!" — قاتتىراق ايتتى. جىلاپ جىبەردى دە، ورنىنان تۇرىپ، كەتىپ قالدى. الفرەد سوڭىنان ىلەسە جۇگىرىپ، ونى جۇباتايىن دەپ ەدى:
— وتىنەمىن، مازامدى الماشى! بار! سەنى جەك كورەمىن! — دەپ قىز تۋراسىن ايتتى.
ساسىپ قالعان بالا نە ىستەرىن بىلمەي جانە قىز مۇنشاما رەنجيتىندەي ءوزىنىڭ وعان نە ىستەگەنىن بىلمەي دال بولدى؛ ۇلكەن ءۇزىلىس بويىنا سەنىمەن بىرگە سۋرەت كورەم دەگەن ءوزى، كەنەتتەن جىلاپ كەتتى.
الفرەد قاڭىراپ قالعان مەكتەپكە قاراي كوڭىلسىز اياڭدادى. ول اشۋلى جانە جابىرلەنگەن ەدى.
سەبەبىن ءبىلۋ وعان قيىنعا تۇسپەدى: ول قىز توم سويەردىڭ قىزعانىشىن تۋعىزۋ ءۇشىن مۇنىمەن اڭگىمەلەستى. وسى وي كەلگەندە ونىڭ تومعا دەگەن ىزاسى ءتىپتى كۇشەيە ءتۇستى. ول ءوزى كوزگە تۇسپەي دۇشپاننان كەك الاتىن ءادىس تابۋدى ويلادى. وسى كەزدە تومنىڭ وقۋلىعى كوزىنە ءتۇستى. مىنە، دۇرىس بولدى! ول كىتاپتىڭ ۇيگە تاپسىرما بەرىلگەن بەتىن قۋانا اشتى دا، بۇكىل بەتىنە سيا توكتى. ءدال وسى ساتتە بەككي ەسىك جاقتاعى تەرەزەدەن قاراپ تۇر ەدى، انا بالانىڭ نە ىستەپ جاتقانىن كوزىمەن كوردى دە، ەشكىمگە بايقاتپاي ۇيىنە قاراي زىتتى: ول تومدى تاۋىپ الىپ كىتاپ تۋرالى ايتقىسى كەلدى. سوندا توم قۋانىپ، بۇعان العىس ايتادى، سوسىن بارلىق وكپە-ناز بىتەدى. ءبىراق جولدا كەلە جاتىپ جوسپارىن وزگەرتتى: ول پيكنيك جايلى ايتقاندا تومنىڭ بۇعان كورسەتكەن قىلىعىن ەسىنە الدى. بۇل وقيعانى ەسىنە العاندا بەككي ۇياتتىڭ ازابىنان ولە جازداپ، تۇلا بويىن ءبىر جالىن ورتەگەندەي بولدى. "تومعا سول كەرەك!" دەپ شەشتى ول. كىتاپتى بۇلدىرگەنى ءۇشىن مەيلى ونى شىبىقپەن جازالاسىن بۇعان ءبارى ءبىر؛ بۇل تومدى وتە جەك كورەدى جانە ءومىر بويى جەك كورەتىن بولادى.
ون توعىزىنشى تاراۋ
قاتقىل سوزدەر. "مەن ويلاماپپىن"
قاباعى ءتۇيىلىپ ۇيگە كوڭىلسىز ورالعان توم تاتەسىنىڭ العاشقى سوزدەرىن ەستىگەندە، مۇندا دا ونىڭ قايعىسىنا جاناشىر ەشكىم كۇتىپ تۇرماعانىن سەزدى.
— توم، مەن سەنىڭ تەرىڭدى سىپىرىپ الامىن!
— اپاتاي، مەن نە ىستەدىم؟
— سولاي دەۋگە اۋزىڭ بارادى، ا؟ مەن، كارى اقىماق، سيريني گارپەرگە بارىپ ايتام، ول دا مەن سياقتى سەنىڭ عاجايىپ تۇسىڭە سەنەدى دەپ ويلاپ جۇرسەم... امان بول!
سەنىڭ سول كۇنگى ۇرلانىپ ۇيگە كەلىپ، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى تىڭداعانىڭدى ونىڭ دجوسى ايتىپ قويىپتى. مەن بىلمەيمىن، توم، وسىنشا وتىرىك ايتاتىن بالا وسكەندە كىم بولىپ شىعادى؟! مەنىڭ سيريني گارپەرگە بارا جاتقانىمدى كورىپ تۇرىپ توقتاتپاعانىڭ جۇرەگىمدى اۋىرتتى: بارلىعى مەنى كۇلكى ەتىپ، كەلەمەج قىلدى!
ەندى وسى تاريح تومعا باسقاشا بولىپ كورىندى. وسىعان دەيىن تاڭەرتەڭگى اڭگىمەنى بۇل جاقسى ويلاستىرىلعان ءازىل دەپ تۇسىنگەن. ەندى ول وقيعا تۇككە تۇرمايتىن بىردەڭە بولىپ شىقتى. ول باسىن سالبىراتىپ، اۋەلى نە ايتارعا بىلمەدى، سوسىن:
— تاتە، سولاي ىستەگەنىمە وكىنەمىن... ءبىراق مەن ويلاماپپىن.
— Ah، اينالايىن، سەن ەشقاشان ويلامايسىڭ!
سەن ءوزىڭنىڭ قارا باسىڭ مەن جان راحاتىڭ جايلى ويلايسىڭ. قۇداي بىلەدى، سەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا دجەكسون ارالىنان ءبىزدىڭ قايعىمىزدى كۇلكى ەتۋ ءۇشىن كەلگەن بولارسىڭ! سەنىڭ ويىڭا كەلگەنى ءتۇس كوردىم دەپ اڭگىمە ايتىپ، مەنىڭ باسىمدى اينالدىرۋ عوي، ال بىزگە جان اشۋ دەگەن جوق سەندە — ول سەنىڭ ويىڭا كەلمەيدى!
— تاتە، مەن ءبارىن ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىن: ارينە، دۇرىس ەمەس، ءبىراق مەن كەسىرلىك جاسايىن دەگەنىم جوق، سىزگە شىن ايتىپ تۇرمىن. جانە بۇدان باسقا... سول ءتۇنى مەن سىزدەردى كۇلكى ەتۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق.
— وندا نەگە كەلدىڭ؟
— مەن سىزگە ءبىزدى ۋايىمداماڭىزدار، ءبىز سۋعا كەتكەن جوقپىز دەپ ايتقىم كەلدى.
— توم! توم! مەن قۇدايعا مىڭ راحمەت ايتقان بولار ەدىم، ەگەر سەنىڭ باسىڭا الگى ايتقانىڭداي تاماشا وي كەلگەن بولسا، ءبىراق ونداي ويدىڭ بولماعانىن ءوزىڭ دە ءبىلىپ وتىرسىڭ عوي... مەن بىلەم، توم.
— بولدى، بولدى! سىزگە شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن! ونداي وي بولعانى راس!
— ءاي، توم، وتىرىكتى سوقپا! وتىرىك بارىنەن جامان.
— تاتە، بۇل وتىرىك ەمەس، شىن. سىزدەر قايعىرىپ، ۋايىمداماسىن دەپ سول كەشتە كەلگەنىم راس.
— ايتىپ وتىرعانىڭ شىندىق بولسا، ءبارىن كەشىرۋگە ءازىرمىن. ەگەر مۇنىڭ شىندىق بولسا، سەنىڭ ۇيدەن قاشىپ كەتىپ، نەشە ءتۇرلى بۇزاقىلىق جاساعانىڭا وكىنبەس ەدىم. ءبىراق ءبارى وتىرىك... ايتپەسە سەن نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى ماعان سول بويدا ايتار ەدىڭ عوي.
— سەنەسىز بە، ءسىز ءبىزدى ولگەن ادامداي جەرلەۋگە ارنالعان جيىن بولاتىنىن ايتا باستاعاندا، ەگەر ءبىز سول جيىنعا كەلىپ، شىركەۋدىڭ جوعارى جاعىنا تىعىلىپ، سوسىن ءوزىمىز شىعا كەلسەك، — ادام ايتقىسىز قىزىق بولادى دەپ ەلەستەتتىم. سولاي بولسا دەپ قيالدادىم. سوندىقتان الگى سىزگە حات جازعان اعاش قابىعىن كۇرتەشەمنىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتتىم دە، ەشتەڭە ايتپاي كەتىپ قالدىم.
— قانداي قابىق؟
— الگى سىزگە ءبىز قاراقشى بولۋعا كەتتىك دەگەن حابارىمدى جازعان اعاشتىڭ قابىعى. مەن ءسىزدى ءسۇيىپ العاندا ويانباعانىڭىز وكىنىشتى. سوعان قاتتى وكىنەمىن — شىن ايتام!
— سەن مەنى سۇيگەنىڭ راس پا، توم؟
— ارينە، ءسۇيدىم.
— شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟
— و نە دەگەنىڭىز!
— مەنى نەگە ءسۇيدىڭ، توم؟
— ويتكەنى سول ساتتە ءسىزدى كەرەمەتتەي جاقسى كورىپ كەتتىم جانە ءسىز تۇسىڭىزدە ىڭقىلدادىڭىز، جانىم اشىپ كەتتى.
بۇل ايتقانى شىندىققا جاناساتىن سەكىلدى. كەمپىر داۋىسى دىرىلدەپ، ءوزىنىڭ تولقىعانىن جاسىرا المادى!
— توم، مەنى تاعى ءبىر رەت ءسۇي دە، مەكتەپكە بار... جانە ەندى ماعان تيىسپە.
ول كەتكەن بويدا پوللي اپاي شولانعا جۇگىرىپ بارىپ، تومنىڭ تەڭىز قاراقشىسى بولىپ جۇرگەندەگى كۇرتەشەسىن الدى. كۇرتەشەنى قولىنا الىپ وزىنە ءوزى ءتىل قاتتى:
— جوق، بولمايدى! بەيشارا بالا! ول وتىرىكتى سوقتى، ءبىراق كيەلى وتىرىك، ويتكەنى سول وتىرىگىمەن مەنى جۇباتقىسى كەلدى. مەن ۇمىتتەنەمىن، ول مەيىرىمدىلىگىنەن وتىرىك ايتتى. جاراتقان وعان كەشىرىم ەتەدى. مەن ونىڭ وتىرىك ايتقانىنا كوزىمدى جەتكىزسەم، قاراماس ەدىم.
اپاي كۇرتەشەنى الىپ قويدى، ءبىر ءسات ويلاندى؛ ەكى رەت قولىن سوزدى دا، ەكى رەت قولىن تارتىپ الدى؛ اقىرى: "مەيىرىمدى وتىرىك قوي، مەيىرىمدى، — ماعان رەنجۋگە بولمايدى، — دەپ ءوزىن اقتاعىسى كەلدى دە، كۇرتەشەنىڭ قالتاسىنا قولىن سۇعىپ جىبەردى. ءبىر مينۋتتان كەيىن ول تومنىڭ اعاشتىڭ قابىعىنا جازعان سوزدەرىن وقىپ:
— ەندى مەن ونىڭ ميلليون كۇناسىن دە كەشىرەمىن! — دەدى كوزىنە جاس الىپ.
جيىرماسىنشى تاراۋ
توم بەككي ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتۋگە بار
پوللي اپاي سۇيگەندە ءبىر كەرەمەت مەيىرىم، جاقسىلىق سەزدى دە، تومنىڭ قاسىرەتى وزى-وزىنەن سەيىلىپ سالا بەردى، كوڭىلى كوتەرىلىپ، جان دۇنيەسىن راحات سەزىم بيلەدى. ول مەكتەپكە باردى جانە باقىت قۇشاعىنا ەندى: لۋگوۆوي تۇيىق كوشەسىنىڭ باسىندا بەككي تەچەرمەن كەزدەسە كەتتى. توم ىلعي ساتىنە قاراي ىسكە كىرىسەدى. ول ويلانباستان جۇگىرىپ بارىپ:
— بەككي، بۇگىن مەن وڭباعان قىلىق كورسەتتىم، سوعان وكىنەمىن. ەندىگى ۋاقىتتا بۇلاي ىستەمەيمىن، ولگەنىمشە! تاتۋلاسايىق، قالاي قارايسىڭ؟
قىز توقتادى دا، ونىڭ بەتىنە سونداي جەك كورىنىشپەن قارادى:
— مەن سىزگە العىس ايتار ەدىم، توماس سويەر مىرزا، ەگەر مەنىڭ جانىما بۇدان بىلاي جاقىنداماساڭىز. مەن ەندىگى جەردە سىزبەن سويلەسپەيمىن.
ول تۇمسىعىن كوتەرىپ، مۇنىڭ جانىنان وتە بەردى. توم ەسى شىعىپ كەتكەنى سونداي ايتاتىن ءسوزىن ايتا الماي قالدى: "تۇكىردىم ساعان! شىبىق تيمەس شىڭق ەتەر!" دەگىسى كەلدى. ءبىراق ايتۋعا كەش قالدى. ول ەشتەڭە ايتقان جوق، ءبىراق ىزادان جارىلا جازدادى. مەكتەپ الاڭىندا كوڭىلسىز ءجۇردى، اتتەڭ بەككي ەر بالا بولسا عوي — جاقسىلاپ ەمىن بەرەر ەدىم! ءدال وسى ساتتە بەككي جانىنان ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. توم سوزبەن تۇيرەدى. قىز دا قالىسا قويمادى، ءسۇيتىپ ولار دۇشپان بولىپ شىعا كەلدى. ابدەن اشۋعا بۋلىققان بەككي ساباق باستالۋىن تاعاتسىزدانا كۇتتى، سەبەبى قىز سيا توگىلگەن وقۋلىق ءۇشىن تومدى شىبىقتاپ جازالايدى، دەپ اسىققان.
اۋەلى ول الفرەد تەمپلدىڭ ىستەگەنىن ايتايىن دەپ ويلاپ ەدى، ءبىراق تومنىڭ جاڭاعى ايتقان جامان سوزدەرىنەن كەيىن ول وي ەسىنەن شىعىپ كەتتى.
بەيشارا! ول ءوزىن دە جاعىمسىز جاعداي كۇتىپ تۇرعانىن سەزبەدى.
وسى مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى دوببيس مىرزا ءبىراز جاسقا كەلىپ، سوندا دا ءوزىن باقىتسىز سانايتىن. ول جاستايىنان دوكتور بولعىسى كەلگەن، ءبىراق كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن قيىرداعى قالاشىقتىڭ مەكتەپ ءمۇعالىمى بولدى. كۇندە كلاستا وتىرىپ، وقۋشىلار جاۋاپ بەرمەگەن كەزدە ۇستەلدىڭ تارتپاسىنان ءبىر كىتاپتى الىپ، وقۋعا كىرىسەدى. بۇل كىتاپتى ىلعي تارتپاعا سالىپ كىلتتەپ قويادى. وقۋشىلاردىڭ ءبارى سول كىتاپتى كورگىلەرى كەلىپ ەستەرى كەتەدى، ءبىراق قولعا تۇسپەيدى. بۇل نە كىتاپ؟ كلاستاعى ءاربىر قىز، ءار بالا وزدەرىنشە جورامالدايدى، ءبىراق ول قانداي كىتاپ ەكەنىن بىلۋگە مۇمكىندىك جوق. مىنە، بەككي ەسىككە جاقىن تۇرعان ءمۇعالىمنىڭ ۇستەلى جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ تارتپانىڭ كىلتى تۇرعانىن كوردى. مۇنداي ءساتى كەلگەن ءساتتى قالاي جىبەرۋگە بولادى؟! ول جان-جاعىنا قاراپ ەدى — ءتىرى جان جوق. ءبىر مينۋتتان كەيىن بەككي كىتاپتى ۇستاپ تۇردى. كىتاپتىڭ اتى — "اناتوميا"، اۆتورى — پالەن دەگەن پروفەسسور — بۇل قىزدى ونشا قىزىقتىرعان جوق. ءبىرىنشى بەتىندە جالاڭاش ادامنىڭ سۋرەتى. وسى كەزدە بىرەۋدىڭ كولەڭكەسى كىتاپ بەتىنە ءتۇستى — ەسىكتەن توم سويەر ەنىپ كەلە جاتىر ەكەن، ول سۋرەتكە كوز قىرىن سالدى. بەككي تەزدەتىپ كىتاپتى جاۋىپ جاتقاندا، ءبىر بەتى جىرتىلىپ كەتتى. ول كىتاپتى جاشىككە سۇعا سالىپ، كىلتتى بۇرادى دا وكىنىش پەن ۇياتتان جىلاپ قويا بەردى.
— توم سويەر! ءسىز بۇزىقتىققا عانا ءۇيىرسىز! بىرەۋدىڭ سىرتىنان سىعالاپ — نە دەگەن وڭباعاندىق!
— سەنىڭ نەنى قاراپ تۇرعانىڭدى مەن قايدان بىلەيىن!
— ۇيالساڭىزشى، توم سويەر! ءسىز، ارينە، مەنى ايتىپ قوياسىز دا، ال مەنىڭ جونىمدى شىبىرتقىمەن جوسىپ جازالايدى... مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ نە ىستەسەم ەكەن؟ — ول اياعىمەن جەر تەپكىلەدى دە: — مەنى جامانداپ ايتىڭىز، مەيلى! ءسىزدىڭ وڭباعاندىعىڭىز جەتكىلىكتى ەكەنىن بىلەمىز. مەن دە ءبىر نارسەنى بىلەمىن. جانە ول تۋرالى كەشىكپەي بىلەتىن بولاسىزدار! وڭباعان! وڭباعان!
قىز وكىرىپ جىلاپ، بولمەدەن شىعا جونەلدى.
توم ونىڭ اياق استىنان شابۋىل جاساعانىنا تاڭدانىپ نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. سوسىن ول ءوزى:
— قىزدار دەگەن نە دەگەن اقىماق حالىق. ولاردى مەكتەپتە ەشقاشان جازالاعان ەمەس! ارقالارىن جوسىپ جازالاۋ — تۇك ەمەس. ال ولاردىڭ ءبارى نازىك ءارى سۋ جۇرەك! ارينە، مەن بۇل اقىماق قىز جايلى دوببيس شالعا ەشتەڭە دە ايتپايمىن. مەن ءوشىمدى باسقا جولمەن الارمىن. ءبىراق ول قىز قولعا تۇسەدى.
دوببيس مەنىڭ كىتابىمدى كىم جىرتتى دەپ سۇرايدى. ەشكىم ۇندەمەيدى. سوندا ول ادەتتەگىسىنشە كەزەكپەن بارىنەن — اۋەلى ءبىرىنشى، سوسىن ەكىنشى، اقىرى كىنالىنىڭ وزىنە كەلگەندە، ءمۇعالىم بىردەن بىلەدى، قىز ەشتەڭە ايتپاسا دا، ءبىلىپ قويادى. قىزداردىڭ بەتىندە ءبارى جازۋلى تۇرادى — ولاردا سابىرلىلىق دەگەن جوق.
سوسىن ونى جازالايتىن شىعار... بەككي تەچەر، قولعا ءتۇستىڭ ەندى شىبىرتقى ارقاڭدى جوساداي قىلادى. ودان قۇتىلا المايسىڭ!
توم ءسال ويلانىپ:
— قايتەمىز، اركىمنىڭ ىسىنە قاراي! ەگەر وسىنداي دۇزاققا مەن تۇسە قالسام، ول قىز قۋانار ەدى — ەندى مەنىڭ تەرىمدى ءوزى جامىلىپ كورسىن!
ول ەسىك الدىنداعى الاڭعا جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر ويىندى باستاپ كەتكەن بالالار توبىنا قوسىلدى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن ءمۇعالىم كەلدى، ساباق باستالدى. توم ساباققا ونشا ءمان بەرمەيتىن. ول قايتا-قايتا قىزدار وتىرعان جاققا قاراپ ەدى، بەككيدىڭ بەت الپەتى تومنىڭ ابدەن مازاسىن كەتىردى! قىزدىڭ قىلىعى ەسىنە تۇسكەندە، وعان جاناشىرلىق بىلدىرگىسى كەلمەدى، دەگەنمەن جۇرەگى ەلجىرەگەندەي بولىپ وتىردى جانە ەشقانداي ءوش الۋ ويىنا كەلمەدى. ءبىراز مينۋتتان كەيىن ءمۇعالىم تومنىڭ وقۋلىعىنىڭ بەتىنە توگىلگەن سيانى كوردى. بەككي ءبىر ساتكە كوڭىلسىزدىك قۇرساۋىنان بوسانىپ، مىنا بولىپ جاتقان كورىنىسكە ەلەڭ ەتە قالدى. قىز توم سيانى توككەن مەن ەمەس دەپ قانشا سەندىرگىسى كەلگەنمەن، ءمۇعالىم تىڭدامادى. ءوزىنىڭ كىناسىن مويىنداماعانى ءۇشىن ونى قاتتىراق جازالادى. بەككي ونى جازالاعانىن كورگەندە قۋانامىن دەپ ويلاپ ەدى، ولاي بولماي شىقتى. اڭگىمەنىڭ سوڭى شىبىرتقىعا تىرەلگەندە بەككي ورنىنان اتىپ تۇرىپ كىنالى الفرەد تەمپل ەكەنىن ايتقىسى كەلدى، ءبىراق ءوزىن-وزى توقتاتىپ، ءۇنسىز وتىردى. "توم كىتاپتىڭ بەتىن جىرتىپ العان مەن ەكەنىمدى جەتكىزگەن بولار، — دەپ ويلادى بەككي، — مەن ەشتەڭە دە ايتپايمىن! ءتىپتى ونىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونسە دە، ۇندەمەيمىن!"
توم ارقاسىن شىبىرتقىعا ءبىراز توسەگەننەن سوڭ ورنىنا كەلىپ وتىردى. وكىنگەنى بىلىنبەيدى. ول، شىنىندا دا، بالالارمەن الىسىپ جۇرگەندە مۇمكىن سيا توگىلگەن شىعار دەپ ويلادى. ول كىنالى ەمەسپىن دەپ ءداستۇر بويىنشا ءوزىن قورعاپ ايتتى.
ءبىر ساعات ءوتتى. ءمۇعالىم تاعىندا تاناۋىمەن جەر شۇقىعانداي قالعىپ-مۇلگىپ وتىر. جاتتاۋ وقىعان وقۋشىلاردىڭ گۋىلىنەن كلاستاعى اۋا ءبىرتۇرلى ۇيقى كەلتىرەدى. دوببيس مىرزا تىكە وتىرىپ ەسىنەدى، سوسىن ۇستەلدىڭ جاشىگىن اشتى دا، كىتاپقا قولىن سوزدى. السام با، الماسام با دەگەندەي كىدىردى. بالالاردىڭ كوبى ونىڭ بۇل قيمىلىنا جاي عانا قارادى، ال ولاردىڭ ىشىندە ەكەۋى شىدامسىزدانا كۇتتى. دوببيس مىرزا اۋەلى كىتاپتى سيپادى، سوسىن قولىنا الىپ، ورىن تاققا دۇرىستاپ وتىردى دا، وقۋعا كىرىستى. توم بەككيگە قاراپ قويدى. ۇسقىنى جوق، مەرگەننىڭ كوزدەۋىنە ىلىككەن ۇركەك قويانعا ۇقساپ ارەڭ وتىر. توم سول بويدا ونىمەن كەرىسىپ قالعانىن، ۇمىتىپ كەتتى. تەزىرەك كومەك بەرۋ كەرەك! ءقازىر، وسى مينۋتتا ءبىر نارسە جاساۋ كەرەك!
جاعدايدىڭ قيىندىعى سول — ءبىر نارسەنى ويلاپ تاباتىن ۋاقىت جوق. تاماشا! كەرەمەت وي كەلدى! ول جۇگىرىپ بارىپ كىتاپتى الىپ، ەسىكتەن شىعىپ كەتەدى! ءبىراق ءسال-پال ويلانىپ قالدى جانە وڭتايلى ءسات ءوتىپ كەتتى: ءمۇعالىم كىتاپتى اشىپ ۇلگەردى. ءسال ەرتەرەك قيمىلداپ، سول ءساتتى ۇتىمدى پايدالانسا عوي!
"وتە كەش قالدىق، ەندى بەككي قۇتىلا المايدى".
تاعى ءبىر مينۋت ءوتتى، ءمۇعالىم كلاسس ءىشىن كوزىمەن شولىپ ءوتتى. ونىڭ كوزقاراسىنداعى ادام ايتقىسىز زىلدەن كىناسىز بالالار دا قورىققاندارىنان قالتىراپ كەتتى.
ءۇنسىز ءسال ءۇزىلىس: سول ءسال ءۇزىلىستىڭ ۇزاقتىعى سونداي، ءتىپتى ونعا دەيىن ساناپ ۇلگەرۋگە بولادى. ءمۇعالىم اشۋعا بۋلىعىپ، اقىرى:
— كىم مىنا كىتاپتى جىرتقان؟ — دەپ سۇرادى.
ءبىر دىبىس جوق.تۇيرەۋىشتىڭ ءتۇسىپ كەتكەنىن دە ەستۋگە بولادى. ءبارى ءۇنسىز. ءمۇعالىم كىنالىنى ىزدەپ ءار بالانىڭ جۇزىنە كوزىن قادايدى.
— بەندجامەن رودجەرس، سەن بە كىتاپتى جىرتقان؟
جوق، ول ەمەس. تاعى تىنىشتىق.
— دجوزەپ گارپەر، سەن بە؟
جوق، ول دا ەمەس، توم ءسات سايىن قاۋىپتەنىپ، ەسى شىقتى. مىنا سۇراقتار مەن جاۋاپتار ول ءۇشىن ۇزاققا سوزىلعان جازا سەكىلدى. ءمۇعالىم بالالاردىڭ قاتارىن قاراپ بولىپ، قىزدار جاققا بۇرىلدى.
— ەممي لورەنس؟
قىز باسىن شايقادى.
— گرەسسي ميللەر؟
ول دا سولاي.
— سيۋزەن گارپەر، سەن بە مۇنى جاساعان؟
جوق، ول ەمەس. ەندىگى كەزەكتە بەككي تەچەر. تومنىڭ قول-اياعى بىردەي دىرىلدەپ كەتتى، جاعداي وتە قيىن ەدى.
— رەبەككا تەچەر (توم ونىڭ بەتىنە قاراپ ەدى، قورىققاننان اپپاق قۋداي بولىپ كەتىپتى) سەن بە جىرتقان... جوق، مەنىڭ كوزىمە تۋرا قارا (قىز جالىنىشتى كەسكىنمەن قولىن كوتەردى)... سەن بە جىرتقان؟
ءدال سول ساتتە تومنىڭ باسىنا نايزاعايداي جارق ەتىپ ءبىر وي كەلە قالدى. ول ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— مۇنى جاساعان مەن! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. مەكتەپ تۇگەلىمەن مىنانداي ادام ايتقىسىز ءىس ىستەگەن اقىماققا قاراپ قالدى. توم ءبىر مينۋتتاي تۇردى دا، شاشىلعان ويلارىن جيناپ، جازانى قابىلداۋ ءۇشىن العا شىقتى. بەككيدىڭ كوزىندەگى تاڭدانۋ، العىس، ماحاببات مۇنداي جازانىڭ ءجۇزى ءۇشىن بەرگەن ماراپاتتاي ەدى. ءوز ەرلىگىنىڭ سالتاناتىنا ءماز بولعان توم دوببينس مىرزانىڭ ادام توزگىسىز سوققىلارىنا ءۇن شىعارماي ءتوزدى جانە ساباقتان كەيىن ەكى ساعات مەكتەپتە قالۋ تۋرالى قوسىمشا جازاعا دا مىڭق ەتكەن جوق. اباقتىداعى ەكى ساعات بىتكەسىن قاقپانىڭ جانىندا ءوزىن كىم كۇتەتىنىن ول ءبىلدى، سوندىقتان قوسىمشا جازانى دا ونشا ءمان بەرمەي قابىلدادى.
سول كۇنگى كەشتە ۇيىقتاۋعا جاتاردا توم الفرەد تەمپلدەن قالاي كەك الاتىنىن ويلاستىردى. ۇيات پەن وكىنىشتەن ورتەنىپ تۇرىپ بەككي بۇعان ءبارىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ ساتقىندىعىن دا ايتىپ ۇلگەردى. الايدا كەك الۋ جوسپارىنىڭ ورنىنا ارمانعا تولى باسقا ءبىر ويلار كەلدى. ول كوزى ۇيقىعا بارا بەرگەندە دە، بەككيدىڭ:
"توم، سەن دەگەن كەڭپەيىلسىڭ!" — دەگەن قۋانىشتى ءۇنى ەستىلىپ تۇردى.
جيىرما ءبىرىنشى تاراۋ
كوپسوزدىلىك جانە ءمۇعالىمنىڭ التىندى مۇناراسى
دەمالىسقا جاقىن قالدى. بۇرىننان دا قاتال ءمۇعالىم تالابىن ءتىپتى كۇشەيتتى: ول ءوز مەكتەبىنىڭ ەمتيحان كەزىندە باسقا كورەرمەندەر الدىندا جارقىراپ كورىنۋىن قالايدى. شىبىرتقى مەن سىزعىشتار، اسىرەسە، باستاۋىش كلاستاردا جۇمىسسىز جاتپادى. تەك ون سەگىز — ون توعىزداعى بوزبالالار مەن قىزدار عانا ءتان جازاسىنان بوساتىلعان. ال دوببينس مىرزا وتە قاتتى سوعادى، ونىڭ قولدارى cay، جارقىراعان توقىر باسىن جالعان شاشتىڭ استىنا جاسىرعانمەن، كارىلىككە ءالى ءبىراز ۋاقىتى بار سەكىلدى. ۇلى كۇن جاقىنداعان سايىن ونىڭ ازاپتاۋعا قۇشتارلىعى ايقىن كورىنە باستادى. تۇككە تۇرعىسىز ءسال قاتەلىك ءۇشىن جازالاۋ وعان راحات سەزىم اكەلەتىندەي. باستاۋىشتىڭ بالالارى كۇنى بويى قالتىراپ-دىرىلدەپ ازاپتانادى، ال تۇندەردە ودان كەك الۋدىڭ جولىن ىزدەپ جوسپار قۇرادى! ولار مۇعالىمگە قانداي دا بولسىن جامانشىلىق جاساپ، ماسقارا ەتۋگە كەلگەندە ءسال مۇمكىندىكتى دە جىبەرگەن ەمەس. ءبىراق ەكى جاقتىڭ كۇشى تەڭ ەمەس، سوندىقتان ءمۇعالىم ىلعي، جەڭىسكە جەتەدى. وعان جاسالعان ءاربىر جاماندىقتىڭ سوڭىندا ادام ايتقىسىز جازا بولادى، بالالار ۇرىس الاڭىن ۇلكەن شىعىنمەن اياقتاپ ءجۇردى. اقىرىندا بالالار استىرتىن جۇمىس جاساپ، كەرەمەت جەڭىسكە جەتكىزەتىن جوسپار قۇرىستى. ولار سۋرەتشىنىڭ شاكىرتىمەن ۋادەلەسىپ، ونىڭ وزدەرىنىڭ جاسىرىن ىسىنە كومەكتەسۋىن سۇرادى. ال ول قۋانعاننان ەسى شىعىپ كەتتى، مۇنىڭ ءوز سەبەبى بار ەدى: ءمۇعالىم مۇنىڭ اكەسىنىڭ ۇيىنەن تاماق ىشەتىن جانە بالانىڭ بۇل زالىم ۇستازدى وتە جەك كورەتىن بىرنەشە سەبەپتەرى بار. ءمۇعالىمنىڭ ايەلى دەريەۆنياداعى تۋىسقاندارىنا ما — ايتەۋىر ءبىر جاققا كەتۋگە جينالدى جانە بىرنەشە كۇننەن كەيىن كەلەتىن بولدى. ياعني كەك الۋعا كەسەل بولاتىن ەشتەڭە جوق. ءاربىر ۇلى وقيعانىڭ الدىندا ءمۇعالىمنىڭ سپيرتتىك سۋسىندارمەن قۋاتتاناتىن ادەتى بار ەدى، سۋرەتشىنىڭ وقۋشىسى ەمتيحان بولاردىڭ الدىندا ۇرتتاپ العان ءمۇعالىم ورىن تاعىندا قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان كەزدە ويلاعان ىستەرىن جاساپ، سوسىن ونى وياتادى دا، مەكتەپكە الىپ بارادى.
مىنە، سول عاجايىپ كۇن دە كەلدى. كەشكى سەگىزگە قاراي مەكتەپ ءۇيى جارقىراپ، اينالاسى گۇل شوقتارىمەن، مونشاقتارمەن، جاپىراقتارمەن كومكەرىلگەن ۆەنوكتارعا تولدى. ءمۇعالىم تاقتا وتىرعان پاتشاداي ءوز ورنىندا بيىكتە وتىر. ارت جاعىندا تاقتا بار.ونىڭ شاراپتى ءبىراز سىلتەپ العانى بايقالىپ تۇر. جانىنداعى ورىندىقتاردىڭ ءۇش قاتارىندا، ون جانە سول جاعىندا جانە ورتاداعى التى قاتاردا جەرگىلىكتى اكىم-قارالار مەن وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارى وتىر. سول جاقتاعى ۇلكەندەر وتىراتىن ورىندىقتاردىڭ سىرتىندا ەمتيحاندا جاۋاپ بەرەتىن وقۋشىلار جايعاسقان: تاپ-تازا جۋىنىپ، كيىنگەن بالالار وزدەرىن بايلاۋلى بۇزاۋداي سەزىنەدى؛ ەبەدەيسىز بوزبالالار؛ اق جۇمىرتقاداي كىشكەنە قىزداردىڭ شاشتارىندا گۇل؛ ءتۇرلى-تۇستى قىزعىلت، كوك لەنتالار تاعىپ، ۇستەرىنە باتەستەن تىكتىرگەن كويلەك كيگەن، ساۋساقتارىنا اجەلەرىنىڭ جىلتىراق ساقينالارىن سالعان ءجاسوسپىرىم بويجەتكەندەردىڭ قاتارى. قالعان ورىنداردا سىناققا قاتىناسپايتىن وقۋشىلار وتىر.
كىپ-كىشكەنە ءبىر بالا ورنىنان تۇرىپ:
سىزدەر ءۇشىن تاڭعالارلىق
وقيعا دەپ قارادىم —
كوپ الدىندا سويلەگەنى
كىپ-كىشكەنە بالانىڭ —
دەپ ايتقان ءسوزىن قولىن سەرمەپ نىعىزدادى، سوسىن امان-ەسەن اياعىنا دەيىن جەتتى، جۇرتتىڭ شاتىرلاتا سوققان قول شاپالاعىمەن ماراپاتتالدى، ەڭكەيىپ سالەم ەتتى دە ورنىنا كەتتى.
قىسىلىپ-قىمتىرىلعان كىشكەنە قىز "لاعى بار مەريدىڭ" دەگەن تاقپاقتى ايتىپ ءيىلدى دە وزىنە ءتيىستى قول شاپالاقتاۋعا يە بولىپ، باقىتتان جارىلىپ كەتەردەي كەيىپپەن ورنىنا جايعاستى!
بۇدان سوڭ ءوزىن سونشالىقتى سەنىمدى تۇردە ۇستاپ، جۇرت الدىنا توم سويەر شىقتى دا قولىن سەرمەلەپ:
ازاتتىقتى، ەركىندىكتى بەرىڭدەر،
ول بولماسا جەر استىنا كومىڭدەر! —
دەپ قاتتى داۋىستاپ تاقپاق ايتا باستاپ ەدى، كەنەت ورتا جەرىنە كەلگەندە تۇتىعىپ قالدى. وسى جەردە وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ جۇرتتىڭ الدىندا تۇلا بويىن قورقىنىش بيلەگەندەي بولدى؛ اياعى دىرىلدەپ، تاماعىنا ءبىر نارسە ءتۇيىلىپ قالعانداي بولدى دا، ءبىر ءسوز ايتۋعا شاماسى كەلمەي قالدى. راس، تىڭداۋشىلاردىڭ وعان جاندارى اشىپ وتىرعاندارى بايقالادى، ءبىراق ەشبىر دىبىس جوق — ءبارى سۋ ۇرتتاپ العانداي ءۇنسىز. ولاردىڭ جاناشىرلىعىنان گورى ۇنسىزدىگى تومعا كوبىرەك باتتى. ءمۇعالىم قاباعىن شىتىپ ەدى، سونىمەن ءزىلزالا اياقتالدى. توم بىردەڭەلەردى ايتىپ ساندالدى، سوسىن ابدەن جەر بولىپ، ورنىنا كەلدى. بىرەن-ساران بىرەۋلەردىڭ شىرت-پىرت شاپالاقتارى ەستىلگەنمەن، ۇزاققا بارماي تيىلىپ قالدى.
ودان كەيىن: "ورتەنىپ جاتقان پالۋبادا بالا تۇر"، سونداي-اق "اسسيريالىقتار وتارعا شاپقان قاسقىرلارداي كەلە جاتىر" دەگەن سياقتى تاقپاقتار ايتىلدى. سودان سوڭ داۋىستاپ وقۋ جانە ديكتانت جازۋ باستالدى.
وقۋشىلارى تىم سيرەك لاتىن كلاسى تاقپاقتاردى جاقسى ورىندادى. سوڭىندا ءجاسوسپىرىم بويجەتكەندەر وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن وقۋلارى كەرەك.
بۇل بۇگىنگى جوسپاردىڭ شەگەسى بولدى. قىزداردىڭ ءارقايسىسى پلاتفورمانىڭ شەتىنە شىعىپ، جوتكىرىنىپ الىپ ادەمى لەنتامەن قولجازباسىن كوزىنە تاقاپ، ۇقىپپەن ۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ەرەجەگە ساي وقي باستادى. شىعارمالاردىڭ تاقىرىپتارىن قىزداردىڭ انالارى، اجەلەرى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرىنىڭ كارى اجەلەرى تالقىلاعانى كورىنىپ-اق تۇر: كرەست جورىعىنان باستالىپ: "دوستىق"، "وتكەندى ەسكە الۋ"، "تاريحتاعى قۇداي كاسىبى"، "ارمان پاتشالىعى"، "مادەنيەتتىڭ پايداسى"، "مەملەكەتتەردىڭ ساياسي قۇرىلىس تۇرلەرى"، "مەلانحوليا"، "اتا-اناعا ماحاببات"، "جۇرەكتىڭ بەيىمدىلىگى"، تاعى-تاعىلار.
بۇل شىعارمالاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى — مەلانحوليا سارىنى. ەكىنشى ەرەكشەلىگى — ادەمى دە اسەم سوزدەرمەن ورنەكتەلگەن. ءۇشىنشىسى — ىلعي سارى تاپ بولعان سوزدەر، سويلەمدەر. كوزگە بىردەن تۇسەتىن: (ادامنىڭ ىزاسىن كەلتىرەتىن) اقىل ايتۋ، مورال وقۋ. شىعارمانىڭ تاقىرىبى قانداي بولسا دا، ونى جازعان وقۋشىنىڭ ميىن سورىپ مورال ايتۋ ءتىپتى كۇلكىلى. مۇنداي ءمورالدىڭ جالعاندىعى كىم-كىمگە دە تۇسىنىكتى، الايدا بۇل كۇندە ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىزدىڭ بارىندە وسىنداي وتىرىك ماداقتاۋ، وسيەت ايتۋ كەرەمەت باعالانادى، مۇمكىن جەر امان تۇرعاندا وزگەرمەيتىن دە بولار. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءجاسوسپىرىم بويجەتكەن شىعارماسىنىڭ سوڭىن ءدىني وسيەتپەن اياقتاۋدى ءوزىنىڭ مىندەتى سانامايتىن مەكتەپ مۇلدە جوق. ەسەيگەن قىز بالا نەعۇرلىم ۇياتسىز بولسا، سوعۇرلىم ونىڭ ءوزى ءدىني وسيەتتەردەن جىراق، ال شىعارماسى تولعان ءدىني اقىل ايتۋ مەن مورالعا تولى. جارايدى، ءبىراز شىندىقتىڭ بەتىن اشتىق، شىنايى ءسوز جەكەلەگەن ادامداردىڭ عانا كوڭىلىنەن شىعاتىنىن ەسكەرەيىك.
ودان دا ەمتيحانعا ورالايىق. ءبىرىنشى وقىلعان شىعارمانىڭ تاقىرىبى "ءومىر وسىلاي بولۋى كەرەك پە؟"
مۇمكىن كىشكەنە ءۇزىندىنى تىڭداۋعا وقىرماننىڭ ءتوزىمى جەتەر:
تىرشىلىكتىڭ ادەتتەگى سوقپاقتارىندا جاسوسپىرىمدەر كوپتەن كۇتكەن سالتاناتتى مەيرامداردى كۇتەدى. ولاردىڭ قيالدارى قىزعىلت تۇسكە بويالعان كوڭىلدى سۋرەتتەر سالادى. مودانى جاقسى كورەتىن بويجەتكەن ءوزىن شاتتىق پەن قۋانىش قۇشاعىنداعى توپتىڭ ورتاسىندا تۇرعانداي سەزىنەدى. اق كيىمگە ورانعان تالدىرماش دەنەسى كوڭىلدى بيگە اينالىپ؛ ونىڭ اياق الىسى جەڭىل، مىنا سالتاناتتى شاتتىقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەردىڭ ىشىندە ونىڭ كوزدەرى باقىت شۋاعىن شاشىپ بارىنەن سۇلۋ كورىنەدى. وسىنداي ءتاتتى قيال قۇشاعىندا ۋاقىت تەز وتەدى، سوسىن ول ارمانداعان ءسات كەلەدى، ءوزى قيالىمەن ەلەستەتكەن ءجانناتقا ەنەدى. مىنا جاڭا دۇنيەنىڭ عاجايىپ كورىنىستەرى باسىن اينالدىرادى. ءار كورىنىس بارعان سايىن ونى وزىنە باۋرايدى. الايدا كوپ كەشىكپەي ول سىرتى جارقىلداعان دۇنيەنىڭ ارعى جاعى — بوس اۋرەشىلىك، وتكىنشى قىزىقتار ەكەنىن تۇسىنەدى. باعانادان بەرى جانىن باۋراعان كورىنىستەر ەندى ونىڭ ىزاسىن كەلتىرە باستايدى. سالتاناتتى بي زالدارى كوركىنەن جۇرداي بولىپ، ونىڭ جۇرەگىن اۋىرتىپ، كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى جانە جەر بەتىندەگى قىزىقتاردىڭ ءبارى ونىڭ رۋحاني سۋسىنىن قاندىرمايتىنىنا كوزىن جەتكىزدى!
وسىلاي دا وسىلاي كەتە بەرەدى. تىڭداپ وتىرعاندار "قانداي تاماشا!"، "نە دەگەن سۇيكىمدى سوزدەر!"، "دۇرىس-اق!" دەگەن سەكىلدى ماقتاۋلارمەن كومكەرىلگەن ايقايلار ۇنەمى قايتالانىپ وتىردى. سول كىتاپ وقىلىپ بىتكەندەگى ادامدى ەسىنەن تاندىراتىن، تۇككە تۇرمايتىن مورالدى ەستىگەندە جۇرت تۇگەل قول سوعىپ قوشەمەتتەدى.
سودان سوڭ قىلدىرىقتاي قىز بالا كوزىنە مۇڭ تۇنعان كۇيى ءارى ءپيليۋليدىڭ اسەرىنەن بەت الپەتى تىم سۇرعىلتتانىپ "پوەما" وقۋعا كىرىستى.
مەن سول پوەمادان ءبىراز شۋماق كەلتىرەيىن:
ميسسۋريلىك قىزدىڭ الابامامەن قوشتاسۋى
الاباما، قوش ەندى،
سۇيسەم-داعى وسى ەلدى،
قوشتاساتىن كۇن تۋدى،
قاسىرەتكە ورانىپ،
جۇرەگىم دە بۇلقىندى،
قايعىلى ويلار تاعى دا
ۇيا سالدى جانىما،
ورمانىڭدى قانشاما
ارالادىم تامسانا.
قوشتاساردا جىلادىم،
سەن ەڭ قيماس تۇراعىم.
ءتاللاسسيدىڭ سۋلارى،
قۇستىڭ جاسىل قۇنداعى...
الاباما، قىمباتتىم،
جىلاپ ساعان ءتىل قاتتىم.
تىڭداۋشىلاردىڭ بارىنە تۇسىنىكتى بولماسا دا، پوەما كوبىنە ۇنادى.
بۇدان كەيىن قارا قاستى، قارا شاشتى قوڭىر قىز العا شىعىپ، ءسال تىنىستاپ الدى دا، بەتىن قايعىعا وراپ، سىڭعىراعان داۋىسپەن وقي باستادى.
كورىنىس
بوزعىلت ءتۇن قاراڭعى ەدى. كوك تاعىنىڭ ماڭىندا ءبىر دە ءبىر جۇلدىز جىلتىرامايدى؛ الىستاعى كۇننىڭ كۇڭگىرت كۇركىلى قۇلاعىڭدى شۋلاتادى؛ جىن قاققان نايزاعاي ويناقتاپ، بۇلتتى اسپاندا سالتانات قۇرىپ ءجۇر، اتاقتى فرانكليننىڭ نايزاعاي اتاۋلىنى نوقتالاعانىنا جىنى كەلگەندەي تايراڭدايدى. ءتىپتى قۇتىرىنعان جەل وزدەرىنىڭ جاسىرىن تۇراقتارىن تاستاي سالىپ، وسى كورىنىس ساحناسىنا ودان سايىن قورقىنىشتى اسەر بەرۋ ءۇشىن سەكىرىپ ءجۇر. قاراڭعىلىق پەن ىزا جايلاعان وسى جىلى مەنىڭ جانىم ءبىر ادامنىڭ ماعان كومەكتەسۋىن سونشالىقتى تىلەدى — مىنە، ول كەلدى —
مەن اڭساعان دوسىم، مەنىڭ قىمباتتى
قاسىرەتىمدى سەيىلتتى دە مەنى سوسىن جۇباتتى.
ول قاسيەتتى كوك تۇرعىندارىنىڭ ءبىرى سەكىلدى سالتانات قۇردى، ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ رومانتيكالىق قيالىنداعى ءجانناتتىڭ جولىنداعى ەشقانداي بوياۋسىز، اشەكەيسىز ءوزىنىڭ تابيعي سۇلۋلىعىمەن كوز تارتادى. ونىڭ ءجۇرىسىنىڭ دىبىسى شىقپايدى، ەگەر ول جاراتقان بەرگەن قۇدىرەتىمەن مەنى جاناپ وتپەگەندە، مەن ونى سەزبەگەن دە بولار ەدىم، ال ول سۇلۋلىعىن كورسەتۋگە تىرىسپايتىن باسقا بويجەتكەندەر سەكىلدى ءۇنسىز ءوتىپ كەتەر ەدى. جۇزىندە بەلگىسىز قايعىنىڭ ءىزى جاتىر، جەلتوقساننىڭ اق ماقتاداي كيىمىنە تامىپ، مۇز بوپ قاتقان كوز جاسىنا ۇقسايدى.
بۇل ماسقارا ون بەت ەكەن، سوڭى پرەسۆيتەريان شىركەۋىن مويىندامايتىنداردى ادام ايتقىسىز جازامەن قورلايتىن وسيەتپەن اياقتالادى. قالانىڭ اكىمى الگى شىعارمانىڭ اۆتورىنا سىيلىق بەرىپ تۇرىپ، جالىندى ءسوز ايتتى؛ ونىڭ ايتۋىنشا، دەنيەل ۋەبستەردىڭ ءوزى دە بۇل شەشەندىك ونەردىڭ عاجاپ جەتىستىگىن ماقتان ەتەر ەدى.
وسى جەردە "كەرەمەت" دەگەن ءسوز بار شىعارمالاردا جانە تىرلىكتىڭ ءارتۇرلى كيكىلجىڭدەرى "ءومىر بەتتەرى" دەپ اتالعان جەرلەر جاي اڭگىمەنىڭ دەڭگەيىندە.
ىشىمدىكتەن تۇلا بويى بوساپ، ءسال دە بولسا مەيىرىمدى كەيىپكە ەنگەن ءمۇعالىم ارقاسىن حالىققا بەرىپ، ورىن تاعىن جىلجىتتى دا، تاقتاعا امەريكانىڭ كارتاسىن سىزا باستادى، ماقساتى — وقۋشىلاردان گەوگرافيا بويىنشا ەمتيحان الۋ. الايدا ءمۇعالىمنىڭ دىرىلدەگەن قولى يەسىنە كونبەدى، مۇنى كورگەن وقۋشىلار جايمەن كۇلە باستادى. سەبەبىن جاقسى تۇسىنگەن ءمۇعالىم دۇرىس جازۋعا تىرىستى: تاقتاعا جازعانىن ءسۇرتىپ، قايتا ورنەك سالا باستاعانمەن، بۇرىنعىدان دا ناشار، كۇلكى قاتتىراق ەستىلدى. ول بارلىق نيەتىن جۇمىسقا باعىشتاپ، كلاستىڭ كۇلكىسىنە كوڭىل اۋدارمادى. كلاستىڭ كۇلكىسى كۇشەيە ءتۇستى جانە بۇل تاڭعالارلىق جاي ەمەس! ءمۇعالىمنىڭ قاق توبەسى تۇسىندا شارداققا شىعاتىن ليۋك بار-دى، كەنەت سول ليۋكتەن موينىنا ءجىپ بايلانعان مىسىق ءتۇسىپ كەلەدى جانە مىسىق مياۋلاماسىن دەپ ونىڭ باسىن شۇبەرەكپەن قىمتاپ بايلاپ تاستاپتى. تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان مىسىق تىرباڭداپ جىپكە جارماسقان بولادى، ءبىراق اۋا عانا قارمادى. كلاستاعى كۇلكى ۇلعايا ءتۇستى. مىسىق تاقتامەن اۋرە بولىپ جاتقان ءمۇعالىمنىڭ باسىنا جاقىنداپ قالدى، ءبىر كەزدە تىرناعىمەن ءمۇعالىمنىڭ جالعان شاشىنا جارماسا كەتتى جانە سول بويدا ولجاسىمەن ول جوعارى ورلەدى. ءمۇعالىمنىڭ جىلتىر باسى جارقىراپ ساۋلە شاشتى، سۋرەتشىنىڭ شاكىرتى ونىڭ باسىن التىنداپ بوياپ قويعان ەكەن.
بۇدان كەيىن جينالىس اياقتالدى. بالالار جازاسىن الدى. مەكتەپتە دەمالىس باستالدى.
جيىرما ەكىنشى تاراۋ
گەك فينن ءتاۋراتتان ءۇزىندى كەلتىردى
توم "اراق ىشپەيتىندەردىڭ جاس دوستارى" دەپ اتالاتىن جاڭا قوعامعا مۇشە بولىپ كىردى، ويتكەنى، ولارعا "ەرەكشە بەلگى" دەيتىن كەرەمەت مويىن ورامال بەرىلەدى ەكەن. ەشقاشان شىلىم شەكپەۋگە، ناسىباي اتپاۋعا، جامان سوزدەر ايتىپ ۇرسىسپاۋعا ۋادە بەردى. وسىدان كەيىن ول جاڭا ءبىر شىندىقتىڭ بەتىن اشتى: ەگەر ءبىر نارسەگە ءوزىڭنىڭ نيەتىڭ بولسا، سونى، ەندى ءومىر بويى ىستەمەيمىن دەپ انت بەرۋىڭ كەرەك. ناعىز دۇرىس ءادىس! تومنىڭ ءدال سول كەزدە بىرەۋلەرمەن ۇرسىسقىسى جانە ماس بولعىسى كەلىپ كەتتى. بۇل نيەتى ۇلعايا بەردى، تەك كەشىكپەي بۇكىل ەلدىڭ الدىندا مۇنىڭ موينىنا قىزعىلت مويىن ورامال تاعىلادى دەگەن ءۇمىت قانا ونى توقتاتتى، وسى ءۇمىت بولماسا، ول الدەقاشان قوعامنان شىعىپ كەتەر ەدى.
ءتورتىنشى شىلدە جاقىنداپ قالدى؛ ول ىشپەيتىندەردىڭ قوعامىنا كىرگەلى ءۇش تاۋلىكتەن اسىپ بارادى، ونىڭ بارلىق ءۇمىتى ءولىم الدىندا جاتقان سوت فرەزەردە؛ سوتتى سالتاناتپەن جەرلەيتىن شىعار، ويتكەنى بەلگىلى تۇلعا عوي. سوندا فرەزەر سوت جەرلەنىپ جاتقاندا بۇل قىزىل مويىن ورامال كولبەڭدەيدى. توم ءۇش كۇن بويى سوتتىڭ دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولدى جانە شىنايى ىقىلاسپەن ونىڭ قانداي كۇيدە ەكەنىن سۇراپ ءبىلىپ ءجۇردى. كەيدە تومنىڭ سەنىمى سونشالىق ءۇمىت ۇيالاتاتىن، سوندىقتان ول جاشىكتەن شىعارعان ءوزىنىڭ ەرەكشە بەلگىسىن اينانىڭ الدىنا تۇرىپ تاماشالايتىن. الايدا سوت كەيدە ءوزىن ناشار سەزىنگەنمەن، ءبىر مەزگىل كادىمگىدەي ءتاۋىر بولىپ قالادى. اقىرىندا سوت ءتاۋىر بولىپ كەلەدى دەگەن حابار تارادى، كەشىكپەي ول مۇلدە جازىلىپتى دەستى. توم جۇرت مۇنى كۇلكى ەتكەندەي سەزىنىپ اشۋلاندى. ول سول بويدا قوعام مۇشەلىگىنەن باس تارتتى. سوسىن نە بولدى دەڭىز؟! تۇندە سوتتىڭ جاعدايى كىلت تومەندەپ، قايتىس بولعانى. وسىدان كەيىن ەشكىمگە سەنۋگە بولمايدى دەپ شەشتى توم. سوتتى سالتاناتتى تۇردە جەرلەدى. ىشپەيتىندەر، قوعامنىڭ جاس مۇشەلەرى، ساندەنىپ قاتار تۇزەپ ءجۇردى، ال سول كەزدە ولاردىڭ بۇرىنعى جولداسى قىزعانىشتان جارىلا جازدادى. ونىڭ ەسەسىنە ەندى توم ءوزىن ەركىن قۇستاي سەزىنەدى — بۇل دا جاي نارسە ەمەس!ونىڭ ەندى ماس بولۋعا، ادامدارمەن ۇرسىسۋعا مۇمكىندىگى بار. تاڭعالارلىعى — ونىڭ زاۋقى سوقپاي قالدى. ەشقانداي تىيىم بولماعان سوڭ تومنىڭ كۇناكارلىق ىستەرگە دەگەن قۇلشىنىسى اياق استىنان جوق بولىپ كەتتى دە، بۇرىنعى قىزىقتار ەندى تۇك بولماي قالدى.
كوپ كەشىكپەي ارمانداپ كۇتكەن دەمالىس تومدى زەرىكتىرە باستادى. ول كۇندەلىك باستاپ ەدى، ءبىراق سوڭعى ءۇش كۇندە وعان جازۋعا تۇراتىنداي وقيعالار بولمادى، ونى دا تاستادى.
قالاشىققا نەگرلەردىڭ وركەسترى كەلدى جانە بۇلارعا ەرەكشە اسەر ەتتى. توم مەن دجو گارپەر بالالاردان ءوز وركەسترلەرىن قۇرىپ، ەكى كۇن بويى راحاتقا باتتى.
اتاقتى ءتورتىنشى شىلدە دە كوڭىلسىز ءوتتى، جاڭبىر قۇيىپ، ەشقانداي پاراد بولعان جوق، توم ۇلىلاردىڭ ۇلىسى دەپ ويلايتىن قۇراما شتاتتاردىڭ سەناتورى بەنتون مىرزا تومنىڭ ابدەن كوڭىلىن قالدىردى، بيىكتىگى جيىرما بەس فۋت بولاتىن ءداۋ ەمەس، جاي قاراپايىم عانا كىسى بولىپ شىقتى.
سيرك كەلدى. بالالار سيركتەن كەيىن جىرتىق كىلەمدەردى پالاتكاعا توسەپ سيرك قىلىپ ءۇش كۇن بويى ءار بالادان ءۇش تۇيرەۋىش، قىزداردان ەكى تۇيرەۋىش الىپ تاماشالاستى؛ ءبىراق كەشىكپەي بۇل دا جالىقتىردى.
ودان كەيىن كوزبايلاۋشى جانە فرەنولوگ كەلدى، ولار كەتكەسىن ءتىپتى كوڭىلسىزدىك باستالدى.
كەيدە بالالار مەن قىزدار ءۇشىن كەشتەر ۇيىمداستىرىلاتىن، ءبىراق ولار وتە سيرەك بولادى جانە ونداي كەشتەردە كوڭىلدى بولاتىنى سونداي، ەندىگىسىن ۇيىمداستىرعانشا كۇتە-كۇتە ابدەن شارشايسىڭ.
بەككي تەچەر جازدا اتا-اناسىمەن وزدەرىنىڭ تۋعان قالاسى كونستانتينوپلگە كەتتى، ول كەتكەسىن ءومىردىڭ بارلىق قۋانىشى سارقىلعانداي بولدى.
توم ءۇشىن وتكەندە ءوزى كورگەن قورقىنىشتى ءولىمنىڭ قۇپياسى ۋايىم بولدى. سول ۋايىم اسقازانداعى اشىق جاراداي جانىن جەپ ازاپقا سالدى.
بۇدان سوڭ قىزىلشا كەلدى.
ەكى اپتا بويى توم ادامزات اتاۋلى مەن بەيبىتشىلىك ءۇشىن قۇربان بولعان تۇتقىنداي توسەكتە جاتتى.
اۋرۋى جانىنا باتقان ونى ەشتەڭە قىزىقتىرمادى. اقىرىندا اياعىنان تىك تۇرۋعا جاراعان ول تالتىرەكتەپ كوشەگە شىققاندا، بارلىق جەردە ادام قىزىعارلىق وزگەرىستەر بولماعانىن كوردى. قالاشىقتا ءدىني ماسەلەلەر جاندانىپ، جۇرتتىڭ ءبارى، ونىڭ ىشىندە كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن "قۇداي" تۋرالى اڭگىمە ايتاتىن بولدى، توم قالانى تۇگەل اينالىپ شىقتى، ونداعى ماقساتى تىم بولماسا ءبىر كۇناكاردى كەزدەستىرەم دەپ ويلاعان، ءبىراق ول ويىنان دا ەشتەڭە شىقپاي، كوڭىلى قالدى.
ول دجو گارپەرگە بارىپ ەدى، ول ءىنجىلدى وقىپ وتىر ەكەن، توم كوڭىلى قۇلازىپ مىنا كورىكسىز كورىنىستەن تەزىرەك كەتۋگە اسىقتى. توم بەن رودجەرستى ىزدەپ ەدى، ول ءدىني كىتاپشالار تولى كورزينانى ارقالاپ، قالاشىقتاعى كەدەي تۇرعىندارعا تاراتىپ ءجۇر ەكەن. ول ەڭ سوڭىندا دجيم ءحوليستى تاۋىپ ەدى، ول تومنىڭ قىزىلشامەن اۋىرعانى — كوك ءتاڭىرىنىڭ وعان بارلىق كۇنالارى ءۇشىن ادەيى جىبەرگەن جازاسى، كەشىرىم سۇراۋ كەرەك دەپ ۇيرەتتى.
تومنىڭ ءاربىر كەزدەسۋى ونىڭ ونسىز دا اۋىر جاعدايىنا توننالاپ قاسىرەت قوسقانداي اسەر ەتتى؛ ابدەن شارشاعان ول گەكلبەرري ءفينندى ىزدەپ تاۋىپ ەدى، ول دا مۇنى ىنجىلدەن ءۇزىندى وقىپ، قارسى الدى. توم بۇعان شىداي المادى: جۇرەگى قاق بولىنگەندەي كۇيدە؛ ول ۇيگە ارەڭ جەتتى دە، كەرەۋەتكە قۇلاي كەتتى، بۇكىل قالادا تامۇقتا ازاپ شەگەتىن جالعىز كۇناكار ءوزى سەزىندى.
تۇندە قاتتى داۋىل تۇرىپ، شەلەكتەپ جاڭبىر قۇيدى، كوزدى اشتىرماي نايزاعاي ويناپ، كۇننىڭ كۇركىلىنەن قۇلاق تۇندى.
توم كورپەنى بۇركەنىپ الىپ، زارەسى ۇشىپ ءوزىنىڭ ءولىمىن كۇتتى؛ وسى الاساپىراننىڭ ءبارى مۇنىڭ كۇنالارى ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىنا ونىڭ كۇمانى بولمادى. ءوزىنىڭ كۇناعا تولى جان دۇنيەسىمەن قۇدايدىڭ دا ءتوزىمىن تاۋىسقانىنا ابدەن سەنىمدى جانە بۇعان ەندى كەشىرىم بولمايدى. ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ تۇككە تۇرمايتىن قوڭىزعا قارسى بۇكىل ارتيللەريانى شىعارسا، توم مۇنى كۇش پەن سناريادتاردى بوسقا شىعىنداۋ دەپ ەسەپتەگەن بولار ەدى، ءبىراق ول كوك ءتاڭىرى ءوزى سەكىلدى كىشكەنتاي قوڭىزدى قۇرتۋ ءۇشىن كەرەمەت قىمبات تۇراتىن نايزاعاي مەن قورقىنىشتى كۇركىلدى شىعارعانىنا ونشا تاڭعالمادى.
اسپانداعى كۇركىل-سارقىل ءسال-پال باسىلايىن دەدى، اقىرى ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن اتقارماي، ءوتىپ كەتتى. بالانىڭ العاشقى ويلاعانى — قۇدايتاعالاعا شەكسىز العىس ايتىپ جانە بۇدان بىلاي جوندەلۋ، ەكىنشىسى — كۇركىل مەن نايزاعاي ەندى كەلمەيتىن سەكىلدى. ياعني ازداپ كۇتە تۇرۋ كەرەك.
ەرتەسىنە دارىگەرلەردى تاعى شاقىرۋعا تۋرا كەلدى. تومنىڭ سىرقاتى قايتا كۇشەيىپ كەتتى. قوزعالماي شالقاسىنان ءۇش اپتا بويى جاتقان تومعا ءۇش اپتا ءبىر عاسىرداي كورىندى. اقىرى ۇيدەن دالاعا شىققاندا ءولىمنىڭ مۇنى اياپ، جانى اشىعانىنا قۋانعان جوق. سوڭعى كەزدەرى ول ءوزىن ۇيسىز-كۇيسىز، جاپادان جالعىز ادامداي سەزىنىپ جۇرگەنى ەسىندە. ول ەرىنە باسىپ كوشەگە شىعىپ ەدى، تورعايدى ولتىرگەن مىسىقتى جازالاپ جاتقان دجيم حولليس باستاعان ءبىر توپ بالاعا كەزدەستى. مىسىقتىڭ قۇرباندىعى دا سول جەردە ەكەن. ولاردىڭ ارعى جاعىنداعى تاسادا دجو گارپەر مەن گەكلبەرري فينن ۇرلاعان قاۋىندى قاۋزاپ وتىر ەكەن. بەيشارالار! وتكەندەگى تومنىڭ سىرقاتى ولارعا دا كەلدى.
جيىرما ءۇشىنشى تاراۋ
مەفف پوتتەردىڭ قۇتقارىلۋى
قالانىڭ ۇيقىلى-وياۋ ومىرىنە قوزعالىس ەندى ايتەۋىر جانە قوزعالىس بولعاندا قانداي: كىسى ولتىرگەنگە سوت بولاتىن كۇن بەلگىلەندى. قالاشىقتا تەك سول تۋرالى اڭگىمە ايتىلادى. وسىنداي اڭگىمەلەردەن توم قايدا كەتەرىن بىلمەدى. ءولىم تۋرالى ءسال بىردەڭە ەستي قالسا، ونىڭ جۇرەگى اۋزىنان شىعىپ كەتەردەي بۇلقىندى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ تومنىڭ كوزىنشە ايتىلاتىنى تەكتەن تەك ەمەس — بۇعان دۇزاق قۇرۋدىڭ ايلاسى. راس، ول ءولىم جايلى جۇرت بۇعان كۇدىكپەن قارايتىنداي سەبەپ جوق، الايدا قالانىڭ كولدەنەڭ ءسوزى ونىڭ مازاسىن تۇرتكىلەيدى. وقتىن-وقتىن دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. ول اقتارىلا سويلەۋ ءۇشىن گەكتى وڭاشالاۋ جەرگە الىپ كەتتى. ەڭ بولماسا از عانا ۋاقىتقا بولسا دا ءوزى سەكىلدى باقىتسىز جولداسىمەن اۋىر قاسىرەتى جايلى اڭگىمە شەرتۋ كەرەك قوي! ونىڭ ۇستىنە گەكتىڭ اۋزىنان ەشتەڭە شىقپاعانىن ابدەن بىلگىسى كەلدى.
— گەك، سەن بىرەۋ-مىرەۋگە اناۋ تۋرالى ايتتىڭ با؟
— نە تۋرالى؟
— بىلەسىڭ عوي...
— جوق، ارينە.
— ءبىر ءسوز دە؟
— ءبىر ءسوز ايتقان بولسام، وسى ارادا جەرگە كىرىپ كەتەيىن! سەن نەگە سۇرادىڭ؟
— جاي، مەن قورىقتىم.
— ءوي، توم سويەر، ءبىزدىڭ اۋزىمىزدان شىققان بولسا، ەكى كۇن دە ءومىر سۇرمەگەن بولار ەدىك. سەن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ عوي؟
تومنىڭ تۇلا بويى ءسال دە بولسا جەڭىلدەنىپ قالدى. ۇنسىزدىكتەن سوڭ:
— گەك، سەنى ەشكىم ءماجبۇر ەتە الماي ما ايتۋعا؟ — دەدى.
— مەنى مە؟ ءجوق-ا! جەكسۇرىن بۋدان مەنى وزەنگە باتىرىپ جىبەرگەنىن قالاسام، — وندا مۇمكىن...
— ياعني ءبارى ويداعىداي. ءبىز اۋزىمىزعا بەرىك بولساق، ءبىزدى ەشكىم قوزعامايدى. دەگەنمەن تاعى دا انت ەتەيىك. سوندا دۇرىسىراق بولادى.
— جارايدى.
ولار بىر-بىرىنە تاعى سالتاناتتى ءارى قورقىنىشتى انت بەرىستى.
— جۇرت نە ايتىپ ءجۇر، گەك؟ مەن تالاي اڭگىمە تىڭدادىم.
— نە ايتادى؟ ءبارىنىڭ ايتاتىنى بىرەۋ: مەفف پوتتەر، مەفف پوتتەر، مەفف پوتتەر. مەن ەستىگەن سايىن قارا تەرگە تۇسەمىن — ءبىر جەرگە تىعىلىپ قالعىم كەلەدى.
— مىنە، مىنە! مەن دە سولايمىن. ونىڭ شارۋاسى بىتەدى عوي! سەنىڭ وعان جانىڭ اشىماي ما... كەيدە؟
— وتە ءجيى، ءتىپتى ءجيى.ونىڭ جولى بولمايتىن ادام ەكەنى راس، ءبىراق ول ەشكىمگە زيان جاساعان جوق قوي. ەشكىمگە، ەشقاشان دا. ازداپ بالىق اۋلايدى، ىشكەندە جاقسى بولسىن دەپ، سوسىن ءىس جوق سولبىرايىپ جۇرەدى. ءاي، قۇدايىم-اي، ءبىزدىڭ ءبارىمىز سوندايمىز عوي! جۇرتتىڭ ءبارى بولماعانمەن، كوبى سونداي: مىسالى مەنىڭ اكەم جانە باسقالار. ال، ول مەيىرىمدى: كەيدە ول ماعان بالىعىنىڭ جارتىسىن بەرەدى، وزىنە عانا جەتەتىن بولسا دا. قانشاما رەت مەنى قۇتقاردى، كومەكتەستى!
— ماعان قاعاز جىلانداردى جوندەپ، قارماعىما جالعاپ بەرگەن. وعان ءبىز اباقتىدان قاشۋعا كومەكتەسسەك، كەرەمەت بولار ەدى!
— قايداعىنى ايتىپ تۇرسىڭ! ءبىز وعان قالاي كومەكتەسەمىز؟ جانە بۇدان وعان قانداي پايدا؟ قاشىپ شىعادى، سوسىن ونى ۇستاپ الادى.
— ءيا... سولاي عوي... دۇرىس ايتاسىڭ. ول ءدال شايتان سەكىلدى جۇرتتىڭ ءبارى وعان ۇرىسقانىن ەستۋ جىنىمدى كەلتىرەدى، ال ونىڭ ەشقانداي كىناسى جوق قوي.
— مەنىڭ دە، توم. تۇسىنەسىڭ بە، بۇكىل شتاتتاعى ەڭ قانىپەزەر ادام، نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى دارعا اسپاعان دەپ ءجۇر جۇرت.
— ءيا، ءيا، ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم: ەگەر ونى بوساتىپ جىبەرسە، لينچ زاڭىمەن جازالايدى!
— سولاي ىستەيدى: دارعا اسادى.
بالالار پوتتەر تۋرالى ۇزاق اڭگىمەلەدى، ءبىراق ودان ەكەۋى دە كوڭىل جۇباتارلىق ەشتەڭە تاپپادى. قاس قارايىپ قاراڭعىلىق تۇسكەندە كۇتپەگەن كەزدەيسوق ءبىر نارسە ولاردى قيىندىقتان قۇتقارا ما دەگەن ۇمىتپەن ەكەۋى شەتكەرى تۇرعان شاعىن اباقتىنىڭ ماڭىن شارلادى. ءبىراق ەشتەڭە بولا قويمادى: شاماسى وڭباعان تۇتقىنمەن مەيىرىمدى پەرىشتەلەردىڭ دە ءىسى جوق.
ولار ءبىر عانا جاقسىلىق ىستەي الدى، بۇرىن دا بىرنەشە رەت جاساعان: تەرەزەدەگى تەمىر شىلتەردەن ءبىراز تەمەكى مەن بىرنەشە شىرپى بەردى. ول تومەنگى قاباتتا، قاراۋىل جوق ەدى.
مىناداي سىيلىق ءۇشىن ول العىستى جاۋدىرعاندا بۇلار بۇرىن ىڭعايسىزداناتىن.
بۇگىن ونىڭ العىسىن ەستۋ ءتىپتى اۋىر بولدى. پوتتەر:
— سەندەردىڭ مەيىرىمدەرىڭ ءۇشىن كوپ-كوپ العىس ايتامىن، بالالار! بۇكىل قالادا ەكەۋىڭنەن باسقا ەشكىم مەنى ەسىنە المايدى. مۇنى مەن ەشقاشان ۇمىتپايمىن، جوق-جوق! مەن وزىمە ءجيى ايتامىن: بالالاردىڭ بارىنە ويىنشىق، قاعازدان جىلان جاساپ بەرەتىنمىن، قاي تۇستان بالىق اۋلاۋ كەرەكتىگىن كورسەتەتىن ەدىم. ولاردىڭ بارىمەن جولداس بولعام، كارى مەففتىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا، مىنە، ەندى سولاردىڭ ءبارى تەرىس قاراپ كەتتى. ال توم تەرىس اينالعان جوق، گەك تە تەرىس قارامادى، ولار مەنى ۇمىتقان جوق جانە مەن دە ولاردى ەشقاشان ۇمىتپايمىن. ءيا، بالاقايلار، مەن ماسقارا ءىس ىستەدىم: مەن ماس بولدىم، اقىلىم اۋىستى، بارلىق پالە سودان. ال ەندى مەنى دارعا اسادى... دۇرىس، ارينە... دۇرىس. بارىنەن سول ارتىق، شىن ايتام! قايتەمىز مۇنى اڭگىمەلەپ... مەنىڭ ەڭ جاقىن دوستارىم، سەندەردى جابىرقاتىپ نەم بار. سەندەرگە ءبىر عانا ءسوز ايتقىم كەلەدى: ەگەر شىلتەرلى ۇيگە تۇسكىلەرىڭ كەلمەسە، اناۋ قارعىس اتقىر شاراپتى ۇرتتاماڭدار. كىشكەنە باتىسقا قاراي تۇرىڭدارشى. مىنە، وسىلاي. مەن سەكىلدى قاسىرەتكە كەزىككەن ادامعا دوستارىنىڭ بەت-جۇزىن كورۋ دە كوڭىلىن جۇباتادى، ماعان ەشكىم كەلمەيدى، تەك سەندەر عانا. دوستاردىڭ مەيىرىمدى ءجۇزى... دوستاردىڭ مەيىرىمدى ءجۇزى. ءبىرىڭنىڭ يىعىڭا ەكىنشىڭ شىعىپ كورىڭدەرشى، مەن قولىمدى تيگىزەيىن. ءيا، وسىلاي. ەندى مەنىڭ قولىمدى قىسىڭدار — سەندەردىڭ قولدارىڭ شىلتەرگە سيادى عوي، مەنىڭ قولىم تىم ۇلكەن، — دەپ ءسوزىن اياقتاعاندا بۇل ەكەۋى وزدەرىن قورقاق جانە ساتقىن سەزىندى.
كىشكەنە قولدار ءالسىز، دەگەنمەن ولار مەفف پوتتەرگە كادىمگىدەي كومەكتەستى، ەگەر قولدارىنان كەلسە، بۇدان دا زور كومەككە دايىن.
توم ۇيگە ابدەن باقىتسىز جانداي ورالدى، سول ءتۇنى كورگەن تۇستەرى دە ادام شوشىرلىق قورقىنىشتى. ەرتەڭىنە جانە ءۇشىنشى كۇنى دە ول سوت ءۇيىنىڭ ماڭىندا اينالشىقتاپ ءجۇردى. ەركىنەن تىس بip كۇش ونى ىشكە قاراي يتەردى، ءبىراق ءوزىن ءوزى توقتاتتى. گەك تە ءدال وسىنداي كۇيدە بولاتىن. ەكەۋى بىر-بىرىنەن قاشىپ، كەزدەسپەۋگە تىرىستى. وقتىن-وقتىن ەكەۋى دە الىسىراق كەتىپ قالادى، ءبىراق ايتەۋىر كۇش سوت ءۇيىنىڭ جانىنا تارتا بەرەدى. سوت زالىنان بىرەۋ شىعىپ ەدى، توم ونىڭ ءاp ءسوزىن مۇقيات تىڭدادى، الايدا حابار كوڭىلسىز: پوتتەر بايعۇس ادىلەت سوتىنىڭ شىم-شىتىرىق تورىنان شىعا الماي، شاتاسا بەرگەنگە ۇقسايتىن. سوتتىڭ ەكىنشى كۇنىنىڭ سوڭىندا قالا وسەگى ءبىر تۇجىرىمعا كەلدى: ۇندىلىك دجونىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى تولىق راستالدى جانە پوتتەردى قانداي جازا كۇتىپ تۇرعانى كۇمانسىز شىندىق.
توم تۇندە ۇيگە كەش ورالدى جانە تەرەزە ارقىلى ءتۇسىپ توسەگىنە باردى. ول تولقىپ كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. ەرتەڭىنە بۇكىل قالا تۇگەلدەي سوت ءۇيىنىڭ ماڭىنا جينالدى، ويتكەنى بۇل شەشۋشى كۇن بولاتىن. سوت زالى لىق تولى — ەرلەر مەن ايەلدەر. اقىرىندا كوپ كۇتتىرگەن سوت القاسىنىڭ مۇشەلەرى كەلىپ ورىندارىنا جايعاستى. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ ەسى شىعا قورىققان، سۇپ-سۇر بولىپ كەتكەن بەيشارا پوتتەردى اكەلدى. ونى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ وتىراتىن جەرگە ورنالاستىردى. ءدال سونداي بيىك جەردە ءتۇسى سۋىق ۇندىلىك دجو ءمىز باقپاي وتىر. تاعى ۇنسىزدىك باستالدى، سودان سوڭ سوت شىقتى جانە شەريف وتىرىس باستالعانىن حابارلادى. سوت مۇشەلەرى ادەتتەگىدەي ءوزارا كۇبىرلەسىپ، ءبىر قاعازداردى جيناي باستادى. وسى ۇساق-تۇيەك جانە باسقا دا ءمانسىز باياۋ قيمىلدار نە بولارىن كۇتىپ وتىرعان زالعا ەرەكشە سالتانات بەرگەندەي بولدى.
مەفف پوتتەردىڭ بۇلاق باسىندا سول ءولىم بولاتىن كۇنى ەرتەمەن جۋىنىپ وتىرعانىن كورگەن كۋاگەر شاقىرىلدى. كۋاگەر مەفف پوتتەر مۇنى كورە سالا قاشا جونەلگەنىن ايتتى. تاعى دا بىرنەشە سۇراقتان كەيىن ايىپتالۋشى قورعاۋشىعا قارادى:
— ەندى ءسىزدىڭ كەزەگىڭىز: كۋاگەرگە سۇراق بەرىڭىز، — دەدى.
ايىپتالۋشى باسىن كوتەرىپ كوزىن سالىپ ەدى، قورعاۋشى "مەنىڭ سۇراعىم جوق" دەگەندە كوزىن ەدەنگە قادادى.
كەلەسى كۋاگەر ولىكتىڭ جانىندا جاتقان پىشاقتى تاۋىپ العانىن ايتتى.
ايىپتاۋشى تاعى دا قورعاۋشىعا قاراپ:
— كۋاگەرگە سۇراق بەرۋىڭىزگە بولادى، — دەدى.
قورعاۋشى:
— مەنىڭ كۋاگەرگە سۇراعىم جوق، — دەدى تاعى دا.
ءۇشىنشى كۋاگەر انت بەرىپ تۇرىپ مىنا پىشاقتى پوتتەردىڭ قولىنان بىرنەشە رەت كورگەنىن ايتتى.
ايىپتاۋشى قورعاۋشىعا:
— كۋاگەرگە سۇراق بەرۋىڭىزگە بولادى، — دەدى تاعى قايتالاپ.
پوتتەردىڭ قورعاۋشىسى بۇل كۋاگەرگە دە سۇراق بەرمەيتىنىن حابارلادى.
وتىرعانداردىڭ جۇزىنەن وكىنگەندىك بايقالدى. نە قىلعان قورعاۋشى؟ ءوزىنىڭ قورعاپ وتىرعان ادامىن دار اعاشىنان قورعاپ قالۋعا كۇش سالماي ما؟
بىرنەشە كۋاگەر كىسى ولگەن جەرگە اكەلگەندە پوتتەردىڭ ىڭعايسىزدانعانىن ايتتى. ناعىز قىلمىسكەر سول ەكەنى بىردەن بايقالدى. قورعاۋشى بۇل كۋاگەرلەردى دە ەش سۇراق قويماي قويا بەردى.
سول ەستە قالعان كۇنى تاڭەرتەڭ زيرات باسىندا بولعان قايعىلى وقيعانى ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن ايتىپ بەرگەن كۋاگەرلەرگە مەفف پوتتەردىڭ قورعاۋشىسى بىردە-بىرەۋىنە سۇراق قويۋعا تىرىسپادى. كورەرمەندەر ىزالانىپ، اياقتارىن تەپكىلەپ، كەلىسپەۋشىلىك ءبىلدىردى. سوت ولارعا قاتاڭ ەسكەرتتى.
بۇدان سوڭ ايىپتاۋشى تۇرىپ:
— ناعىز سەنىمدى كۋاگەرلەر انت ۇستىندە بۇل اسا اۋىر قىلمىستى ايىپتالۋشىنىڭ ورىندىعىندا وتىرعان كىسى جاساعانىن ايتتى. مەنىڭ باسقا ايتارىم جوق: ايىپتاۋ راستالدى.
پوتتەر بەيشارا ىڭىرانىپ، ەكى قولىمەن بەتىن باسىپ، الدى-ارتىنا تەڭسەلىپ كەتتى. سوت زالىندا اۋىر ۇنسىزدىك باستالدى. ءتىپتى ەركەكتەر دە قوبالجىپ كەتتى، ال ايەلدەر جاندارى اشىعاننان جىلاپ جىبەردى.
سول ساتتە قورعاۋشى ورنىنان تۇرىپ، سوتقا قاراپ:
— جوعارى مارتەبەلى مىرزا! وتىرىستىڭ باسىندا مەن مەنىڭ قورعاپ وتىرعان ادامىم بۇل قىلمىستى ىشىمدىكتىڭ كەسىرىنەن ەسىن بىلمەي جاساعان دەپ ەدىم. ءبىراق مەن ول پىكىرلەرىمنەن باس تارتامىن جانە جازانى جەڭىلدەتىڭىزدەر دەپ ءوتىنىش ايتپايمىن، — دەدى دە، پريستاۆقا:
— توماس سويەردى شاقىرىڭىز! — دەدى.
جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى پوتتەردىڭ ءوزى دە، تاڭدانىپ قالدى.
كوزدىڭ ءبارى سوت ۇستەلىنىڭ جانىنا كەلگەن تومعا قادالدى. بالا ءبىر ءتۇرلى ساسىپ تۇرعانداي بولدى، ويتكەنى زارەسى ۇشىپ كەتتى. ونى انت بەرەتىن جەرگە اكەلدى.
— توماس سويەر، ون جەتىنشى ماۋسىمدا ءتۇن ورتاسى كەزىندە ءسىز قايدا بولدىڭىز؟
تومنىڭ ۇندىلىك دجونىڭ تەمىردەن سوققانداي بەتىنە كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ قالدى. تىڭداۋشىلار دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالدى، ال داۋىسى تومعا باعىنباي قويدى.
الايدا بىرنەشە مينۋتتان كەيىن بالا وزىنە ءوزى كەلىپ، جاۋاپ بەرە باستادى، ال جۇرت تىڭداپ وتىردى.
— زيراتتا.
— قاتتىراق ايتساڭىز ەكەن. ءسىز قورىقپاڭىز. ءيا، ءسىز...
— زيراتتا بولدىم.
ۇندىلىك دجونىڭ جۇزىنەن جەك كورگەن مىسقىل كورىندى.
— ءسىز گورس ۆيليامستىڭ مولاسىنىڭ ماڭىندا بولدىڭىز با؟
— ءيا، مىرزا.
— وتىنەمىن، ءسال قاتتىراق ايتساڭىز. مولادان قانداي قاشىقتىقتا بولدىڭىز؟
— ءسىز ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداي جەردە.
— ءسىز تىعىلىپ قالدىڭىز با، جوق، كورىنىپ تۇردىڭىز با؟
— تىعىلدىم.
— قايدا؟
— مولانىڭ جانىنداعى جاپىراقتاردىڭ اراسىنا.
ۇندىلىك دجو كادىمگىدەي سەلك ەتتى.
— سىزبەن بىرگە بىرەۋ بولدى ما؟
— ءيا، مىرزا، مەن وندا...
— ءسال توقتاڭىز. جولداسىڭىزدى ءدال ءقازىر ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ۋاقىتى كەلگەندە ونان دا جاۋاپ الامىز...
— ءسىز زيراتقا ءبىر نارسە اپاردىڭىز با؟
توم ەكى ويلى بولىپ، كىدىرىپ قالدى.
— ايتىڭىز، قورىقپاڭىز، دوستىم، — شىندىق بارىنەن جوعارى.
— نە اپارىپ ەدىڭىز وندا؟
— تەك... ولگەن مىسىقتى.
زالدا كۇلكى ءجۇرىپ ءوتتى. سوت قوڭىراۋىن شىلدىراتتى.
— ءبىز ولگەن مىسىقتىڭ دەنەسىن سوتقا كورسەتەمىز. ال ەندى، دوستىم، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن مىنەزىڭىزبەن، ەشتەڭەنى جاسىرماي كورگەنىڭىزدى تۇگەل ايتىپ بەرىڭىز.
توم اۋەلى باتىلسىزداۋ باستاعانمەن، ءسوزى بىرتە-بىرتە توگىلە بەردى؛ كەشىكپەي سوت زالىندا دىبىستىڭ ءبارى ءوشىپ، تەك تومنىڭ داۋىسى عانا ساڭقىلداپ ەستىلدى؛ تىڭداۋشىلار اۋىزدارىن اشىپ، دەم شىعارماي ونىڭ ءار ءسوزىن ەستەرى كەتە تىڭداعاندارى سونداي، ءتىپتى ۋاقىتتى دا بايقامادى — ونىڭ جان تۇرشىكتىرەر اڭگىمەسى تۇگەل باۋراپ الدى.
توم كىسى ولتىرىلگەن تۇسقا كەلگەندە، زال تەڭسەلىپ كەتتى:
— دارىگەر تاقتايمەن مەفف پوتتەردىڭ باسىنا ۇرعاندا ول قۇلاپ قالدى، ال ۇندىلىك دجو دارىگەرگە پىشاق الىپ جارماسا كەتتى جانە...
وسى كەزدە ۇندىلىك دجو تەرەزەدەن سەكىرىپ قاشىپ كەتتى، ونى ۇستاۋعا ۇمتىلعانداردى يتەرىپ تاستادى، ول سونداي!
جيىرما ءتورتىنشى تاراۋ
تاماشا كۇندەر جانە قورقىنىشتى تۇندەر
توم تاعى دا اتاقتى باتىرعا اينالدى. ۇلكەندەر ونى ەركەلەتىپ، بالا بىتكەن وعان قىزىعا قارادى. ول اڭىزعا اينالىپ، داڭققا بولەندى: جەرگىلىكتى گازەت ونى ءتۇبى پرەزيدەنت بولاتىن بالا، تەك وعان دەيىن ونى دارعا اسىپ ۇلگەرمەسە، — دەپ جازدى.
قاشان دا سوزگە ەرىپ تەز وزگەرە قالاتىن جۇرت كۇنى كەشەگە دەيىن دىمىن قالدىرماي بالاعاتتاپ جەكسۇرىن كورگەن مەفف پوتتەرگە ەندى قۇشاقتارىن اشىپ، مەيىرىممەن قارايتىن بولدى. بۇل ءۇشىن ادامدارعا كىنا تاعۋعا بولمايدى، ويتكەنى بۇل دا ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى عوي.
توم كۇندىز سالتانات پەن شاتتىقتىڭ قۇشاعىندا ءجۇردى، ءبىراق تۇندەرى ونى قورقىنىشقا وراپ الاتىن بولدى. ۇندىلىك دجو ۇنەمى تۇسىنە ەنىپ، ادام ايتقىسىز جازامەن ءوشىمدى الامىن دەپ قورقىتتى. ەشقانداي قىزىق بالانى ەلىكتىرمەدى، كەش بولسا بولدى — شارباقتىڭ سىرتىنا شىقپايدى. بايعۇس گەك تە توم سەكىلدى قورقىنىش پەن ۇرەي قۇشاعىندا، ويتكەنى سوت بولاردىڭ الدىڭعى كۇنى كەشكە قاراي توم بارلىق تاريحتى پوتتەردىڭ قورعاۋشىسىنا ايتىپ بەرگەن، سوسىن مەنىڭ دە بۇل وقيعاعا قاتىسىم بار ەكەنى ءبىلىنىپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنگەن ول ۇندىلىك دجو قاشىپ كەتكەسىن سوتتا كۋاگەر بولمايتىن شىعارمىن دەپ ءسال تىنىشتالىپ ەدى. گەك ءوزى تۋرالى مالىمەتتەردى قۇپيا ەتىپ ساقتاڭىز دەپ قۇتقارۋشىعا وتىنگەن. الايدا سول كۇنى ءتۇن ورتاسىندا تومدى قۋىپ وتىرىپ قۇتقارۋشىنىڭ ۇيىنە اپارعاندا، بىر-بىرىنە انت ەتىپ، بۇل قۇپيانى ءتىرى جانعا ايتپايمىز دەپ سەرتتەسكەندەرىن ەسىنە العاندا گەك ادام بالاسىنا دەگەن سەنىمىن مۇلدە جوعالتتى.
كۇندىز مەفف پوتتەردىڭ العىسىن تىڭداعاندا توم سول وقيعا جايلى بۇكپەسىز بارلىق شىندىقتى ايتقانىنا قۋاناتىن، ءبىراق ءتۇن بولسا بولدى، اۋزىنا يە بولا الماعانىنا وكىنەدى. ول بىرەسە بۋداندى ەشقاشان ەشكىم ۇستاي المايدى دەپ قورقادى، بىرەسە ونى ۇستاپ الادى دەپ قورقادى. سول ادامنىڭ ولىگىن كورسە عانا بۇل تىنىش تىنىس الاتىنىن سەزىندى.
بۇكىل ايماقتى ءتىنتىپ تەكسەردى، بۋداندى ۇستاعان ادامعا سىيلىق بەرىلەتىندىگى جاريالاندى، ءبىراق ول تابىلمادى. سەن-لۋيدەن كورىپكەل ىزدەۋشى دە تابىلدى. ول كەلىپ ءار جەردى تۇرتكىلەپ، باسىن شايقاپ، كەرەمەت ويلى ادامداي كەيىپپەن "ءىزدى تاپقانىن" (وسىندايلاردىڭ ادەتى) ايتىپ كەتتى. ول كەتكەسىن توم بۇرىنعىسىنشا ءقاۋىپتى قورقىنىش قۇشاعىندا ءجۇردى.
الايدا كۇندەر ءوتىپ جاتتى جانە تومنىڭ جانىنا جاي تاپتىرماعان ۋايىم بىرتە-بىرتە سەيىلە باستادى.
جيىرما بەسىنشى تاراۋ
قازىنانى ىزدەۋ
دەنى cay، وزىندىك وي-پىكىرى بار كەز كەلگەن بالانىڭ ومىرىندە ءبىر جاققا كەتىپ قالعىسى كەلەتىن، جەر استىندا جاتقان قازىنا تاۋىپ العىسى كەلەتىن كەز بولادى. سول ىنتىزارلىق ءبىر كۇنى تومدى دا باۋراپ الدى. ول دجو گارپەردى ىزدەپ ەدى، بوس اۋرەشىلىك بولدى. سوسىن بەن رودجەرستى ىزدەي باستاپ ەدى، ءبىراق ول بالىق اۋلاۋعا كەتىپتى. سوڭىندا توم گەك ءفينندى جولىقتىردى. گەك قاندى قول — ناعىز لايىقتى جولداس! توم ونى اڭگىمەلەرىن ەشكىم ەستىمەيتىن وڭاشا جاققا شىعارىپ الىپ، وعان ءوزىنىڭ قۇپيا جوسپارلارىن جايىپ سالدى. گەك كەلىستى. گەك اقشا شىعىنداۋدى تالاپ ەتپەيتىن، كوڭىلدى الاڭداتار شارۋانىڭ بارىنە قاتىناسۋعا دايىن، ويتكەنى ۋاقىتىنىڭ كوپتىگى سونداي، ءتىپتى كەيدە قايدا كەتەرىن بىلمەيدى. ارينە، "ۋاقىت — اقشا" دەگەن ماتەل بۇعان كەلىڭكىرەمەيدى.
— قاي جەردى قازامىز؟ — دەپ سۇرادى گەك.
— و، بارلىق جەردى قازامىز!
— بارلىق جەردە قازىنا كومىلگەن بە؟
— ارينە، جوق، گەك. قازىنا كەيدە بەلگىسىز ءبىر ارالدا، كەيدە شىرىگەن ساندىقتا، بولماسا تامىرى كەپكەن، قۋراعان اعاشتىڭ تۇبىندە ساقتالۋى مۇمكىن؛ كوبىنە ادامدار ءۇيدىڭ ەدەنىنىڭ استىنا جاسىرادى.
— كىم ولاردى كومەدى؟
— قاراقشىلار عوي. ال سەن كىم دەپ ويلادىڭ؟ جەكسەنبىلىك مەكتەپتەردىڭ ديرەكتورلارى عوي دەپ پە ەدىڭ؟
— بىلمەيمىن. مەنىڭ قازىنام بولسا، جەرگە كومىپ جاسىرماي، اقشاما وڭدى-سولدى ءومىر سۇرەر ەدىم.
— مەن دە سۇيتەر ەدىم. الايدا قاراقشىلار اقشانى شاشپايدى؛ ولار ونى جەرگە كومەدى.
— سوندا ولار كەيىن كومگەندەرىن الۋعا كەلمەي مە؟
— جوق، ولار كومگەن قازىناعا كەلۋدى ىلعي ارماندايدى، ءبىراق سوسىن بەلگىلەرىن ۇمىتىپ نەمەسە اياق استىنان ءولىپ قالادى. قازىنانى جاتا-جاتا توت باسادى. سودان سوڭ بىرەۋ سارعايىپ بىتكەن ەسكى قاعازدى تاۋىپ الىپ، ودان قازىنانى كومگەن جەردىڭ بەلگىسىن ىزدەيدى. ول قاعازدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىر اپتا، ءتىپتى ودان دا ارتىق تالداۋ قاجەت، ويتكەنى ونىڭ جازۋلارى كەزكەلگەن ادام تۇسىنەتىن ەمەس — يەروگليفتەر .
— يەرو... ول نە؟
— ي-ەرو-گليفتەر... ءتۇرلى سۋرەتتەر، ءبىر قاراعاندا ەشتەڭە ەمەس سياقتى.
— سەندە سونداي قاعاز بار ما، توم؟
— جوق.
— وندا سەن بەلگىلەردى قالاي بىلەسىڭ؟
— ماعان بەلگىنىڭ قاجەتى جوق. قازىنانى ىلعي جىن-شايتانى بار ءۇيدىڭ استىنا كومەدى نەمەسە ءبىر ارالعا، نە بولماسا كەۋىپ قالعان اعاشتىڭ استىنا. دجەكسون ارالىندا ءبىز ىزدەپ كوردىك قوي، كەيىن ول جاققا تاعى ءبىر سوعارمىز. جىن-شايتان مەكەندەگەن ءبىر ەسكى ءۇي ستيلل-حاۋزدىڭ ارت جاعىنداعى بۇلاق ماڭىندا بار، ول جەردە قۋراعان اعاش دەگەن كوپ-اق.
— جانە ءار اعاشتىڭ استىندا تىققان قازىنا بار ما؟
— دامەسىن قاراي گور! ارينە، جوق!
— قاي اعاشتى قازۋدى قايدان بىلەسىڭ؟
— ءبارىنىڭ ءتۇبىن قازامىز.
— وي، توم، ءبىز جاز بويى ىزدەيمىز عوي وندا!
— نەسى بار ەكەن! ەسەسىنە ءبىز ءىشى تولعان دوللار مىس قازان تابامىز نەمەسە ءشىرىپ بىتۋگە جاقىنداعان ساندىق ءىشى تولى بريلليانت. سوندا سەن نە ايتاسىڭ؟
گەكتىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
— بۇل كەرەمەت! مەنىڭ ومىرىمە وسى جەتەدى. ال ول بريلليانتتاردى نە ىستەيمىن مەن؟ سەن ماعان ءجۇز دوللار مەنىڭ ۇلەسىمدى بەر، ال بريلليانتتىڭ ماعان تۇككە قاجەتى جوق.
— جارايدى! مەن بريلليانتتاردى تاستامايمىن، وعان مازالانباي-اق قوي. ولاردىڭ كەيبىرەۋى جيىرما دوللار تۇرادى. ءبىر دوللاردان ارزان بريلليانت بولمايدى.
— راس پا؟
— وللاھي، شىن، كىمنەن سۇراساڭ دا ايتادى. سەن ەشقاشان بريلليانت كورگەن جوقسىڭ با، گەك؟
— جوق، كورمەگەن سياقتىمىن.
— ءبىراق كورولداردا بريلليانت تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتادى.
— مەنىڭ كورولدارمەن تانىستىعىم جوق قوي.
— ساعان قايداعى تانىستىق! ەگەر سەن ەۋروپاعا بارا قالساڭ، وندا كورولداردى ۇيىر-ۇيىرىمەن كورەر ەدىڭ. ولار وندا قۇمىرسقاداي قايناپ، سەكىرىپ جۇرەدى.
— سەكىرەدى؟
— ءاي، اقىنىم-اي! ولار نەمەنەگە سەكىرسىن؟
— ءوزىڭ ايتتىڭ عوي سەكىرىپ جۇرەدى دەپ.
— اقىماقتىق! ەۋروپادا ولار سانسىز كوپ دەگەنىم عوي. ارينە، ولار سەكىرمەيدى، نەمەنەسىنە سەكىرەدى؟ ولار قارا قۇرتتاي قاپتاپ جۇرگەنىن سەن كورسەڭ عوي — اناۋ الگى بۇكىر ريچارد بار عوي سول سياقتى.
— ريچارد؟ فاميلياسى قالاي؟
— ەشقانداي فاميلياسى جوق ونىڭ. كورولداردىڭ تەك ەسىمى عانا بولادى.
— سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ!
— شىن ايتام.
— ەگەر ولاي بولسا، مەن كورول بولعىم كەلمەيدى. مۇمكىن نەگرلەر سياقتى تەك ەسىمىن اتاعان ۇنايتىن شىعار، ال بۇل ماعان ءتىپتى دە قاجەت ەمەس، توقتاي تۇر، قاي جەردى قازامىز؟
— بىلمەيمىن. اناۋ بۇلاقتىڭ جانىنداعى توبەشىكتە قۋراعان اعاش بار عوي — سودان باستايمىز با؟
— جارايدى.
ولار ەسكى كۇرەك پەن سىنىق قايلا الىپ، جولعا شىقتى. ءۇش ميلدەي ءجۇرۋ كەرەك ەدى. ىسىلداپ-پىسىلداپ، القىنىپ ارەڭ جەتتى — كۇن جانىپ تۇر، ەڭ جاقىن اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە ەكەۋى جانتايا كەتتى، ءبىراز دەمالىپ، تەمەكى شەگىپ الماق.
— قانداي تاماشا! — دەدى توم.
— ءيا!
— گەك، تىڭداشى، ەگەر ءبىز جەر استىنا كومىلگەن قازىنا تاپساق، سەن ءوز ۇلەسىڭدى قايدا جۇمسايسىڭ؟
— مەن بە؟ كۇندە ەت سالعان باۋىرساق پەن سودالى سۋ ساتىپ الامىن، قالاعا كەلگەن سيركتىڭ بارىنە بارامىن. كوڭىلدى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن مەن بىلەمىن.
— قالايشا ءبارىن جۇمسايسىڭ، ءبىرازىن سالىپ قويمايمىسىڭ؟
— نەمەنەگە جينايمىن؟
— كەلەسى جىلعا دا جەتۋ ءۇشىن.
— وي، ول بوس اڭگىمە. ەگەر مەن اقشامنىڭ ءبارىن جويماسام، ءبىزدىڭ قالاعا اكەم كەلە قالسا، قولىن سالادى اقشاعا. ودان كەيىن ءومىر ءسۇرىپ كور! ءبارىن تازالاپ كەتەدى! ال، سەن ءوز ۇلەسىڭدى قايدا جىبەرەسىڭ، توم؟
— بارابان ساتىپ الام، سوسىن قىلىش، قىزىل گالستۋك جانە بۋلدوگتىڭ كۇشىگىن اسىرايمىن، سوسىن ۇيلەنەمىن.
— ۇيلەنەسىڭ بە؟
— ءيا.
— توم، سەنىڭ اقىلىڭ اۋىسقان با؟!
— توقتاي تۇر، كورەسىڭ ءالى.
— بۇدان باسقا اقىماقتىق ويىڭا كەلمەدى مە، توم؟ مىسالعا سەن مەنىڭ اكە-شەشەمدى قارا — ەرتەدەن كەشكە شەيىن توبەلەس، ۇرىس-كەرىس. مەن ونى ەشقاشان ۇمىتا المايمىن.
— بوس اڭگىمە! مەنىڭ ۇيلەنەتىن قىزىم ەشقاشان توبەلەسپەيدى.
— ال مەنىڭ ويىمشا ولاردىڭ ءبارى بىردەي. جوق، توم، سەن جاقسىلاپ ويلان! مەن ساعان ايتىپ تۇرمىن — ويلان. قىزىڭنىڭ اتى كىم؟
— ول قىز ەمەس، ءجاسوسپىرىم قىز بالا.
— وي، ءبارىبىر عوي. بىرەۋلەر قىز دەيدى، ەندى بىرەۋلەر قىز بالا دەيدى: كىم قالاي ايتقىسى كەلسە، سولاي ايتادى. ەكەۋى دە دۇرىس. اتى كىم ونىڭ؟
— ءقازىر ەمەس، كەيىن ايتارمىن.
— جارايدى، ءوزىڭ ءبىل. ەگەر سەن ۇيلەنسەڭ، مەن جاپادان جالعىز قالامىن.
— ءيا، ايتادى ەكەنسىڭ! بىزگە كوشىپ كەلەسىڭ دە، مەنىڭ ۇيىمدە تۇراتىن بولاسىڭ...
ولار قارا تەرگە ءتۇسىپ، ساعات جارىمداي جەر قازدى، ءبىراق ەشتەڭە تابا المادى؛ تاعى جارتى ساعات ەڭبەك ەتتى، قورىتىندى جوق. گەك ايتتى:
— قازىنانى تەرەڭگە كومە مە؟
— جوق، ءبىراق كەيدە تەرەڭگە كومەدى! ءبارى ولاي ىستەمەيدى. شاماسى، ءبىز قازاتىن جەردى دۇرىس تابا الماي ءجۇرمىز.
باسقا ءبىر جەردى تاڭداپ، تاعى جۇمىسقا كىرىستى. ەندى ەكپىندەرى باعاناعىدان گورى باسەڭدەۋ، دەگەنمەن ەپتەپ العا باسۋدا. اۋەلى ءۇنسىز قازىپ ەدى، سوسىن گەك كۇرەككە سۇيەنىپ، جەڭىمەن ماڭدايىنان جاڭبىرشا تامشىلاعان تەردى ءسۇرتتى.
— سوسىن قاي جاقتان قازامىز، مىنا شۇڭقىردى بىتىرگەسىن دەيمىن؟
— كارديف تاۋىنداعى جەسىر ايەلدىڭ ءۇيىنىڭ ارتىندا ءبىر ەسكى اعاش بار عوي، سول جەردى بايقاپ كورسەك دەپ ويلايمىن.
— نەسى بار، دۇرىس جەر. الايدا جەسىر ايەل بىزدەن قازىنانى تارتىپ الىپ قويماي ما، توم؟ سونىڭ جەرى عوي.
— بىزدەن تارتىپ الادى؟! مەيلى الىپ كورسىن! جوق، قازىنانى تاپقان كىم، ول — سونىكى. كىمنىڭ جەرىندە جاتقانى ەسەپكە الىنبايدى.
گەك تىنىشتالايىن دەدى. ولار قازۋدى جالعاستىرا بەردى، ءبىراق ارى-بەرىدەن سوڭ گەك:
— شايتان السىن، ءبىز تاعى باسقا جەردى قازدىق! سەن قالاي ويلايسىڭ؟
— تۇسىنبەيمىن، گەك. الباستىلاردىڭ كەدەرگى كەلتىرەتىندەرى بولادى. سولار بىردەڭە جاسادى عوي دەيمىن.
— تاعى نە! قانداي الباستى؟ ولاردا كۇندىز كۇش بولا ما؟
— دۇرىس، دۇرىس! مەنىڭ ويىما كەلمەپتى. ەندى ءبارىن ءتۇسىندىم! ءبىز ەكەۋمىز اقىماقپىز! ءتۇن ورتاسى كەزىندە اعاشتىڭ ەڭ ۇزىن بۇتاعىنىڭ كولەڭكەسى قاي جەرگە تۇسەتىنىن تاۋىپ، سول جەردى قازۋىمىز كەرەك.
— وي، قۇرىپ كەتسىن! ياعني وسىعان دەيىن ءبىز قانسورپا بولعان ەكەنبىز عوي جارىمەس ادامداي. ەندى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا وسى جەرگە تاعى سالپاڭداپ كەلەمىز بە؟ ءيتتىڭ ولگەن جەرىنە! سەن ۇيدەن شىعا الاسىڭ با؟
— مەن شىعارمىن-اۋ. جانە ءبارىن بۇگىن ءبىتىرۋ كەرەك، ايتپەسە ءبىز قازعان شۇڭقىرلاردى كورگەندەر، ءبىزدىڭ نە ىزدەپ جۇرگەنىمىزدى بىلەدى دە، قازىنانى سولار تاۋىپ الادى.
— ولاي بولسا، مەن تەرەزەڭنىڭ تۇسىنا كەلىپ تاعى دا مياۋلايمىن عوي.
— جارايدى. قايلا مەن كۇرەكتى بۇتالاردىڭ اراسىنا تىعىپ قويايىق..
تۇندە، ساعات ون ەكىنىڭ شاماسىندا، بالالار سول اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ وتىردى دا، كولەڭكە ءتۇسۋىن كۇتتى. جان بالاسى جوق جەر جانە ادام قورقاتىن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى. شايتاندار سىبدىرلاعان جاپىراقتاردىڭ اراسىندا سىبىرلاسىپ، ءتۇرلى ەلەستەر ءاربىر قاراڭعى بۇرىشتا تىعىلىپ، الىستان ءيتتىڭ ۇرگەنى ەستىلەدى، ۇكى ايقايلاپ وعان ءۇن قوسادى. سالتاناتتى ۇنسىزدىك بالالاردىڭ كوڭىلىن باسىپ، ولار اڭگىمەلەسۋدى دە قويدى. اقىرى ولار ءتۇن ورتاسى بولدى دەپ كولەڭكەنىڭ تۇسكەن جەرىن بايقاپ الىپ، قازۋعا كىرىستى. ءۇمىت دەگەن ساۋلە ولارعا قۋات بەرىپ، جۇمىسقا جۇمىلا تۇسكەن ولار كۇرەك تەرەڭگە سۇڭگىگەن سايىن ءبىر نارسەگە ءتيىپ كەتسە، جۇرەكتەرى توقتاي جازداعانمەن، قۋانىشتى ەشتەڭە تابىلمادى. توپىراقتىڭ اراسىنان نە تاس، نە اعاشتىڭ تامىرى شىعادى. اقىرى توم ايتتى:
— بۇل جولى دا تاپپادىق، گەك. تاعى دا بوسقا اۋرە بولىپ جاتىرمىز.
— قالاي بوسقا؟ ءبىز جاڭىلعان جوقپىز. كولەڭكە تۇسكەن وسى جەر ەمەس پە؟
— بىلەم، ءبىراق ماسەلە وندا ەمەس.
— ەندى نەدە؟
— ءبىز ۋاقىتتى دۇرىس باعدارلاعان جوقپىز. مۇمكىن ءبىز وتە ەرتە نەمەسە كەش باستاعان شىعارمىز قازۋدى.
گەكتىڭ قولىنان كۇرەگى ءتۇسىپ كەتتى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ماسەلە سوندا. ياعني بۇل شارۋانى قويۋ كەرەك. ۋاقىتتى ءبارىبىر ءبىز ەشقاشان انىقتاي المايمىز. سوسىن اينالادا تولعان شايتان با، ەلەستەر مە — زارەڭدى ۇشىرادى. بىرەۋ جەلكەڭنەن قاراپ تۇرعان سەكىلدى، بۇرىلۋعا قورقام، مۇمكىن مەنىڭ ارت جاعىما قاراۋىمدى كۇتىپ تۇرعان شىعار. تۇلا بويىمدى اياز قارىعانداي كۇيدەمىن.
— مەن دە قورقىپ تۇرمىن، گەك. اعاشتىڭ تۇبىنە اقشا جاسىرعاندا ادەتتە ولگەن ادامنىڭ مۇردەسىن بىرگە كومەدى قاراۋىل رەتىندە.
— قۇداي ساقتاسىن!
— ءيا، ءيا، كىسىنى كومەدى، ماعان تالاي ايتقان.
— ءوزىڭ ءبىل، توم، ال مەن ولىكتەرمەن ارپالىساتىن جايىم جوق. ولارمەن ءبىر پالەگە ۇشىرايسىڭ.
— مەنىڭ دە ءولى دەنەنى قوپارعىم كەلمەيدى، گەك. كەنەت بۇل جەردە جاتقان مۇردە باس قاڭقاسىن كوتەرىپ بىردەمە دەۋى دە مۇمكىن!
— قويشى، توم! زارەمدى ۇشىردىڭ عوي!
— ەندى قايتەمىن، گەك، ءوزىم دە نە ىستەرگە بىلمەي تۇرمىن!
— توم، تىڭداشى، وسى جەردى تاستايىق. باسقا ءبىر جەردەن باقىت ىزدەپ كورەيىك.
— اسىلى، وسىنىڭ دۇرىس بولار، — دەدى توم.
— ەندى قايدا بارامىز؟
توم ارى-بەرى ويلاندى دا:
— اناۋ جاققا، ەلەستەرى بار سوناۋ ۇيگە بارايىق.
— وي، قايداعىنى... ەلەس دەگەندى جاقسى كورمەيمىن، توم. ولار ولىلەردەن وتكەن جامان. ءولى ادام مۇمكىن كەيدە سويلەيتىن دە شىعار، ءبىراق ەلەستەر سەكىلدى اينالاڭدا ءجۇرىپ، بەتىڭە قارامايدى، ءتىسىن قايرامايدى. ال ەلەس دەگەندەر سونىڭ ءبارىن ىستەيدى. مەن ونداي ويىنداردى كوتەرە المايمىن، توم، ونى ەشكىم دە كوتەرمەيدى.
— ءيا، ءبىراق ەلەستەر تەك تۇندە عانا جۇرەدى: كۇندىز ولاردىڭ جەر قازۋعا كەسەلدىگى جوق.
— سولايى سولاي عوي، ءبىراق ادامدار ول ۇيگە تۇندە تۇگىلى كۇندىز دە كىرمەيدى.
— ادامدار جالپى بىرەۋدى پىشاقتاپ كەتكەن نە ولتىرگەن جەرلەرگە بارعىلارى كەلمەيدى. ءبىراق ول ۇيدە تۇندە دە ەشتەڭە كورىنبەيدى عوي، تەك كەيدە تەرەزەسىنەن كوگىلدىر وت جىلتىرايدى، ال ناعىز ەلەستەر وندا جوق.
— توم، ەگەر سەن كوگىلدىر وت كورگەن بولساڭ، ەلەستەيتىندەر دە قاشىق ەمەس دەگەن ءسوز. وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى عوي. كوگىلدىر وتتار سولارعا عانا كەرەك.
— دەگەنمەن ولار كۇندىز سايران سالىپ جۇرمەيدى. ءبىز نەمەنەگە قورقامىز؟
— جارايدى، ول جەردى دە قازايىق، ەگەر كوڭىلىڭ اۋىپ تۇرسا... دەگەنمەن ءقاۋىپتى.
وسى كەزدە ولار ءتۇسىپ كەلە جاتتى. تومەندە اڭعاردىڭ ورتاسىندا اي ساۋلەسىنە ورانعان سيقىرلى جالعىز ءۇي تۇر، شارباعى باياعىدا-اق قيراپ قالعان؛ باسپالداققا دەيىن ءشوپتىڭ استىندا؛ تەرەزەلەرىندە اينەك جوق؛ توبەسىنىڭ ءبىر شەتى قۇلاعان. بالالار يەسىز ۇيگە قاراپ، ءقازىر كوگىلدىر وت جىلت ەتىپ كورىنەدى دەگەن سەنىممەن، سىبىرلاسىپ سويلەسەدى، مۇنداي سيقىرلى جەردە باسقاشا سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس. ولار وڭعا بۇرىلىپ قورقىنىشتى ۇيگە جولاماۋ ءۇشىن ورمان اراسىمەن كارديف تاۋىنىڭ ەكىنشى جاعىنداعى ۇيلەرىنە ورالدى.
جيىرما التىنشى تاراۋ
التىن سالىنعان شاعىن ساندىقتى ناعىز قاراقشىلار ۇرلاعان
ەرتەڭىنە ءتۇس الەتىندە بالالار قۋراعان اعاشقا كۇرەك پەن قايلانى الۋ ءۇشىن تاعى كەلدى. توم ەلەستەر تۇراتىن ۇيگە بارعىسى كەلىپ اسىعۋدا. گەك بولسا، ول دا قارسى ەمەس، ارينە، شىنىن ايتقاندا، پالەندەي قۇشتارلىعى جوق.
— تىڭداشى، توم، — دەپ باستادى ول، — بۇگىن قانداي كۇن ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟
توم ويمەن اپتانىڭ قاي كۇنى ەكەنىن ەسەپتەپ، جولداسىنا ۇرەيمەن قارادى.
— وي-وي-وي! مەن ويلاماپپىن، گەك.
— مەن دە ويلاعان جوق ەدىم، ال ءقازىر توك ۇرعانداي بولىپ تۇرمىن: بۇگىن جۇما عوي.
— شايتان السىن! قالاي بولۋ كەرەك، گەك!
ەگەر جۇما كۇنى باستاساق، ءبىز مۇمكىن قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلا الماس ەدىك.
— جوق، مۇمكىن دەگەندى قوي، شىنىندا دا دەۋ كەرەك. باقىتتى كۇندەر بولادى عوي، ءبىراق جۇما ەمەس.
— مۇنى كەزكەلگەن اقىماق بىلەدى. بۇل شىندىقتى سەن اشقان جوقسىڭ، گەك.
— مەن ءبىرىنشىمىن دەپ تۇرمىن با؟ ماسەلە تەك جۇما كۇندە ەمەس. وتكەن تۇندە سونداي قورقىنىشتى ءتۇس كوردىم... تىشقاندار.
— تىشقاندار — جاقسىلىققا ەمەس شىعار. ولار نە ىستەدى، توبەلەستى مە؟
— جوق.
— وندا ەشتەڭە ەمەس، گەك! ەگەر تىشقاندار توبەلەسپەسە، قاۋىپ-قاتەر نە بولادى، نە بولمايدى. تەك قۇلاق ءتۇرىپ ءجۇرۋ كەرەك. سوندا ءبارى دۇرىس بولادى. بۇل شارۋانى قويايىق: بۇگىن جەر قازبايمىز، ودان دا وينايىق. گەك، سەن روبين گۋدتى بىلەسىڭ بە؟
— جوق. روبين گۋد دەگەن كىم؟
— انگليانىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇلى ادامداردىڭ ءبىرى. ەڭ، ەڭ، مىقتى كىسى! قاراقشى، دۇرىسى توناۋشى.
— مەن دە سونداي بولسام عوي! كىمدى توناپ ءجۇر؟
— ەپيسكوپتار مەن شەريفتەردى جانە ىلعي بايلاردى. كەدەيلەردى ول رەنجىتكەن ەمەس. ولاردى جاقسى كوردى جانە ءارقاشان ولارعا جيعان-تەرگەنىن ءبولىپ بەردى.
— شاماسى، كەرەمەت ادام بولعان عوي!
— ارينە! ول دەگەن جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ بارىنەن ارتىق، بارىنەن جاقسى. ءقازىر ونداي ادامدار جوق — شىن ايتام! روبين گۋدتىڭ ءبىر قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ قويساڭ، ول ەكىنشى قولىمەن كىمدى بولسا دا، ۇرىپ جىعادى. ول ءوزىنىڭ ەمەن ساداعىمەن ءبىر جارىم ميل قاشىقتىقتاعى ون تيىندى اتىپ تۇسىرەدى.
— ەمەن ساداق دەگەن نە؟
— بىلمەيمىن. ايتەۋىر ەرەكشە ساداق دەيدى. ەگەر تيىننىڭ ءدال ورتاسىنا تيمەي، شەتىنە تيسە، روبين گۋد وتىرا قالىپ جىلايدى ەكەن. جانە بوقتايدى، ارينە. مىنە، ءبىز روبين گۋد بولىپ وينايمىز. بۇل — ناعىز ويىن! مەن سەنى ۇيرەتەمىن.
— جارايدى.
ولار كەشكە دەيىن روبين گۋد بولىپ وينادى، اراسىندا ەكەۋى سيقىرلى ۇيگە اشقاراق كوزدەرىن قاداپ قويادى، سوسىن ەرتەڭ بۇل جەردە نە ىستەيتىندەرىن تالقىلاپ، پىكىر الىستى. كۇن ەڭكەيىپ باتۋعا اينالعاندا، ولار اعاشتاردىڭ كولەڭكەلەرىن كولدەنەڭنەن باسىپ ءوتىپ، كارديف تاۋىنىڭ ورمانىنىڭ اراسىمەن ۇيلەرىنە قايتتى.
سەنبى كۇنى ءتۇس اۋا بالالار كەپكەن اعاشقا تاعى كەلدى. اۋەلى ەكەۋى شىلىم شەگىپ، كولەڭكەدە كور-جەردى اڭگىمە ەتىستى. سوسىن وزدەرى قازعان شۇڭقىردى ونشا ۇمىتتەرى بولماسا دا ءبىراز تۇرتكىلەدى. ولار ءقازىر-اق كەتىپ قالۋلارىنا بولار ەدى، تومنىڭ ايتۋىنشا، كەيدە ادامدار قازىپ-قازىپ بەس-التى ميل قالعاندا تاستاپ كەتەدى. سوسىن باسقا بىرەۋ كەلىپ ءتۇرتىپ قالعاندا، ءازىر بايلىقتىڭ ۇستىنەن شىعادى. الايدا ولار قانشاما تىرىسقانمەن، بۇل جولى دا ەشتەڭە شىقپادى. قۇرال-سايماندارىن يىقتارىنا سالىپ، بالالار تاعدىرمەن ازىلدەسۋ ءۇشىن ەمەس، قازىنانى ىزدەۋشىلەرگە ءتان ىزدەنىستىڭ ءبارىن ادال ىستەدى.
اقىرىندا، مىنە، ولار ەلەستەر تۇراتىن ۇيگە كەلدى. ورتەنگەن ىسسىلىقتا مىنا ۇيدەگى ءولى تىنىشتىق ولارعا تىم ۇرەيلى كورىندى. قاڭىراپ بوس قالعان ۇيدە ەڭسەڭدى ەزىپ جىبەرەتىندەي ءبىر نارسە بارداي قورقىنىشتى. بالالار بىردەن ىشىنە كىرۋگە باتپادى. ولار ەپپەن باسىپ ەسىككە جاقىندادى دا، زارەلەرى ۇشىپ دىرىلدەگەن كۇيدە ىشكە كوزدەرىن سالدى. الدارىنداعى توپىراق توسەلگەن ەدەندە ءشوپ ءوسىپ كەتكەن، جارتىسى قۇلاعان پەشى بار بولمەنى كوردى، تەرەزەلەرىندە اينەك جوق باسپالداعى قيراعان؛ بارلىق جەردە توبەدەن سالبىراپ تۇرعان ورمەكشىنىڭ ەسكى ورمەگى. ولار جايمەن ىشكە كىردى، جۇرەكتەرى اۋىزدارىنان شىعىپ كەتەردەي دۇرسىلدەپ تۇر. سىبىرلاسىپ سويلەسىپ، ءسال دىبىسقا قۇلاقتارىن تۇرەدى، بۇلشىق ەتتەرىن بوساتپاي، بىردەمە بولا قالسا، لەزدە قاشۋعا ەكەۋى دە ىشتەي دايىن.
بىرتە-بىرتە تىنىشتىققا دا ۇيرەنە باستادى، قورقىنىش ەندى قىزىعۋمەن الماستى. ولار اينالانىڭ بارىنە ىقىلاسپەن قاراپ، وزدەرىنىڭ باتىلدىقتارىنا ءارى ماقتانعانداي، ءارى تاڭدانعانداي. سوسىن ولاردىڭ جوعارىعا شىققىلارى كەلدى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قولپاشتاپ، اقىرى قايلا مەن كۇرەكتى بۇرىشقا تاستادى دا، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. وندا دا تومەندەگىدەي يەسىز قاڭىراعان بولمە. ءبىر بۇرىشتا ىشىندە قۇپيا سىرى بارداي كورىنگەن شولان بار ەكەن، ءبىراق ىشىندە ەشتەڭە جوق بولىپ شىقتى. ەندى ولار كادىمگىدەي باتىلدانىپ وز-وزدەرىنە كەلە باستادى. ولار تومەنگە ءتۇسىپ جۇمىستى باستاۋعا بەت الىپ ەدى كەنەت...
— ءيا، ءيا! — دەدى توم.
— بۇل نە؟ — دەپ سىبىرلادى گەك قورىققاننان ءتۇسى بۇزىلىپ.
— تس-تس! انا جەردە... ەستىپ تۇرسىڭ با؟
— ءيا. وي، قاشايىق!
— تىنىش! دەم الما! ەسىككە جاقىندادى...
بالالار ەدەنگە جاتا كەتتى دە، ەدەننىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالادى. وزدەرىنىڭ زارە-قۇتى قالمادى.
— انە، توقتادى ولار... جوق، كەلە جاتىر... كەلدى. تىنىش، گەك، دىبىسىڭدى شىعارما! وي، مەن نەگە وسىندا كەلدىم!
ەكى ەركەك ۇيگە كىردى. بالالاردىڭ ءارقايسىسى: "بۇل ساقاۋ، ساڭىراۋ يسپاندىق، ول ءبىزدىڭ قالادا ەكى رەت بولعان، ال ەكىنشىسىن ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن"، — دەپ ويلادى.
"ەكىنشى" جالبا-جۇلبا بىردەڭە كيگەن، شاشى تارالماعان ۇسقىنسىز بىرەۋ. يسپاندىق پلاششقا ورانىپ الىپتى، ۇزىن بۇرىم شاشى قالپاقتان شىعىپ يىعىنا ءتۇسىپ تۇر؛ قالىڭ وسكەن باكەنباردى دا اپپاق؛ جاسىل اينەكتى كوزىلدىرىك كيىپتى. ولار ۇيگە كىرگەن كەزدە، "ەكىنشى" يسپاندىققا كۇبىرلەپ بىردەڭە ايتتى؛ ارقالارىن جارعا سۇيەپ، ەسىككە قاراپ ەدەنگە وتىرىستى، "ەكىنشى" ءالى ءبىر نارسەنى ايتادى. ول اۋەلگىدەي ەمەس، باتىلىراق سويلەدى جانە ونىڭ داۋىسى بالالارعا دا ەستىلدى.
— جوق، — دەدى ول، — مەن بۇل ءىس تۋرالى ويلاندىم، ءبىراق بۇل ماعان ۇنامايدى. وتە ءقاۋىپتى.
— ءقاۋىپتى! — دەپ ىزالى كۇڭكىلدەدى "ساڭىراۋ"، بالالار اڭ-تاڭ. — سىلەكەيىن سۇرتە المايتىن بوقمۇرىن!
بۇل داۋىستى ەستىگەندە بالالار قالتىراپ كەتتى: داۋىس ۇندىلىك دجونىكى. تومەندەگىلەر ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەدى. سوسىن دجو:
— ءقاۋىپتى دەپ سوڭعى ىستەگەنىمىزدى ايت. ءبارى دۇرىس بولدى عوي.
— وندا باسقاشا بولدى. ول وزەننىڭ جوعارعى جاعىندا ەدى جانە ماڭايدا بىردە-بىر ءۇي بولعان جوق. ءبىزدىڭ ول جەرگە قول سالعانىمىزدى ەشكىم بىلمەيدى، ويتكەنى ەشتەڭە بولعان جوق قوي.
— جارايدى، مۇندا كۇندىز كەلۋ قاۋىپتىرەك. ءبىزدى كورگەن ادام تازا شارۋا ەمەس ەكەنىن سەزەدى.
— مۇنى مەن بىلمەيمىن. جاسىرىناتىن باسقا جەر تابىلمادى. ءتىپتى مەن دە وسى شالاشتان كەتكىم كەلدى. كەشە كەتكىم كەلىپ ەدى، وڭباعان بالالار مىنا تاۋدان تۇسپەي قويدى، ويعا باسقا ەشتەڭە كەلمەدى.
مۇنى ەستىگەن "وڭباعان بالالار" قورقىنىشتان تاعى قالتىراپ كەتتى دە، جۇما كۇنى ءىس باستاماۋعا ۋادەلەسكەندەرىن ەسكە الىپ، قۋانىپ قالدى. ءبىر جىل كۇتپەگەندەرىنە وكىندى.
تومەندەگى ەكەۋ ءبىر نارسەنى شىعارىپ جەي باستادى. ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن ۇندىلىك دجو:
— بالاقاي، كەلگەن جاعىڭا تايىپ تۇر: وزەننىڭ جوعارعى جاعىنا. مەن حابار بەرگەنشە سول جەردە كۇت. ال مەن تاۋەكەل دەپ قالادا ءبىراز قاڭعىرايىن، كورۋ كەرەك قوي نە بولىپ جاتقانىن. مەن ءبىراز نارسەنى بايقاپ الىپ، ويلانامىن، سوسىن ءقاۋىپتى ىسكە كىرىسەمىز. بۇدان سوڭ تەحاسقا تارتامىز! ەكەۋمىز، — دەدى.
وسىلاي شەشتى. كەشىكپەي ەكەۋى دە ەسىنەي باستادى جانە ۇندىلىك دجو:
— ۇيقىم كەلىپ تۇر. قاراۋىلعا تۇرۋ — سەنىڭ كەزەگىڭ، — دەدى دە، شوپكە قۇلاي كەتتى، قورىلداي باستادى. جولداسى ونى ەكى رەت شايقاپ ەدى، ول ءۇنسىز قالدى. بۇدان سوڭ قاراۋىلدىڭ دا باسى جەرگە ءتيىپ، ول دا قورىلعا باستى.
بالالار تىنىستارى كەڭىگەندەي دەمالدى.
— ال، ەندى ۋاقىت بولدى، كەتەمىز! — دەدى توم.
— كەتە المايمىن — ەگەر ولار ويانىپ كەتسە، مەن سول بويدا ولەمىن، — دەدى گەك.
توم قويمادى، گەك كونبەدى. اقىرى توم اياعىنان تىك تۇرىپ، جايمەن، قاۋىپتەنە باسىپ جالعىز كەتتى. ءبىراق اياعىن باسۋى مۇڭ ەكەن، اراسى ىرسيعان اعاش ەدەن سىقىرلاپ قويا بەردى، ولەردەي قورقىپ كەتكەن ول ەتپەتىنەن جاتا كەتتى. ەكىنشى رەت اياق باسپادى. بالالارعا ۋاقىت ءبىتىپ قالعانداي، ءتىپتى ماڭگىلىكتىڭ ءوزى دە شاشى اعارىپ قارتايعانداي كورىندى، ەكەۋى ءوتىپ بولمايتىن مينۋتتاردى ساناپ جاتا بەردى؛ ولار كۇن باتىپ بارا جاتقانىن بايقاپ قۋاندى.
اقىرىندا قاڭعىباستاردىڭ بىرەۋى قورىلداعانىن قويدى. ۇندىلىك دجو وتىردى، اينالاعا كوز سالدى، باسىن تىزەسىنە قويىپ ۇيىقتاپ جاتقان جولداسىنا قاراپ، مىسقىلداي كۇلدى دە، اياعىمەن تەۋىپ:
— مىنە، قاراۋىلدىڭ ۇسقىنى، ايتارعا ءسوز جوق! ءيا، جارايدى، ەشتەڭە بولعان جوق.
— وي، مەن قالايشا ۇيىقتاپ كەتكەنمىن؟
— ءيا، سولاي سەكىلدى،قوزعالاتىن ۋاقىت بولدى، دوستىم. ال قالعان اقشانى نە ىستەيمىز؟
— بىلمەيمىن — بۇرىنعىشا وسىندا قالدىرساق دەپ ويلايمىن. وزىمىزبەن بىرگە الىپ ءجۇرۋدىڭ قاجەتى جوق ءازىر، وڭتۇستىككە قوزعالعانشا. التى ءجۇز ەلۋ كۇمىس كىمنىڭ دە بولسىن قولىن تارتادى.
— جارايدى، ەگەر بۇل جەرگە تاعى ءبىر رەت كەلسەك، ەشتەڭە بولا قويماس.
— مەنىڭشە، بۇرىنعىشا تەك تۇندە كەلۋ كەرەك، سول دۇرىس بولادى.
— بۇل دۇرىس، دەگەنمەن مىنانى ەسكەرسەك. مۇمكىن، اناۋ ءىستى تەزدەتىپ بىتىرە الماسپىن مەن. كولدەنەڭ بىردەڭە كەزدەسىپ قالۋى مۇمكىن. ورىن ونشا ءقاۋىپسىز جەر ەمەس. ودان دا تەرەڭىرەك كومەيىك.
— دۇرىس، — دەپ قوستادى ونى قاسىنداعىسى، سوسىن بولمەنى ارالاپ، تۇكپىردەگى ءبىر كىرپىشتى الدى جانە ىشىندە سىلدىرلاعان بىردەڭەلەر بار قاپتى كوتەردى. ول جيىرما-وتىز دوللار الدى جانە سونشا دوللاردى ۇندىلىك دجوعا بەردى. وسى كەزدە تىزەرلەپ تۇرىپ، بۇرىشتا پىشاقپەن جەر قازىپ تۇرعان دجوعا قاپتى بەردى.
بالالار سول ساتتە وزدەرىنىڭ بارلىق قورقىنىشىن وسىعان دەيىنگى قيىندىقتاردى ۇمىتىپ، كوزدەرى جايناعان كۇيدە دجونىڭ ءار قيمىلىن قاداعالاستى. مىنە، قۇداي بەردى دەگەن وسى! مۇنداي باقىتتى ءتىپتى ەلەستەتۋ دە مۇمكىن ەمەس. التى ءجۇز دوللار — بۇل دەگەن ون بالانى بايىتاتىن كەرەمەت اقشا عوي! مىنە، قازىنا دەگەن وسى جانە قاي جەردى قازامىز دەپ باس قاتىرمايسىڭ — ءبارى ءازىر! ولار بۇرىننان ۇيرەنشىكتى "قۋانىشتى شىعارسىڭ ەكەۋمىزدىڭ وسى ارادا تۇرعانىمىزعا!" دەگەن ءبىر-بىرىن شىنتاقپەن ءتۇرتىپ "ايتاتىنىن" سوزبەن ءبىلدىرىستى.
ۇندىلىك دجونىڭ پىشاعى ءبىر نارسەگە ءتيدى.
— وگو! — دەدى ول.
— نە بار ەكەن؟ — دەپ سۇرادى جولداسى.
— شىرىگەن تاقتا... جوق، جاشىك بىلەم. قانە، ماعان كومەكتەسىپ جىبەرشى، ءقازىر نە ەكەنىن بىلەمىز. جوق، مەن پىشاقپەن تەسىپ جىبەردىم.
ۇندىلىك دجو اياعىنان تىك تۇرىپ، ءبىر تەرەزەدەن ەكىنشىگە بارىپ، سىرت جاققا كوز جۇگىرتتى. سوسىن: — مۇندا قايلا مەن كۇرەكتى اكەلگەن كىم بولدى ەكەن؟ سەن قالاي ويلايسىڭ، ولار مۇمكىن جوعارىدا بولار؟ — دەدى.
توم مەن گەك قورقىنىشتان ولە جازدادى. ۇندىلىك دجو پىشاعىن الىپ، ءبىراز تۇردى دا، باسپالداققا جاقىندادى. بالالاردىڭ ويىنا شولان ءتۇسىپ ەدى، ءبىراق قوزعالۋعا جاي جوق. باسپالداق سىقىرلاي باستادى. جاعدايدىڭ وتە قيىن بولعانى سونداي بالالار كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ەستەرىن جيىپ، شولانعا كىرۋگە دايىندالىپ ەدى، شىرىگەن اعاش سارت ەتىپ سىندى دا ۇندىلىك دجو باسپالداقپەن بىرگە قۇلادى. ول بوعاۋىزبەن ورنىنان تۇرىپ ەدى، قوسشىسى ايتتى:
— نەمەنەگە سوندا ۇمتىلدىڭ؟ ەگەر جوعارىدا بىرەۋلەر بار بولسا، وتىرا بەرسىن — بىزگە كەرەگى نە؟ ولار تومەن تۇسكىلەرى كەلسە، سەكىرىپ، اياقتارىن سىندىرسىن، ءبىزدىڭ شارۋامىز قانشا؟ جيىرما مينۋتتان سوڭ قاراڭعى تۇسەدى، ءبىزدى قۋىپ جەتىپ كورسىن سوندا. مەنىڭشە، بۇل كۇرەكتەردى وسىندا اكەلگەن كىسى ءبىزدى كورىپ جىن-شايتان دەپ ويلادى. ءقازىر الدى-ارتىنا قاراماي زىتىپ بارا جاتقان شىعار.
ۇندىلىك ارى-بەرى كۇڭكىلدەدى دە، قوسشىسىمەن كەلىسىپ قاراڭعى تۇسپەي تۇرعاندا جولعا شىعۋعا ۇيعاردى. ءىڭىر قاراڭعىلىعىمەن ولار ۇيدەن شىعىپ وزەنگە قاراي وزدەرىنىڭ قىمبات ساندىعىن الىپ بارا جاتتى.
توم مەن گەك ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا ورىندارىنان تۇردى، ونىڭ ەسەسىنە ەركىن دەمالىپ، بۇرىستان ورىلگەن قابىرعانىڭ سىزاتتارىنان ولاردىڭ سوڭىنان قارادى. سوڭدارىنان ءجۇرۋ كەرەك پە؟ جوق! بالالار مويىندارىن سىندىرماي امان-ەسەن تومەنگە تۇسكەندەرىنە ءماز. ولار قايتادان باسقا جولمەن تاۋدان ءوتىپ قالاعا ورالدى. اڭگىمەلەسىپ تە جارىتپادى، ويتكەنى جول بويى كۇرەكتى نەگە اپاردىق دەگەن وي ەكەۋىنىڭ دە مازاسىن كەتىردى. ەگەر سول قايلا، كۇرەك بولماسا، ۇندىلىك دجو ەشتەڭە سەزبەگەن بولار ەدى دە، التىن مەن كۇمىستى ءوزى كەرەگىن العانشا وسى جەرگە قالدىرىپ، سوسىن، سورىنا قاراي، اقشادان ايىرىلار ەدى. سول كۇرەكتەردى وسىندا سۇيرەپ نە جىندارى بار ەدى؟!
ولار قالاعا كورىنە قالسا يسپاندىقتان كوز الماۋعا جانە "ەكىنشى" نومەردىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلگەنشە ونى باقىلاۋعا كەلىستى.
ول جاشىككە قولىن سۇعىپ، سول بويدا قايتا سۋىرىپ الدى:
— قارا، مىناۋ اقشا!
ەكەۋى ءبىر ۋىس مانەتتەردى الىپ قاراي باستادى. بۇل التىن بولىپ شىقتى. جوعارىدا جاتقان بالالار دا قاڭعىباستارعا ۇقساپ قوبالجىدى، قۋاندى.
ۇندىلىك دجونىڭ قوسشىسى:
— ءقازىر ءبىز مۇنى جايعاستىرامىز. ال بۇرىشتا تاتتانعان قايلا جاتىر ەدى — جاڭا عانا كورىپ ەدىم.
ول جۇگىرىپ كۇرەك پەن قايلانى الىپ كەلدى. ۇندىلىك دجو قايلانى الىپ، ءبىرتۇرلى كۇدىكتەنە قاراپ شىقتى، باسىن شايقاپ، مۇرنىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ بىردەڭە ايتتى دا جەردى قازا باستادى. تەز ارادا ساندىقتى شىعاردى. ءوزى شاعىن، تەمىرمەن قاپتالعان، ۋاقىتتىڭ مۇجىگەنى بولماسا، مىقتى ەكەن. قاڭعىباستار ءبىراز مەزگىل ءۇنسىز راحاتتانىپ ساندىققا قاراپ تۇردى. — ال، دوستىم، مىناۋ مىڭ دوللار، — دەدى ۇندىلىك دجو.
— وسى ماڭدا ءبىر جاز بويى مەرەلانىڭ باندىسى كەزىپ ءجۇردى دەيتىن ەدى، — دەدى قاسىنداعىسى.
— ونى مەن دە ەستىگەم، — دەدى ۇندىلىك دجو، — سولاردىڭ جۇمىسىنا ۇقسايدى.
— ەندى ساعان انا ءقاۋىپتى ءىستى باستاماۋعا بولادى.
ۇندىلىك قاباعىن ءتۇيىپ:
— سەن مەنى بىلمەيسىڭ. ياعني ول شارۋا جايلى سەن از بىلەسىڭ. ول تەك قانا توناۋ ەمەس، ول كەك الۋ! — ىزالى كوزى ۇشقىن اتتى. — ماعان سەنىڭ كومەگىڭ قاجەت. ال سونى بىتىرگەسىن، تەحاس قايداسىڭ دەيمىز. ۇيىڭە، ءوزىڭنىڭ نەنسيىڭە جانە بالالارعا باراسىڭ، مەن حابار بەرگەنشە كۇت.
— جارايدى، قالاي ايتساڭ، سولاي بولادى. ال، مىنانى قايتەمىز، تاعى كومەمىز بە؟
— ءيا، (جوعارىداعىلار قۋانىشتان جۇرەكتەرى جارىلا جازدادى.) جوق، ۇلى ساحەمنىڭ رۋحىنا انت بەرەمىن! (جوعارىدا كوڭىلسىزدىك باستالدى.) مەن ۇمىتا جازدادىم. قالايدا جاڭا قازىلعان توپىراق بار! (بالالار قورقىنىشتان ولە جازدادى.) بۇل قايلا مەن كۇرەك قايدان شىقتى؟ ولارعا جۇققان قايداعى توپىراق؟ بۇلاردى كىم اكەلدى جانە ول ادامدار قايدا كەتتى؟ سەن بىرەۋلەردى ەستىدىڭ بە؟ بىرەۋدى كوردىڭ بە؟ بۇل قالاي — ولار كورۋى ءۇشىن اقشانى جەرگە كومەمىز بە؟ جوق، بۇلاي بولمايدى. بۇلاردى مەنىڭ ۇڭگىرىمە اپارۋ كەرەك.
— بۇل وتە دۇرىس! بۇل قالاي مەنىڭ ويىما كەلمەگەن! سەنشە، ءبىرىنشى نومەرگە؟
— جوق، ەكىنشى نومەرگە — كرەستىڭ استىنا. بىرىنشىگە بولمايدى — ادام كوپ.
— جارايدى. كەشىكپەي قاراڭعى تۇسەدى، جولعا شىعامىز.
كەنەت تومعا قورقىنىشتى وي كەلدى:
— كەك الۋ؟ گەك، ەگەر ول ەكەۋمىزدەن كەك الۋدى ويلاپ جۇرسە شە؟
— وي، ايتا كورمەشى! — دەدى گەك قورىققاننان قۇلاپ كەتە جازداپ.
ولار بۇل تۋرالى قالاعا جەتكەنشە اڭگىمەلەستى، سوسىن ۇندىلىك،مۇمكىن، تەك تومدى عانا ويلاعان بولار، ويتكەنى سوتتا ونى كورسەتكەن جالعىز سول عوي دەپ ۇيعارىستى.
تومنىڭ كوڭىلىنە قاتەردىڭ تەك وعان ءتونىپ تۇرعانى تىنىشتىق بەرمەدى: "دەگەنمەن توپپەن بىرگە جەڭىلىرەك بولار ەدى" — دەپ ويلادى.
جيىرما جەتىنشى تاراۋ
قالتىراپ قورقادى، ءبىراق سوڭدارىنان قالمادى
بۇل كۇنگى وقيعالار تومعا ءتىپتى تۇسىندە دە مازا بەرمەدى. ول ءتورت رەت قازىناعا قولىن سوزدى، ءتورت رەت قولىنان شىعىپ جوق بولدى؛ كوزىنەن ءتۇس قاشىپ، ەسىن جيعاندا بولعان اششى شىندىق پەن قاسىرەت اقىل-ەسىن جايلاپ الدى. ەرتەمەن توسەگىندە جاتقان كۇيى كۇنى كەشەگى باستان كەشكەندەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسىنە الىپ ەدى، سونىڭ ءبارى وزىنەن الىستاعان، تۇمانعا اينالعانداي، ءتىپتى باسقا ءبىر الەمدە باياعىدا بولعان وقيعالارداي سەزىنگەنىن بايقادى. سوندا وعان مۇمكىن سول وقيعالاردىڭ ءبارى مەنىڭ ءتۇسىم شىعار دەگەن وي كەلدى. بۇل ويىندا تاعى ءبىر سەبەپ بار: كەشەگى تولعان التىن مەن كۇمىستىڭ تەك ادامنىڭ تۇسىندە بولماسا، وڭىندە بولۋى مۇمكىن ەمەس. وسى كەزگە دەيىن ول ەلۋ دوللاردى دا كورگەن ەمەس جانە بۇل قاتارلى بالالاردىڭ ءبارى "ءجۇز"، "مىڭ" دەگەن اقشانى جۇرت انشەيىن قىزىل ءسوز ءۇشىن ايتادى، ال شىنىندا ونداي اقشانىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايتىن. بىرەۋدىڭ قالتاسىندا ءجۇز دوللار سەكىلدى بايلىق بولادى دەپ توم ەشقاشان ويلاعان ەمەس. ەگەر ودان جەر استىنا تىعىلعان قازىنانى قالاي ەلەستەتەتىنىن سۇراسا، ول كۇمىس تيىندار جانە تاۋداي ءۇيىلىپ جاتقان سيقىرلى، جارقىلداپ ۇستاتپايتىن دوللارلار دەپ ويلايدى. الايدا كەشەگى وقيعا مۇنىڭ ەسىنە ورالعان سايىن ءتۇسى ەمەس كادىمگىدەي شىندىق ەكەنىنە كوزى جەتتى.
قالاي بولعاندا دا ەبىن تاۋىپ بۇل تىعىرىقتان شىعۋ كەرەك. ول تەزدەتىپ ەرتەڭگى تاماعىن ءىشتى دە، گەكتى ىزدەۋگە كەتتى.
گەك جالپيعان كىشكەنە قايىقتا اياعىن سۋعا مالىپ وتىر ەكەن، ۇسقىنى ونشا ەمەستىگى كورىنىپ تۇر. توم كەشەگى وقيعا جايلى الدىمەن گەكتىڭ باستاعانى دۇرىس دەپ شەشتى.
ەگەر ول ەشتەڭە ايتپاسا، مۇنىڭ ءبارى تومنىڭ تۇسىندە كورگەندەرى.
— امانسىڭ با، گەك!
— سالامات پا.
ءبىر مينۋت ۇنسىزدىك.
— توم، ەگەر ءبىز شايتان العىر كۇرەكتى قۋراعان اعاشتىڭ تۇبىندە قالدىرعاندا، اقشا بىزدىكى بولاتىن ەدى. جولىمىز بولمادى!
— ياعني سونىڭ ءبارى ءتۇس ەمەس بولدى عوي. ال مەن كەشەگىنىڭ ءبارى ءتۇسىم بولعانىن قالاپ ەدىم. شىنداي، ءتۇسىم بولسا دەپ ەدىم، گەك!
— قايداعى ءتۇس؟
— كەشەگىنىڭ بارلىعى. مەن سونىڭ ءبارى ءتۇسىم عوي دەپ ويلاعام.
— ءتۇس! ەگەر باسپالداق قۇلاماعاندا، قانداي ءتۇس ەكەنىن كورگەن بولار ەدىڭ. مەن دە تۇنىمەن ءتۇس كورىپ شىقتىم — سول قيسىق كوز يسپاندىق الباستى مەنى قۋىپ ءجۇر، جەرگە كىرگىر!
— جوق، ول نەمەنەگە جەرگە كىرەدى! ال ونى تابۋدى ايت! اقشانى قاي جەرگە تىققانىن باقىلاۋ كەرەك.
— توم، ءبىز ونى تابا المايمىز. قولعا ءتۇسىپ تۇرعان قىرۋار اقشادان ايرىلدىق. ەگەر ونى تاعى كورە قالسام، اياعىمنان تىك تۇرا المايمىن.
— مەن دە سولاي ويلايمىن، تەك ونى كورىپ، "ەكىنشى" نومەرگە دەيىن سوڭىنان ەرىپ بارسام دەپ ەم.
— "ەكىنشى" نومەر — بارلىق ماسەلە سوندا! مەن بۇل جايلى ويلانعام. ەشتەڭەگە تۇسىنبەيمىن. سەنشە مۇنىڭ ءبارى نەمەنە ءوزى؟
— بىلمەيمىن. ءىس تۇسىنىكسىز. تىڭدا، گەك، مۇمكىن بۇل ءۇيدىڭ نومەرى شىعار؟
— تاعى نەمەنە! جوق، توم، ولاي ەمەس شىعار. تەك ءبىزدىڭ قالادا ەمەس. مۇندا قانداي نومەرلەر!
— ءيا، مۇنىڭ راس. ويلاۋعا مۇرشا بەر. ال، ەگەر ول ءبىر تراكتيردەگى بولمەنىڭ نومەرى بولسا شە؟
— مىنە، مىنە، سونى ايت! تراكتير دە بىزدە تەك ەكەۋ. تەز-اق تاۋىپ الامىز.
— سەن مەن كەلگەنشە وسىندا وتىرا تۇر.
توم كوزدى اشقانشا زىتىپ كەتتى. ونىڭ گەكپەن بىرگە كوشەدە جۇرگەنىن ول كورسەتكىسى كەلمەدى. جارتى ساعاتتان كەيىن ول قايتىپ كەلدى. تراكتيردەگى ەكىنشى نومەردە كوپتەن بەرى جاس ادۆوكات تۇرادى ەكەن. ءقازىر دە سول تۇرادى. باسقا تراكتيردەگى ەكىنشى نومەر قۇپيالاۋ: قوجاسىنىڭ بالاسى بۇل نومەردىڭ ىلعي كىلتتەۋلى تۇراتىنىن، وعان كىرىپ نەمەسە شىعىپ جۇرگەن ادامدى ەشقاشان كورمەگەنىن ايتتى. نەگە بۇلاي ەكەنىن، پالەندەي سەبەپ جوق ەكەنىن ول بىلمەيدى؛ بۇل جاعداي تومعا دا قىزىق كورىنگەنمەن، وسىندا ءبىر شيكىلىك بار دەپ ويلادى. الدىڭعى تۇندە سول بولمەدە شام جانىپ تۇرعانىن كورگەن.
— مەن مىنانى ءبىلدىم، گەك. بىزگە كەرەك ەكىنشى نومەر وسى بولۋ كەرەك.
— مەن دە سولاي ويلايمىن، توم. ەندى نە ىستەيمىز سوندا؟
— ويلاۋعا مۇرشا بەرشى.
توم ۇزاق ويلاندى. سوسىن اڭگىمەسىن باستادى.
— مەن ساعان ايتايىن. بۇل نومەردىڭ ارتقى ەسىگى تراكتير مەن تىشقان اۋلايتىن قۋىسقا ۇقساس ەسكى كىرپىش قويمانىڭ ورتاسىنداعى شاعىن كوشەگە شىعادى. سەن كوبىرەك كىلت تابۋعا تىرىس، — قانشا قولىڭا تۇسەدى، ال مەن اپايىمنىڭ بارلىق كىلتىن اكەلەمىن، سوسىن ءتۇن قاراڭعىسىندا ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ كورەمىز، مۇمكىن بىرەۋى اشىپ قالار. ءوزىڭ بەيقام بول، ۇندىلىك دجو كورىنىپ قالماسىن، ول قالاعا ورايىن تاۋىپ كەك الۋعا كەلەتىنىن ايتتى عوي. ەگەر كورە قالساڭ، سوڭىنان قالما؛ ەگەر ول الگى نومەرگە بارماسا، ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز ەمەس دەگەن ءسوز.
— قۇداي اقى، ونىڭ سوڭىنان جالعىز ەرگىم كەلمەيدى!
— ول دەگەن تۇندە بولادى، مۇمكىن، سەنى كورە قويماس؛ ال ەگەر كورگەن كۇندە دە ەشتەڭە ويلامايدى.
— جارايدى، ەگەر سونداي قاراڭعى بولسا عانا ونىڭ سوڭىنان ەرەمىن. بىلمەيمىن، بىلمەيمىن. كورەيىن.
— ەگەر ءتۇن وتە قاراڭعى بولسا، مەن بارارمىن، بۇعان سەنۋىڭە بولادى. ال ول كەك الۋدىڭ رەتى كەلمەسە، بىردەن اقشاعا بارادى.
— راس، راس، توم. مەن ونىڭ سوڭىنان ەرەمىن.
— مىنە، بۇل ناعىز شارۋا! گەك، بايقا، ۇياتقا قالدىرما، مەن باس تارتپايمىن.
جيىرما سەگىزىنشى تاراۋ
ۇندىلىك دجونىڭ ۇڭگىرىندە
سول كەشتە توم مەن گەك بارىنە ازىرلەندى. ولار كەشكى توعىزعا دەيىن تراكتيردىڭ ماڭىن تورلادى: بىرەۋى شەتكەرىرەك تۇرىپ، كوشەنى باقىلادى، ەكىنشىسى — تراكتيردىڭ ەسىگىن باقتى.
ۇقساس ادام كىرمەدى. ءتۇن قاراڭعى بولاتىن. توم، ەگەر قاراڭعى تۇسسە، گەك جۇگىرىپ كەلىپ مياۋلايدى، سوسىن ول كىلتتەردى الىپ، تەرەزەدەن شىعا سالادى. الايدا قاراڭعىلىق تۇسپەي قويدى! گەك تۇنگى ون ەكىگە دەيىن قاراۋىلدا تۇردى دا، قانتتان بوساعان بوس بوشكەگە جاتىپ ۇيقىعا كەتتى. ەكىنشى كۇنى دە بالالاردىڭ جولى بولمادى. سارسەنبى دە سولاي ءوتتى. ەسەسىنە بەيسەنبىدەگى ءتۇن قاراڭعى بولدى. توم اپايىنىڭ قاڭىلتىر شامىن الىپ، ونىڭ جارىعىن تۇسىرمەۋ ءۇشىن ورامالمەن بۇركەپ تەرەزەدەن ۋاقىتىندا ءتۇستى. ول گەك قونىپ شىققان بوشكەگە شامدى جاسىردى دا، ءوزى قاراۋىلعا تۇردى. ءتۇن ورتاسىنا ءبىر ساعات قالعاندا، تراكتيردىڭ ەسىكتەرى جابىلىپ، شامدارى ءسوندى. يسپاندىق كورىنبەدى. تۇيىق كوشەگە كىرگەن نە شىققان ەشكىم بولمادى. ءبارى ويداعىداي سەكىلدى.كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىلىق پەن ءولى تىنىشتىقتى ارا-تۇرا الىستان ەستىلەتىن كۇننىڭ كۇركىلى عانا ءبولىپ تۇر. توم شامدى الىپ، بوشكەنىڭ ىشىنە جاقتى، ورامالمەن جاقسىلاپ ورادى. ءسويتىپ ەكى باتىر ءتۇن جامىلىپ تراكتيرگە جاقىندادى. گەك ەسىكتەگى كۇزەتتە تۇر دا، توم سيپالاپ تۇيىق كوشەگە جەتتى. بۇدان كەيىن گەك تاۋدىڭ استىندا قالعانداي مازاسىزدانا كۇتتى. ول قارسى الدىنان شام جارق ەتسە ەكەن دەپ تىلەيدى؛ ارينە، بۇل قورقىپ ەدى، ءبىراق تومنىڭ ءتىرى ەكەنىنە كوزى جەتەر ەدى. توم قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ كەتكەلى بىرنەشە ساعات ءوتتى. شاماسى، ول تالىپ جاتقان بولار نەمەسە ءولدى مە ەكەن. مۇمكىن قورقىنىشتان ونىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن شىعار. قوبالجىعان گەك تۇيىق كوشەگە قالاي بارعانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى، ونىڭ كوز الدىنا نەشە ءتۇرلى قورقىنىشتى سۋرەتتەر كەلدى جانە مينۋت سايىن ءقازىر ونىڭ زارەسىن ۇشىراتىن بىردەڭە بولاتىنداي سەزىندى. ول ونسىز دا ارەڭ دەمالىپ، جۇرەگى مينۋت سايىن توقتاپ قالاتىنداي. كەنەت شام جارق ەتتى دە، توم قۇيىنداتىپ جانىنان ءوتتى.
— قاش! — دەپ ايقايلادى ول — قاش تەزىرەك!
قايتالاۋدىڭ قاجەتى بولمادى، ءبىر ايتقانىنىڭ ءوزى-اق جەتكىلىكتى ەدى. گەك قاڭباقتاي ۇشا جونەلدى. بالالار قالانىڭ ەكىنشى شەتىنەن ەسكى قاساپحانانىڭ جانىندا تۇرعان كولەڭكە قالقاعا جەتكەنشە توقتاماستان جۇگىردى. بۇلار كولەڭكەنىڭ استىنا كىرە بەرگەندە كۇن كۇركىرەپ، جاڭبىر قۇيىپ كەتتى، توم دەمىن ارەڭ الىپ:
— گەك، زارەم ۇشىپ كەتتى! كىلتتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇلىپقا سۇقتىم، اشىلمايدى؛ سونشالىق جاي ىستەگەن سەكىلدى ەدىم، زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى - تاسىرلاعان دىبىس شىقتى. قۇلىپ اشىلاتىن ەمەس. مەن نە ىستەپ جاتقانىمدى ءوزىم بىلمەي، ەسىكتى تارتىپ قالىپ ەم، اشىلىپ كەتتى! ءوزى اۋەلدەن اشىق ەكەن! ىشكە كىرە سالا شامدى وراعان ورامالدى السام...
— ءيا، ءيا، نە كوردىڭ، توم؟
— گەك، مەن ۇندىلىك دجونىڭ قولىن باسىپ كەتە جازدادىم!
— قوي، شىن با؟
— ءيا دەيمىن! ەدەندە ولگەن كىسىدەي تىرايىپ ۇيىقتاپ جاتىر، ەكى قولى ەكى جاقتا ءبىر كوزىنە وتكەندەگىدەي پلاستىر جاپسىرعان كۇيى.
— قۇدايىم-اي! سەن نە قىلدىڭ؟ ول وياندى ما؟
— جوق، ءتىپتى قيمىلداعان دا جوق، شاماسى ماس بولۋى كەرەك. ورامالدى الدىم دا ەسىكتەن قالاي شىققانىمدى بىلمەيمىن — الدى-ارتىما قاراماي زىتا جونەلدىم.
— مەن بولسام، ورامالدى الۋدى ۇمىتىپ كەتەر ەدىم.
— قالاي ۇمىتام؟ ورامالدى جوعالتسام، پوللي اپايىم تەرىمدى سىلىپ الادى.
— ايتشى، توم، ساندىقتى كوردىڭ بە؟
— گەك، جان-جاعىما قاراعان دا جوقپىن. ساندىقتى كورگەنىم جوق. كرەستى دە كورمەدىم. ۇندىلىك دجونىڭ قاسىندا ەدەندە جاتقان بوس شولمەك پەن قاڭىلتىر توستاعاننان باسقا ەشتەڭە دە كوزىمە تۇسكەن جوق؛ بولمەدە شاعىن ەكى بوشكە جانە كوپ بوتەلكە بولدى. كوردىڭ بە ول جەردىڭ تازا ەمەس ەكەنىن؟
— قالاي؟
— ۆيسكي بار جەر تازا ەمەس! مۇمكىن باسقا تراكتيرلەردە شاراپ ىشپەيتىندەر قوعامىنىڭ ۆيسكيدى تىعىپ ۇستايتىن وسىنداي بولمەلەرى بار شىعار، قالاي ويلايسىڭ؟
— شاماسى، سولاي شىعار. كىمنىڭ ويىنا كەلگەن. بىلەسىڭ بە، توم، ساندىقتى ۇرلايتىن مەزگىل وسى، ەگەر ۇندىلىك دجو ماس بولىپ جاتسا!
— بار ەندەشە، الىپ كور!
گەك شوشىپ كەتتى.
— وي، جوق، ولاي بولسا، قاجەتى جوق.
— مەن دە سولاي ويلايمىن. ۇندىلىك دجونىڭ جانىندا ءبىر بوتەلكە جاتىر، ال ول از. ەگەر ۆيسكيدەن بوساعان ءۇش بوتەلكە جاتسا، مەن بايقاپ كورەر ەدىم.
ولار ءۇنسىز ۇزاق ويلاندى، اقىرى توم ايتتى:
— گەك، تىڭدا، ۇندىلىك دجونىڭ ول جەردەن كەتكەنىنە كوزىمىز جەتكەنشە ەشتەڭە ىستەمەيمىز. وتە قورقىنىشتى. ەگەر ءبىز ءتۇن سايىن كۇزەتەتىن بولساق، ونىڭ كەتكەنىن مىندەتتى تۇردە كورەمىز دە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ساندىقتى الامىز.
— جارايدى. مەن بۇگىن تۇندە كۇزەتەمىن، باسقاسىنىڭ ءبارىن ءوزىڭ ىستەسەڭ، مەن ءتۇن سايىن قاراۋىلدا تۇرامىن.
— جاقسى، ىستەيمىن. ال ساعان گۋپەر-ستريتتىڭ بويىمەن ءبىر كۆارتال جۇگىرۋگە تۋرا كەلەدى، سوسىن مياۋلاي قوياسىڭ، ال ەگەر مەن ۇيىقتاپ جاتسام، ءبىر ۋىس توپىراقتى تەرەزەدەن لاقتىر، مەن ويانامىن.
— جارايدى، سولاي ىستەيمىن!
— ال، بىلاي، گەك: جاڭبىر باسىلدى، مەن ۇيگە كەتتىم. ەكى ساعاتتان كەيىن جارىق تۇسە باستايدى. سەن انا جاققا بار، ازىرشە باقىلاي تۇر.
— ايتتىم عوي كۇزەتەمىن دەپ، ياعني كۇزەتەمىن. ءتىپتى ءبىر جىل بويى كوشەدە تۇرسام دا. كۇندىز ۇيىقتايمىن، تۇندە كۇزەتەمىن.
— جارايدى ەندەشە. ال سەن قايدا ۇيىقتايسىڭ؟
— بەن رودجەرستىڭ پىشەن قوراسىندا. ول مەنى جىبەرەدى جانە ولاردا جۇمىس ىستەيتىن دجەك اعاي دا — نەگر. وعان سۋ كەرەك بولعاندا مەن وعان سۋ اكەلىپ بەرەمىن، ال ول وزىنەن اۋىسقان بىردەڭە بولسا، سۇراسام، ماعان بەرەدى. ول وتە جاقسى نەگر. باسقالار سەكىلدى نەگرلەردىڭ الدىندا تاناۋىمدى كوتەرمەگەسىن، ول مەنى جاقسى كورەدى. كەيدە ءتىپتى ونىمەن بىرگە تۇسكى تاماق ىشەمىن. سەن تەك ەشكىمگە ايتىپ جۇرمە. قارنىڭ اشقاندا اشەيىندە ويلاعىڭ كەلمەيتىن نارسەنى دە ىستەيسىڭ.
— ەگەر كۇندىز ماعان كەرەگىڭ بولماسا، ۇيقىڭدى قاندىرا بەر. بوسقا وياتپايمىن سەنى. ال ەگەر تۇندە ءبىر نارسەنى بايقادىڭ با — ماعان جۇگىرىپ كەل دە مياۋلا.
جيىرما توعىزىنشى تاراۋ
گەك جەسىر ايەل دۋگلاستى قۇتقارادى
جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ تومنىڭ ەستىگەنى قۋانىشتى حابار بولدى: سوت تەچەردىڭ وتباسى قالاعا كەلىپتى. قازىنا دا، ۇندىلىك دجو دا بىلاي قالىپ، ونىڭ بارلىق ويى بەككيگە اۋىستى. توم جان ۇشىرىپ وعان جۇگىردى، كلاستاستارىمەن "قۇتقارعىش تاياق" سەكىلدى بىرنەشە ويىنداردى ابدەن شارشاپ قۇلاعانشا وينادى. بۇل كۇن سونداي كوڭىلدى ءوتتى. بەككي اقىر اياعىندا اناسىنان كوپتەن ايتىپ جۇرگەن كەشتى ەرتەڭ ۇيىمداستىرۋدى سۇراپ ەدى، اناسى كەلىستى. قىزدىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى، توم دا ودان كەم قۋانبادى. شاقىرۋ بيلەتتەرى كەشكە دەيىن تاراتىلدى، قالانىڭ راحات بولادى دەپ دامەتكەن بالالارىنىڭ ءبارى ەرتەڭگى كەشكە دايىندالا باستادى. تومنىڭ تولقىعانى سونداي، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ۇيىقتاي المادى: ول گەك قاشان مياۋلايدى دەپ ۇمىتتەنە كۇتتى جانە ەرتەڭ كەش ۇستىندە قازىنانى كورسەتىپ بەككيدى جانە ونىڭ قوناقتارىن تاڭعالدىرام دەپ ويلادى. الايدا بۇل ءتۇنى ەشقانداي وقيعا بولمادى. اقىرىندا تاڭ اتتى، ساعات ونعا جاقىن با، جوق، ون بىرگە تاياۋ ما كوڭىلدى توپ ءارى قاراي سول جەردەن كەتۋ ءۇشىن سوت تەچەردىڭ ۇيىنە جينالدى. ول جىلدارى بالالاردىڭ ويىن-ساۋىعىنا كەسەل كەلتىرمەۋ ءۇشىن ۇلكەندەردىڭ ونداي كەشتەرگە باراتىن ادەتى جوق ەدى. بالالار ون جەتى-ون سەگىزدەگى ەكى-ۇش قىز بەن ولاردان ەرەسەكتەۋ جاس جىگىتتەردىڭ قامقورلىعىندا ءقاۋىپسىز بولادى دەپ ەسەپتەلەتىن. مۇنداي كەشتەردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ەسكى پاروحود جالداپ الىناتىن دا، كەشىكپەي كوڭىلدى توپ سەبەت تولى تاماقتارىن الىپ قالانىڭ ورتالىق كوشەسىمەن وتەتىن. سيد سىرقاتتانىپ قالدى، سوندىقتان ونىڭ بارماۋىنا تۋرا كەلدى؛ مەري ونى كۇتۋ ءۇشىن ۇيدە قالدى. قوشتاساردا تەچەر حانىم: — سەندەر وتە كەش كەلەتىن شىعارسىڭدار. مۇمكىن، سەن كەمەجايعا جاقىن تۇراتىن قىزداردىڭ بىرەۋىنىڭ ۇيىنە قونا سالارسىڭ، — دەدى بەككيگە.
— سيۋزي گارپەردىڭ ۇيىنە قونۋىما بولا ما؟
— وتە جاقسى. ءوزىڭدى دۇرىس ۇستا، اقىلدى بول.
ولار كوشەگە شىققاسىن:
— بىلەسىڭ بە، بەككي، نە ىستەيتىنىمىزدى؟ دجو گارپەردىڭ ۇيىنە بارعانشا، ءبىز تاۋعا كوتەرىلىپ، دۋگلاس جەسىردىڭ ۇيىنە بارامىز. وندا بالقايماق بولادى كۇندە جانە قانداي كوپ بولادى! ول بىزگە قۋانىپ قالادى.
— وي، كوڭىلدى بولادى عوي وندا!
بەككي ءسال ويلاندى دا:
— ال انامدى قايتەمىن؟ — دەدى.
— ول قايدان بىلەدى؟
قىز:
— مەنىڭشە، بۇل جاقسى ەمەس، — دەدى ءسال ويلانعاننان كەيىن باتىلسىزداۋ سويلەپ.
— وي، وندا تۇرعان نە بار! اناڭ بىلمەيدى، سوندا جامان بولاتىن نە؟ ايتەۋىر سەنىڭ اماندىعىڭ عوي وعان كەرەگى، مەنىڭشە، ونىڭ ءوزى دە رۇقسات ەتكەن بولار ەدى، تەك ويىنا كەلمەدى عوي. ارينە، رۇقسات ەتەر ەدى!
جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ تاتتىگە تولى داستارقانى جايلى تومنىڭ اڭگىمەسى اسەرسىز بولمادى. وسى كەش تۋرالى ءتىرى جانعا ايتپاۋعا ۋادەلەستى. كەنەت تومنىڭ باسىنا ەگەر وسى تۇندە گەك بۇعان حابار بەرسە نە ىستەدىم دەگەن وي ساپ ەتتى. الداعى راحاتتىڭ ءلاززاتىن بۇزىپ جىبەرەتىن الگى وي تومنىڭ كوڭىلىن تولقىتتى. سوندا دا ول دۋگلاس اپايدىڭ ۇيىندەگى كوڭىلدى وتىرىستى الماستىراتىن ەشتەڭە جوق دەپ ويلادى. كەشە گەك بەلگى بەرمەدى، ەندەشە بۇگىن دە بەرمەيدى. ول بۇگىن اقشا تولى ساندىق تۋرالى ويلاماۋعا بەل بايلادى. قالادان ءۇش ميلدەي تومەنگى جاقتا پاروحود ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، جاعاعا توقتادى. توپ بالا جاعاعا ءتۇسىپ، كەشىكپەي ورمان دا، تاۋ بوكتەرى دە كۇلكى مەن ايقاي-شۋعا تولدى. ويىننىڭ ءبارىن تاۋىسقان ابدەن قىزىپ العان ەركەلەر قارىندارى شۇرقىراپ تۇراققا جينالدى دا، نەشە ءتۇرلى تاعامعا باس قويدى. تاماقتان كەيىن ەمەننىڭ تۇبىنە جينالعان ولار اڭگىمە سوعىپ، دەمالدى. كەنەت بىرەۋ:
— ۇڭگىرگە باراتىندارىڭ بار ما؟ — دەپ ايقايلادى.
ءبارىنىڭ بارعىسى كەلەدى ەكەن. مايشام الىپ ءبارى جاپىرلاي جارىسىپ، تاۋعا ورمەلەي باستادى. ۇڭگىرگە كىرەتىن جەر كادىمگىدەي بيىكتە، تاۋدىڭ جارتىسىندا ەكەن جانە "ا" ارپىنە ۇقسايدى. زىلدەي ەمەن ەسىك ەشقاشان جابىلعان ەمەس. ىشكى جاعىندا شاعىنداۋ ۇڭگىر بار، ادەتتە ۇيدەگى ەدەننىڭ استىندا بولاتىن جەرتولە سەكىلدى سالقىن، قابىرعالارى وتە بەرىك اكتەن قالانعان جانە بەتى شىم-شىمداپ شىعاتىن تەر سياقتى ىلعال تامشىعا تولى. تاس قاراڭعى وسى جەردە تۇرىپ، كۇن شۋاعىنا مالىنعان جاسىل اڭعارعا قاراۋ ءارى قىزىق، ءارى قۇپيا سىر بارداي. كەشىكپەي العاشقى تاڭىرقاۋ سەيىلىپ، ادەتتەگى بالالىق ەركەلىك باستالدى. بىرەۋى مايشامدى تۇتاتا قالسا، قالعان بالالاردىڭ ءبارى وعان جابىلا باستايدى: ول قانشاما قورعانعانمەن شابۋىلشىلار مايشامدى ونىڭ قولىنان قاعىپ تۇسىرەدى نەمەسە ءوشىرىپ تاستايدى، سوسىن تاعى ايقاي-شۋ، كۇلكى باستالادى. دۇنيەدە ءبارى دە تۇبىندە بىتەدى. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىركەسكەن توپ تىك جارتاسپەن باستى ۇڭگىردەن تومەن تۇسە باستادى، جىپىلىقتاعان شامدار قاتارىنىڭ كومەسكى جارىعى تاس قابىرعالاردى توبەسىنە دەيىن كومەسكى كورسەتىپ تۇر. ۇڭگىردىڭ توبەسى شامامەن الپىس ميلدەي بيىكتىكتە ەكەن. ەڭ ۇلكەن ۇڭگىردىڭ ەنى سەگىز نەمەسە ون فۋت شاماسىندا. اياق باسقان سايىن باستى ۇڭگىردىڭ ەكى جاعىندا دا بيىك قابىرعالى، ءبىراق ەنى جىڭىشكە ۇڭگىرلەر كورىندى. ماك-دۋگالدىڭ ۇڭگىرى ناعىز لابيرينت ەكەن: يرەلەڭدەگەن ۇزىن-شۇباق دالىزدەردىڭ شەت-شەگى كورىنبەيدى. كۇنىمەن، تۇنىمەن ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن ۇڭگىرلەر مەن بىتىسقان قابىرعالاردىڭ اراسىمەن قانشا جۇرسەڭ دە، ۇڭگىردەن شىعاتىن ەسىكتى تابا المايسىڭ — جۇمباق لابيرينتتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعا بەرەدى دەيدى ايتقىشتار. ۇڭگىردىڭ باس-اياعىن ەشكىم بىلمەيدى. جاستاردىڭ كوبى ۇڭگىردىڭ تەك جارتىسىن عانا كورگەن، ادەتتە ودان ارمەن قاراي ەشكىم بارمايدى. توم سويەر دە ۇڭگىردى باسقالاردان ارتىق بىلمەيتىن.
بارلىعى نەگىزگى ۇلكەن ۇڭگىرمەن تورتتەن ءۇش ميلدەي بىرگە ءجۇردى دە، سوسىن جان-جاقتاعى شاعىن ۇڭگىرلەرگە توپ-توپ بولىپ نەمەسە ەكى-ەكىدەن ءبولىنىپ قاراڭعى قالتارىستارعا تىعىلىپ، سوسىن ويدا جوق بۇرىشتان اتىپ شىعىپ ءبىرىن-بىرى قورقىتىپ وينادى. ءتىپتى ۇڭگىردىڭ بارىنە تانىس جەرلەرىنىڭ وزىندە اداسىپ قالۋعا ابدەن بولادى.
بالالاردىڭ توبى بىرىنەن سوڭ ءبىرى باستان-اياق شامداعى شوشقانىڭ مايىنىڭ ءيىسى شىققان دەنەلەرى بالشىق-بالشىق بولىپ، ۇڭگىردە وتكىزگەن كۇنگە ريزا كوڭىلمەن شىعاتىن جەرگە جاپىرلاي ۇمتىلدى. تەك سوندا عانا ولار كۇننىڭ كەشكىرىپ قالعانىن كورىپ، ۋاقىتتىڭ تەز وتكەنىنە تاڭدانىستى. پاروحود جارتى ساعات بويى ايقايلاپ شاقىرىپ تۇر. الايدا جۇرتتىڭ ءبارى عاجاپ وقيعالاردى باستان كەشىرگەن رومانتيكالىق كۇننىڭ اياقتالا باستاعانىنا ريزا. شاعىن پاروحود ءوزىنىڭ شۋلاعان جۇگىنەن وزەننىڭ ورتاسىنا جەتكەندە، كاپيتاننان باسقا ەشكىم دە وتكەن ۋاقىتقا وكىنگەن جوق.
پاروحود وتتارى جارقىراپ كەمەجايدىڭ جانىنان وتكەن كەزدە گەك قاراۋىلدا تۇر ەدى. ول ەشقانداي ايقاي-شۋدى ەستىگەن جوق، ويتكەنى شارشاعان ادامدار سەكىلدى جاستار جۋاسىپ تىنىشتالا باستاعان. اۋەلى گەك بۇل نە پاروحود كەمەجايعا توقتاماي بارا جاتقان دەپ ويلادى دا، سوسىن ول تۋرالى ەسىنە دە الماي ءوزىنىڭ شارۋاسىمەن بولدى. ءتۇن بىرتە-بىرتە قاراڭعىلاپ اسپاندى بۇلت جايلاي باستادى. ساعات ون بولدى، دوڭگەلەكتەردىڭ دىبىسى باسىلىپ، ءار جەردەگى وتتار دا سيرەدى، كوشەلەردە جۇرگەندەر دە كەزدەسپەدى. شاعىن قالا كىشكەنتاي كۇزەتشىنى ەلەستەر مەن تىنىشتىققا قالدىرىپ ۇيقىعا كەتتى. ون ءبىر بولدى، تراكتيردىڭ وتتارى دا ءسوندى، اينالا تۇگەلدەي قاراڭعىلىققا كومىلدى. گەك وتە ۇزاق كۇتتى، ءبىراق ەشتەڭە بولعان جوق. ول تولقي باستادى. ەندى كۇتۋ كەرەك پە؟ سودان بىردەمە پايدا بولا ما؟ الدە ءبارىن قويىپ، توسەككە باس قويۋ كەرەك پە؟
كەنەت ول ءبىر دىبىس ەستىدى دە، سەكەم الدى. ول كىرپىش قويمانىڭ ارت جاعىنا جۇگىردى. ءبىر مينۋت وتكەندە ونىڭ جانىنان ەكى ادام ءوتتى جانە مۇنى قاعىپ كەتە جازدادى، بىرەۋىنىڭ قولتىعىندا ءبىر نارسە بار. ساندىق شىعار! ياعني ولار قازىنانى باسقا جەرگە جاسىرعىلارى كەلدى. تومدى شاقىرۋ كەرەك پە؟ بۇل اقىماقتىق بولار ەدى — ولار ساندىقتى الىپ تايىپ تۇرادى، سوسىن اتتارىن ۇمىتاسىڭ. ەڭ دۇرىسى — ولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، قايدا باراتىندارىن ءبىلىپ الۋ، قاراڭعىدا ولار مۇنى بايقاي قويماس. وزىمەن ءوزى ويلانىپ-تولعانىپ، گەك بۇرىشتان شىعا كەلدى دە، مىسىققا ۇقساپ جاسىرىنىپ قاڭعىباستاردىڭ سوڭىنان ەردى. ول جالاڭاياق كۇيدە ولاردان اداسىپ قالماستاي قاشىقتىقتا كەلە جاتىر. ولار جاعا جاقتاعى كوشەنى بويلاپ ءۇش كۆارتالداي ءجۇردى دە، سوسىن سولعا بۇرىلدى. اۋەلى ولار تۋرا ءجۇردى، سوسىن كارديف تاۋىنا قاراي بۇرىلدى دا، سوقپاققا جەتە بەرە تاۋعا كوتەرىلە باستادى. ولار توقتاماستان ءجۇرىپ وتىرىپ جار باسىنداعى ۆالليلىك شالدىڭ ءۇيىنىڭ جانىنان ءوتتى جانە جوعارى ورمەلەي بەردى. "جارايدى، — دەپ ويلادى گەك، — ولار ساندىقتى ەسكى تاس قورعانعا كومگىلەرى كەلگەن". ءبىراق قاڭعىباستار ول ماڭعا دا كىدىرمەدى. ولار ءارى قاراي شىڭنىڭ باسىنا ورلەپ بارادى. كەنەت ەكى بيىك اعاشتىڭ اراسىنداعى جىڭىشكە سوقپاققا بۇرىلدى دا، قاراڭعىعا سۇڭگىپ كەتىستى. گەك اياعىن تەزىرەك الىپ ولاردى قۋىپ كەلەدى، ءبىراق ولار مۇنى كورگەن جوق. ول اۋەلى جۇگىردى، سوسىن ەكى قاڭعىباستىڭ ۇستىنەن تۇسىرەمىن دەپ ءجۇرىسىن باسەڭدەتتى، تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن ءسال توقتاپ، تىڭ تىڭدادى، ءوز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن وزگە دىبىس جوق. ۇكىنىڭ ۇھلەگەنى ەستىلدى تاۋ جاقتان — جامان بەلگى. ءبىراق اياق باسقان دىبىس ەستىلمەدى. قۇدايىم-اي، ءبارى وسىمەن بىتكەنى مە؟ ول شەگىرتكەنى باسايىن دەپ ىڭعايلانا بەرىپ ەدى، وزىنەن ءۇش-تورت قادام جەردەن بىرەۋدىڭ جوتەلگەنى ەستىلدى.
گەكتىڭ جۇرەگى كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتە جازدادى، ءبىراق قورقىنىشىن نوقتالاپ، تۇرعان جەرىندە قاتتى دا قالدى، بەزگەك قىسقانداي، دەنەسى قالتىراپ، ءالى كەتكەنى سونداي جەرگە قۇلاپ كەتەر مە ەكەنمىن دەپ قورىقتى. ول ءوزىنىڭ قاي جەردە تۇرعانىن ءبىلدى: جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ ءۇيىن قورشاعان الاسا اعاشتاردىڭ ماڭىندا، ۇيگە كىرەتىن جەردەن بەس قادام جەردە عانا. "جارايدى، — دەپ ويلادى ول، — مەيلى وسىندا كومە بەرسىن؛ كەيىن تاۋىپ الۋ قيىنعا تۇسپەيدى".
جاي سويلەگەن ۇندىلىك دجونىڭ داۋىسى ەستىلدى:
— شايتان السىن سول قاتىندى! مۇمكىن ۇيىندە قوناق بار شىعار؟ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن شام جانىپ تۇر.
— مەن ەشتەڭە كورىپ وتىرعانىم جوق.
مۇنى ايتقان ەسكى ۇيدەن شىققان جالبا-جۇلبا كيىمى بار قاڭعىباس. گەكتىڭ جۇرەگى مۇزداي بولىپ كەتتى: ءا-ا، دجونىڭ كىمنەن كەك العىسى كەلىپ جۇرگەنى بەلگىلى بولدى. گەككە العاش كەلگەن وي قاشىپ كەتۋ بولدى. ءبىراق سول بويدا جەسىر ايەل دۋگلاس اپايدىڭ گەككە ىلعي مەيىرىمدى بولعانى ەسىنە ءتۇستى، ال مىنا وڭباعاندار ونى ولتىرگىسى كەلىپ ءجۇر. گەك دۋگلاس اپايعا ەسكەرتۋگە ءوزىنىڭ باتىلى جەتپەيتىنىنە وكىندى، وعان ەسكەرتە المايدى، سەبەبى مىنالار مۇنى كورەدى دە ۇستاپ الادى. وسى ويلار ۇندىلىك دجومەن ەكىنشى قاڭعىباستىڭ اڭگىمەسى اراسىندا گەكتىڭ باسىنا كەلدى.
— ساعان بۇتالار كورسەتپەي تۇر. مىنا جاقتان قارا. ەندى كوردىڭ بە؟ — دەدى ۇندىلىك دجو.
— ءيا. ارينە، قوناقتار بار. سەن بۇل ءىستى تاستا!
— ەگەر مەن بۇل جاقتان ءبىرجولا كەتەيىن دەپ وتىرسام قالاي تاستايمىن؟ وسىدان باسقا ىڭعايلى ءسات بولمايتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ باس تارتام با! مەن ساعان تاعى دا ايتامىن: ول ايەلدىڭ اقشاسىنا تۇكىردىم، سەن الا بەر. ال ونىڭ كۇيەۋى قانشا رەت ماعان تىنىم بەرمەدى جانە ءبىر رەت ەمەس؛ مەنى قاڭعىباس قايىرشى رەتىندە وتىرعىزىپ قويدى عوي، سوت كەزىندە ونىمەن قويماي، مەنى كوشەدە تۇرمەنىڭ الدىندا نەگر دەپ شىبىقپەن وسقىلاتىپ جازالادى ەمەس پە! بۇكىل قالا كوردى! شىبىقپەن! سەن ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ با؟ ول مەنەن سۇمدىعىن اسىردى دا، ءولدى. ەسەسىنە ءوشىمدى ايەلىنەن الام.
— ونى ولتىرمە! كەرەگى جوق!
— ولتىرمە؟ كىم ولتىرەم دەپ وتىر؟ كۇيەۋى ءتىرى بولسا، ولتىرەر ەدىم، ال ايەلىن ءولتىرۋ ويىمدا جوق. ايەلدەن ءوش العاندا ولتىرمەيدى - ونىڭ تۇككە كەرەگى جوق! ونىڭ تاناۋىن كەسەدى، شوشقاعا ۇقساتىپ قۇلاعىن قىرقىپ الادى، سولاي ۇسقىنىن كەتىرەدى!
— قۇداي ساقتاسىن، بۇل دەگەن...
— سەنەن سۇراپ وتىرعان ەشكىم جوق! امان تۇرعاندا ءۇنىڭدى شىعارما! مەن ول ايەلدى كەرەۋەتكە بايلايمىن. ەگەر قانسىراپ ولسە، وندا مەنىڭ شارۋام جوق. جىلامايمىن. ال، دوستىم، سەنى نەگە قاسىما ەرتتىم، مەن جالعىز ءبارىن ۇلگەرە المايتىن بولعاسىن. سەن ماعان كومەكتەسەسىڭ. ەگەر سىرعاناپ كەتسەڭ، ولتىرەمىن! ءتۇسىندىڭ بە؟ ال سەنى ولتىرۋگە تۋرا كەلسە، قاتىننىڭ دا شارۋاسىن بىتىرە سالام - سوندا بۇل كىمنىڭ جۇمىسى ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.
— قايتەمىز، بۇدان باسقا امال جوق بولسا، كەتتىك. تەزىرەك بولعانى دۇرىس. تۇلا بويىم دىرىلدەپ تۇر.
— ءقازىر؟ ال، قوناقتار شە؟ سەن مەنى كورسەتۋشى بولما، ساعان سەنىڭكىرەمەي تۇرمىن.
بۇدان كەيىن ۇنسىزدىك بولاتىنىن گەك ءتۇسىندى جانە ول ۇنسىزدىك باعانادان بەرگى ءولتىرۋ جايلى اڭگىمەدەن قورقىنىشتىراق، ول دەمىن ىشىنە تارتىپ كەرى قاراي اتتادى؛ وڭعا نە سولعا قۇلاپ كەتەم بە دەپ قورىقتى دا ەكىنشى اياعىن قوزعادى. ول تاعى ءبىر قادام كەرى قاراي باستى، سوسىن تاعى، تاعى... كەنەت اياعىنىڭ استىندا بۇتاق سىنىپ كەتتى. تىنىسى توقتاپ قالدى، تىڭ تىڭداپ ەدى - دىبىس جوق مەڭىرەۋ تىنىشتىق. گەكتىڭ قۋانىشىندا شەك بولمادى. ول ەكى بۇتاقتىڭ اراسىمەن كورابلگە ۇقساپ بۇرىلدى دا، ارمەن قاراي جولعا شىققاسىن ءوزىن ەركىن سەزىنىپ تابانىن جالتىراتىپ جۇگىرە جونەلدى. ول قۇيىنداتىپ ۆالليلىك شالدىڭ فەرماسىنا جەتكەنشە جۇگىردى. قاقپانى قاتتى ۇرعانى سونداي، شال مەن ونىڭ ەڭگەزەردەي ەكى ۇلى تەرەزەدەن باستارىن شىعارىپ قارادى.
— نە تارسىل-گۇرسىل؟ كىم ەسىك سوققان؟ نە كەرەك؟
— تەزىرەك كىرگىزىڭىزشى! ءبارىن ايتامىن!
— ال سەن كىمسىڭ؟
— گەكلبەرري فينن! تەزىرەك اشىڭىزشى!
— گەكلبەرري فينن! ەسىكتى شالقاسىنان اشاتىنداي بۇل بەلگىلى تۇلعا ەمەس قوي! دەگەنمەن ونى كىرگىزىڭدەر، ەستيىك نە بولىپ قالعانىن!
— تەك مۇنى ايتقان مەن ەكەنىمدى ەشكىمگە ايتا كورمەڭىزدەر! — ەسىكتەن كىرگەندەگى گەكتىڭ العاشقى ءسوزى وسى بولدى.
— قۇداي ءۇشىن، ايتپەسە مەنى ولتىرەدى! جەسىر ايەل ىلعي ماعان جانى اشيتىن ەدى عوي، مەن ءبارىن ايتىپ بەرەم، ەگەر مەنى كورسەتپەۋگە ۋادە بەرسەڭىزدەر. — قۇداي اقى ءبىر نارسە بار، ول بوسقا ايتىپ تۇرعان جوق، — دەدى شال. — ايتا بەر، سەنى ەشكىم دە ۇستاپ بەرمەيدى، جىگىتىم.
ءۇش مينۋتتان كەيىن شال ۇلدارىمەن قارۋ-جاراقتارىن الىپ تاۋعا بەتتەدى، كەشىكپەي جولدىڭ باستالار جەرىندە تۇرعان سۋماح اتتى اعاشتىڭ بۇتالارىنىڭ اراسىندا قولدارىنا مىلتىقتارىن الىپ ءازىر تۇردى.
گەك ولاردىڭ سوڭىنان ءارى قاراي ەرمەي، ۇلكەن تاستىڭ ارتىنا تىعىلىپ، تىڭ تىڭدادى. ءقاۋىپتى ۇنسىزدىك ۇزاققا سوزىلدى، سوسىن كەنەت مىلتىقتار گۇرسىلدەپ، ايقاي باستالدى.
گەك ارعى جاعىن كۇتكەن جوق. ول تاستىڭ ارتىنان اتىپ شىقتى دا، تاۋدىڭ ەتەگىنە قاراي زىمىراپ قاشا جونەلدى.
وتىزىنشى تاراۋ
توم مەن بەككي ۇڭگىردە
جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ جەرگە جارىق تۇسە باستاعاندا، گەك تاۋعا ورمەلەپ شىعىپ ۆالليلىك شالدىڭ ەپپەن ەسىگىن قاقتى. ءبارى ۇيىقتاپ جاتىر، ءبىراق وتكەن تۇنگى مازاسىزدىقتان كەيىن ۇيقى دا سەرگەك ەدى. تەرەزەدەن ايقايلادى:
— كىم بۇل؟
قورقىپ كەتكەن گەكتىڭ داۋىسى ارەڭ شىعىپ:
— مەنى كىرگىزىڭىزشى! بۇل مەن، گەك فينن.
— بۇل ەسىم ايتىلعاندا، مەنىڭ ەسىگىم ءارقاشان تۇندە دە، كۇندىز دە شالقاسىنان اشىلادى. كىر، اينالايىن، ءوز ۇيىڭدە وتىرعانداي سەزىن.
ۇيسىز-كۇيسىز بالا مىنانداي سوزدەردى ومىرىندە ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇر، ءومىر بويى مۇنداي جىلى ءسوزدى وعان ەشكىم ايتقان ەمەس. بۇرىن ءوز ۇيىڭدە وتىرعانداي سەزىن دەپ ءبىر دە بىرەۋ تورىنە شاقىرماپ ەدى.
ەسىك تەز اشىلدى دا، گەك كىردى. ونى وتىرعىزىپ، شال تەزدەتىپ كيىنە باستادى.
— ال، بالام، سەنىڭ ابدەن قارنىڭ اشقان شىعار، سوندىقتان كۇن شىققان بويدا ىپ-ىستىق تاڭعى تاماق الدىڭا كەلەدى! ال، ءبىز ۇلدارىممەن سەنى كەشە كەلەدى دەپ كۇتىپ، وسىندا قوناتىن شىعار دەپ ەدىك.
— مەن قاتتى قورىققانىم سونداي، — دەدى گەك، — قاشىپ كەتتىم. مىلتىقتار اتقىلاي باستاعاندا، مەن زىتىپ وتىردىم، ءتىپتى ءۇش ميل بويى دەمالماستان جۇگىردىم. ال، بۇگىن كەلگەنىم، نە بولعانىن بىلگىم كەلىپ ەدى؛ تاڭ اتا كەلگەن سەبەبىم، انا الباستىلارعا ولار ءتىپتى ءولى بولسا دا، تاپ بولام با دەپ قورىقتىم!
— ءاي، بەيشارا بالا! سەن تۇندە ابدەن شارشاعان سياقتىسىڭ، — مىنە، ساعان كەرەۋەت، تاماق ىشكەسىن جاتىپ دەمال. جوق، ولار ولگەن جوق، وكىنىشكە وراي. سەنىڭ سوزىڭنەن ءبىز ولاردى قايدان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن بىلدىك؛ اياعىمىزدى ۇشىنان باسىپ ولاردان ون شاقتى قادامداي جەرگە جاسىرىندىق؛ ال جول بويى كور اناداعى سەكىلدى تاسقاراڭعى. كەنەت مەن تۇكىرىپ قالعانىم! ءوزىمدى ۇستاي السامشى! مەنىڭ داۋىسىمدى ەستىگەسىن، انا وڭباعاندار جىبىرلاپ بۇتانىڭ اراسىنا كىرىپ جوق بولدى. مەن: "اتىڭدار!" — دەپ ايقايلادىم، ءوزىم ولار كەتكەن جاقتى كوزدەپ جاتىرمىن. بالالار دا اتقىلادى. الايدا جەكسۇرىندار قاشىپ ۇلگەردى، ال ءبىز ورماننىڭ ىشىمەن قۋدىق. بىرەۋىنە دە وق تيمەگەن سەكىلدى. ولار دا بىر-بىردەن وق اتتى، بىزگە دە تيگەن جوق. اياقتارىنىڭ دىبىسى باسىلۋى مۇڭ ەكەن، ءبىز جۇگىرىپ وتىرىپ تاۋدان ءتۇسىپ، پوليسەيلەردى وياتتىق. ولار وتريادتى جيناپ وزەن بويىمەن ىزدەۋگە كەتتى، ال جارىق تۇسىسىمەن شەريف ءوز ادامدارىمەن ورماندى تۇگەل ارالايدى. مەنىڭ ۇلدارىم دا بارادى. سول وڭباعانداردىڭ ءتۇر-تۇسى قانداي ەكەنىن بىلسەك، بىزگە كوپ كومەك بولار ەدى. سەن دە تۇندە قاراماعان شىعارسىڭ؟
— جوق، مەن ولاردى قالادا كورىپ، سوڭدارىنان ەردىم.
— مىنە، تاماشا! ۇسقىندارىن ايتىپ بەرشى، اينالايىن بالاقايىم!
— بىرەۋى — ساقاۋ-ساڭىراۋ يسپاندىق، ونى قالادا بىر-ەكى رەت كورگەنبىز، ال، ەكىنشىسى — قايىرشى، ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، بەت كەلبەتى قورقىنىشتى.
— جەتەدى، اينالايىن، بۇلاردى ءبىز بىلەمىز! مەن ءوزىم ورمان ىشىندە دۋگلاستىڭ ءۇيىنىڭ ماڭىنان كورگەم، سوندا ولار مەنەن قاشىپ كەتكەن. ال، بالالار، سەندەر بارىڭدار، شەريفكە ءبارىن ايتىڭدار، تاماقتى كەيىن ىشەرسىڭدەر!
شالدىڭ ۇلدارى سول بويدا كەتتى. گەك ۇشىپ تۇرا كەلىپ، ولاردىڭ سوڭىنان ەسىككە جۇگىردى.
— قۇداي ءۇشىن، ولاردى كورسەتكەن مەن ەكەنىمدى ايتا كورمەڭدەرشى! قۇداي ءۇشىن!
— جارايدى، گەك، ەگەر سەن سولاي ۇيعارساڭ، ال، شىنىندا بۇل ساعان قۇرمەت اكەلەدى عوي.
— وي، جوق، جوق! قۇداي اقى، كەرەك ەمەس!
جاستار كەتكەسىن ۆالليلىك شال:
— ولار ەشكىمگە ايتپايدى، مەن دە تىسىمنەن شىعارمايمىن. ال سەن نەگە باسقالار بىلمەسىن دەيسىڭ؟ — دەدى.
گەك تۇسىندىرگىسى كەلمەدى، تەك ولاردىڭ بىرەۋى تۋرالى بۇل كوپ جايلاردى بىلەدى، ەگەر ول مۇنى بىلسە، گەكتى، ءسوز جوق، ولتىرەدى.
شال ۇندەمەۋگە تاعى ۋادە بەردى دە، تاعى سۇرادى:
— ال سەن نەگە ولاردىڭ سوڭىنان ەردىڭ؟ ولار ساعان كۇدىكتى ادامدار بوپ كورىندى مە؟
گەك نانىمدى سەبەبىن ايتۋعا تىرىسىپ، ءسال ۇندەمەي قالدى. سوسىن:
— سىزگە قالاي ايتسام ەكەن، مەن ءوزىم دە سولار سەكىلدى قاڭعىباسپىن عوي، — ايتەۋىر كوپ جۇرت سولاي ويلايدى، مەن ولارعا وكپەلەمەيمىن، كەيدە سول ءۇشىن ءتۇنى بويى ۇيىقتاي المايتىن كەزدەرىم بولادى، باسقاشا ءومىردى قالاي باستاسام دەپ ويلايمىن. وتكەن تۇندە دە سولاي بولدى. ۇيقىم كەلمەدى ءتۇن ورتاسىندا كوشەدە ءجۇردىم، ويلاپ-ويلاپ اقىرى تراكتيردىڭ قاسىنداعى ەسكى كىرپىش قويماعا جەتتىم دە، قابىرعاعا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردىم تاعى ويلانايىن دەپ. سول جەردە الگى ەكەۋى قولتىقتارىنا بىردەڭەنى قىسىپ العان جانىمنان وتە بەردى "ۇرلاپ العاندارى بولار"، — دەپ ويلادىم. ولاردىڭ بىرەۋى شىلىم شەكتى، ەكىنشىسى ودان وتتىق سۇرادى، ولار ءدال مەنىڭ قارسى الدىما توقتاپ ەدى، سيگاردىڭ وتى ولاردىڭ بەتىنە ءتۇستى، مەن تاني كەتتىم، كوزىنە قارا جابىستىرعان ۇزىن بويلىسى — ساقاۋ-ساڭىراۋ يسپاندىق تا، ال ەكىنشىسى جالبا-جۇلبا كيىم كيگەن بىرەۋ.
— سەن سوندا قاراڭعىدا كيىمىن قالاي كوردىڭ؟
گەك ءسال شاتاسىپ قالدى. سوسىن اڭگىمەسىن جالعاستىردى.
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر كوردىم.
— سوسىن ولار ءارى قاراي كەتتى دە، سەن سوڭدارىنان ەردىڭ؟
— ءيا، مەن ەردىم. ولاردىڭ نە ىستەگىلەرى كەلىپ جۇرگەندەرىن بىلگىم كەلدى، — ناعىز ۇرىلار سەكىلدى كورىندى. مەن ولاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، جەسىر ايەلدىڭ شارباعىنا شەيىن باردىم، قاراڭعىدا جاسىرىنىپ تۇردىم دا اڭگىمەلەرىن ەستىدىم. جىرتىق كيىمدىسى جەسىر ايەلدى قورعادى، ال يسپاندىق ونىڭ بەت-اۋزىن كەسكىلەيمىن دەپ انت ەتتى — ايتتىم عوي سىزگە...
— قالاي؟ ساقاۋ-ساڭىراۋ وسىلاي سويلەدى مە؟
گەك تاعى قاتەلىك جاسادى. يسپاندىقتىڭ كىم ەكەنىن شال ءبىلىپ قالماۋى ءۇشىن قانشاما تىرىسقانمەن ءتىلى قۇرعىر كونبەدى. ول جالتارىپ كورىپ ەدى، شال بۇدان كوزىن الماي قادالدى، گەك ودان سايىن كەلىستىرە الماپ ەدى، شال ايتتى:
— قاراعىم، سەن مەنەن قورىقپا. مەن ساعان ەشقانداي جاماندىق جاسامايمىن. كەرىسىنشە، سەنى قورعايمىن. ول يسپاندىق ءتىپتى دە ساقاۋ نە ساڭىراۋ ەمەس، سەن ءوزىڭ ءسوز اراسىندا ايتىپ قالدىڭ، ونى تۇزەي المايمىز. سەن سول يسپاندىق تۋرالى ءبىر جايلاردى بىلەسىڭ جانە ونى جاسىرعىڭ كەلەدى. سەن بەكەر سەنبەيسىڭ ماعان. قانداي ءىس، سەن ايت، مەن سەنى كورسەتپەيمىن.
گەك ءبىر مينۋتتاي شالدىڭ ادال كوزدەرىنە قارادى دا، ەڭكەيىپ ونىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— ول ەشقانداي يسپاندىق ەمەس — ول ۇندىلىك دجو!
ۆالليلىك شال ۇستەلىنەن سەكىرىپ كەتتى. سالدەن سوڭ:
— ءا-ا، ەندى ءبارى تۇسىنىكتى. سەن مۇرنىنىڭ جەلبىرشەگىن پىشاقپەن كەسەمىن، قۇلاعىن جۇلامىن دەگەن ونىڭ سوزدەرىن ايتقانىڭدا، مەن سەنى قوسىپ تۇر عوي دەپ ويلاعام، سەبەبى اق ناسىلدىلەر ولاي كەك المايدى.
ال ۇندىلىك — بۇل باسقا شارۋا! — دەدى.
ەرتەڭگى تاماقتىڭ ۇستىندە اڭگىمەنى جالعاستىرا وتىرىپ شال توسەككە جاتار الدىندا شام الىپ بالالارىمەن شارباق جاققا بارىپ، تامعان قان جوق پا ەكەن دەپ قاراعاندارىن ايتتى. قان كورىنبەدى، ءبىراق ۇلكەن تۇيىنشەك تاۋىپ العاندارىن جاسىرمادى.
— ىشىندە نە بار؟
ەگەر ءسوز نايزاعاي بولسا دا، گەكتىڭ اعارىپ كەتكەن ەرىندەرىنەن ءدال وسىنداي جىلدامدىقپەن شىعا قويماس ەدى. ول كوزى باقىرايىپ، دەمالماي جاۋابىن كۇتتى. شال دا ودان كوزىن الماي، تاڭدانا قارادى، ءۇش سەكۋند، بەس، سوسىن ون سەكۋند قارادى دا:
— جاي، ۇرىلاردىڭ قۇرالدارى. ساعان نە بولدى ءوزى؟
گەك ورىندىقتىڭ ارقاسىنا ارەڭ دەمالعان كۇيى شالقايىپ ادام ايتقىسىز قۋاندى. ۆالليلىك وعان ۇقىپتى قاراپ، سوسىن:
— ءيا، ۇرلىقشىلاردىڭ قۇرالدارى. وسى حابارعا سەن قۋانىپ قالعاندايسىڭ عوي؟ سونشاما نەگە مازاسىزداندىڭ؟ سەنىڭشە، ءبىز نە تۋرالى ايتۋىمىز كەرەك ەدى.
شال گەكتى جارعا تىرەدى. ونىڭ سۇراق تولى كوزى گەكتى ابدەن ساستىردى. ول ءجوندى جاۋاپتى قۇراستىرۋ ءۇشىن دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن بەرەر ەدى. باسىنا ەشنارسە كەلمەي قويدى. شالدىڭ سۇراق تولى كوزدەرى ونان سايىن جەپ بارادى. تىلىنە ماعىناسىز بىردەڭەلەر كەلەدى. ويلاناتىن ۋاقىت تا جوق، سوسىن ول داۋسىن ارەڭ شىعارىپ، تاۋەكەل بىردەڭەنى ايتا سالدى:
— مۇمكىن، جەكسەنبىلىك مەكتەپ ءۇشىن وقۋلىقتار شىعار؟
گەك بايعۇس ابدەن رەنجىدى، ءتىپتى كۇلىمسىرەي دە المادى، ەسەسىنە شال قارقىلداپ كوڭىلدەنە كۇلدى، ونىڭ ۇلكەن دەنەسى باسىنان اياعىنا دەيىن سەلكىلدەپ كەتتى. سوسىن سوڭىندا مۇنداي دەنى ساۋ كۇلكى قالتاداعى اقشادان ارتىق، ويتكەنى دارىگەرگە از تولەيسىڭ دەدى. كەيىن:
— ءاي، بەيشارا، سەن سۇپ-سۇر بولىپ، ەڭسەڭ ءتۇسىپ كەتتى. شاماسى دەنىڭ ساۋ ەمەس-اۋ دەيمىن، — ميىڭ دا شەكەڭە قاراي قيسايىپ كەتكەنىنە تاڭدانۋعا بولمايدى. ءبارى كەتەدى. دەمالاسىڭ، ۇيقىڭدى قاندىرعاسىن، ءبارى دە ويداعىداي بولار دەپ ويلايمىن، — دەپ قويدى.
گەك ءوزىن اقىماق ەتىپ كورسەتكەنىنە، تولقىعانىنا وكىندى، ويتكەنى بۇل قاڭعىباستاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا-اق ولاردىڭ ارقالاپ جۇرگەنى بايلىق ەمەس ەكەنىن تۇسىنگەن. دەگەنمەن ول سولاي ويلاعان بولۋى كەرەك، تابىلعان بۋما تۋرالى ەستىگەندە ءوزىن مازاسىز ۇستاعانى. جالپى العاندا ول وسى بولماشى حاباردىڭ وزىنە قۋانىپ كەتتى، ال ونىڭ قازىنا ەمەس ەكەنىن بىلگەسىن جانى تىنىشتالدى. ءبارى ويداعىداي بولعانىنا، قازىنا سول ەكىنشى نومەردە جاتقان بولسا كەرەك، قاڭعىباستاردى بۇگىن تۇندە ۇستاپ، تۇرمەگە جابادى جانە بۇلار توم ەكەۋى وسى كەشتە-اق التىندى ەش كەدەرگىسىز ەشتەڭەدەن قاۋىپتەنبەي قولعا تۇسىرەدى.
ولار ەرتەڭگى تاماقتارىن ءىشىپ بولا بەرگەندە، ەسىك سوعىلدى. گەك اتىپ تۇرىپ، تىعىلۋعا جۇگىردى، باسقالاردىڭ وتكەن تۇنگى وقيعاعا مۇنىڭ تىكەلەي قاتىناسى بار ەكەنىن بىلدىرگىسى كەلمەدى. ۆالليلىق بىرنەشە ايەلدەر مەن ەر ازاماتتارعا ەسىك اشتى، ايتپاقشى، ولاردىڭ اراسىندا جەسىر ايەل دۋگلاس تا بار، سوسىن ول وقيعانىڭ بولعان جەرىن كورۋگە اسىققان ءبىر توپ قالا تۇرعىندارىن كوردى. ياعني تۇنگى وقيعا تۋرالى جاڭالىقتان بۇكىل قالا حاباردار. شالعا كەلگەن قوناقتارعا ءبارىن ايتىپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. جەسىر ايەل وعان العىسىن جاۋدىرىپ، ءومىرىن ساقتاپ قالعانىنا قايتا-قايتا راحمەت ايتتى.
— بۇل تۋرالى اتاي كورمەڭىز، حانىم. ءسىز العىس ايتاتىن تاعى ءبىر ادام بار، ونىڭ ەڭبەگى مەنەن دە، مەنىڭ بالالارىمنان دا زور، ال ءبىراق ءوزى كورىنگىسى كەلمەيدى. ەگەر ول بولماعاندا، ءبىز ول جەرگە بارماعان بولار ەدىك.
ارينە، بۇل اڭگىمە ءبارىن قىزىقتىرعانى سونداي، ولار نەگىزگى وقيعانى ۇمىتىپ كەتتى، ۆالليلىك شال قوناقتارىن وقيعا جەلىسىنە قاندىردى، ال ولار ارقىلى بۇكىل قالا بىلەتىن بولادى. قوناقتار اڭگىمەنىڭ ءبارىن ەستىپ بولعاسىن، جەسىر ايەل:
— مەن توسەكتە كىتاپ وقىپ جاتىپ، ەشتەڭە ەستىمەدىم. ءسىز كەلىپ نەگە مەنى وياتپادىڭىز؟ — دەدى.
— قاجەتى جوق دەپ شەشتىك. قاڭعىباستار قايتا ورالعىلارى كەلمەگەن بولار، — قۇرالسىز ولار ءبارىبىر ەشتەڭە شىعارا الماس ەدى، بوستان بوسقا ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءسىزدى قورقىتقاندا نە بولار ەدى؟ مەنىڭ ءۇش نەگرىم تاڭ اتقانشا ءسىزدىڭ ءۇيدى كۇزەتىپ شىقتى. ولار الگىندە عانا كەلدى.
تاعى دا قوناقتار كەلدى، ۆالليلىك ولارعا وقيعانى باسىنان باستاپ ايتتى.
جەكسەنبىلىك مەكتەپتە دەمالىس كەزى بولعاندىقتان ساباق جوق ەدى، ەسەسىنە قالا تۇرعىندارىنىڭ ءبارى ەرتەمەن شىركەۋگە جينالدى. جۇرتتىڭ اۋزىندا — قالانى دۇرلىكتىرگەن وقيعا. قىلمىسكەردىڭ ءىزىن دە تابا الماپتى دەسەدى. شىركەۋدە وسيەت ايتىلعاننان كەيىن تەچەر سوتتىڭ ايەلى گارپەر حانىمدى قۋىپ جەتىپ:
— مەنىڭ بەككيىم كۇنى بويى ۇيىقتاپ جاتا ما؟ ول ولگەنشە شارشايدى عوي دەپ ويلاعام، — دەدى.
— ءسىزدىڭ بەككي مە؟
— ءيا. ول ءسىزدىڭ ۇيگە قونعان جوق پا؟
— جوق، نە دەپ تۇرسىز!
تەچەر حانىم ءوڭ جوق، ءتۇس جوق ورىندىققا وتىرا كەتتى، ءدال سول ساتتە پوللي اپاي ءبىر قۇربىسىمەن اڭگىمەلەسىپ، بۇلاردىڭ جانىنان وتە بەرىپ ەدى. پوللي اپاي:
— قايىرلى تاڭ، تەچەر حانىم! قايىرلى تاڭ، گارپەر حانىم! ال، مەنىڭ بالاقايىم ۇشتى-كۇيلى جوق. ول كەشە سىزدەردىڭ بىرەۋىڭىزدىڭ ۇيىڭدە قونعان بولار، سوندىقتان شىركەۋگە كەلۋگە قورىققان شىعار دەپ ەدىم. وعان قاتتىراق ايتپاسا بولمايدى، — دەدى.
تەچەر حانىم بۇرىنعىدان بەتەر ءتۇسى بۇزىلىپ، ءسال عانا باسىن شايقادى.
— ول بىزدە قونعان جوق، — دەدى گارپەر حانىم مازاسىزدانىپ.
پوللي اپايدىڭ بەت الپەتىنەن شوشىپ كەتكەنى سەزىلدى.
— دجو گارپەر، سەن بۇگىن تاڭەرتەڭ مەنىڭ تومىمدى كوردىڭ بە؟
— جوق، كورمەدىم.
— سوڭعى رەت ونى قاشان كوردىڭ؟
ول ەسىنە ءتۇسىرىپ كورىپ ەدى، ءبىراق ايتا المادى. شىركەۋگە كەلگەندەر شىعاتىن ەسىككە جەتپەي ورتا جولدا توقتادى. ادامدار ءوزارا سىبىرلاسىپ، قوبالجي باستادى. بالالاردان، جاس مۇعالىمدەردەن دە سۇرادى! ولاردىڭ ىشىنەن دە قالاعا قايتقاندا توم مەن بەككيدىڭ پاروحودتا بولعان-بولماعانىن ەشكىم بىلمەدى. قاراڭعى ءتۇستى، قىدىرۋعا كەتكەندەردىڭ ءبارى وسىندا بار ما دەگەن سۇراق ەشكىمنىڭ باسىنا كەلمەدى. اقىرىندا جاستاردىڭ ءبىرى ولار ۇڭگىردە قالىپ قويعان جوق پا ەكەن دەپ قاۋىپتەندى.
تەچەر حانىم تالىپ قالدى. پوللي اپاي قولىن سىندىرىپ جىلاي بەردى.
ءقاۋىپتى حابار اۋىزدان اۋىزعا، ءبىر توپتان ەكىنشى توپقا، كوشەدەن كوشەگە تارادى، بەس مينۋتتان كەيىن قوڭىراۋ سوعىلىپ، بۇكىل قالا اياعىنان تىك تۇردى. كارديف تاۋىندا بولعان وقيعا ەندى تۇك ەمەستەي بولىپ قالدى، داۋلەر تۋرالى ءبارى ۇمىتىپ كەتتى. اتتارىن ەرتتەپ، بىرەۋلەرى قايىققا وتىردى، پاروحود بۋىن بۇرقىراتىپ قوزعالا بەردى جانە جارتى ساعات وتپەي ەكى جۇزدەي ادام جولمەن جانە وزەنمەن ۇڭگىرگە كەتتى.
ۇزاقتى كۇن بويىنا قالا ەلسىز، ءتىپتى ءولىپ قالعان سەكىلدى كۇي كەشتى. ايەلدەر پوللي اپايعا، تەچەر حانىمعا بارىپ، ولاردى جۇباتۋعا تىرىستى. ولار بىرگە جىلادى، بۇل قۇر سوزدەن گورى پايدالى ەدى. ءتۇنى بويى قالا حابار كۇتتى، تەك تاڭ اتا بىرنەشە سوزدەن تۇراتىن حابار كەلدى: "تاعى دا شام جانە تاماق جىبەرىڭدەر". تەچەر حانىم اقىلىنان اداسا جازدادى، پوللي اپاي دا سونداي حالدە. سوت تەچەر ۇڭگىردەن ۇمىتكە تولى كوڭىلدى حابارلار جىبەرگەنمەن، ولار ەشكىمدى دە قۋانتپادى.
ۆالليلىك شال ۇيىنە تاڭعا جاقىن شارشاپ-شالدىعىپ، مايشامنىڭ مايىنا مالىنىپ، بالشىق-بالشىق بولىپ ورالدى. گەك تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ، كەشە ونى جاتقىزعان توسەكتە ەكەن. دارىگەردىڭ ءبارى ۇڭگىردە، سىرقات بالانى كۇتۋ ءۇشىن دۋگلاس اپاي كەلدى. قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەيتىنىن، ول جامان بولسىن، جاقسى بولسىن — قۇداي جاراتقان بالا، سوندىقتان وعان قاراماي، اۋرۋ كۇيىندە قالدىرۋعا بولمايتىنىن ايتتى. ۆالليلىك شال گەكتىڭ جاقسى قاسيەتتەرى بار ەكەنىن بايقادى، ال جەسىر ايەل:
— كۇدىكتەنبەڭىز. بۇل بالادا جاراتقاننىڭ ءمورى بار. قۇداي ەشكىمدى دە ۇمىت قالدىرمايدى. ەشقاشان. ول ءوزىنىڭ قولىنان شىققاننىڭ ءبارىن ەسكەرەدى، — دەدى.
تۇسكە قاراي ءبىرقاتار توپتار ابدەن شارشاپ قالاعا ورالا باستادى، ءبىراق ءسال-پال سەرگەكتەرى ىزدەۋدى جالعاستىرا بەردى. ۇڭگىردىڭ ەڭ الىس بۇرىن ادام بارماعان بۇرىشتارىنا دەيىن ارالادى: ادامنىڭ باسى اينالاتىن قاراڭعى دالىزدەردەگى پالەندەي تىرشىلىكتىڭ بەلگىسى جوق، الىستا ءار جەردە جىلتىراعان وتتار سيرەك تە بولسا كورىنىپ قالادى.
الدەقايدان ايقايلاعان داۋىستار، مىلتىقتىڭ اتىلعانى جاڭعىرىعىپ جەتەدى. ءبىر جەردە جارتاسقا "بەككي مەن توم" دەپ كۇيەمەن جازىلعان جازۋ تاپ بولدى، ودان ءسال جۇرگەندە شامنىڭ مايىنا بىلعانعان لەنتا تابىلدى. تەچەر حانىم لەنتانى تانىپ ەڭىرەپ قويا بەردى. بۇل لەنتا سۇيىكتى قىزىنان قالعان جالعىز بەلگى، ولە-ولگەنشە شاشىنا بايلاعان بۇيىم دەدى تەچەر حانىم. بىرەۋلەر ۇڭگىردە ءار جەردە جارىق ساۋلە كورىنگەندەي بولدى دەگەندە، جيىرما شاقتى ادام سولاي قاراي جاپىرلاي جۇگىرىپ ەدى، ول ىزدەۋشىلەردىڭ ءبىر توبى بولىپ شىقتى.
وسىلايشا قورقىنىش پەن ۇرەي قۇشاعىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ءوتتى: كوڭىلسىز ساعاتتار ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ارەڭ جىلجۋدا، ەڭ سوڭىندا بۇكىل قالا ءۇمىتسىز ۋايىمعا بولەندى. جۇرت نە ىستەرگە بىلمەدى. ىشپەيتىندەر قوعامىنا قاراستى تراكتيردە ەدەننىڭ استىنا جاسىرىپ قويىپ ۆيسكي ساتاتىندارى كەزدەيسوق اشكەرە بولعاندا، بۇل حابارعا قالا تۇرعىندارى ەلەڭ ەتپەدى. شىنىندا، جايشىلىقتا بولسا بۇل جۇرتتىڭ ءبارىن دۇرلىكتىرەتىن حابار ەدى.
كۇيىپ-جانىپ ساندىراقتاپ اۋىرعان گەك ءسال ءتاۋىر بولىپ كوزىن اشقاسىن الگى تراكتير تۋرالى بىردەڭەلەردى ايتا باستادى. ىشپەيتىندەر قوعامىنىڭ تراكتيرىنەن بۇلار ىزدەپ جۇرگەن قازىنا تابىلىپ قالدى ما دەپ قاۋىپتەنگەن.
— ءيا، تابىلدى، — دەدى دۋگلاس اپاي.
گەك توسەگىنەن اتىپ تۇردى دا، كوزى باقىرايىپ:
— نە تابىلدى؟ نە؟ — دەدى.
— ۆيسكي. سوسىن، تراكتيردى جاۋىپ تاستادى. جات، اينالايىن، سەن مەنى قورقىتتىڭ عوي!
— ماعان ءبىر نارسەنى عانا ايتىڭىزشى، تاپقان توم سويەر مە؟
جەسىر ايەل جىلاپ قويا بەردى.
— جاي سويلەشى، اينالىپ كەتەيىن. ساعان سويلەۋگە بولمايدى! سەن قاتتى اۋىرىپ قالدىڭ!
"ياعني ۆيسكيدەن باسقا ەشتەڭە تاپپاعان ەكەن. ەگەر التىندى تاپسا، بۇكىل قالانى باستارىنا كوتەرىپ شۋلار ەدى. سونىمەن قازىنا جوعالدى، ەندى تابىلمايدى! اپاي نەگە جىلايدى؟ ول جىلايتىنداي نە بولدى ەكەن؟"
وسى ويلار گەكتىڭ باسىن كەزىپ، سوسىن ويدان شارشاعان ونىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى. جەسىر ايەل وزىنە ءوزى سويلەدى:
"بايعۇس بالانىڭ كوزى ءىلىندى. "توم سويەر تاپتى ما؟" توم سويەردىڭ ءوزىن بىرەۋ تاپسا عوي! ونى تابامىز دەپ سەنەتىندەر دە سيرەدى، ەگەر ءارى قاراي ىزدەۋگە كۇشى جەتەتىن بىرەۋلەر بولسا عوي!"
وتىز ءبىرىنشى تاراۋ
"تابىلدى جانە تاعى جوعالدى"
ەندى توم مەن بەككيگە ورالايىق تا، وتكەندەگى كەشتە ول ەكەۋىنىڭ نە ىستەگەنىن كورەيىك. ولار بارلىق بالالارمەن بىرگە قاراڭعى دالىزدەرمەن ۇڭگىردىڭ تانىس عاجايىپتارىن تاماشالاستى. ۇڭگىردىڭ "قوناق بولمە"، "سوبور"، "ءالادديننىڭ سارايى" دەگەن اتتارىنا تاڭدانىستى. كوپ كەشىكپەي بالالاردىڭ ءبارى جاسىرىنباق ويناۋعا كىرىستى جانە توم مەن بەككي دە ابدەن سىلەلەرى قاتقانشا وينادى. سوسىن ولار شامدى جوعارى ۇستاپ تومەن قاراي ءجۇردى. ۇڭگىردىڭ تاس قابىرعالارىنا كۇيەمەن جازىلعان ەسىمدەر، ادرەستەر مەن داتالاردى تالدادى. ولار وسىلاي ءجۇرىپ، اڭگىمەمەن قابىرعالاردا جازۋ جوق ۇڭگىرگە جەتكەندەرىن بايقاماي قالدى. ەكەۋى قابىرعاعا اتتارىن جازدى دا، ىلگەرىلەي بەردى. كەشىكپەي ولار جارتاستان سورعالاپ تۇرعان كىشكەنە بۇلاقتى كوردى، ونىڭ سۋى عاسىرلار بويى اعىپ جىلتىراعان، اپپاق اكتەن شاعىن نياگارا جاساپتى! توم بەككي قۋانسىن دەپ ءوزىنىڭ كىشكەنتاي دەنەسىمەن بۇلاقتىڭ جانىنا شىعىپ جارىق ءتۇسىردى. بۇلاقتىڭ ارت جاعىنان توم تابيعي باسپالداق تاپتى: ەكى قابىرعانىڭ اراسىنداعى جىڭىشكە قۋىستان وتسە، وعان جەتەدى! ول بەككيدى شاقىردى، اداسىپ قالماۋ ءۇشىن كۇيەمەن قابىرعاعا بەلگى سالىپ، ەكەۋى باقىلاۋعا شىقتى. ولار دالىزبەن بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا بۇرىلىپ ۇزاق ءجۇردى. ۇڭگىردىڭ تومەنگى جاعىنا ءتۇسىپ ءبىر بەلگى قالدىردى، سوسىن تاعى تاڭعالارلىق نە بار ەكەن دەپ ارمەن قاراي جۇرە بەردى، ويى — كورگەن قىزىقتارىن جوعارىداعىلارعا ايتۋ. ءبىر جەرگە كەلگەندە ولار كەڭ ۇڭگىرگە تاپ بولدى، توبەدەن ادامنىڭ اياعى سەكىلدى سەرەيگەن جانە جۋان سكالاتيستەر سالبىراپ تۇر. توم مەن بەككي تاڭ-تاماشا قالىپ، قابىرعاداعى كوريدورعا بۇرىلدى. وسى كوريدورمەن ءجۇرىپ وتىرىپ شىق سەكىلدى جىلتىراعان تاستارمەن كومكەرىلگەن بۇلاققا تاپ بولدى، بۇل بۇلاق ۇڭگىردىڭ ورتاسىندا تۇر، ال ونىڭ قابىرعالارىن كەرەمەت كولوننالار تىرەپ تۇر. ۇڭگىردىڭ توبەسىندە بىر-بىرىنە تىعىلىسقان جارقانات، ءار توپتا مىڭنان كەم ەمەس، جابىسىپ تۇر. جارىقتى كورگەن ءجۇز شاقتى جامان قۇس شىرقىراپ شامعا جارماستى. توم بۇلاردىڭ قىلىعىن بىلەتىن ەدى، ولاردىڭ قاۋىپتىلىگىن سەزىپ، بەككيدىڭ قولىن ۇستاپ، كەز كەلگەن دالىزگە جەتەلەي جونەلدى.
ءدال وسى كەزدە جارقانات قاناتىمەن قاعىپ بەككيدىڭ شامىن ءسوندىرىپ تاستادى. جارقاناتتار بالالاردىڭ سوڭىنان ءبىراز قۋدى، ءبىراق قاشقىندار كەزدەسكەن جاڭا دالىزدەرگە بۇرىلىپ، اقىرىندا ايتەۋىر ءقاۋىپتى سۇمىرايلاردان قۇتىلدى! كەشىكپەي توم جەر استىنداعى كولدى تاپتى: كول بەتى كۇڭگىرت تارتىپ، الىس ءبىر جاقتارعا كەتەتىن سياقتى. توم كولدىڭ جاعاسىن زەرتتەگىسى كەلىپ كەتتى، ءبىراق اۋەلى ءبىراز وتىرىپ دەمالىپ العان دۇرىس دەپ شەشتى. وسى جەردە ۇڭگىردىڭ ادامدى تۇنشىقتىراتىن ۇنسىزدىگى بالالارعا ءوزىنىڭ سۋىق قولىن سۇقتى.
— مەن اۋەلى بايقاماپ ەدىم، الايدا ءبىز ەشبىر دىبىس ەستىمەگەنىمىزگە ءبىراز بولدى عوي دەيمىن، — دەدى بەككي.
— ءوزىڭ ويلاپ قاراشى، بەككي، ءبىز ولاردىڭ استىندا وتە تەرەڭدە تۇرمىز، ونىڭ ۇستىنە سولتۇستىككە قاراي ما، جوق، وڭتۇستىككە مە، بولماسا، باتىسقا نەمەسە شىعىسقا ما — ايتەۋىر ولاردىڭ داۋىسى ەستىلەتىن جەردە ەمەسپىز عوي.
بەككي مازاسىزدانىپ قالدى.
— ءبىز تومەندە كوپ بولدىق پا، توم؟ Kepi قايتقانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟
— ءيا، ارينە، قايتقانىمىز دۇرىس. بارىنەن دۇرىسى سول.
— سەن جولدى تابا الاسىڭ با، توم؟ ۇڭگىردە ءبارى شاتاسىپ جاتقان بىردەڭە، مەنىڭ ەسىمدە جوق.
— قايتاتىن جولدى، ارينە، تابار ەدىم، تەك جارقاناتتار بولماسا... ولار ەكى شامىمىزدى دا ءوشىرىپ تاستاۋى مۇمكىن، وندا ماسقارا بولامىز. ودان دا ولارعا سوقپاي، باسقا ءبىر جولمەن كەتەيىك.
— جاقسى. مۇمكىن ءبىز اداسپاسپىز. وي، قانداي قورقىنىشتى! — دەپ قىز قورقىنىشتى ەلەستەردەن شوشىپ قالدى. ولار ءبىر دالىزگە بۇرىلىپ، سونىڭ بويىمەن ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز ءجۇردى، كەزدەسكەن كولدەنەڭ دالىزدەرگە بۇرىن كورگەن جەر ەمەس پە دەگەن ۇمىتپەن قاراپ قويادى: ءبىراق ەشبىرەۋى دە تانىس ەمەس. توم جۇرەتىن جاڭا جەردى بارلاپ قاراعان سايىن بەككي جۇبانىش ىزدەپ ودان كوزىن المايدى. ال، ول:
— ەشتەڭە ەمەس، ءبارى دۇرىس. بۇل بىزگە تانىس جەر ەمەس، ءبىراق ءبىز كەشىكپەي وعان جەتەمىز.
الايدا ءاربىر ساتسىزدىكتەن كەيىن تومنىڭ كوڭىلى تومەندەپ، بىرتە-بىرتە ابدەن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى، سوسىن وزدەرى ىزدەگەن گالەرەيانى تابارمىز دەگەن ۇمىتپەن باسى اۋعان جاققا بۇرىلا بەردى. ول بۇرىنعىشا ءبارى دۇرىس دەپ نىعىزدانعانىمەن قورقىنىش قورعاسىن بولىپ جۇرەگىنە قادالدى، كەلبەتىنەن "ءبارى ءبىتتى" دەگەن وي كورىنىپ تۇردى. بەككي ولەردەي زارەسى ۇشىپ، تومعا تىعىلا ءتۇستى، كوز جاسىن قانشاما جاسىرعىسى كەلگەنمەن، تىيىلاتىن ەمەس.
اقىرى ول:
— مەيلى جارقانات بولا بەرسىن، باعاناعى جولمەن قايتايىقشى. ايتپەسە ودان سايىن اداسا بەرەمىز، — دەدى.
توم توقتاي قالدى.
— قۇلاعىڭ سالشى! — دەدى.
اينالادا تىنىشتىق، تىنىشتىق بولعاندا ءولى تىنىشتىق، ەكەۋىنىڭ دەمالعاندارى عانا ەستىلەدى. توم ايقايلادى. جاڭعىرىق ونىڭ ايقايىن قايتالاپ، بوس دالىزدەر دە جاۋاپ بەرگەندەي، سوڭىندا الدەقايداعى بىرەۋدىڭ قارقىلداپ كۇلگەنىنە اينالعانداي بولدى.
— وي، قويشى، توم، وتە قورقىنىشتى، — دەدى بەككي.
— قورقىنىشتى بولسا دا، ايقايلاۋ كەرەك، بەككي. مۇمكىن ولار ءبىزدى ەستىر. — ول تاعى ايقايلادى.
بۇل "مۇمكىن" دەگەن ءسوز كۇلكىدەن قورقىنىشتى ەدى، سەبەبى ول ءۇمىتتىڭ ءبارى جوعالدى دەگەنمەن بىردەي. بالالار تىڭ تىڭداپ ۇزاق تۇردى، الايدا ولارعا جاۋاپ بەرگەن ەشكىم بولمادى. بۇدان كەيىن توم ارتىنا بۇرىلدى دا، تەز-تەز ادىمدادى. از عانا ۋاقىت ءوتتى، تومنىڭ باتىلسىزداۋ جۇرىسىنەن بەككي تاعى ءبىر ءقاۋىپ تۋعانىن سەزدى: ول قايتاتىن جولدى تابا الماي تۇر.
— وي، توم، سەن نەگە بەلگى سالمادىڭ!
— بەككي، مەن اقىماق بولدىم! ناعىز اقىماق! ءبىز كەلگەن جاعىمىزعا ورالامىز دەپ ويلاماپپىن. جوق، جولدى تابا المايمىز. ابدەن شاتاستىم.
— توم، توم، ءبىز اداستىق! ءبىز اداستىق! ءبىز مىنا قورقىنىشتى ۇڭگىردەن ەشقاشان شىعا المايمىز! Ah، ءبىز نەگە باسقالاردان بولىندىك!
ول جەرگە وتىرا قالىپ، باقىرىپ جىلادى، توم مىناۋ ءولىپ كەتپەسە نە ەسى اۋىسپاسا جارار ەدى دەپ شوشىپ كەتتى. توم ونىڭ جانىنا وتىرىپ قۇشاقتادى. بەككي بەتىن ونىڭ كەۋدەسىنە جاسىرىپ وعان جابىسا ءتۇستى جانە قورقىنىشى مەن پايداسىز وكىنىشتەرىن ايتۋدان تىنبادى، ال الىستاعى جاڭعىرىق ونىڭ داۋىسىن كۇلكىگە اينالدىردى.
توم كۇش جيناپ ءۇمىت ۇزبەۋىن ءوتىنىپ جۇباتىپ ەدى، ولاي ىستەي المايمىن دەدى قىز. توم وزىنە ءوزى ۇرسىپ، بەككيدىڭ وسىنداي كۇيگە ۇشىراۋىنا كىنالى ەكەنىن ايتىپ ەدى، بۇل كومەكتەستى. قىز كۇش جيناۋعا تىرىساتىنىن، ءقازىر تۇرىپ ول قايدا جۇرسە دە سوڭىنان ەرەتىنىن، تەك تومنىڭ ءوزىن كىنالاۋدى قويۋىن سۇرادى.
ەكەۋىنىڭ كىناسى بىردەي ەكەنىن جانە ايتتى.
ولار تاعى دا باستارى اۋعان جاققا جۇرە بەردى. توقتاماي جۇرە بەرۋدەن باسقا ەكەۋىندە لاج جوق. ءۇمىت از ۋاقىتقا بولسا دا ولارعا كۇش بەرگەندەي بولدى، ۇمىتتەندىرەر ەشتەڭە بولماسا دا، ادامنىڭ جاس كەزىندە جانە كوپ قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراي قويماعان كەزىندە ءۇمىت ساۋلەسى مۇلدە سونبەيتىندىگىنەن.
كەشىكپەي توم بەككيدىڭ شامىن الىپ ءسوندىردى. بۇل قاجەتتى ۇنەمشىلدىك ەدى. ەشقانداي ءتۇسىندىرۋ بولمادى. بەككي ءبارىن تۇسىنە قويدى دا، تاعى تۇنجىراپ قالدى. ول تومنىڭ قالتاسىندا تاعى ءبىر ءبۇتىن شام بارىن بىلەتىن، سوندا دا ۇنەمدەۋ كەرەك.
كەشىكپەي شارشاۋ باستالدى، بالالار وعان كونگىلەرى كەلمەي تىرىستى: ءار مينۋت ساناۋلى بولسا، ولار قالاي وتىرادى، قاي جاققا بولسا دا، ايتەۋىر قوزعالسا قۇتقارىلۋلارى مۇمكىن، ال وتىرۋ — ءولىمدى شاقىرىپ، ونىڭ كەلۋىن تەزدەتۋ.
اقىرىندا بەككيدىڭ ءالسىز اياقتارى وعان قىزمەت ەتۋدەن باس تارتتى. ول دەمالۋعا وتىردى. توم ونىڭ قاسىنا وتىردى، ەكەۋى تۋىستارىن، دوستارىن، جۇمساق توسەكتى سوسىن جارىقتى ەسكە الىپ اڭگىمەلەدى. بەككي جىلادى، توم ونى جۇباتۋعا تىرىستى، بۇرىن دا بىرنەشە رەت ەستىگەن اڭگىمەلەر بولعاندىقتان قىزعا اسەر ەتە قويمادى. بەككي ابدەن شارشاپ ۇيىقتاپ كەتتى. توم بۇعان قۋاندى. ول جانىندا وتىرىپ، بەككيدىڭ جۇدەۋ جۇزىنە قارادى، كوڭىلدى تۇستەردەن ونىڭ بەتى بۇرىنعىداي جايدارى بولىپ كورىندى. قىزدىڭ تىنىشتالعان قالپى تومدى دا تىنىشتاندىردى جانە كۇش جيناۋعا كومەكتەستى — ول بۇرىنعى كەزدەردى ەسىنە الدى. ول ويعا شومىپ ۇزاق وتىردى، كەنەت بەككي كوڭىلدى كۇلكىمەن وياندى دا، ءبىراق ول كۇلكى سول ساتتە ەزۋىندە تۇرىپ قالدى دا، ىڭقىلعا اۋىستى.
— مەن قالاي ۇيىقتاپ قالدىم. مەنىڭ ەشقاشان ويانعىم كەلمەيدى. جوق، جوق! ەندى ۇيىقتامايمىن، توم! ماعان بۇلاي قاراماشى! مەن بۇلاي سويلەمەيتىن بولامىن.
— سەنىڭ ۇيىقتاي العانىڭا قۋانىشتىمىن، بەككي؛ سەن دەمالىپ الدىڭ، ەندى ەكەۋمىز شىعاتىن ەسىكتى تابامىز.
— بايقاپ كورەيىك، توم. مەن تۇسىمدە ءبىر كەرەمەت ەلدى كوردىم. مەنىڭ ويىمشا، كەشىكپەي ءبىز سوندا بولامىز.
— مۇمكىن بولارمىز، مۇمكىن بولماسپىز. كوڭىلىڭدى كوتەر، بەككي، سوسىن شىعاتىن ەسىكتى ىزدەيمىز.
ولار تۇرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىنان ۇستاپ پالەندەي ءۇمىت بولماسا دا، ىلگەرى ءجۇردى. ەكەۋى ۇڭگىردە قانشا بولعاندارىن بىلگىسى كەلىپ ويلاسىپ ەدى — بىرنەشە اپتا وسىندا بولعانداي سەزىنىستى. الايدا بۇلاي بولۋى مۇمكىن ەمەس، سەبەبى مايشامدارى ءالى تاۋسىلعان جوق. كوپ ۋاقىت ءوتتى، ءدال قانشا ەكەنىن ولار بىلمەدى، سوسىن توم تىڭدايىق، سۋدىڭ تامعانى ەستىلسە، بىزگە بۇلاق تابۋ كەرەك دەدى. كەشىكپەي ولار بۇلاقتى تاپتى، توم تاعى دەمالۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ەكەۋى دە ابدەن قالجىراپ شارشاعان، ءبىراق بەككي ءالى دە جۇرە الاتىنىن ايتتى. تومنىڭ كەلىسپەگەنى قىزدى تاڭداندىردى. نەگە ەكەنىن تۇسىنبەدى. ولار وتىردى، توم مايشامدى سازبەن قابىرعاعا جابىستىرىپ قويدى. ەكەۋى دە ويلانىپ، ءۇنسىز وتىردى. سوسىن بەككي:
— توم، تاماق ىشكىم كەلىپ تۇر! — دەدى.
توم قالتاسىنان ءبىر نارسە شىعاردى.
— ەسىڭدە مە؟ — دەپ سۇرادى.
بەككي السىزدىكتەن ارەڭ كۇلىمسىرەدى.
— بۇل ءبىزدىڭ تويىمىزدىڭ پيروگى عوي، توم.
— ءيا، اربانىڭ دوڭگەلەگىندەي بولسا عوي، ال باسقا ەشتەڭە جوق بىزدە، ارينە، وكىنىشتى.
— توي يەلەرى ادەتتە مۇنداي پيروگتى جاستىقتارىنىڭ استىنا قويادى، مەن دە كەيىن سولاي ىستەرمىن دەپ ەدىم...
ءسوزىنىڭ سوڭىن ايتپادى. توم پيروگتى ەكىگە ءبولىپ، جارتىسىن بەككيگە بەردى، ول راحاتتانا جەپ الدى، ال توم ءوزىنىڭ بولىگىنىڭ شەتىن عانا تىستەدى. سالقىن سۋ كوپ، پيروگپەن ىشۋگە ابدەن بولادى.
ارى-بەرىدەن سوڭ بەككي جۇرەيىك دەپ ۇسىنىس جاسادى.
توم ۇندەمەي وتىردى دا:
— بەككي، سەن مەنىڭ ايتقانىمدى تىڭداي الاسىڭ با؟ — دەدى.
بەككي سۇپ-سۇر بولىپ كەتتى، ءبىراق تىڭداي الامىن، — دەدى.
— ەندەشە، بەككي، بىزگە وسى جەردە قالۋ كەرەك ىشەتىن سۋ بار.
مىناۋ ءبىزدىڭ ەڭ سوڭعى شامىمىز.
بەككي كوز جاسىنا ەرىك بەردى. توم قولىنان كەلگەنشە جۇباتىپ باقتى، ءبىراق ودان كومەك بولمادى. اقىرىندا بەككي:
— توم! — دەدى.
— سەن نە، بەككي؟
— ءبىزدى ىزدەيدى، سوسىن تابادى!
— ءيا، ارينە. ىزدەيدى.
— مۇمكىن، ءبىزدى ىزدەپ جۇرگەن شىعار، توم؟
— ءيا، ىزدەۋدە بولار. ولاي بولسا، جاقسى، ارينە.
— ولار ءبىزدى قاشان تابادى، توم؟
— پاروحودقا بارعاسىن بىلەدى دەپ ويلايمىن.
— توم، وندا قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەدى. ولار ءبىزدىڭ جوق ەكەنىمىزدى بايقامايتىن شىعار؟
— بىلمەيمىن. سەنىڭ اناڭ باسقالار ۇيلەرىنە كەلگەسىن، سەنى ىزدەي باستايدى.
بەككيدىڭ قورىققانىن بەتىنەن بايقاعان توم قاتەلىك جىبەرىپ الدىم دەپ ويلادى. بەككيدى بۇل ءتۇنى ۇيىندە كۇتكەن جوق ەدى. بالالار ءۇنسىز قالىپ ويلاندى. مينۋت وتپەي بەككي تاعى ەڭىرەپ جىلاي باستادى، توم ونىڭ ويىنا اناسى قىزىنىڭ گارپەر حانىمنىڭ ۇيىنە قونباعانىن جەكسەنبى كۇنى عانا بىلەتىنى تۇسكەنىن ءبىلدى.
بالالار مايشامنىڭ كىشكەنە قالدىعىنا قاراپ، قاشان سونەتىنىن قاۋىپتەنە كۇتتى. مايشام سىعىرايىپ ءوشىپ بارادى. كەشىكپەي كوزگە تۇرتسە ەشتەڭە كورىنبەيتىن قاراڭعىلىق باستالدى.
قانشا ۋاقىت وتكەنى بەلگىسىز ءبىر كەزدە بەككي ءوزىنىڭ تومنىڭ قۇشاعىندا جىلاپ وتىرعانىن بايقادى. ەكەۋى دە ۇيقىلى-وياۋ كوپ وتىرعاندارىن ءبىلدى، سوسىن وزدەرىن باقىتسىز سەزىنىپ قايتا وياندى. توم بۇگىن جەكسەنبى، مۇمكىن ءتىپتى دۇيسەنبى شىعار دەدى. ول بەككيدى اڭگىمەگە قانشاما تارتقىسى كەلگەنمەن، قىز قايعىدان كوتەرىلە الماي جانە بار ءۇمىتى ۇزىلگەندەي كۇيدە ەدى. توم بۇلاردىڭ جوق ەكەنىن ءبىلىپ، ەندى ىزدەۋگە كىرىسكەن بولۋ كەرەك دەدى. ول ايقايلادى، مۇمكىن بىرەۋ-مىرەۋ ايقايدى ەستىپ كەلەر. الايدا قاراڭعىدا شىققان جاڭعىرىق ءۇنى قورقىنىشتى ەستىلدى دە، توم ودان كەيىن ايقايلامادى. ساعاتتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتە بەردى، كەشىكپەي تۇتقىنداردى اشتىق ازاپتاي باستادى. تومدا پيروگتىڭ وزىنە تيگەن بولىگىنىڭ جارتىسى قالىپ ەدى، ەكەۋى ءبولىپ جەدى. ءبىراق ونان سايىن قارىندارى اشتى — الگى كىشكەنە پيروگ ابدەن تابەتتى اشىپ جىبەردى.
كەنەت توم ايتتى:
— تس-تس! ەستىدىڭ بە سەن؟
ەكەۋى دەم شىعارماي تىڭداي قالدى. ولارعا الىستان ءالسىز ەستىلگەن ايقايعا ۇقساس ءبىر دىبىس ەستىلگەندەي بولدى. توم سول بويدا بەككيدىڭ قولىنان ۇستاپ الىپ ايقايلادى دا، ايقاي ەستىلگەن جاققا قاراي ءدالىزدىڭ بويىمەن جۇرە بەردى. ازدان كەيىن ول تاعى تىڭ تىڭدادى، جاڭاعى ايقاي تاعى ەستىلدى، سول جاقىننان شىققان سەكىلدى.
— بۇل سولار! — دەدى توم. — ولار كەلە جاتىر! تەزىرەك، بەككي، ەندى ءبارى جاقسى بولادى!
بالالار قۋانعاننان ەستەرى شىعا جازدادى. الايدا اسىعۋعا بولمايدى، ويتكەنى اياق باسقان سايىن شۇڭقىر، ساقتانباسقا بولمايدى. كەشىكپەي ولار ءبىر شۇڭقىرعا تاپ بولدى جانە سول جەرگە توقتاۋعا تۋرا كەلدى. مۇمكىن ول شۇڭقىردىڭ تەرەڭدىگى ءۇش فۋت، ءتىپتى ءجۇز فۋت بولار، ايتەۋىر ونى اينالىپ وتۋگە بولمايدى. توم ەكپەتىنەن شۇڭقىردىڭ ەرنەۋىنە جاتىپ، قولىن سوزىپ ەدى، قولىنا ەشتەڭە ىلىكپەدى. ياعني، شۇڭقىر تەرەڭ.
ىزدەۋشىلەر كەلگەنشە وسى جەردە قالۋعا تۋرا كەلدى. ەكەۋى تىڭ تىڭدادى. الىستان ەستىلگەن ايقايلار ءبىر ءتۇرلى الىستاپ بارا جاتقانداي. بىرەر مينۋت وتكەندە ايقاي ەستىلمەي كەتتى. ۋايىمنان جۇرەكتەرى جارىلا جازدادى، توم داۋىسى قارلىققانشا ايقايلادى، ءبىراق بۇدان ەشتەڭە شىقپادى. ول بەككيدى ۇمىتتەندىرىپ سويلەگەنمەن، ەشقانداي دىبىس ەستىلمەدى. بالالار اياقتارىنىڭ ۇشىمەن ەپپەن باسىپ بۇلاققا باراتىن جولدى تاپتى. ۋاقىت ءوتىپ بولمادى: ولار ۇيىقتاپ كەتتى دە، سوسىن قارىندارى اشىپ، ۋايىمنان ەستەرى كەتىپ وياندى. بۇگىن سەيسەنبى شىعار دەپ ويلادى توم.
كەنەت وعان وي كەلدى. جاپ-جاقىن جەردەگى ۇڭگىردىڭ بۇيىرىندە بىرنەشە ءدالىز بار. ەشتەڭە ىستەمەي، ۋايىم شەگىپ وتىرعانشا، بارلاۋعا شىققان ارتىق ەمەس پە؟ توم قالتاسىنان جىلاندى بايلايتىن ءجىپتى الىپ، جارتاسقا ءبىر شەتىن بايلادى دا، بەككي ەكەۋى جولعا شىقتى. توم ءجىپتى تارقاتىپ الدىندا ءجۇردى. جيىرما قادامنان كەيىن كوريدور ءبىتتى — الدا تىك جارتاس. توم تىزەرلەپ وتىرىپ، قولىن تومەن سوزدى. سوسىن بۇرىشتىڭ سىرتىنا قاراي قولىن سالا بەرىپ ەدى، جارتاستىڭ ارعى جاعىنان شامامەن جيىرما قادامداي جەردە شام ۇستاعان بىرەۋدىڭ قولى كورىندى! توم ايقايلاپ جىبەردى — كەنەت قولدىڭ ارعى جاعىنان ۇندىلىك دجونىڭ تۇلعاسى شىعا كەلدى! توم تۇرعان جەرىندە قاتتى دا قالدى، ورنىنان قوزعالۋعا شاماسى جوق. كەلەسى مينۋتتا، ءوزىنىڭ باقىتىنا قاراي، "يسپاندىق" قاشا جونەلدى دە، جوق بولىپ كەتتى. توم ۇندىلىك دجونىڭ سوتتا ونى كورسەتكەن مۇنىڭ داۋىسىن تانىماعانىنا جانە ولتىرمەگەنىنە توم تاڭعالدى. شاماسى جاڭعىرىق داۋىسىن وزگەرتىپ جىبەرگەن بولار. ارينە، سولاي دەپ ويلادى توم. قورىققاننان ول ابدەن السىرەپ، ەگەر ءالى جەتسە كەرى بۇلاق باسىنا جەتىپ، ەندى ۇندىلىك دجونىڭ قولىنا تۇسپەۋ ءۇشىن اياعىن قيا باسپاۋعا بەكىندى. ۇندىلىك دجونى كورگەنىن توم بەككيدەن جاسىردى، جاي ايقايلاپ ەدىم دەدى.
الايدا اشتىق پەن ۋايىم قورقىنىشتان كۇشتى ەكەنىن كورسەتتى. بۇلاقتىڭ قاسىندا وتىرىپ سارسىلىپ كۇتۋدەن السىرەگەن ولار تاعى دا ۇيىقتاپ قالدى. بالالار اشتىقتىڭ ازابىنان وياندى. تومعا بۇگىن سارسەنبى، مۇمكىن بەيسەنبى بولماسا، ءتىپتى جۇما نەمەسە سەنبى شىعار، بۇلاردى ىزدەۋدى قويعانداي كورىندى. ول تاعى ءبىر ءدالىزدى كورگىسى كەلدى. ول ۇندىلىك دجودان نە باسقا قاۋىپ-قاتەردەن قورىقپايتىنىن سەزدى. ءبىراق بەككي ءتىپتى السىرەپ قالدى. ۋايىم مەن كوڭىلسىزدىك قىزدى ابدەن جەڭدى، ەندى ونى ەشنارسەمەن قوزعاۋ مۇمكىن ەمەس. ول وسى جەردە ولەتىنىن جانە كوپ كۇتۋدىڭ قاجەتى جوعىن ايتتى. بەككي تومنىڭ ءجىپتى الىپ دالىزدەردى قاراۋىنا رۇقسات ەتتى، ارينە، قاراعىسى كەلسە، تەك ءجيى-جيى مۇنىڭ قاسىنا كەلىپ سويلەسۋىن، بۇدان باسقا، ەڭ قورقىنىشتى ءسات كەلگەندە تومنىڭ مۇنىڭ قاسىنان ءبىر مينۋت تا كەتپەۋىن جانە ەڭ سوڭىنا دەيىن قولىن توم ۇستاپ وتىرۋىن ءوتىندى.
توم بەككيدى ءسۇيىپ الدى، تاماعىنا وكسىكتىڭ ءتۇيىنى جاقىنداپ قالعانىن سەزىپ، بۇلاردى ىزدەگەندەردى قارسى الاتىنىنا، ۇڭگىردەن شىعاتىن ەسىكتى تاباتىنىنا سەندىرۋگە تىرىستى. سودان كەيىن ول ءجىپتى الىپ ەڭبەكتەپ ءدالىزدىڭ بىرەۋىنە شىقتى، اشتىقتان ءولىپ بارا جاتقانداي سەزىنگەندە، ءولىم جاقىن-اۋ دەپ ويلادى.
وتىز ەكىنشى تاراۋ
"شىعىڭدار! تابىلدى!"
سەيسەنبى باستالىپ ەدى. كۇن ىڭىرمەن الماستى. سانكت-پەتەربۋرگ قالاسى جوعالعان بالالاردى جوقتاپ، ءالى جىلاپ-ەڭىرەۋدە. ولار تابىلمادى. بۇكىل قوعام بولىپ ولار ءۇشىن شىركەۋدە دۇعا وقىدى، ءبىرقاتار ۇيلەر دە جاندارى قالماي بالا-شاعاسىمەن جالبارىنۋدا، ءبىراق ۇڭگىر جاقتان ءالى كۇنگە دەيىن حابار جوق. كوپتەگەن تۇرعىندار ىزدەۋدى قويىپ، ەندى ول بالالار تابىلا قويماس دەپ وزدەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى شارۋالارىنا كىرىستى. تەچەر حانىم قاتتى اۋىردى جانە ىلعي ساندىراقتاپ جاتادى. ونىڭ جىلاعانىن ەستىگەندە ادامنىڭ جۇرەگى جارىلا جازدايدى، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ قىزىن شاقىرادى، قۇلاعىن سالىپ تىڭدايدى، سوسىن ىڭقىلداپ قايتا جاتادى. پوللي اپاي سارى ۋايىمعا سالىنىپ، بۇرىننان بۋرىل تارتقان شاشى ءتىپتى اعارىپ كەتتى. سەيسەنبى كۇنگى كەشتە شاعىن قالا قايعىعا ورانىپ، بار ءۇمىتىن ءۇزىپ ۇيقىعا كەتتى.
كەنەت ءتۇن ورتاسىندا شىركەۋدىڭ قوڭىراۋى سارناپ قويا بەردى جانە ءبىر مينۋتتىڭ ىشىندە كوشەلەردىڭ ءبارى شالا كيىنگەن ادامعا تولدى، ولار: "شىعىڭدار! شىعىڭدار! ولار تابىلدى. ولار تابىلدى!" — دەپ ايقايلاپ ءجۇر. قوڭىراۋدى داڭعىرلاتىپ، تەمىر ىدىستارىن الىپ شىعىپ ۇرىپ ءجۇر، بۇكىل قالا توم مەن بەككيدى قارسى الۋ ءۇشىن وزەننىڭ جاعاسىنا قاراي جۇگىردى. ال ولاردى اشىق ارباعا سالىپ، "ۋرا" دەگەن دامىلسىز ايقايمەن باستى كوشەمەن ۇيلەرىنە شىعارىپ سالدى.
شاعىن قالانىڭ وتتارى قايتا جارقىرادى، ەشكىم توسەككە باس تيگىزبەدى، قالا تۇرعىندارىنىڭ ومىرىندەگى ناعىز سالتاناتتى ءتۇن وسى بولدى. العاشقى جارتى ساعاتتا ادامدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى تەچەر سوتتىڭ ۇيىنە توپ-توبىمەن كىرىپ، امان قالعان بالالاردى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، تەچەر حانىمنىڭ قولىن قىسىپ قۇتتىقتاستى، ءارقايسىسى بىردەڭە ايتقىسى كەلدى، ءبىراق ەشقايسىسى ەشتەڭە ايتا الماي، ۇيدەن شىعا بەرىپ كوز جاستارىن توگىپ بارا جاتتى.
پوللي اپاي ناعىز باقىتتى سەزىنۋدە، تەچەر حانىم دا سولاي. بۇل حانىمعا ەندى ءبىر عانا نارسە جەتپەي تۇر: ۇڭگىرگە جىبەرىلگەن حابارشى مۇنىڭ كۇيەۋىنە قۋانىشتى ايتىپ جەتكىزسە ەكەن. توم قورشاعان تىڭدارمانداردىڭ ورتاسىندا ديۆاندا جاتىپ ءوزىنىڭ باستان كەشكەندەرىن ادام سەنبەستەي ادەمىلەپ، ءبىراز ويدان شىعارعاندارىن قوسىڭقىراپ ايتىپ بەرۋدە.
سوڭىندا ول بەككيدى تاستاپ، شىعاتىن ەسىك ىزدەپ كەتكەنىن، ەكى گالەرەيادان وتۋگە ءجىبىنىڭ جەتكەنىن، ءۇشىنشى گالەرەياعا بارا بەرگەندە الدىڭعى جاقتا الىستا ءبىر جارىق كورىنگەنىن، ول كۇندىزگى ساۋلەمەن جارقىراعان ميسسيسيپي مۇنىڭ كوز الدىندا تولقىندارىن ايداپ جاتقانىن ەرتەگىدەي ەتىپ ايتىپ بەردى. ول بەككيگە قايتا ورالىپ، قۋانىشتى حاباردى جەتكىزگەندە، قىزدىڭ وسىنداي بوس اڭگىمەمەن ازاپتاماۋىن، سەبەبى ول تەز ارادا ولەدى، ءتىپتى ولگىسى كەلەتىنىن ايتتى. سوسىن ول جارىق كورىنگەن جاققا بەككيدى اپارىپ ەكەۋى جاعادا وتىرىپ، قۋانىشتان جىلاعاندارى دا ءبىر تاريح، وسى كەزدە بەلگىسىز ءبىر ادامدار كىشكەنە قايىقپەن كەتىپ بارا جاتقانىن، توم ولارعا ۇڭگىردەن ارەڭ شىعىپ، اشتان ولە جازداپ وتىرعاندارىن ايقايلاپ ايتقاندا، الگىلەر بۇعان اۋەلى سەنبەي، ۇڭگىر بۇل ارادان بەس ميلدەن ارتىق جەردە جوعارىدا ەكەنىن ايتتى، دەگەنمەن بۇلاردى قايىقتارىنا وتىرعىزىپ ءبىر ۇيگە اكەلگەندەرىن، تاماق بەرگەندەرىن، سوسىن ەكى-ۇش ساعات دەمالدىرىپ، قاراڭعى تۇسە بۇلاردى ۇيگە اكەلگەندەرىن باياندادى.
تاڭ اتا تەچەر سوت ءوزىنىڭ از عانا كومەكشىلەرىمەن ۇڭگىردەن تابىلدى، وندا دا ولاردىڭ سوڭىنداعى ءجىپتىڭ كومەگىمەن تاۋىپ، قۋانىشتى حاباردى جەتكىزدى.
ۇڭگىردە اشتان-اش قاڭعىرعان ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن توم مەن بەككي ءۇشىن بوستان-بوس وتپەپتى. ولار سارسەنبى، بەيسەنبى كۇندەرى ورىندارىنان تۇرماستان توسەكتە جاتتى. توم بەيسەنبىدە باسىن كوتەردى، جۇما كۇنى قالاعا شىقتى، ال سەنبىدە ابدەن ساۋىقتى. ەسەسىنە بەككي جەكسەنبىگە دەيىن ءوزىنىڭ بولمەسىنەن شىعا المادى، اۋىر ناۋقاستان تۇرعانداي كۇيدە ەدى.
توم گەكتىڭ سىرقات ەكەنىن ەستىپ، جۇما كۇنى ونىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا باردى، ءبىراق ول جاتقان بولمەگە مۇنى كىرگىزبەدى، سەنبىدە جانە جەكسەنبىدە دە توم دوسىن كورە المادى. كەلەسى كۇندەردەن باستاپ ونى گەككە كۇن سايىن جىبەرەتىن بولدى، ءبىراق ونىڭ مازاسىن الاتىن اڭگىمەلەر ايتۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى. جەسىر ايەل دۋگلاس توم كىرگەن كەزدە بولمەدە قالدى. توم كارديف تاۋىنداعى وقيعا جايلى جانە وتكەلدىڭ ماڭىنان "جالبا-جۇلبا كيىنگەن" قاڭعىباستىڭ ولىگى تابىلعانىن (شاماسى، قاشام دەگەندە سۋعا قۇلاسا كەرەك) تەك ۇيگە كەلگەسىن ەستىدى.
ۇڭگىردەن شىققاننان كەيىن ەكى جۇماداي وتكەندە توم گەكپەن كەزدەسۋگە كەتتى. بۇل كەزدە گەك ەداۋىر الدەنىپ، قانداي دا اڭگىمەنى ەستۋگە بولاتىن كۇيدە ەدى. توم ءوزىنىڭ ايتاتىن اڭگىمەسى گەكتى قىزىقتىرادى دەپ ويلادى. جول بويى تەچەر سوتتىڭ ۇيىنە كىرىپ، بەككيدىڭ ءحالىن سۇرادى. تەچەر مىرزا مەن ونىڭ تانىستارى توممەن اڭگىمەلەستى، ءتىپتى بىرەۋى ۇڭگىرگە ەندى بارعىڭ كەلمەي مە دەپ ازىلمەن سۇرادى. توم قارسى ەمەستىگىن ايتتى. سوت:
— توم، سەنىڭ جالعىز ەمەستىگىڭە مەن كۇماندانبايمىن. ءبىراق ءبىز ءوز شارالارىمىزدى قابىلدادىق. ەندىگى جەردە ول ۇڭگىردە ەشكىم دە اداسپايتىن بولدى.
— نەگە؟
— ويتكەنى وسىدان ەكى اپتا بۇرىن مەن ۇڭگىردىڭ اۋزىنا تەمىرمەن قاپتاعان ۇلكەن ەسىك قويدىردىم جانە ءۇش بىردەي قۇلىپ سالىندى، ال اشقىش كىلتتەر مەندە.
توم كىلاڭكوردەي اپپاق بولىپ كەتتى.
— ساعان نە بولدى، بالاقاي؟ تەزىرەك كەلىڭدەر! ءبىر ستاقان سۋ اكەلىڭدەرشى!
سۋدى اكەلىپ، تومنىڭ بەتىنە شاشتى.
— مىنە، سەن وزىڭە ءوزىڭ كەلدىڭ. ساعان نە بولدى، توم؟
— تەچەر مىرزا، وندا، ۇڭگىردە، ۇندىلىك دجو!
وتىز ءۇشىنشى تاراۋ
ۇندىلىك دجونىڭ ءولىمى
بىرنەشە مينۋت وتكەندە بۇل حابار قالانى تۇگەل ارالاپ شىقتى جانە اۋزى-مۇرنىنان شىققان ون شاقتى قايىق ماك-مۋگالدىڭ ۇڭگىرىنە قاراي تارتتى، ونىڭ سوڭىنان ءىشى-سىرتى جولاۋشىلارعا تولى شاعىن پاروحود كەتتى. توم سويەر تەچەر مىرزامەن ءبىر قايىقتا وتىر. ۇڭگىردىڭ ەسىگىن اشقاندا جۇرتتىڭ قايعىلى كورىنىسكە كوزى ءتۇستى. ۇندىلىك دجونىڭ ءولى دەنەسى ەسىك الدىندا جاتىر ەكەن، ءوزىنىڭ قايعى مەن ساعىنىش تولى كوزدەرىن اناۋ ەسىكتىڭ ارعى جاعىنداعى جارىق تا قۋانىشتى ەركىن دۇنيەگە، ەسىكتىڭ قيىعىنان سىعالاعان كۇيى ەتپەتىنەن جاتىر، توم ءوزى باسىنان كەشىرگەن وقيعادان بىلەتىن بولعاندىقتان ءبىر ءتۇرلى جانى اشىعانداي تولقىپ كەتتى. جاناشىرلىق سەزىمى قىلتيىپ باس كوتەرگەنمەن توم كادۋىلگىدەي جەڭىلدەنىپ قالدى، سوناۋ كۇنى سوتتا قانىپەزەر بۋدانعا قارسى سويلەگەننەن بەرى قورقىنىش شىنجىرى ونى قانشالىقتى قۇرساۋلاعانىن ەندى سەزىندى.
ۇندىلىك دجونىڭ اڭشىلىق پىشاعى ەكىگە ءبولىنىپ قاسىندا جاتىر. ەسىكتىڭ تومەنگى جاعىنداعى اۋىر بۇرىستى پىشاقپەن ويىپ-ويىپ بەيشارا شارشاسا كەرەك.
ۇندىلىك دجوعا ءال بەرمەگەن، تەك پىشاعىن سىندىرىپتى.
ول ەسىكتىڭ تومەنگى بۇرىسىن سىندىرعان كۇندە دە، تاسپەن باستىرعان ەسىكتىڭ سىرتىنا شىعا الماس ەدى. مۇنى ۇندىلىك دجو بىلە تۇرا ءوزىنىڭ شارشاپ بىتكەن اقىلىن الاڭداتىپ ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن اۋرەلەنگەن بولۋى كەرەك. ادەتتە قابىرعالاردىڭ جارىعىندا تۋريستەر تاستاپ كەتكەن ونداعان مايشامنىڭ قالدىقتارى بولاتىن، ەندى ولار دا جوق. تۇتقىن سيپالاپ تاپقاندارىن جەپ قويدى. جامان قۇستىڭ دا بىرەن-سارانىن ۇستاپ، سيراقتارىنان باسقاسىن جەپ الدى. باقىتسىز بايعۇس اشتان ولگەن. ول توبەدەگى ستالاگميتتىڭ جوعارى جاعىن سىندىرىپ، سول تاستى ويىپ سىيعىزدى. سول ارقىلى ءۇش مينۋت سايىن ءبىر تامشى تاماتىن ىلعالدى قورەك ەتكىسى كەلگەن بولسا كەرەك. ول تامشىنىڭ ءومىربايانى ۇزاق: پيراميدالار سالىنىپ جاتقاندا، ترويا تالقان بولعان كەزدە، ءريمنىڭ العاشقى ءۇيى سالىنعاندا، حريستوستى ازاپتاعاندا، ۆيلگەلم جاۋلاپ الۋشى ۇلىبريتانيانىڭ نەگىزىن قالاعاندا، حريستوفور كولۋمب ساياحاتقا شىققاندا ۇڭگىردەگى ءۇش مينۋتتا دەسەرتتىك قاسىق تولاتىن تامشى بار بولاتىن. ول ءقازىر دە تامىپ تۇر جانە تاما بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى كەشەگى كۇن دەپ قابىلدانعاندا، ءتىپتى تىنىشتىق ءتۇنى كەلگەندە دە تامادى. دۇنيەدەگى زاتتىڭ ءبارىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتى بولا ما؟
مىناۋ تامشى بەس مىڭ جىل بويى ءبىر كەزدە قوڭىزداي ءبىر بەيشارانىڭ ءشولىن قاندىرۋى ءۇشىن تامىپ تۇرعانى ما؟ ەندى ءبىر ون مىڭ جىلدا تاعى ءبىر مىندەتتى ورىنداۋى كەرەك پە؟ ءبارىبىر ەمەس پە. قانىپەزەر بۋداننىڭ تەڭدەسىز قىمبات ىلعالدى جيناۋ ءۇشىن تاستى ويعانىنا دا كوپ-كوپ جىلدار ءوتتى، ءبىراق ماك-دۋگالدىڭ ۇڭگىرىندەگى عاجايىپتاردى كورىپ سۇيسىنۋگە كەلگەن تۋريستەر ەڭ الدىمەن بۋداننىڭ ويعان تاسىن قىزىقتايدى. ۇندىلىك دجونىڭ تاس توستاعانى ۇڭگىردىڭ ءبىرىنشى كەرەمەتى بولىپ ەسەپتەلەدى، ءتىپتى "ءالادديننىڭ سارايى" دا ونىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
ۇندىلىك دجونى ۇڭگىرگە كىرەتىن جەرگە كومدى، ادامدار ونى جەرلەۋگە قاتىناسۋ ءۇشىن قايىقپەن، اربامەن ماڭايداعى قالالاردان، اۋىلدار مەن فەرمالاردان كەلدى، ولار وزدەرىمەن بىرگە بالالارىن، ءتۇرلى تاماقتار اكەلدى جانە بۇل جەرلەۋ قىلمىسكەردى جازالاۋمەن بىردەي اسەر ەتتى دەپ ريزا بولىستى. وسى جەرلەۋ تاعى ءبىر ءىستىڭ — ۇندىلىك دجوعا راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى گۋبەرناتورعا ءوتىنىشتىڭ توقتاتىلۋىنا سەبەپ بولدى. وتىنىشكە كوپ ادام قول قويعان ەدى، ءتۇرلى جيىندار بولىپ، تالاي كوزدىڭ جاسى توگىلگەن، تالاي قىزىل ءسوز ايتىلعان، جىلاۋىق، ميسىز ايەلدەردەن كوميتەت قۇرىلىپ، ولار قارالى كيىممەن گۋبەرناتورعا جىلاپ بارىپ، ودان ءوزىنىڭ قايىرىمدى ەسەك ەكەنىن كورسەتۋىن وتىنگەن بولاتىن. ۇندىلىك دجو قالانىڭ بەس تۇرعىنىن ءولتىردى. ءيا، وندا نە تۇر ەكەن؟ ەگەر ول الباستىنىڭ ءوزى بولعان كۇندە دە، ونى قۇتقارۋعا ءوتىنىش ايتاتىن اقىماقتار گۋبەرناتورعا جىلاپ-ەڭىرەپ بارار ەدى.
جەرلەۋدىڭ ەرتەسىنە توم ماڭىزدى وقيعا تۋرالى ايتۋ ءۇشىن گەكتى وڭاشا جەرگە اپاردى.
تومنىڭ باسىنان كەشكەندەرى جايلى گەك ۆالليلىك شال مەن جەسىر ايەل دۋگلاستان ەستىگەن، ءبىراق توم گەكتىڭ ولاردان ءبارىن ەستىمەگەنىن، سەبەبى ولار ءبىر جايدى بىلمەيتىنىن، سول تۋرالى سويلەسكىسى كەلەتىنىن ايتتى. گەكتىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى.
— نە تۋرالى ەكەنىن مەن بىلەمىن، — دەدى گەك. — سەن ەكىنشى نومەردە بولدىڭ، ۆيسكيدەن باسقا ەشتەڭە تاپپادىڭ. ەشكىم ماعان مۇنى ايتقان ەمەس، ءبىراق ۆيسكي جايلى ەستىگەندە مەن سەن ەكەنىڭدى بىلە قويدىم، سەنىڭ اقشانى تابا الماعانىڭ بەلگىلى بولدى، ايتپەسە ەشكىمگە ايتپاساڭ دا، ماعان ءبىر حابارىن بەرەر ەدىڭ. مەنىڭ ويىمشا، ول اقشا بىزگە بۇيىرمايدى، توم.
— نە ايتىپ تۇرسىڭ، گەك، مەن تراكتيردىڭ يەسىن ەشكىمگە كورسەتكەن ەمەسپىن. ءبىز سەنبى كۇنى ساياحاتقا كەتكەندە، تراكتير اشىق بولعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي. سول ءتۇنى سەن ءوزىڭ قاراۋىلدا تۇرۋعا ءتيىس بولعانىڭ ەسىڭدە جوق پا؟
— اھ، ءيا! سودان بەرى جىل وتكەن سەكىلدى. ول مەنىڭ ۇندىلىك دجونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، جەسىر اپاي دۋگلاستىڭ ۇيىنە دەيىن بارىپ اڭدىعان ءتۇنىم عوي.
— ونى اڭدىعان سەن بە؟
— ءيا، ءبىراق سەن تىسىڭنەن شىعارما. ۇندىلىك دجونىڭ دوستارى قالعان شىعار — ولاردىڭ ماعان اشۋلانىپ، قاستاندىق جاساعانى كەرەك ەدى ماعان! ەگەر مەن بولماسام، ول ەندىگى تەحاستا وتىراتىن ەدى.
وسىدان كەيىن گەك ءوزىنىڭ قۇپيا وقيعاسىن ايتىپ بەردى. توم بۇل اڭگىمەنىڭ جارتىسىن عانا ۆالليلىك شالدان ەستىگەن.
— ال، ەندى — دەدى نەگىزگى ماسەلەگە قايتا ورالعان گەك، — كىم ەكىنشى نومەردەن ۆيسكيدىڭ بوشكەسىن السا، اقشانى دا سول العان، قالاي بولعاندا دا، ول اقشا ەندى بىزگە جوق، توم!
— گەك، ول اقشا ەكىنشى نومەردە ءتىپتى دە بولماعان!
— قالاي سوندا؟ — گەكلبەرري جولداسىنىڭ كوزىنە تۋرا قارادى. — توم، سەن سول اقشانىڭ ىزىنە تۇسكەننەن ساۋمىسىڭ؟
— گەك، ول اقشا ۇڭگىردە!
گەكتىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
— قايتالا، نە ايتتىڭ، توم!
— اقشا ۇڭگىردە!
— توم، ۇندىلىك شىن ءسوزىڭ بە؟ سەن ازىلدەپ وتىرسىڭ با، جوق، راس پا؟
— راس، گەك، مۇنداي شىندىقتى مەن ءالى ەشكىمگە ايتقان ەمەسپىن. ۇڭگىرگە بارىپ مەنىڭ اقشانى الۋىما كومەكتەسكىڭ كەلە مە؟
— كەلگەندە قانداي! تەك وندا بەلگىلەر ارقىلى بارۋ كەرەك، ايتپەسە اداسىپ جۇرسەك.
— گەك، بۇل بىزگە تۇككە تۇرمايتىن شارۋا.
— مىنە، كەرەمەت! ال سەن نە ويلايسىڭ — اقشا سو...
— توقتا، سول جەرگە جەتىپ الۋدى ايت سەن! ەگەر ءبىز ەشتەڭە تابا الماساق، مەن ساعان بارابانىمدى بەرەم، مەندە نە بار — سونىڭ ءبارىن بەرەم! قۇداي اقى!
— جارايدى، قول الىسايىق. قاشان بارۋدى ويلايسىڭ؟
— ءتىپتى ءقازىر بولسا دا، بارعىڭ كەلسە. كۇشىڭ جەتە مە؟
— ال ول ۇڭگىردىڭ ەسىگىنەن الىستا ما؟ مەنىڭ تىنىم كورمەي جۇرگەنىمە ءۇش پە، ءتورت پە كۇن بولدى، جايلاپ جۇرەمىن تەك ءبىر ميلدەن ارتىق ءجۇرۋ قايدا ماعان!
— ەگەر باسقالار سەكىلدى جۇرسەك، بەس ميلدەي. ال مەن باسقا جولدى بىلمەيمىن، قىسقا جولدى، ول جەردە ەشكىم جۇرمەيدى. گەك، مەن سەنى قايىقپەن اپارام. بارعانشا — كەلگەنشە ەسكەكتى ءوزىم ەسەمىن. سەن قولىڭدى قيمىلداتپايسىڭ.
— ءقازىر كەتەيىك!
— جاقسى. نان مەن ەت، ەكى-ۇش قاپ ءجىپ الايىق.
سوسىن كۇكىرتتى شىرپى دەپ اتالاتىن جاڭا ءبىر نارسەلەر بار، سودان بىرنەشەۋىن. بىلەسىڭ بە، سولاردىڭ مەندە بولماعانىنا مەن بىرنەشە رەت وكىندىم.
تۇستەن كەيىن بالالار قالا تۇرعىندارىنىڭ بىرىنەن قايىق الدى، ءوزى ۇيدە جوق ەكەن، ەكەۋى جولعا شىقتى.ۇڭگىرگە كىرەتىن جەرگە بىرنەشە ميل قالعاندا، توم ايتتى: — مىنا جاردى كورىپ تۇرسىڭ با، ۇڭگىرگە كىرەتىن جەر وسى عانا. اناۋ جەردەگى قۇلامادا اق بەلگى بار، كوردىڭ بە؟ مەنىڭ بەلگىم سول. ەندى ءبىز جاعاعا توقتايمىز.
ولار قايىقتان ءتۇستى.
— ال، گەك، سەن تۇرعان جەردەن قارماق سالعانداي ءجىپتى لاقتىرساق، كىرەتىن ەسىككە جەتەدى. قانە، سەن تاۋىپ كورشى.
گەك اينالانى تۇگەل شولىپ، ەسىكتى تابا المادى. توم ماقتانعان كەسكىنمەن قالىڭ بۇتالاردىڭ اراسىنا كىردى دە:
— مىنە، ول! قارا، گەك، مۇنداي ىڭعايلى كىرەتىن ەسىك ەش جەردەن تابىلمايدى. تەك سەن ەشكىمگە ايتپا! مەن باياعىدان قاراقشى بولۋعا ازىرلەنىپ ءجۇرمىن عوي، تەك وڭتايلى جەر تابىلماي ءجۇر ەدى — قايدان ىزدەۋگە بولادى دەۋشى ەدىم. ەندى ونداي جەر تابىلدى، ءبىز ەشكىمگە ايتپايمىز، دجو گارپەر مەن بەن رودجەرسكە ايتۋ كەرەك شايكا بولۋ ءۇشىن، ونسىز قانداي قىزىق ويىن بولادى!
توم سويەردىڭ شايكاسى — كەرەمەت قوي، گەك، راس ەمەس پە؟
— ءيا، جامان ەمەس، توم. ال، ءبىز كىمدى تونايمىز؟
— ادام از با؟ تىعىلىپ اڭديمىز — ىلعي سولاي بولادى.
— ولتىرە مە سوسىن؟
— جوق، تەك كەيدە. تۇتقىنداردى ولار اقى تولەگەنشە ۇڭگىردە ۇستايمىز.
— اقى تولەۋ دەگەن نە؟
— اقشا. تانىستارىنان قارىز الۋعا زورلايمىز؛ ال تۇتقىندار ءبىر جىلعا دەيىن تولەمەسە، ولتىرەسىڭ. ءبارى سولاي جاسايدى. تەك ايەلدەردى ولتىرمەيدى. ايەلدەردى تۇتقىن ەتىپ ۇستايدى، ال ءبىراق ولتىرمەيدى. ولار ىلعي سۇلۋ، باي جانە قيت ەتكەننەن قورقادى. ولاردىڭ ساعاتىن، زاتتارىن الاسىڭ — تەك وتە كىشىپەيىل، جۇمساق سويلەسىپ، باسىڭنان قالپاعىڭدى الۋىڭ كەرەك. توناۋشىلاردان اسقان قاراپايىم دا كىشىپەيىل ادام بۇل دۇنيەدە بولعان ەمەس، مۇنى سەن كەزكەلگەن كىتاپتان وقي الاسىڭ. سوسىن ايەلدەر ساعان عاشىق بولادى، ۇڭگىردە ارى-بەرى تۇرعاننان كەيىن جىلاۋ-سىقتاۋلارىن قويادى، ءتىپتى ول جەردەن شىعارا المايسىڭ. ەگەر ولاردى قۋىپ جىبەرسەڭ، اينالىپ-اينالىپ، ءبىر كەزدە قايتىپ كەلەدى. بارلىق كىتاپتا سولاي جازىلعان.
— مىنە، كەرەمەت، توم! مەنىڭ ويىمشا، بۇل تەڭىز قاراقشىسى بولعاننان الدەقايدا ارتىق قوي.
— ارتىق بولماعاندا! ۇيگە جاقىن، قول سوزىم جەردە سيرك، تاعى دا نە كەرەك.
ەندى ءبارى ءازىر بولدى، بالالار ىنگە كىردى. توم الدىڭعى جاقتا ەڭبەكتەپ بارادى. ولار ارەڭ دەگەندە جەردىڭ سوڭىنا جەتىپ، ءجىپتىڭ باسىن سول جەرگە بايلادى دا، العا جىلجىدى. بىرنەشە قادامنان كەيىن بۇلاقتىڭ باسىنا جەتتى. توم ءوزىنىڭ باسىنان اياعىنا شەيىن دەنەسى دىرىلدەپ كەتكەنىن سەزدى. ول گەككە قابىرعاعا ءوزى جاپسىرعان بىلتەنىڭ قالدىعىن كورسەتىپ، بەككي ەكەۋىنىڭ وسى جەردە جالپىلداپ سونە باستاعان مايشامعا قاراپ وتىرعاندارىن ايتىپ بەردى.
بالالار سوسىن سىبىرلاپ سويلەسە باستادى، سەبەبى مىلقاۋ تىنىشتىق پەن ۇڭگىردىڭ قاراڭعىلىعى شارشاتا باستادى. ولار ەكىنشى دالىزگە جەتكەنشە جۇرە بەردى، ودان ۇلكەن شۇڭقىر دا قاشىق ەمەس. مايشامنىڭ جارىعىمەن قاراعاندا ەشقانداي شۇڭقىر جوق تا، بيىكتىگى جيىرما، وتىز فۋت بولاتىن سازدى قۇلاما جار بار ەكەن، توم:
— ءقازىر مەن ساعان ءبىر نارسە كورسەتەمىن، گەك، — دەدى.
ول مايشامدى جوعارى كوتەردى دە:
— بۇرىشتان ارىرەك سوناۋ جاققا قاراۋعا تىرىس. كوردىڭ بە؟ انە، اناۋ ۇلكەن تاستىڭ ۇستىندە — شامنىڭ كۇيەسىمەن جازىلعاندى؟
— ەي، ول كرەس قوي!
— ال سەنىڭ ەكىنشى نومەرىڭ قايدا؟ كرەستىڭ استىڭعى جاعىندا عوي، سولاي ما؟ ءدال وسى جەردە مەن قولىندا مايشامى بار ۇندىلىك دجونى كوردىم.
گەك قۇپيا بەلگىگە ۇزاق قارادى، سوسىن دىرىلدەگەن ۇنمەن:
— توم، كەتەيىكشى وسى جەردەن! — دەدى.
— قالاي! قازىنانى تاستاپ پا؟
— ءيا، تاستاپ، ۇندىلىك دجونىڭ رۋحى جاقىن جەردە جۇرگەن شىعار.
— جوق، بۇل جەردە ەمەس. گەك، ءتىپتى دە بۇل جەردە ەمەس. ول ۇندىلىك دجونىڭ ولگەن جەرىندە، ۇڭگىرگە كىرەتىن جەردە، بۇل جەردەن بەس ميل قاشىقتىقتا.
— ولاي ەمەس. ول وسى ماڭدا، اقشانىڭ اينالاسىندا ءجۇر. رۋحتاردىڭ قۇلقىن مەن بىلمەيمىن بە؟ وزىڭە دە بەلگىلى عوي. توم گەكتىڭ ايتىپ تۇرعانى دۇرىس-اۋ دەپ قاۋىپتەنە باستادى. كولدەنەڭ ءبىر نارسەنىڭ بولاتىنىن سەزگەندەي قينالدى.
ءبىراق كەشىكپەي وعان ءبىر وي كەلدى.
— تىڭداشى، گەك، ءبىز ەكەۋمىز قانداي اقىماقپىز! ۇندىلىكتىڭ رۋحى كرەس بار جەردە جۇرە مە؟
سەبەپ دۇرىس ەدى. ول گەكتى كوندىردى.
— ال مەن ويلاماپپىن، توم. بۇل دۇرىس. مۇندا كرەستىڭ بولعانى ەكەۋمىزگە جاقسى بولدى عوي. ءبىز ەندى تومەنگە ءتۇسىپ، ساندىقتى ىزدەيمىز.
توم جول بويى ساز باسپالداقتاردى سىندىرا ءبىرىنشى بولىپ ءتۇستى. گەك ارتىندا.ۇلكەن تاس جاتقان شاعىن ۇڭگىردەن ءتورت جاققا جول بار ەكەن. بالالار ۇشەۋىن تۇگەل قارادى، ەشتەڭە تابا المادى. ولار تاسقا جەردەن ونشا تەرەڭ ەمەس شۇڭقىردى كوردى، وندا جەردە جايىلعان جامىلعى ەسكى بەلبەۋ، شوشقانىڭ تەرىسى، ابدەن اقسيعانشا مۇجىلگەن ەكى-ۇش تاۋىقتىڭ سۇيەكتەرى جاتىر. ءبىراق ساندىق جوق. ولار تىنباستان ىزدەدى، ىزدەدى، ءبارى بوس بولدى.
— ول كرەستىڭ استىندا دەپ ەدى عوي. ال كرەسكە ەڭ جاقىن جەر وسى. تاستىڭ استىندا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى تاس جەردە تەرەڭدە جاتىر.
ولار ءبارىن تاعى قاراپ شىقتى، سوسىن شارشاپ، دەمالۋعا وتىردى. گەك ەشتەڭە ويلاپ تابا المادى. كەنەت توم ايتتى:
— تىڭدا، گەك، تاستىڭ ءبىر جاعىندا ىزدەر بار، شامنىڭ مايى جەرگە تامعان، ال باسقا ءۇش جاعىندا ەشتەڭە جوق. سەن قالاي ويلايسىڭ، نەگە؟ مەنىڭشە اقشا تاستىڭ استىندا. ءقازىر سازدى قازا باستايمىن.
— بۇل ويىڭ دۇرىس، توم، — دەپ گەك ءبىراز سەرگىپ قالدى.
توم بارلوۋ فيرماسىنىڭ ايتۋلى پىشاعىن تاستىڭ استىڭعى جاعىنا سۇڭگىتىپ ەدى، شامامەن ءتورت ديۋيمدەي تەرەڭدىكتە پىشاق اعاشقا ءتيدى.
— گەك، ەستىپ تۇرسىڭ با؟
گەك تە كوردى قولمەن قازا باستادى. كەشىكپەي تاقتايلار كورىندى، ولار سۋىرىپ الدى. تاستىڭ استىڭعى جاعىندا جارىق بار ەكەن.
توم سوندا ءتۇسىپ، شامدى تومەن ءتۇسىرىپ قاراپ ەدى، تۇگەل كورە المادى. ول بارىپ قارايمىن دەدى. ەڭكەيىپ تاستىڭ استىنا ءتۇستى؛ جىڭىشكە جول تومەن قاراي كەتەدى ەكەن. توم اۋەلى وڭعا بۇرىلدى، سوسىن سولعا، گەك ونىڭ سوڭىنان قالماي كەلەدى. ەندى ءبىر بۇرىلىستان وتە بەرە توم ايقايلاپ جىبەردى.
— قۇدايىم-اي، گەك، قارا، قارا!
الدارىندا انا جولعى اقشا تولى ساندىق، ول كىشكەنە ۇڭگىردە تۇر؛ سول جەردە بوس ءوق-دارى سالاتىن بوشكە، بىلعارى قاپتى ەكى مىلتىق، ەكى-ۇش ەسكى باتەڭكە، بىلعارى بەلبەۋ، قابىرعادان اققان تامشىدان سۋ-سۋ بولعان تاعى بىردەڭەلەر.
— اقىرى جەتتىك-اۋ، — دەدى گەك قوڭىرايعان مونەتتەردى قوپارىپ وتىرىپ. — ەندى ەكەۋمىز بايلارمىز، توم!
— گەك، مەن بۇل اقشالاردىڭ قولىمىزعا ءتيۋى كەرەك دەپ ىلعي ويلايتىنمىن. سەنەر-سەنبەسىڭدى بىلمەيسىڭ ءتىپتى، ءبىراق قولىمىزعا ءتيدى! ەندى قازاتىن ەشتەڭە جوق، قانە، شىعايىق! سوندىقتان مەن كوتەرە الار ما ەكەم، بەرشى ماعان.
ساندىق ەلۋ فۋنتتاي ەكەن. توم كوتەرۋىن كوتەرگەنمەن، الىپ جۇرۋگە ىڭعايسىز ءارى وتە اۋىر.
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم، — دەدى ول — ەلەستەر تۇراتىن ۇيدەن ولار ساندىقتى الىپ شىققان كەزدە-اق كورىنگەن. مەن بايقاعام. قاپتاردى الىپ شىعۋدى ۇمىتپاعانىم قانداي جاقسى بولدى.
كەشىكپەي اقشا قاپتارعا سالىندى، بالالار كرەستىڭ استىنداعى تاسقا كوتەرىپ اكەلدى.
— مىلتىقتاردى دا، باسقانى دا الايىق، — دەدى گەك.
— جوق، گەك، ولاردى وسىندا قالدىرامىز. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىز قاراقشى بولعاندا كەرەك بولادى. زاتتاردى وسىندا قوياتىن بولامىز جانە جىنويناقتى دا وسىندا جاسايمىز. ناعىز لايىقتى ورىن.
— "جىنويناق" دەگەن نە؟
— مەن قايدان بىلەيىن. قاراقشىلاردا ىلعي بولادى، ياعني بىزگە دە كەرەك. ال كەتتىك، گەك، كوپ وتىرىپ قالدىق. كۇن كەشكىرىپ قالعان شىعار. قارىن دا اشتى. قايىققا جەتىپ تاماق ىشەمىز، شىلىم شەگەمىز.
كەشىكپەي سۋماحتىڭ شىتىرمان بۇتالارىنىڭ اراسىنان شىقتى، اينالاعا قاۋىپتەنە قاراپ، ەشكىم جوق ەكەنىن كوردى، ەكەۋى قايىققا وتىرىپ، شىلىم شەكتى، تاماقتاندى. كۇن باتىسقا قاراي ەڭكەيگەن كەزدە، ولار جاعادان قالاعا قاراي ءجۇردى. توم قايىقتى جاعامەن ەسىپ كەلە جاتىپ، گەكپەن اڭگىمە سوقتى، قاراڭعى تۇسكەن بويدا جاعاعا توقتادى.
— اڭگىمە بىلاي، گەك، — دەدى توم. — ءبىز اقشانى جەسىر ايەلدىڭ پىشەن قوراسىنا جاسىرامىز، ال تاڭەرتەڭ مەن كەلەمىن، سوسىن ءبىز اقشانى سانايمىز، سودان كەيىن بولەمىز، ورماننان جەر تابامىز، ول جەردە ەشكىم قوزعالمايدى. سەن وسى جەردە وتىر، باقىلا، مەن بەنني تەيلوردىڭ ارباسىن اكەلەمىن ءبىر مينۋتتا كەلەم.
ول جوق بولىپ كەتتى، كەشىكپەي اربا الىپ كەلدى دە، وعان ەكى قاپتى سالدى، ۇستىنە ەسكى-قۇسقى نارسەلەرمەن جاۋىپ، اربانى سۇيرەپ جولعا شىقتى. ۆالليلىك شالدىڭ ءۇيىنىڭ قاتارىنا كەلگەندە بالالار دەمالۋعا توقتادى. ولار ەندى قوزعالا بەرىپ ەدى، شال باسپالداققا شىعىپ داۋىستادى:
— ەي، بۇل قايسىڭ؟
— گەك فينن مەن توم سويەر!
— وتە جاقسى! بەرى جۇرىڭدەر، بالالار، ءبارى تەك سەندەردى كۇتىپ وتىر. تەزىرەك كەلىڭدەر، الدىمەن جۇرىڭدەر، ال مەن اربالارىڭدى اپارايىن. نە بار مۇندا؟ كىرپىش پە الدە تەمىر سۇيمەن بە؟
— تەمىر سۇيمەن.
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەدىم. ءبىزدىڭ قالادا بالا بىتكەننىڭ ءبارى تەمىر جيناپ، زاۋىتقا تاپسىرىپ تيىن-تەبەن الۋدى كوزدەيدى، ال جۇمىس ىستەۋگە جوق. ادام سولاي جاراتىلعان. قانە، تەزىرەك جۇرىڭدەر!
بالالار نەگە اسىعۋ كەرەك ەكەنىن بىلگىلەرى كەلدى.
— مازالانباڭدار، ءقازىر ءبارىن بىلەسىڭدەر، تەك جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ ۇيىنە كەلەيىك.
گەك قاۋىپتەنە سويلەدى (ول اۋەلدەن سولاي ۇيرەنگەن).
— دجونس مىرزا، ءبىز ەشتەڭە ىستەگەنىمىز جوق.
ۆالليلىك كۇلدى:
— بىلەم عوي، گەك، بالاقايىم. ەشتەڭە بىلمەيمىن.
جەسىر ايەل ساعان جامان قاراي ما؟
— جوق. ول ماعان جاقسى قارايدى.
— وندا نەگە بارعىڭ كەلمەي تۇر؟ نەگە قورقاسىڭ؟
گەك بۇل سۇراقتى شەشىپ ۇلگەرمەدى، توم ەكەۋىن جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ ءۇيىنىڭ قوناق بولمەسىنە يتەرىپ كىرگىزگەن كەزدە ونىڭ اقىل-ويى وتە جاي جۇمىس ىستەدى. دجونس مىرزا اربانى ەسىك الدىنا قالدىرىپ، ءوزى دە بالالاردىڭ سوڭىنان ىشكە كىردى.
قوناق بولمە جاپ-جارىق، وندا وسى قالاداعى سالماعى بار دەگەن ادامنىڭ ءبارى جينالىپتى. تەچەرلەر وسىندا ەكەن، گارپەرلەر، رودجەرستەر، پوللي اپاي، سيد، مەري، پاستور، جەرگىلىكتى گازەتتىڭ رەداكتورى، تاعى كوپتەگەن ادام جانە ءبارى مەرەكەدەگىدەي كيىنگەن. جەسىر ايەل باشپايلارىنان باستارىنا دەيىن بالشىققا بىلعانعان بالالاردى مارتەبەلى قوناقتارداي شىنايى كوڭىلمەن، ەرەكشە مەيىرىممەن قارسى الدى. پوللي اپاي ۇيالعاننان قىزارىپ، قاباعىن ءتۇيىپ، باسىن شايقادى. ال بالالار وزدەرىن قوناقتاردىڭ بارىنەن ناشار سەزىندى. دجونس مىرزا ايتتى:
— توم ءالى ۇيىنە كىرگەن جوق، مەن ونى تابا الماسپىن دەپ ويلاپ ەدىم، سول بويدا ەسىگىمنىڭ الدىنان كەزدەسە كەتتى، مەن بۇلاردى وسىندا الىپ كەلدىم.
— وتە جاقسى جاسادىڭىز، — دەدى دۋگلاس اپاي. — جۇرىڭدەر، بالالار.
ول ەكى بالانى ۇيىقتايتىن بولمەگە اپارىپ:
— ەندى جۋىنىڭدار، كيىنىڭدەر. مىنە، ەكەۋىڭنىڭ كوستيۋمدەرىڭ، كويلەك، شۇلىق — ءبارى وسىندا. مىناۋ گەكتىڭ كوستيۋمدەرى. جوق، العىس ايتپا، گەك، دجونس مىرزا بىرەۋىن، مەن بىرەۋىن ساتىپ الدىق. بۇلار سەندەردىڭ ەكەۋىڭە دە كەرەك. كيىنىڭدەر. ءبىز سەندەردى كۇتەمىز، ال سەندەر وزدەرىڭدى رەتكە كەلتىرىپ، تومەن تۇسىڭدەر، — دەدى دە، ءوزى كەتىپ قالدى.
وتىز ءتورتىنشى تاراۋ
التىن اعىس
گەك ايتتى:
— توم، ءجىپ تابىلسا، تەرەزەدەن تۇسەتىن. تەرەزە جەردەن ونشا بيىكتە ەمەس ەكەن.
— اقىماقتىق، نە ءۇشىن تەرەزەدەن تۇسەمىز؟
— مەن مۇنداي توپقا ۇيرەنگەن ەمەسپىن. شىداي المايمىن. مەن تومەنگە بارمايمىن، ءبىلىپ قوي.
— قويشى ءارى! تۇككە تۇرمايدى. مەن قورقىپ تۇرعانىم جوق قوي. سەن دە قورىقپا، مەن قاسىڭدامىن عوي.
سيد كورىندى.
— توم، — دەدى ول، — اپاي كۇنى بويى سەنى كۇتتى. مەري سەنىڭ جەكسەنبىلىك كوستيۋمىڭدى دايىندادى، سەن ءۇشىن مازالاندى. ايتىڭدارشى، سەندەردىڭ كويلەكتەرىڭدەگى قايداعى بالشىق، قايداعى مايشامنىڭ كۇيەسى مەن مايى؟
— مىرزا، ءوزىڭنىڭ قاتىناسىڭ جوق زاتقا باسىڭدى سۇقپا! سەن ودان دا ايت، نە بولايىن دەپ جاتىر؟
— جەسىر اپايدىڭ ۇيىندە ادەتتەگىدەي كەش. بۇگىن ۆالليلىك شال مەن ونىڭ بالالارىنىڭ قۇرمەتىنە دۋگلاس اپايدى انا جولى قۇتقارىپ قالعاندارى ءۇشىن. ەگەر كوڭىلىڭ سوقسا، ساعان ءبىر نارسە ايتايىن.
— نە ايتاسىڭ؟
— مىنانى ايتام: دجونس مىرزا بۇكىل حالىقتى تاڭعالدىرعىسى كەلەدى؛ ونىڭ پوللي تاتەمە ايتىپ جاتقانىن ەستىپ قالعام، ەندى ول قۇپيا ەمەس. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى، ءتىپتى دۋگلاس اپاي ەشتەڭە بىلمەيتىندەي كورىنگەنمەن، ءبارىن ءبىلىپ وتىر. دجونس مىرزا گەكتىڭ وسىندا بولۋىن قالادى، گەك بولماسا ولاردا ەشتەڭە دە بولمايدى، تۇسىنەسىڭ بە؟
— قانداي قۇپيا، نەمەنەگە؟
— گەك تۋرالى، ول بانديتتەردى اڭدىدى عوي. دجونس مىرزا جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭعالدىرام دەپ ءجۇر.
سيد قۋانا كۇلدى.
— سيد، سەن جۇرتتىڭ بارىنە ايتتىڭ با؟
— ساعان ءبارىبىر ەمەس پە كىم ايتقانى؟ بىلەدى ەكەن — جارايدى.
— سيد، بۇكىل قالادا وڭباعان ءبىر ادام بار — ول سەن. ەگەر گەكتىڭ ورنىندا سەن بولساڭ، تاۋدان سىرعاناپ ءتۇسىپ، باندىلار تۋرالى ءتىرى ادامعا ايتپاي زىتىپ وتىرار ەدىڭ. تەك وڭباعاندىق جاساۋدان باسقا قولىڭنان ەشتەڭە كەلمەيدى، ال بىرەۋلەردى جاقسىلىقتارى ءۇشىن ماقتاپ جاتقاندى جەك كورەسىڭ عوي. مىنە، ال سىباعاڭدى، العىس ايتپا، كەرەك ەمەس.
توم ءسيدتىڭ قۇلاعىنان تارتىپ، قۇيرىعىنا تەۋىپ ەسىكتەن شىعارىپ جىبەردى.
— بار، تاتەيگە جاماندا، ەگەر باتىلدىعىڭ جەتسە، سوندا ەرتەڭ تاعى دا سىباعاڭدى الاسىڭ.
بىرنەشە مينۋتتان كەيىن جەسىر ايەلدىڭ قوناقتارى ۇستەل باسىنا جينالىپ، كەشكى تاماققا وتىردى، ال بالالار ءۇشىن شاعىنداۋ ۇستەلدەردى قابىرعانىڭ جانىنا قويىپتى — سول زامانداعى سول جەردىڭ ادەتى بويىنشا. دجونس مىرزا ءوزىنىڭ قىسقا سوزىندە دۋگلاس جەسىرگە وزىنە جانە ۇلدارىنا كورسەتكەن قۇرمەتى ءۇشىن سالتاناتتى تۇردە العىس ايتاتىن ءسات كەلدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا قاراپايىم دا كىشىپەيىل تاعى ءبىر ادام...
وسىلاي دا وسىلاي، تاعىسىن تاعى. ول بولعان وقيعاعا گەكتىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەنىن ءوزىنىڭ درامالىق ويلاۋ جۇيەسىمەن شەبەر سۋرەتتەدى، ءبىراق جۇرتقا اڭگىمە بۇدان گورى قىزىق تا باقىتتى وقيعالار جايلى بولسا، كوبىرەك اسەر ەتكەن بولار ەدى. دەگەنمەن جەسىر ايەل تاڭعالعان كەيىپپەن گەككە سونشالىق كوپ جاقسى سوزدەر ايتىپ ونى ماقتاعاندا، ول ۇستىندەگى سۋ جاڭا كوستيۋمىنىڭ ازابىن ۇمىتىپ كەتتى، ويتكەنى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ مۇنشالىقتى ءىقىلاس-ىلتيپاتىنا بولەنۋدەن اسقان ازاپ جوق سەكىلدى.
جەسىر ايەل گەكتى تاربيەلەگىسى كەلەتىنىن، سوسىن اقشا بولعان كەزدە ونىڭ ءوز ءىسىن باستاۋىنا كومەكتەسەتىنىن ايتتى. وسى جەردە تومعا كەزەك ءتيدى. ول ايتتى:
— گەككە اقشانىڭ قاجەتى جوق. ونىڭ ءوزى باي.
قوناقتار قوعامدا ادامنىڭ ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەكتىگى جايلى ۇعىمدى ەستەرىنە ءتۇسىرىپ مىنا اقىلمەن ايتىلعان ازىلگە ريزالىقپەن جامىراي ءماز بولعىلارى كەلگەنمەن، كۇلكىلەرىن ارەڭ-ارەڭ تىيىپ وتىردى. ءبىراق ۇنسىزدىك ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز بولدى. تىنىشتىقتى توم بۇزدى:
— گەكتىڭ اقشاسى بار. سىزدەر مۇمكىن سەنبەي وتىرعان شىعارسىڭدار، ال ونىڭ اقشاسى كوپ. كۇلەتىن ەشتەڭەسى جوق، سىزدەرگە كورسەتە الامىن. ءبىر مينۋت كۇتە تۇرىڭدار.
توم جۇگىرىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتتى. قوناقتاردىڭ ءبارى اڭ-تاڭ، اۋەلى بىر-بىرىنە سوسىن سۇراۋلى جۇزبەن گەككە قاراستى، ال گەكتىڭ ءتىلى ءبىرجولا بايلانىپ قالدى.
— سيد، تومعا نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى پوللي اپاي. — ول، وي، بۇل بالادان ءبارىن كۇتۋگە بولادى...
وسى كەزدە ەسىكتەن ەكى قاپتى ارقاسىنا سالىپ، مىقشيىپ ەڭكەيگەن توم كىردى، پوللي اپاي ءسوزىن اياقتاي الماي قالدى. توم التىن تەڭگەلەردى ۇستەل ۇستىنە جايىپ سالدى:
— Miنە، مەن سىزدەرگە نە ايتتىم؟! جارتىسى گەكتىكى، ال جارتىسى مەنىكى!
مىناداي كورىنىستەن كەيىن قوناقتاردىڭ تىنىسى تارىلىپ كەتتى. ولار التىنعا كوزدەرىن ساتىپ ءسوز ايتۋعا شامالارى كەلمەدى. سوسىن ءبارى ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتتى. توم ءقازىر ءبارىن ايتامىن دەدى دە، ايتىپ بەردى. اڭگىمە ۇزاق بولعانمەن وتە قىزىق بولادى.
ءبارى اۋىزدارىن اشىپ تىڭدادى، ەشكىم ءبىر دە ءسوز قوسا المادى. اڭگىمە بىتكەندە، دجونس مىرزا:
— مەن كەرەمەت سيۋرپريز دايىندادىم دەپ جۇرسەم، مەنىكى تۇك بولماي قالدى عوي، — دەدى.
اقشانى ساناي باستادى. ون ەكى مىڭ دوللاردان سول ارتىق ەكەن. وتىرعانداردىڭ ەشقايسىسى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ بايلىعى بۇدان كوبىرەك بولعانمەن، بىردەن مۇنداي كوپ اقشانى كورمەپتى.
وتىز بەسىنشى تاراۋ
تاربيەلى گەك توناۋشىلار توبىنا كىرەدى
توم مەن گەكتىڭ تاپقاندارى جۇدەۋ شاعىن قالا سانكت-پەتەربۋرگتىڭ تۇرعىندارىنىڭ اقىل-ويىن جاۋلاپ العانىنا وقۋشى ابدەن سەنۋىنە بولادى. وسىنشا كوپ اقشا جانە قولما-قول، ءتىپتى مۇمكىن ەمەس! تۇرعىنداردىڭ اڭگىمەسى سول تۋرالى، قىزىعىپ تا، قىزعانىپ تا جۇرگەندەر جەتەرلىك، كوپتەگەن تۇرعىنداردىڭ قاتتى تولقىعاندارى سونداي، ءتىپتى، اقىل-ەستەرىنە زاقىم كەلدى. قالادا جانە اينالاداعى اۋىلداردا تاقتايمەن جابىلعان جەردىڭ ءبارىن قوپارىپ، ءۇي-ۇيدى دە تەكسەرىپ، ءتىپتى ءۇيدىڭ فۋندامەنتىنىڭ استىن قازىپ قويما ىزدەيتىن بولدى جانە بالالار ەمەس، كادىمگى ورنىقتى ازاماتتاردىڭ وزدەرى سولاي ىستەدى. توم مەن گەك قايدا بارسا دا، ولارعا قۇرمەت كورسەتىپ، ماقتاپ-ماداقتاپ ءسۇيسىنىپ، جۇرتتىڭ ءبارى ولاردان كوزدەرىن المايتىن بولدى. بۇرىن بۇلاردىڭ سوزىنە قۇلاق سالاتىن ەشكىم بالالاردىڭ ەسىنە تۇسپەدى، ەندى توم مەن گەكتىڭ ايتقانىن جۇرتتىڭ ءبارى قايتالاپ، سوزدەرىن قاعىپ الادى، ولار نە ىستەسە دە كەرەمەت ءىس ىستەگەندەي قابىلدانادى. قالالىق گازەت ەكەۋىنىڭ ءومىربايانىن جازىپ جاريالادى.
جەسىر ايەل دۋگلاس گەكتىڭ اقشاسىن بانككە سالدى، ال سوت تەچەر پوللي اپايدىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، توم ءۇشىن دە سولاي ىستەدى. بالالاردىڭ ءارقايسىسىنا كوپ پايدا تۇسەتىن بولدى — ءار كۇن سايىن ءبىر دوللار، ال جەكسەنبى كۇنى جارتى دوللار. پاستوردىڭ الۋعا ءتيىستى قارجىسىمەن بىردەي، تەك وعان ۋادە بەرگەندەرى بولماسا، قولىنا مۇنداي اقشا تيگەن ەمەس. ول كەزدەردە اپتاسىنا ءبىر جارىم دوللار الاتىن بالانىڭ سول اقشاعا پاتەر مەن ۇستەل الۋىنا، وقۋىنا، كيىنۋىنە، جۋىنىپ-شايىنۋىنا بولاتىن. سوت تەچەر توم سويەر تۋرالى جوعارى پىكىردە بولدى. ول جاي بالا بولسا، ونىڭ قىزىن ۇڭگىردەن امان الىپ شىعا الماس ەدى. مەكتەپتە بەككي ءۇشىن تومنىڭ شىبىرتقىمەن جازالانعانىن قىز اكەسىنە قۇپيا ەتىپ ايتقاندا، سوت ابدەن تولقىدى؛ تومنىڭ بار كىنانى ءوزى مويىنداپ، قىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن وتىرىك ايتىپ جازا العانىن ەستىگەندە، تەچەر مىرزا ول ناعىز قاسيەتتى وتىرىك، گەورگ ۆاشينگتوننىڭ جۇرت ماقتانىش ەتەتىن شىندىعىمەن بىردەي دەپ ابدەن تەبىرەندى. بەككي ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ ءدال وسىنداي سەنىمدى دە بايسالدى بولعانىن كورگەن ەمەس؛ سوت بۇل سوزدەردى ايتقاندا كىلەمنىڭ ۇستىمەن ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ءتىپتى ەدەندى تەۋىپ قالدى. بەككي جۇگىرىپ تومعا بارىپ، ءبارىن ايتىپ بەردى.
سوت تەچەر تومدى ءبىر كەزدە ۇلى زاڭگەر نەمەسە ۇلى قولباسشى بولادى دەپ ۇمىتتەندى. تومنىڭ ۇلتتىق اسكەري اكادەمياعا ءتۇسۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ بار كۇشىن سالاتىنىن ايتتى، ودان سوڭ ەلدەگى ەڭ مىقتى وقۋ ورنىندا زاڭ عىلىمدارىن وقىپ ءبىر نەمەسە ەكى ماماندىققا دايارلانۋىنا بولادى دەدى.
گەك ءفيننىڭ بايلىعى، مۇمكىن ونىڭ جەسىر ايەل دۋگلاستىڭ تاربيەسىندە جۇرگەنى ونى زيالى قوعامعا يتەرىپ كىرگىزگەندەي بولدى جانە سودان ول ادام توزبەيتىن ازاپتى باسىنان كەشىردى. جەسىر ايەلدىڭ قىزمەتشىسى مۇنى كيىندىرەدى، جۋىندىرادى، شاشىن تارايدى، كيىمىن ۇتىكتەيدى، سۇتتەن دە اق تاپ-تازا توسەك-ورىن، جايمالاردى ەسكى دوسىنداي كەۋدەسىنە باسۋىنا بولادى. تارەلكەدەن تاماق جەپ، پىشاق پەن ايىر الۋ، ادەيى ورامالمەن اۋزى-باسىن ءسۇرتىنۋ، شاشكەدەن ءىشۋ؛ ساباققا دايىندالۋ، شىركەۋگە بارۋ؛ سونشالىق كىشىپەيىلدىلىكپەن سويلەسۋ كەرەكتىگىنەن ونىڭ ءسوز ايتۋعا زاۋقى سوقپايتىن بولدى؛ قالاي بۇرىلساڭ دا، جان-جاعىڭنىڭ ءبارى وركەنيەتتىڭ تەمىر تورى مەن كىسەنى ونى ەركىندىكتەن ايىرىپ، قول-اياعىن ماتاپ تاستادى.
ءۇش اپتا بويى ول وسى قاسىرەتتىڭ بارىنە كوندى، سوسىن ءبىر كۇنى قاشىپ كەتتى. جەسىر ايەل ابدەن مازاسىزدانىپ، ەكى تاۋلىك بويى بارلىق جەردەن ىزدەدى. جۇرتتىڭ ءبارى كومەككە كەلدى، ءتىپتى ءولى دەنەسىن تابارمىز دەپ وزەنگە تور تاستاپ تا كوردى. ءۇشىنشى كۇنى مال سوياتىن قاساپحانانىڭ ەسكى ءۇيىنىڭ ارعى جاعىنداعى بوس بوشكەلەردەن ىزدەۋ تومنىڭ ويىنا كەلدى جانە سولاردىڭ ءبىرىنىڭ ىشىندە جاتقان قاشقىندى تاۋىپ الدى. گەك سوندا قونىپ، ءتىپتى جەيتىن بىردەڭەلەردى جىمقىرۋدى دا ۇمىتپاپتى، ەرتەڭگى تاماعىن ءىشىپ الىپ، شىلىم شەگىپ تالتايىپ جاتىر ەكەن. ول جۋىنباعان، شاشىن دا تاراماعان، ۇستىندە باياعى جاقسى كۇندەردە وعان كورىك بەرگەن جالبا-جۇلبا كيىم. توم ونى بوشكەدەن سۋىرىپ الىپ، ونىڭ جۇرتتىڭ ءبارىن اۋرەگە سالعانىن ايتتى، ۇيگە قايتۋىن تالاپ ەتتى. گەكتىڭ بەت-الپەتى بۇزىلىپ:
— ايتپا ماعان، توم. مەن ۇيدە بولىپ كوردىم، ەشتەڭە شىقپايدى، ەشتەڭە، توم. سونىڭ ءبارىنىڭ ماعان تۇككە قاجەتى جوق. مەن وندايعا ۇيرەنبەگەنمىن. جەسىر ايەل مەيىرىمدى، مەنى رەنجىتپەيدى، تەك ونىڭ ءتارتىبى ماعان ۇنامايدى. كۇندە ءبىر ساعاتتا تۇرۋ كەرەك، جۋىنۋدى بۇيىرادى، شاشىمدى تارايدى، ءتىپتى ءبارىن جۇلىپ ءبىتتى؛ اعاش قورادا ۇيىقتاۋعا رۇقسات ەتپەيدى، ونىڭ ۇستىنە شايتان العىر انە ءبىر كوستيۋمدى كيۋ كەرەك، ونى كيسەڭ تۇنشىعا جازدايسىڭ، اۋا كىرمەيدى دەنەڭە، ونىڭ تازالىعى سونداي نە جاتا المايسىڭ، نە جەرگە اۋناي المايسىڭ؛ ونىڭ ۇستىنە شىركەۋگە بار، تەرلەپ-تەپشىپ سوندا تۇر — مەن اقىل-وسيەتتەرىن تىڭداعىم دا كەلمەيدى، جىنىمدى قۇرىستىرادى! شىبىن اۋلاما، اڭگىمەلەسپە، جەكسەنبىدە كۇنى بويى اياعىڭا شاركە كيىپ ءجۇر. جەسىر ايەل قوڭىراۋمەن تاماق ىشەدى، قوڭىراۋمەن ۇيىقتايدى، تۇرعاندا دا — قوڭىراۋ، ول ۇيدە ءبارى رەت-رەتىمەن، وعان ادام قالاي توزەدى!
— ءيا، جۇرتتىڭ بارىنە دە سولاي عوي، گەك!
— توم، مەنىڭ باسقالاردا شارۋام جوق. مەن باسقالار ەمەسپىن، مەن شىداي المايمىن. تۇلا-بويىڭدى ارقانمەن شىرماپ قويعانداي. تاماق تا ەش قيىندىقسىز كەلەدى — ءتىپتى جەگىڭ كەلمەيدى. بالىق اۋلاعىڭ كەلە مە — رۇقسات سۇرا، وزەنگە تۇسەسىڭ بە، تاعى رۇقسات سۇرا، ءبىر جەرگە بارعىڭ كەلىپ تۇر - رۇقسات سۇرا، شايتان السىن ءبارىن! ال قاتتىراق سويلەۋ، ۇرسىسۋ دەگەن اتىمەن جوق، سودان سويلەسكىسى دە كەلمەي قالادى ەكەن، ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ تىنىس ال، بولماسا ءول. شىلىم شەگۋگە رۇقسات ەتپەيدى، ايقايلاۋعا بولمايدى، ەسىنەۋگە دە، كەرىلىپ-سوزىلا المايسىڭ، جۇرتتىڭ كوزىنشە قاسىنۋعا رۇقسات جوق جانە ىلعي قۇدايعا جالبارىنۋ. مەن مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن. تەك كومەكتەس، قيمىلدا! ءومىر سۇرگىڭ كەلمەي كەتەدى! قاشىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى، توم، ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ! ونىڭ ۇستىنە جاقىندا مەكتەپ اشىلادى — مەنىڭ سوندا بارۋىم كەرەك. سونىمەن مەن شىداي المادىم. بىلەسىڭ بە، توم، بايلىق دەگەندە ەشقانداي جاقسىلىق جوق، ءبىز بەكەر ويلاپپىز. ال مىنا ۇستىمدەگى كيىم، مىنا بوشكە — ءبارى ماعان ۇنايدى. مەن ەندى ودان ايىرىلمايمىن.
توم، مەن ەشقاشان مۇنداي وقيعاعا ۇرىنباس ەدىم، ەگەر اناۋ اقشا بولماسا؛ مەنىڭ ۇلەسىمدى سەن الشى، ال ماعان ون سەنتتەن بەرىپ تۇرساڭ جەتەدى، ءبىراق ءجيى ەمەس، مەن اقشانىڭ تەگىن كەلمەگەنىن جاقسى كورەمىن. سوسىن جەسىر اپايعا ءتۇسىندىرشى، ماعان رەنجىمەسىن.
— بىلەسىڭ بە، گەك، مەن ولاي بەتتەي المايمىن. ول جاقسى ەمەس. ال سەن ءبىراز شىداپ كور، مۇمكىن ساعان ۇناپ كەتەر.
— ۇناپ كەتەر! ءيا، سەن ىستىق تاباعا كىشكەنە وتىرىپ كورشى — مۇمكىن ساعان دا ۇنايتىن شىعار. جوق، توم، بايلىقتىڭ ماعان قاجەتى جوق، ەندىگى جەردە مەن وڭباعان، ادامدى تۇنشىقتىراتىن ۇيلەردە تۇرعىم كەلمەيدى. ماعان ورماندا، وزەننىڭ جاعاسىندا، سوسىن مىنا بوشكەدە تۇرعانۇنايدى — مەن وسى جەردە قالامىن. ءبارىن دە شايتان السىن! قاراشى، قولىمىزعا مىلتىق ءتۇسىپ، ۇڭگىرگە تۇرۋعا مۇمكىندىك تۋعان كەزدە، ءبىز قاراقشى بولۋعا ءازىر بولعان كەزدە، وسىنداي كولدەنەڭ تاپ بولىپ، ءبارىن بۇلدىرگەنىن!
توم ىڭعايلى ءساتتى پايدالاندى.
— گەك، تىڭدا، مەن بايىعانىممەن، ءبارىبىر قاراقشىلىققا كەتەمىن.
— قويشى، ەي! مەن جەرگە كىرىپ كەتەيىن، ال سەن مۇنى شىن ايتىپ تۇرسىڭ با، توم؟
— شىن بولعاندا قانداي. تەك بىلەسىڭ بە، گەك، ءبىز قاراقشىلار شايقاسىنا سەنى الا المايمىز، ەگەر كيىمىڭ جامان بولسا.
گەكتىڭ قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— قالايشا المايسىڭدار؟ تەڭىز قاراقشىلىعىنا وسى كيىمىممەن قالاي قابىلدادىڭدار؟
— وي، بۇل ءتىپتى باسقا شارۋا. قاراقشىلار تەڭىز قاراقشىلارىنان جوعارى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولار بارلىق ەلدەردە ەڭ بەلگىلى رۋدان شىققاندار — گەرسوگتار، تاعى از با نەشە ءتۇرلى مىقتىلار.
— توم، سەن ءارقاشان مەنىمەن دوس بولدىڭ. نە، سوندا مەنى مۇلدە قابىلدامايسىڭ با؟ قابىلدايسىڭ عوي، ا، ايتشى، توم؟
— گەك، مەن سەنى قابىلدار ەدىم، ءبىراق جۇرت نە ايتادى؟ ايتادى؛ "وي، توم سويەردىڭ شايقاسىن قوي — ىلعي جامان، جىرتىق بىردەڭە!" بۇل سەن تۋرالى، گەك، سەنىڭ وزىڭە دە ىڭعايسىز بولادى، ماعان دا.
جان دۇنيەسىندەگى كۇرەستەن تاس-تالقانى شىققان گەك كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىردى. اقىرىندا ايتتى:
— جارايدى ەندەشە، جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندە تاعى ءبىر اي تۇرىپ كورەيىن؛ مۇمكىن، شىدارمىن، ەگەر مەنى شايكالارىڭا قابىلداساڭدار، توم.
— جاقسى، گەك! مۇنى مەن تۇسىنەمىن! بارايىق، اقساقال، مەن جەسىر ايەلدەن سەنى از جابىرلەۋدى سۇرايمىن.
— جوق، سەن، قۇداي اقى، وتىنەسىڭ عوي؟ بۇل كەرەمەت! ەگەر ول اپاي ءوزىنىڭ تارتىبىمەن تيىسە بەرمەسە، مەن ەپتەپ شىلىم شەگەر ەدىم، ۇرسىسىپ تا قالارمىن، ايتەۋىر جارىلىپ كەتسەم دە شىداپ باعام. سەن شايكانى قاشان جينايسىڭ، قاشان توناۋشىلىققا كەتەسىڭ؟
— ءقازىر دە جيناي الامىن. مۇمكىن بۇگىن كەشكە جينالىپ، جورالعى وتكىزەرمىز.
— ول نە ءوزى؟
— جۇرتتىڭ ءبارى بىر-بىرىنە كومەكتەسۋگە، شايكانىڭ قۇپيالارىن سەنى بولشەكتەسە دە ەشكىمگە ايتپاۋعا؛ ال ەگەر شايكانىڭ ءبىر مۇشەسىنە باسقا بىرەۋ تيىسسە، ونىڭ ءوزىن دە، بارلىق تۋىستارىن دا ولتىرۋگە انت بەرەدى.
— سوندا ءبىر سايران سالادى ەكەنبىز!
— ارينە! انتتى ءدال ءتۇن ورتاسىندا بەرەدى: انت بەرەتىن ورىن ەڭ قورقىنىشتى، ءتىرى جان جوق جەر بولۋى كەرەك — ەڭ جاقسىسى يەسى جوق، ەلەستەر عانا تۇراتىن ۇيدە، ءبىراق ونىڭ ءبارىن قوپارىپ قازىپ تاستادى.
— ارينە! انتتى تابىتتىڭ ۇستىندە ايتىپ، ءوزىنىڭ قانىمەن قول قويۋى كەرەك.
— مىنە، ناعىز شارۋا! تەڭىز قاراقشىسى بولعاننان ميلليون رەت ارتىق! ولسەم دە، جەسىر ايەلدە تۇرامىن، توم؛ ال ەگەر مەنەن ناعىز قاراقشى شىقسا، بۇل تۋرالى ەل ىشىندە اڭگىمە بولادى دا، جەسىر اپاي مەنى تاربيەگە العانىنا ءوزى دە ماقتاناتىن بولادى.
قورىتىندى
بۇل شەجىرە وسىلاي اياقتالادى. شەجىرە بالانىڭ تاريحى بولعاندىقتان، وسى جەردە توقتاۋى كەرەك، ال ەگەر جالعاساتىن بولسا، ۇلكەن ادامنىڭ تاريحى بولادى. ۇلكەن ادام جايلى رومان جازساڭ، قاي جەرگە نۇكتە قويۋ كەرەكتىگىن — ۇيلەنۋ تويىندا — الدىن الا بىلەسىڭ؛ ال بالالار جايلى جازساڭ، وزىڭە ىڭعايلى جەرگە قويۋعا تۋرا كەلەدى.
وسى كىتاپتاعى كوپتەگەن كەيىپكەرلەر ءالى ولە قويعان جوق جانە باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مۇمكىن اۆتور ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن جاس كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرى جايلى اينالىسقىسى كەلسە، ولاردان قانداي ادامدار شىققانىن كورگىسى كەلسە، ولاردىڭ قازىرگى ءومىرى جايلى اڭگىمەلەۋدىڭ قاجەتى جوق.
ورىس تىلىنەن اۋدارعان فاريزا وڭعارسىنوۆا
You Might Also Like
-
ارمىسىڭ، كاۆكازدىڭ كوگىلدىر تاۋى! سەن مەنى سابيىمدە الديلەدىڭ؛ سەن مەنى جالعىزسىراعان قۇزار شىڭىڭا شىعارىپ، بۇلتتان تورقا جاپتىڭ، زەڭگىر كوككە ءۇيىر ەتتىڭ. سودان بەرى سەن، سەنىڭ اسپانىڭ كوڭىلىمنەن ش...
