InfoHub Logo

توپپەن   دەڭگەيلەپ   وقىتۋ   -ساياحات  ساباعى

گەوگرافيا پانىنەن 6-سىنىپتا "بيوسفەرا تۋرالى ۇعىم" تاقىرىبىن توپپەن دەڭگەيلەپ وقىتۋ ساياحات ساباعى تۇرىندە وتكىزدىم. ساباقتا تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن تەرەڭ اشىپ بەرۋ ماقساتى كوزدەل-

ءدى.

ساباقتىڭ بارىسى.

1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
2. نەگىزگى ءبولىم.

 

1. وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ.
2. دەڭگەيلەپ تاپسىرمامەن ءجۇمىس ىستەۋ.
3. وسى تاپسىرمانى تەكسەرۋ.
4. تاپسىرما نەگىزىندە ءمۇعالىمنىڭ جاڭا تاقىرىپتى پىسىق-
   تاۋى.
5. ۆيدەوپروەكتورداعى جەر سىزباسىنا سۇيەنىپ، وقۋشىلارعا
   ءتۇسىندىرۋ.

 

1. بەكىتۋ. پىسىقتاۋ "بيوسفەرا" ءسوزجۇمباعىن شەشۋ.
2. باعالاۋ.
3. ۇيگە تاپسىرما.

بەس وقۋشىنى تاقتاعا شىعارۋ.

1-وقۋشى. مەن جەر قابىعىمىن، مەنىڭ ماڭىمدا بىرنەشە قابىق-تار ءومىر سۇرەدى، مەن شار ءتارىزدىمىن.

2-وقۋشى. مەن جەردىڭ ليتوسفەرا دەپ اتالاتىن قاتتى قابىعىمىن. مەنىڭ ورتامدا تاۋ، جازىق، قىرات، ءۇستىرت، ت.ب.مەكەندەيدى.

3-وقۋشى. مەن جەردىڭ سۋ قورشاعان گيدروسفەرا قابىعى بولامىن. مەنىڭ مەكەنىمدە وزەن، كول، ءمۇحيت، تەڭىز، باتپاق، ءبۇلاق، ت.ب. تىرشىلىك ەتەدى.

4-وقۋشى. مەن بەلگىسىزبىن.

5-وقۋشى. مەن جەردىڭ اۋا قورشاعان اتموسفەرا قابىعى بولامىن. مەنسىز تىرشىلىك ورتاسى، ياعني ادامدار دا، وسىمدىكتەر دە، جانۋارلار دا تىنىس الا المايدى. جىلۋ مەن جارىق، تازا اۋا بەرەمىن.

ءمۇعالىم ءسوزى: - ال، بالالار، بۇگىن ءار وتكەن تاقىرىپتى قايتالاۋ كەزىندە، بىزگە ءبىر قابىقتىڭ سىرى بەلگىسىز ەكەندىگىن بايقادىق. سونىمەن، ءبىز بۇگىنگى دەڭگەيلەپ وقىتۋ - ساياحات ساباعىندا ۇلكەن تاۋ باسىنا شىعىپ تاقىرىبىمىزعا جەتۋىمىز كەرەك. ءبىز ول ءۇشىن سىنىپتى مىناداي ءۇش توپقا بولەمىز.

1  - ويشىلدار" توبى.
ا) بيوسفەرا دەگەن نە؟

ءا) وقۋلىقتىڭ 46-شى بەتىنە سۇيەنە وتىرىپ، 34ء-شى سۋرەتتى پايدالانىپ، جەر قابىعىنىڭ مودەلىن سىزۋ.

2  - "العىرلار" توبى.

ا) تابيعات نەشە توپقا جىكتەلەدى؟ ءا) ءتىرى تابيعاتقا نە جاتادى؟

3  - "بىلىمدىلەر" توبى.

ا) مىنا سۋرەتكە قاراپ نە ايتاسىڭ؟

ءا) اعاشتىڭ گۇلدەۋى نەنى بىلدىرەدى؟

ياعني ءۇش توپتىڭ بىر-بىرىنە ءسۇراق-جاۋابىنىڭ ناتيجەسىن باعالاۋ كوميتەتى ساراپتايدى.

جاڭا تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋ.

مۋلتيمەديا پروەكتورعا سۇيەنە وتىرىپ، جەردىڭ سىزباسى كورسەتىلەدى. ياعني وندا ءار قابىق جاسىل، قوڭىر، ت.ب. تۇستەرىمەن كورسەتىلسە، تاعى جانۋارلار، وسىمدىكتەردىڭ سۋرەتتەرى كورسەتىلەدى. سوندا بىزگە ءبىر قابىقتىڭ ءتۇسى اق تۇسپەن كورسەتىلسە، سول - بەلگىسىز. ال، بالالار، ءبىز بۇگىن وسى قابىققا ساياحات جاسايمىز.

ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىز - بيوسفەرا. نەگىزىنەن، بىزگە جانۋارلاردىڭ تۇرلەرى بەلگىلى. ولاردان باسقا جەر بەتىندە تەك ميكروسكوپپەن قاراعاندا عانا كورىنەتىن ءارتۇرلى ۇساق ورگانيزمدەر تىرشىلىك ەتەدى. ءبۇل تاقىرىپ سەندەرگە دۇنيەتانۋ ساباعىنان بەلگىلى.

وسىمدىكتەر، جانۋارلار جانە مايدا ورگانيزمدەردىڭ تۇرلەرى. ۆيدەوپروەكتوردان وسىمدىكتەر، جانۋارلار، ۇساق ورگانيزمدەر، ت.ب. كورسەتىلەدى. جەردىڭ ءتىرى ورگانيزمدەر مەكەندەگەن جانە ولاردىڭ اسەرىنەن وزگەرگەن قابىعى بيوسفەرا دەپ اتالادى (گرەكشە بيوس -تىرشىلىك، سفەرا - شار).

ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ باستى ەرەكشەلىگى - كوبەيگىشتىگى. ءبىر عانا باكتەريانىڭ ءۇرپاعى كەدەرگىسىز كوبەيىپ، ساقتالىپ وتىرعان جاعدايدا

 108 ساعاتتا دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتى تولتىرار ەدى. ال ءبىر كلەتكالى بالدىر-دياتومەيا كولەمى جەرگە پارا-پار شاردى تولتىرىپ شىعۋى ءۇشىن 8 تاۋلىك جەتەدى. ورگانيزم نەعۇرلىم مايدا بولسا ول تەز كوبەيەدى.

ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ ەكىنشى قاسيەتى - تىرشىلىك ەتۋگە يكەمدىلىگى. ميكروورگانيزمدەر جەردىڭ ماڭگى توڭ قاباتىندا –t +100س-تان اساتىن گەيزەردە دە تىرشىلىك ەتە الادى. ولاردىڭ كەيبىر ءتۇرى تۇزدى سۋدا 3 ملن ەسە كوپ رادياسيا شىعاراتىن اتوم رەاكتورلارىندا دا كەزدەسەدى.

ءارتۇرلى جاعدايدا تىرشىلىك ەتۋگە يكەمدەلۋىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى ورگانيزمدەر اۋادا، سۋدا جانە جەر قىرتىسىندا تارالعان. ورگانيزمدەر جەردىڭ قاتتى قابىعىندا تەرەڭدىككە عانا وتەدى. ولاردىڭ سول قاباتقا تارالۋىنا تاۋ جىنىستارى مەن جەر استى سۋى، جوعارى تەمپەراتۋرا كەدەرگى جاسايدى. تەمپەراتۋرا جەر قىرتىسىندا، تەرەڭدىكتە ارتىپ، 1،5-15 شق ارالىعىندا 100س-قا اسىپ كەتەدى. سوندىقتان، باكتەريالار 4 شق تەرەڭدىكتەن تابىلعان. ءمۇنداي بۇرعى ءۇڭعىماسىندا ولار 2-2،5 شق تەرەڭدىكتە كوپتەپ كەزدەسەدى. ءمۇحيتتاعى تىرشىلىك ۇلكەن تەرەڭدىككە دەيىن تارالادى. ولار ەڭ تەرەڭ ءشۇڭعىمالاردان دا تابىلعان. تىرشىلىكتىڭ تارالۋىنىڭ جوعارعى شەگى ستراتوسفەرانىڭ وزون قاباتىنا دەيىن بارادى. وزون قاباتىنىڭ تىرشىلىكتە ماڭىزى زور. ءبۇل قابات كۇننەن تارالاتىن "اسىرە كۇلگىن" دەپ اتالاتىن ساۋلەلەردى ۇستاپ قالادى. ال ول ءتىرى ورگانيزمدەرگە، ونىڭ ىشىندە ادام ومىرىنە وتە ءقاۋىپتى. ول كوپ مولشەردە تۇسسە، ادام دەنەسى كۇي-ىپ، راك اۋرۋىنا شالدىعادى جانە باكتەريالار قىرىلىپ قالادى.

تىرشىلىك گيدروسفەرانىڭ 200 م تەرەڭدىككە دەيىنگى قاباتىندا شوعىرلانعان. سوندا تىرشىلىك ليتوسفەرانى تۇگەل قامتيدى. وسىمدىكتەر، جانۋارلار جانە مايدا ورگانيزمدەر ءقۇرلىقتىڭ نەمەسە سۋدىڭ بەلگىلى ءبىر القابىنا شوعىرلانادى. ولار بىر-بىرىمەن جانە تابيعي ورتامەن تىعىز بايلانىستى تىرشىلىك ەتەدى. وسى بايلانىستىڭ نەگىزى -جاسىل وسىمدىك.

وسىمدىك ءولى تابيعاتتىڭ زاتىنان، مينەرالدى تۇزدان، سۋدان جانە كومىرقىشقىل گازىنان، كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن تىرشىلىككە كەرەك زات ءتۇزىپ، ول وتتەگىن ءبولىپ شىعارادى. وسىمدىكتەردى، ءشوپتى جانۋارلار جەيدى.' وسىمدىكتەر جانە جانۋارلاردىڭ قالدىعى مايدا ورگانيزمدەرگە ىدىراپ، وڭدەپ ونى قايتادان وسىمدىككە سىڭىرە الاتىن قورەكتىك زاتقا اينالدىرادى. جىل سايىن ءوسىپ جەتىلەتىن وسىمدىك كولەمىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن عانا ءىرى ءشوپ قورەكتى جانۋارلار جەيدى. قالعان 1/ 10ء-ىن ءقۇرتتار، بۋناقدەنەلىلەر، باكتەريالار جانە ساڭىراۋقۇلاقتار جەپ، ىدىراتىپ شىرىتەدى. بەلگىلى ءبىر تابيعي ورتاعا شوعىرلانعان ورگانيزمدەر تىرشىلىك بىرلەستىگىن ءقۇرايدى. جەر بەتىنىڭ تابيعات جاعدايلارىندا مەكەندەيتىن وسىمدىكتەر، جانۋارلار جانە ءۇساق ورگانيزمدەر بىرلەستىگىن بيوسەنوز دەپ اتايدى. (گرەك تىلىندە بيو - تىرشىلىك، سەنوز - ورتاق.)

مىسالى، باتپاق، كول، شالعىن، توعاي، قۇمدى ءشول، سور، ت.ب.

 

ساباقتى بەكىتۋ

.

ءبىز بۇگىن جاڭا تاراۋدا بيوسفەرا قابىعىمەن تانىس بولدىق. سونىمەن بەلگىسىز قابىقپەن دە تانىستىق. ول - بيوسفەرا. ال ول ءتىرى ورگانيزمدەر مەكەندەگەن، ولاردىڭ اسەرىنەن وزگەرگەن جەر قابىعى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. (گرەكشە بيوس - تىرشىلىك، سفەرا - شار.) ولاردىڭ ەرەكشەلىگى كوبەيگىشتىگى، ال قاسيەتى تىرشىلىك جاعدايىنا يكەمدىلىگى، ءمۇحيتتا تىرشىلىك ۇلكەن تەرەڭدىككە دەيىن تارالعان، ونىڭ تارالۋىنا اسەر ەتۋشى وزون قاباتى ەكەندىگىن بايقادىق. 20-22 شق بيىكتە باكتەريالار، 6 شق بيىكتە ورمەكشىلەر مەن كوبەلەكتەر تىرشىلىك ەتەدى. تىرشىلىك گيدروسفەرا، اتموسفەرا، ليتوسفەرانى تۇگەل قامتيتىندىعى انىقتالدى.

ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. §49. جەر مودەلىنە بيوسفەراداعى جانۋارلاردى ءتۇسىرۋ.

 

---