InfoHub Logo

توقسان بي جاباي ۇلى كەرەي رۋىنىڭ ەسىمى بۇكىل قازاق ەلىنە تانىمال ءىرى وكىلى. ول ەل بيلەۋ ىستەرىندە، داۋ-داماي ايتىستاردا كەرەي رۋى اتىنان سويلەپ، وسى رۋدىڭ نامىسىن قورعاعان، جوعىن جوقتاعان ءوز كەزىندە وسى رۋدىڭ باسشىسى بولعان.

توقسان ءبيدىڭ اكەسى – جاباي بي، اتاسى – قارا بي. «اكەم قارا بيدەن قالعان بيلىكتى بەردىم» دەپ كەتكەن ەكەن اكەسى. كيىكباي بيدەن باتا العان توقسان بي ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرى باس قوسقان ۇلكەن ءبىر داۋدا ساراپقا ءتۇسىپ ساڭلاق اتانىپتى. ەل اۋىزىنداعى اڭگىمەلەردە توقسان ءبيدىڭ ءادىل سوزگە توقتاپ، توسىلعانىن مويىنداعان تۇستارى دا جوق ەمەس. مۇنىڭ ءوزى توقساننىڭ ءسوز ءقادىرىن قاستەرلەگەن اقىل، پاراسات يەسى بولعانىن اڭعارتسا كەرەك.
جۇباتۋ
ەل ىشىندەگى بەلگىلى دە بەدەلدى جاپپاس دەگەن قاريانىڭ جالعىز بالاسى ەر جەتكەن شاعىندا كەنەتتەن قايتىس بولىپ، قاتتى كۇيزەلەدى. سەنىم ارتقان سۇيەنىشى، كورەر قىزى بار الدانىشىنان ايرىلعان جاپپاسقا بۇل قازا قاسىرەتتەي باتادى. ونىڭ جاعدايى كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ، توسەك تارتىپ قالادى. وسى جايدى ەستىگەن، جاستايىنان جاپپاچتى سىيلاپ وسكەن توقسان بي كوڭىل سۇراۋعا ارنايى كەلەدى دە، جاپپاچتىڭ ءۇيىنىڭ بوساعاسىن اتتاي بەرە اعىلتىپ قويا بەرەدى:
- ەي، جاپپاس، كوتەر بەلىڭدى، جىلاتپا ەلىڭدى،
قاس ناردىڭ قابىرعاسىنان قول سوگىلسە دە ەلەمەس.
تاعدىردىڭ ىسىنە كونبەيتىن پاسىق ادام سەن ەمەس.
وتكەن قايتىپ كەلمەيدى، وشكەن قايتىپ جانبايدى.
ءبيدىڭ اڭقىلداعان كوڭىلىنە، جارقىلداعان اسىل سوزىنە ەلەڭ ەتكەن
جاپپاس جايلاپ باسىن كوتەرەدى. ءسوز اراسىندا ول توقسان ءبيدى سىناماق نيەتىمەن:
- بۇل قايعىم قايتسەم قالادى؟- دەپ ساۋال تاستايدى.
سوندا توقسان بي:
- ەي، جاپپاس، بۇل قايعىڭ،
كەلەلى ءبيدىڭ كەڭەسىندە قالادى.
بيىك تاۋدىڭ توبەسىندە قالادى.
وزەن - سۋدىڭ كوبەسىندە قالادى.
قىران قۇستىڭ قياعىندا قالادى.
جۇيرىك اتتىڭ تۇياعىندا قالادى.
ۇلى ءدۇبىر توي - ويىندا قالادى.
وسى ايتقاندى ورىنداماساڭ،
ولە - ولگەنشە موينىڭدا قالادى،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

*******************************

ەرتە زاماندا ارقاداعى ەكى اۋىل اراسىندا جانجال شىعىپ، مۇنىڭ اقىرى ۋشىعىپ كەتەدى، توقساننىڭ دوعالاق دەگەن جالعىز ۇلى قايتىس بولادى. بالاسىنىڭ قۇنىن سۇراۋعا توقساننىڭ ءوزى اتتانادى. بۇلاردى ۇيىنە قارسى العان ءىزباستى بي قۇنىكەرلەردىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن توقسانعا:
- قۇلاعى جوق شۇناق بي، قۇيرىعى جوق شولاق بي، ەكى رۋلى ەلدى ارازداستىرۋعا كەلدىڭ بە؟- دەيدى. سوندا توقسان تۇرىپ:
- قۇلاعىم جوق بولسا،
سۇڭقار شىعارمىن.
قۇيرىعىم كەلتە بولسا،
تۇلپار شىعارمىن.
ۋا، ەشكى ەگىز تابادى،
يت سەگىز تابادى،
دوڭىز توعىز تابادى.
سەن توعىزىڭمەن تولعان ەكەنسىڭ،
ابدەن قىرسىق بولعان ەكەنسىڭ،
سەنىڭ توعىزىڭدى الامىن دەسە،
تاعدىردىڭ شاماسى جوق پا؟
ماعان پەرزەنت بەرەيىن دەسە،
بالاسى جوق پا؟!- دەپ جاۋاپ بەرەدى.
شىنىندا، ءىزباستى ءبيدىڭ توعىز ۇلى بار ەكەن. ول توقسانعا قيسىنسىز تيىسكەنىن ءبىلىپ، ايىبىن موينىنا الادى. ورشىگەلى تۇرعان داۋ بەيبىتشىلىكپەن تىنادى.

***********************************

كوپ كىسى ءبىر تۇلكىنى قۋىپ جەتە الماي، اۋرەگە ءتۇسىپ جۇرگەندە، ول تۇلكىنى توقسان قۋىپ جەتىپ سوعىپ الادى. ۇلكەن كىسىلەر: «تۇلكى بىزدىكى، ۇلكەندىك جولىمىز بار» دەيدى. توقسان تۇلكىنى بەرگىسى كەلمەي، قازىبەككە جۇگىنىسكە بارىپ، بىلاي دەپتى:
ەدىلدەن قاشتى ءبىر تۇلكى،
جايىققا دەيىن دەم الماي،
سوڭىنا ەرگەن قانشا جۇرت،
بارىدە قالدى ەرە الماي.
تاستايىن با دالادا،
تۇلكىنى سوققان مەن الماي؟
جەتى ادام داۋعا جۇگىنگەن،
قيامەت - قايىن بولعاندا،
شەرمەندە بولدى جۇرمەڭىز
تورەسىن ءادىل بەرە الماي!
قازىبەك تۇلكىنى توقساننىڭ وزىنە بەرىلسەڭ - دەپ كەسىم ايتىپتى.

******************************

توقسان بي ءابىل بايدىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتسا، بايدىڭ ءۇش قىزى كۇننىڭ تىم ىستىقتىعىنا شىداي الماي، سۋعا ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. سوندا توقسان بي قىزدارعا بۇرىلىپ بىلاي دەپتى:
قامىسى مىنا وزەننىڭ قىرىق بۋىن،
ەستىدىم قامىس جاقتان قىزدىڭ دۋىن،
تاڭ اتپاي اقشولاقتى سۋعا سالىپ،
وزەننىڭ بۇلدىرگەن اققان سۋىن؟
سوندا ءابىلدىڭ كىشى قىزى ەكى قولىمەن ءتوسىن باسىپ تۇرىپ، بىلاي جاۋاپ قايىرعان ەكەن:
دەگەن - اۋ بۇقا بۋعا، ازبان دۋعا،
وزەندى ارامسىنساڭ بەتىڭ جۋما.
شەشەڭنىڭ ۇيىتىپ قويعان قاتىعىنداي،
يتارشى بولعانىڭ نە اعىن سۋعا!
توقسان بي سوزدەن توسىلسا دا، قىزدىڭ اقىلدى جاۋابىنا ريزا بولىپتى.

تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ