تۋعان جەر - التىن بەسىك
“كەڭتۇپ”اۋىلىنىڭ تاريحى (پرەزەنتاسيا تۇرىندە)
1942 جىلى اقتوبەدەن 4600 باس قوي، 30 باس سيىر، 5 ات پەن 35 جانۇيا، ونىڭ ەرلەرى سوعىستان برونمەن بوساتىلىپ، سۋىققا ءتوزىمسىز بيازى ءجۇندى اق قويدى جەرمەن ايداپ وڭتۇستىككە قاراي كوشەدى. قىس وتە قاتتى بولىپ، ءارى قاراي كوشۋگە مۇمكىندىك بولماي، سىر بويىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان “كەڭتۇپ” ەلدى مەكەنىنە كەلىپ قىستاپ، سودان بەرى وسى جەردى مەكەندەپ قالادى.“كەڭتۇپ” ەلدى مەكەنىندە نە بارى 20 - 30 – داي وتباسى، جەرتولە قازىپ مەكەن قىلىپ، ازىن - اۋلاق مالمەن تىرشىلىك جاساعان. وسى جىلدان باستاپ قىزىلوردا وبلىسى كولەمىندە العاش رەت ەڭ ءبىرىنشى اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ول كەزدە رەسپۋبليكادا مۇنداي ۇجىم بىرەۋ بولاتىن. 1943 جىلى اۋداندا ءبىرىنشى بولىپ قۇرىلعان اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزى جىبەك ءجۇندى اق قويلاردى وسىرۋدە جوعارى تابىستارعا جەتكىزەدى. سول سەبەپتى، حالىق بۇل شارۋاشىلىقتى “اق قوي” سوۆحوزى دەپ اتايدى. 1943 – 1947 جىلى جىبەك ءجۇندى قويلاردى قىرداعى اقتوبە وبلىسىنان ايداپ كەلىپ، سىر بويىنا جەرسىندىرىلگەن، ءوزى قۇرعان شارۋاشىلىقتى 4 جىل 7 اي باسقارعان ءسابيلا باتىروۆانىڭ ەڭبەگى ەرەكشە.
قازاقستاننىڭ سول جىلدارىنداعى باسشىسى ج. شاياحمەتوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعان دۇيسەمباي ماحانوۆ جولدامامەن 1948 جىلى قازالى اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى بولىپ كەلىپ، 1961 جىلعا دەيىن وسى شارۋاشىلىقتى باسقارادى. وسى شارۋاشىلىقتى باسقارىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ، جاڭا قونىس تۇرعىن ۇيلەرمەن قاتار، مەكتەپ، اۋرۋحانا، دۇكەن، كلۋب، مونشا، گاراج سالۋدان باستادى. ءتۇزۋ كوشەلەر تارتىلدى، اعاشتار وتىرعىزىلدى، سۋ جۇرگىزىلدى. ەكى - ءۇش جىلدا اسەم اكتەلگەن، تازا ءارى كورىكتى ەلدىمەكەن بوي كوتەردى. جان - جاقتان كەلۋشىلەر سانى وسە ءتۇستى. بۇل ورتالىقتا قونىستانۋشى 18 ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ بارلىعىمەن دە ءتىل تابىسىپ، تاربيەلەپ، شارۋاشىلىقتىڭ تابىسىن جىل سايىن ارتتىردى. مال جايىلىمدارىن كەڭشاردىڭ تۇستىگى قىزىلقۇم، تەرىستىگى قاراقۇم، ورتاسىندا سىرداريا بۇرقىراپ اعىپ جاتقان قوي مالى ءۇشىن تاپتىرمايتىن قونىس بولدى. 1950 ج - 1981 جىلدار ارالىعىندا جاڭا قوي تۇقىمىن شىعارۋدا سوناۋ الماتىدان كەلگەن عالىم ۆ. ا مالليسكيي باستاعان ءبىر توپ عالىمدار كەلىپ، كوپ جىل جەرگىلىكتى جەرگە ءتوزىمدى قوي تۇقىمىن شىعارۋمەن اينالىستى. بۇل قويدى “ارالدىڭ بيازى ءجۇندى قويى” دەپ اتادى. بۇل قويدىڭ دەنە قۇرىلىسى جاقسى، سۇيەكتەرى مىقتى، ءشولدالالىق قۇمدى جەردىڭ جايىلىم قورىن جاقسى پايدالانا الاتىن، وتە سەرگەك جانە جۇردەك كەلەتىن قويلار، سالماعى 75 - 80كگ، ءجۇنى 14 كگ دەيىن، 100 ساۋلىقتان 125 - 130 قوزى الىندى. جاڭا قويدىڭ قوشقارىنىڭ ەليتاسى مەن 1 - كلاستى قوشقاردى ەكسپورتقا 4000 - 4500 باسقا دەيىن ساتىپ وتىردى. شارۋاشىلىققا باسشىلىق جاساعان ۋاقىتتار ىشىندە 6011 باس قويدى 80 مىڭ باس قويعا جەتكىزەدى. مەملەكەت الدىندا العان مىندەتتەمەلەرىن قوي سانىن وسىرۋدە - 100%، ءىرى قارا مالىن وسىرۋدە - 104%، جىلقى وسىرۋدەن - 107% جەتكىزسە، ورتا ەسەپپەن ءاربىر 100 انالىقتان 105 قوزى، 90 بۇزاۋ، 90 قۇلىن الۋدا، ءاربىر قويدان ورتاشا 5، 4 كگ ءجۇن قىرقۋدى، ەتكە وتكىزىلەتىن ءىرى قارا مالدىڭ ورتاشا سالماعى 370 كگ، قوي 55 كگ، مايلىلىعى 80% بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. سوۆحوزدىڭ 1955 جىلدان باستاپ جىلدىق تابىسى ءار جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن 1، 5 ميلليون سومنان كەلىپ وتىردى. ارينە بۇل سول كەزدەردەگى وتە جوعارعى كورسەتكىش. ءاربىر شوپانداردىڭ ايلىق تابىسى اي سايىن 1700 - 1800 سومدى قۇراپ وتىردى. سوۆحوزدا №1،№2،№3فەرمالارىندا اسىل تۇقىمدى قويدىڭ انالىعىن، ىسەك جانە قوشقارلاردى ءوسىردى. №4 جانە№5 فەرمالاردا ءىرى قارا مالدارى ءوسىرىلدى. “ساعىر”، “بىرلىك”، “كەڭتۇپ”ەلدى مەكەندەرىندە ءشوپ دايىندايتىن شابىندىق، جوڭىشقا دايىندالدى. “الپار”، “كوشەرباي”، “بەسجىگىت”ۋچاسكەلەرىندە “بالاۋسا”مال ازىقتارى دايىندالدى.
1981 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ كەتۋىنەن، جەر بەتى سورلانىپ، جايىلىمدار توزا باستايدى. بۇعان“بيازى ءجۇندى قويلار” كوندىگە الماي ءونىم ساپاسى ناشارلاي باستايدى. سوندىقتان ولاردى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا جىبەرىپ، ورنىنا شولگە ءتوزىمدى “قاراكول” قوي تۇقىمىن ساتىپ الادى. ونىڭ قوزىسىنىڭ ەلتىرىسى وتە باعالى. قاراكول ەلتىرىسى تۋعاننان كەيىن 2 - 3 كۇن ىشىندە سويىلعان قوزى تەرىسى. قاراكول ەلتىرىسى قارا، كوك، سۇر، قوڭىر، اق، قىزعىلت ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قاراكول قويىنىڭ ەتى مەن مايى وتە ءسىڭىمدى جانە ءدامدى. قوشقارلارىنان 3، 0 - 3، 5 كگ، ساۋلىقتارىنان 2، 0 - 2، 5 كگ ءجۇن الىنىپ، مەملەكەتكە قاراكول ونىمدەرىن وتكىزىپ، جىل سايىن ميلليون تەڭگە تابىس تاۋىپ وتىردى. 1981 - 1998 جىلدارى مال كۇيلەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن “مال بورداقىلاۋ الاڭى” سالىنىپ، جۇمىس ىستەدى. مال ونىمدەرىن حالىق يگىلىگىنە پايدالانۋ ماقساتىندا “شۇجىق”ءوندىرۋ سەحى جۇمىس ىستەدى. 1998 جىلى جەكەشەلەنۋگە بايلانىستى اۋىل بىرنەشە قوجالىققا ءبولىندى.
1942 جىلى اقتوبەدەن 4600 باس قوي، 30 باس سيىر، 5 ات پەن 35 جانۇيا، ونىڭ ەرلەرى سوعىستان برونمەن بوساتىلىپ، سۋىققا ءتوزىمسىز بيازى ءجۇندى اق قويدى جەرمەن ايداپ وڭتۇستىككە قاراي كوشەدى. قىس وتە قاتتى بولىپ، ءارى قاراي كوشۋگە مۇمكىندىك بولماي، سىر بويىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان “كەڭتۇپ” ەلدى مەكەنىنە كەلىپ قىستاپ، سودان بەرى وسى جەردى مەكەندەپ قالادى.“كەڭتۇپ” ەلدى مەكەنىندە نە بارى 20 - 30 – داي وتباسى، جەرتولە قازىپ مەكەن قىلىپ، ازىن - اۋلاق مالمەن تىرشىلىك جاساعان. وسى جىلدان باستاپ قىزىلوردا وبلىسى كولەمىندە العاش رەت ەڭ ءبىرىنشى اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ول كەزدە رەسپۋبليكادا مۇنداي ۇجىم بىرەۋ بولاتىن. 1943 جىلى اۋداندا ءبىرىنشى بولىپ قۇرىلعان اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزى جىبەك ءجۇندى اق قويلاردى وسىرۋدە جوعارى تابىستارعا جەتكىزەدى. سول سەبەپتى، حالىق بۇل شارۋاشىلىقتى “اق قوي” سوۆحوزى دەپ اتايدى. 1943 – 1947 جىلى جىبەك ءجۇندى قويلاردى قىرداعى اقتوبە وبلىسىنان ايداپ كەلىپ، سىر بويىنا جەرسىندىرىلگەن، ءوزى قۇرعان شارۋاشىلىقتى 4 جىل 7 اي باسقارعان ءسابيلا باتىروۆانىڭ ەڭبەگى ەرەكشە.
قازاقستاننىڭ سول جىلدارىنداعى باسشىسى ج. شاياحمەتوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعان دۇيسەمباي ماحانوۆ جولدامامەن 1948 جىلى قازالى اسىل تۇقىمدى قوي سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى بولىپ كەلىپ، 1961 جىلعا دەيىن وسى شارۋاشىلىقتى باسقارادى. وسى شارۋاشىلىقتى باسقارىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ، جاڭا قونىس تۇرعىن ۇيلەرمەن قاتار، مەكتەپ، اۋرۋحانا، دۇكەن، كلۋب، مونشا، گاراج سالۋدان باستادى. ءتۇزۋ كوشەلەر تارتىلدى، اعاشتار وتىرعىزىلدى، سۋ جۇرگىزىلدى. ەكى - ءۇش جىلدا اسەم اكتەلگەن، تازا ءارى كورىكتى ەلدىمەكەن بوي كوتەردى. جان - جاقتان كەلۋشىلەر سانى وسە ءتۇستى. بۇل ورتالىقتا قونىستانۋشى 18 ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ بارلىعىمەن دە ءتىل تابىسىپ، تاربيەلەپ، شارۋاشىلىقتىڭ تابىسىن جىل سايىن ارتتىردى. مال جايىلىمدارىن كەڭشاردىڭ تۇستىگى قىزىلقۇم، تەرىستىگى قاراقۇم، ورتاسىندا سىرداريا بۇرقىراپ اعىپ جاتقان قوي مالى ءۇشىن تاپتىرمايتىن قونىس بولدى. 1950 ج - 1981 جىلدار ارالىعىندا جاڭا قوي تۇقىمىن شىعارۋدا سوناۋ الماتىدان كەلگەن عالىم ۆ. ا مالليسكيي باستاعان ءبىر توپ عالىمدار كەلىپ، كوپ جىل جەرگىلىكتى جەرگە ءتوزىمدى قوي تۇقىمىن شىعارۋمەن اينالىستى. بۇل قويدى “ارالدىڭ بيازى ءجۇندى قويى” دەپ اتادى. بۇل قويدىڭ دەنە قۇرىلىسى جاقسى، سۇيەكتەرى مىقتى، ءشولدالالىق قۇمدى جەردىڭ جايىلىم قورىن جاقسى پايدالانا الاتىن، وتە سەرگەك جانە جۇردەك كەلەتىن قويلار، سالماعى 75 - 80كگ، ءجۇنى 14 كگ دەيىن، 100 ساۋلىقتان 125 - 130 قوزى الىندى. جاڭا قويدىڭ قوشقارىنىڭ ەليتاسى مەن 1 - كلاستى قوشقاردى ەكسپورتقا 4000 - 4500 باسقا دەيىن ساتىپ وتىردى. شارۋاشىلىققا باسشىلىق جاساعان ۋاقىتتار ىشىندە 6011 باس قويدى 80 مىڭ باس قويعا جەتكىزەدى. مەملەكەت الدىندا العان مىندەتتەمەلەرىن قوي سانىن وسىرۋدە - 100%، ءىرى قارا مالىن وسىرۋدە - 104%، جىلقى وسىرۋدەن - 107% جەتكىزسە، ورتا ەسەپپەن ءاربىر 100 انالىقتان 105 قوزى، 90 بۇزاۋ، 90 قۇلىن الۋدا، ءاربىر قويدان ورتاشا 5، 4 كگ ءجۇن قىرقۋدى، ەتكە وتكىزىلەتىن ءىرى قارا مالدىڭ ورتاشا سالماعى 370 كگ، قوي 55 كگ، مايلىلىعى 80% بولۋىن قامتاماسىز ەتتى. سوۆحوزدىڭ 1955 جىلدان باستاپ جىلدىق تابىسى ءار جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن 1، 5 ميلليون سومنان كەلىپ وتىردى. ارينە بۇل سول كەزدەردەگى وتە جوعارعى كورسەتكىش. ءاربىر شوپانداردىڭ ايلىق تابىسى اي سايىن 1700 - 1800 سومدى قۇراپ وتىردى. سوۆحوزدا №1،№2،№3فەرمالارىندا اسىل تۇقىمدى قويدىڭ انالىعىن، ىسەك جانە قوشقارلاردى ءوسىردى. №4 جانە№5 فەرمالاردا ءىرى قارا مالدارى ءوسىرىلدى. “ساعىر”، “بىرلىك”، “كەڭتۇپ”ەلدى مەكەندەرىندە ءشوپ دايىندايتىن شابىندىق، جوڭىشقا دايىندالدى. “الپار”، “كوشەرباي”، “بەسجىگىت”ۋچاسكەلەرىندە “بالاۋسا”مال ازىقتارى دايىندالدى.
1981 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ كەتۋىنەن، جەر بەتى سورلانىپ، جايىلىمدار توزا باستايدى. بۇعان“بيازى ءجۇندى قويلار” كوندىگە الماي ءونىم ساپاسى ناشارلاي باستايدى. سوندىقتان ولاردى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنا جىبەرىپ، ورنىنا شولگە ءتوزىمدى “قاراكول” قوي تۇقىمىن ساتىپ الادى. ونىڭ قوزىسىنىڭ ەلتىرىسى وتە باعالى. قاراكول ەلتىرىسى تۋعاننان كەيىن 2 - 3 كۇن ىشىندە سويىلعان قوزى تەرىسى. قاراكول ەلتىرىسى قارا، كوك، سۇر، قوڭىر، اق، قىزعىلت ءتۇستى بولىپ كەلەدى. قاراكول قويىنىڭ ەتى مەن مايى وتە ءسىڭىمدى جانە ءدامدى. قوشقارلارىنان 3، 0 - 3، 5 كگ، ساۋلىقتارىنان 2، 0 - 2، 5 كگ ءجۇن الىنىپ، مەملەكەتكە قاراكول ونىمدەرىن وتكىزىپ، جىل سايىن ميلليون تەڭگە تابىس تاۋىپ وتىردى. 1981 - 1998 جىلدارى مال كۇيلەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن “مال بورداقىلاۋ الاڭى” سالىنىپ، جۇمىس ىستەدى. مال ونىمدەرىن حالىق يگىلىگىنە پايدالانۋ ماقساتىندا “شۇجىق”ءوندىرۋ سەحى جۇمىس ىستەدى. 1998 جىلى جەكەشەلەنۋگە بايلانىستى اۋىل بىرنەشە قوجالىققا ءبولىندى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«قامار سۇلۋ» رومانى بويىنشا وقىرماندار كونفەرەنسياسى 8 - 10 سىنىپ
