InfoHub Logo

تۇراقتى تىركەستەردىڭ مىسالدارى ماعىناسىمەن تومەندە ↓

ءتىل ارقىلى قاتىناس جاساعاندا، سوزدەر دارا كۇيىندە ەمەس، بىر-بىرىمەن تىركەسىپ قولدانىلادى.

تىركەس ەكى ءتۇرلى بولادى.

1. قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن وزگەرتۋگە نەمەسە باسقا سوزدەرمەن الماستىرۋعا بولا بەرەتىن ەركىن تىركەس. مىسالى: ۇلگىلى بالا دەگەننىڭ ورنىنا ۇلگىلى قىز دەۋگە بولادى، ديكتانت جازۋ دەگەننىڭ ورنىنا شىعارما جازۋ، حات جازۋ، مازمۇنداما جازۋ دەسە دە بولادى. مۇنداي ەركىن تىركەستەر ءسوز تىركەسى دەپ اتالادى. ەركىن ءسوز تىركەسىنىڭ بەرەتىن ماعىناسى سول تىركەستى قۇرايتىن سوزدەردىڭ ماعىنالارىمەن بايلانىستى بولادى.

2. ماعىناسى ءبىر تۇتاس، قۇرامىن وزگەرتۋگە، باسقا سوزبەن الماستىرۋعا بولمايتىن، ءبىر ءسوزدىڭ ورنىنا عانا جۇمسالاتىن دا تىركەستەر بار. مىسالى: قوي اۋزىنان ءشوپ الماس، يت جاندى، تاياق تاستام جەر، مۇزعا وتىرعىزىپ كەتۋ، جۇمعان اۋزىن اشپاۋ، كوزدى اشىپ جۇمگانشا ت. ب. قوي اۋزىنان ءشوپ الماس دەگەننىڭ ورنىنا- تۇيە اۋزىنان ءشوپ الماس، يت جاندى دەگەننىڭ ورنىنا مىسىق جاندى دەپ وزگەرتىپ ايتۋعا كونبەيدى.

تۇراقتى ءسوز تىركەستەرى	ەركىن ءسوز تىركەستەرى
1. تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن اۋىستىرۋعا كەلمەيدى.	ەركىن ءسوز تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ورنىن وزگەرتۋگە بولادى.
2. تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ماعىنالارىنان الشاق بولادى.	ەركىن ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسى سول تىركەستى قۇرايتىن سوزدەرمەن تىكەلەي بايلانىستى بولادى.
3. تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەر ءبىر عانا سينتاكسيستىك قىزمەت اتقارادى.	ەركىن ءسوز تىركەسىنىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ جەكە-جەكە سينتاكسيستىك قىزمەتى بولادى.

تۇراقتى تىركەستەردىڭ مىسالدارى ماعىناسىمەن تومەندە ↓

سونداي-اق مۇنداي تىركەس كوركەم، بەينەلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەدى: قوي اۋزىنان ءشوپ الماس — جۋاس، يت جاندى — كونبىس، تاياق تاستام — جاقىن، مۇزعا وتىرعىزىپ كەتۋ — الداۋ، جۇمعان اۋزىن اشپاۋ — ۇندەمەۋ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا — لەزدە دەگەن ماعىنالاردى ءبىلدىرىپ، ءبىر ءسوزدىڭ ورنىنا قولدانىلادى. سوندىقتان مۇنداي تىركەستەردى تۇراقتى تىركەستەر دەيدى. تۇراقتى تىركەستىڭ ماعىناسى ونىڭ قۇرامىنداعى سوزدەردىڭ ماعىنالارىنان تۋمايدى، باسقا ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى. مىسالى: قابىرگاڭمەن كەڭەس — ويلان، بەسىكتەن بەلى شىقپاي — ەرتە، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا — شاپشاڭ ماعىنالارىن بىلدىرەدى.

نەشە سوزدەن قۇرالسا دا، تۇراقتى تىركەس ءبىر عانا ۇعىمدى بىلدىرەدى. سويلەم ىشىندە ءبىر عانا مۇشەنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. مىسالى: كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار ەلگە قىزمەت ەتەدى. وسى سويلەمدەگى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ تۇراقتى تىركەستىڭ سۇراعى قانداي؟ سانالى دەگەن ءبىر ماعىنانى بىلدىرەدى، انىقتاۋىشتىق قىزمەت اتقارادى.

ورىن جاعىنان ابدەن قالىپتاسكان، قۇرامى وزگەرتۋگە كەلمەيتىن، ءبارى تۇتاسىپ ءبىر ماعىنانى بىلدىرەتىن، ءبىر عانا سويلەم مۇشەسى رەتىندە قولدانى-لاتىن تىركەستى تۇراقتى تىركەس دەيمىز. تۇراقتى تىركەستەر عىلىم تىلىندە فرازەولوگيا، فرازەولوگيزم دەپ تە اتالادى.

تۇراقتى تىركەستەردىڭ مىسالدارى ماعىناسىمەن تومەندە ↓

بىر-بىرىنە انتونيم بولاتىن تۇراقتى ءسوز تىركەستەر:

بەتىنەن وتى شىقتى (ۇيالدى) – بەتى بۇلك ەتپەدى (ۇيالمادى).

اجارى سىندى (مۇڭايدى) – قۋانىشى قوينىنا سىيمادى (قۋاندى).

قولى قولىنا جۇقپادى (تەز قيمىلدادى) – ساۋساعىنىڭ ۇشىن قيمىلداتپادى (قوزعالمادى، ەش نارسە ىستەمەدى).

بىر-بىرىنە سينونيم بولاتىن تۇراقتى ءسوز تىركەستەر:

ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي؛ قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي – سۇلۋ، ادەمى، كورىكتى، كەلبەتتى، اسەم، ت.ب.

يت ولگەن جەر؛ يت ارقاسى قياندا – الىس، قاشىق، شالعاي؛

يت تەرىسىن باسىنا قاپتادى؛ جەردەن الىپ، جەرگە سالدى – ۇرىستى، سوكتى، بالاعاتتادى.

تۇراقتى تىركەستەر  : ا، ءا، ب، ع، د

اعاما جەڭگەم ساي، اپاما جەزدەم ساي – مىنەز-قىلىعى ۇيلەس
اعىنان جارىلدى – ەشتەڭەنى جاسىرمادى، بار سىرىن اقتاردى
اجل وعى اتىلدى – ءولدى، مەرت بولدى
اجارى كىردى – كورىكتەندى
ازۋى التى قارىس – قاھارلى
ازۋىن ايعا بىلەدى – مەيلىنشە باتىل قايرات كورسەتتى
ايدار تاقتى – ايگىلى قىلدى
ايدارىنان جەل ەسەدى –  اسقاقتاپ داۋرەن ءسۇرۋ
ايدى اسپانعا شىعاردى – اتى شىقتى، تاڭ قالدىردى
ايدىڭ كۇنى اماندا – امان-ەسەندە، تىنىشتىقتا
ايمانداي قىلدى – اشكەرەلەندى، ۇياتتى بولدى
اينا قاتەسى جوق  – ءدال، تۇپ-تۋرا
ايتاققا ەردى – وسەك-اياڭعا ەردى
ايتقان ءسوز قۇلاعىنان اعىپ كەتتى – تۇسىنبەدى
ايى وڭىنان تۋدى – جولى بولدى
ايىزى قاندى – كوڭىلى جاي تاپتى، قۇمارى قاندى
ايىلىن جيماۋ – جاسقانباۋ، سەسكەنبەۋ
اق اۋىز قىلدى – الداپ كەتتى
اق جارقىن – اشىق كوڭىلدى
اق يىق –  ايرىقشا اسىل قىران
اق كيىزگە كوتەردى – حان سايلادى
اق ساۋساق – جالقاۋ
اق تاماق – قىزدىڭ سۇلۋ تاماعى
اقىل(وي) تارازىسىنا سالدى – ويلاندى
اقىسىن جەۋ – ەڭبەگىنىڭ اقىسىن بەرمەۋ
الا اۋىز (التى باقان) – بىرلىگى جوق
الا بولدى – ارازداستى
الا كوزىمەن اتتى – جەك كورىپ، تىكتەسە قارادى
الاقانعا قارادى-  دامەلەندى
الاقاننىڭ اياسىنداي – تار جەر
الاقانىنا تۇكىردى – ىسكە دايىن تۇردى
ال-دال بولدى – اۋرە –سارساڭ كۇيگە ءتۇستى
القام-سالقامى شىقتى – توزىعى جەتتى
القىمىنان الدى – قينادى
الماسىن قانعا سۋاردى – كەكتەندى
الپىس ەكى تامىرى بوسادى – ەلجىرەپ، مەيىرىمى ءتۇستى
ارانى اشىلدى – اش كوزدەندى
اراسىنان قىل وتپەيدى – وتە تاتۋ
ارقا سۇيەۋ – سۇيەنىش ەتى
ارقانى كەڭگە سالۋ – اسىقپاۋ، ساسپاۋ
ارقاسى مۇزداپ قويا بەردى – سەسكەندى
ارناسىنا (ساباسىنا) ءتۇستى – اشۋى تارقادى
ارتىنا ءسوز قالدىردى – كەيىنگىگە ونەگەلى ءسوز قالدىردى
اس اش وزەگىنە ءتۇستى – ىشكەن تاماعى كەسەلگە سوقتىردى
اس قايىردى – باتا بەردى
اسىعى الشىسىنان ءتۇستى – جولى بولدى
ات ارىلتۋ – اۋرە بولۋ
ات ويناتتى – باسىندى
ات سالىسۋ – كومەكتەسۋ
ات ءىزىن سالماۋ – حابارلاسپاۋ
ات ءىزىن سۋىتپاۋ – ءجيى كەلىپ تۇرۋ
اتارعا وعى جوق – اشۋلانعان ادام
ات-تونىن الا قاشۋ – باسىن الىپ قاشۋ، جاۋاپكەرشىلىكتەن باس تارتۋ
اۋزىن بۋعان وگىزدەي – ۇندەمەيتىن ادام
اۋزىنا قۇم قۇيىلدى – جاعى قارىستى، سويلەي المادى
اۋزىنان ءبىر ەلى تاستامايدى – ۇنەمى ايتادى
اۋزىنان سالبىراپ تۇسكەنبەي – اينىماي ۇقساعان
اۋزىنىڭ سالىمى بار – نەسىبەلى كىسى
اۋىز جالاسۋ – جاقتاسۋ، بولىسۋ
اش كوز – قوماعاي ادام
اياعى اسپاننان كەلدى – تاس تالقانى شىقتى
اياقتاندىرۋ  – ۇيلەندىرۋ
ءاي دەيتىن اجە جوق، قوي دەيتىن قوجا جوق – باسسىزدىق، تارتىپسىزدىك
اڭگىمەسى جاراسۋ – ورتاق ءتىل تابىسۋ
اپەر باقان – شاش ال دەسە، باس الاتىن ادام
بازارى تارقادى – داۋرەنى ءوتتى
بالاقتاعى بيت باسقا شاپتى – بولماشى جۇرت قورلادى
بارماعىن تىستەدى – وكىندى
باس ءبىلدىرۋ – ۇيرەتۋ
باس يزەدى – كەلىسۋ
باس يمەۋ –  كەلىسپەۋ، بەرىلمەۋ
باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق – سالتتان اتتاۋ جوق
باسىنان ءسوز اسىرماۋ – باسىندىرماۋ
باۋىر باسۋ – ۇيرەنۋ
بەس اسپاپ – ونەرلى
بەس ساۋساقتاي ءبىلۋ – جەتىك ءبىلۋ
بەت باقتىرماۋ – بوي بەرمەۋ
بەتكە ايتۋ – شىندىقتى كوزىنە ايتۋ
بەتكە شىركەۋ بولدى – ۇياتقا قالدىردى
بيت قابىعىنان بيالاي توقىعان – وتە شەبەر
ءبيتى تورعايداي، موينى ىرعايداي – ارىق
بۇيرەكتەن سيراق شىعارۋ – بولماشى نارسەدەن شاتاق شىعارۋ
بۇيىدەي ءتيدى – الەك سالدى
عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن – مۇسىلمانداردى قورعاپ جۇرەتىن كيەلى بەينەلەر
دالاعا كەتتى – بوسقا كەتتى
ءدام-تۇزى جاراسپادى – ءتاتۋ-تاتتى تۇرا المادى
دەمىنە (كەۋدەسىنە ) نان ءپىسىردى – ماقتانىپ ءىسىپ كەتتى
دىمىن شىعارماۋ – ۇندەمەۋ
دىلگىر بولۋ – وتە مۇقتاج بولۋ

تۇراقتى تىركەستەر: ە، ج، ي، ك، ق

ەكى اياعىن (وكپەسىن) قولىنا الۋ – اياعى-اياعىنا جۇقپاۋ
ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعۋ – قىسىمعا الۋ
ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتۋ – قۋانۋ
ەكى كوزى ءتورت بولدى – قورىقتى
ەكى كوزى شاراسىنان شىعۋ – قورقۋ
ەكى قولىنان دەمىن الۋ – بولىپ، جەتىسىپ وتىرۋ
ەڭبەگىن ساۋدى – ادال كۇن كەشتى
ەڭسەسى قۇرۋ – ساعىنۋ
ەر قارۋى – بەس قارۋ – قىلىش نايزا، ساداق، شوقپار، سويىل – ەرلەر اسىنىپ جۇرەتىن قارۋلار
ەرەۋىل اتقا ەر سالۋ – ەلىن قورعانۋعا اسىنۋ
ەرنىن شىعاردى – مازاقتادى
ەرنىنىڭ ەمەۋرىنىن تابۋ – كوڭىلىن تابۋ
ەسەك قۇرتى مۇرتىنا ءتۇسۋ – بايۋ
ەتەك-جەڭىن جيۋ – ەسىن جيۋ
ەتەكتەن الۋ – كەدەرگى جاساۋ
ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماۋ – قيانات جاساماۋ
جاعادان الۋ – قىلعىندىرۋ
جاعاسىن ۇستاۋ – تاڭدانۋ
جاعى سەمبەدى (تىنبادى) – كوپ سويلەدى
جاعىنا پىشاق جانىعانداي – ارىق
جايدىڭ اتقان تاسىنداي – اسا قۇدىرەتتى، مىقتى
جالعاندى جالپاعىنان باسۋ – مولشىلىقتا ءومىر ءسۇرۋ
جانارى كەتتى – كوزىنىڭ نۇرى كەتتى
جاندى جەگىدەي جەۋ – قينالۋ
جانى ءزار تۇبىنە جەتۋ – قورقۋ
جانى سىرىدەن جارالعان ەكەن – مىقتى
جانىن قويارعا جەر تاپپاۋ – الەك بولۋ
جارانىڭ اۋزىن الۋ – ەسكى دەرتتى ەسكە ءتۇسىرۋ
جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەۋ – تىنىم تاپپاۋ
جاۋىرىنان جەل ءوتۋ – ازاپ شەگۋ
جەگەنىن جەلكەسىنەن شىعارۋ – سازايىن بەرۋ
جەلكەسىن قاسۋ – قىسىلۋ، ساسۋ
جەمە-جەمگە كەلگەندە – شەشۋشى ساتتە
جەر استىنان جىك شىقتى، قوس قۇلاعى تىك شىقتى – تابان استىنان بالە شىقتى
جەر اياعى قياندا (يت ولگەن جەر، يت ارقاسى قياندا، جەر ءتۇبى) – الىس
جەر بولۋ – ۇيالۋ
جەر جۇتۋ – جوق بولۋ
جەر قابۋ – ءولۋ
جەر قاپتىرۋ – الداۋ
جەتىم قىزدىڭ تويىنداي – ەلەۋسىز
جۇلدىزى وڭىنان تۋۋ – جولى بولۋ
جۇمعان اۋزىن اشپاۋ – سويلەمەۋ
جۇمىرتقادان ءجۇن قىرىققان – قۋ
ءجۇز تايىسۋ – ۇرىسۋ
ءجۇزى قايتۋ – تايسالۋ
ءجۇزى سولۋ – جۇدەۋ
جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي – سۇلۋ
ءجۇن تەرىسىن سىپىرۋ – ءولىمشى ەتىپ ساباۋ، ازاپتاۋ
جۇندەي ءتۇتتى – ابدەن سابادى
جۇرەگى الىپ ۇشتى (جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى، جۇرەگى اتتاي تۋلادى) – قاتتى تولقىدى
جۇرەگىنىڭ تۇگى بار – باتىر
ءجۇرىسى سۇيىق – ءىسى ماردىمسىز
جىل كوردىڭ بە، اي كوردىڭ بە؟ – كوپ ۇيىقتاعانعا ايتادى
جىلان جالاعانداي – تۇك قالدىرماۋ
جىلاننىڭ باسى قايتۋ – اشتىعى باسىلۋ
جىنىنان ايرىلعان باقسىداي – نە ىستەرىن بىلمەۋ، ابدىراپ ساسۋ
جىرتىسىن جىرتۋ – نامىسىنا شاپتى، سويىلىن سوقتى، جوعىن جوقتادى، شاشباۋىن كوتەردى
ءجىبى ءتۇزۋ – دۇرىس ادام
جىگەرى قۇم بولۋ – شارشاۋ، تاۋى شاعىلۋ، جاسىپ قالۋ
جىلىگى شاعىلۋ – بەتى قايتۋ
زارەزاپ بولۋ – جۇرەگى شايلىعۋ، ۇرەيى ۇشۋ
ءزارى قايتۋ – ۋى تارقاۋ
زارىنە ءمىنۋ – قاھارلانۋ
زىعىرى قايناۋ – اشۋلانۋ
يەگى قىشۋ – دامەلەنۋ
ينە شانشار جەر جوق – تولىق، تىعىز
ينەمەن قۇدىق قازعانداي – قيىن، اۋىر
ينەنى جىپكە ءتىزۋ – بالە قۋۋ
ينەنىڭ جاسۋىنداي – ازعانتاي
ينەنىڭ كوزىنەن وتكەندەي – پىسىق
يت ارقاسى قۇرىستى – قايراتقا ءمىندى
يت بايلاسا تۇرعىسىز – ادام تۇرعىسىز
يت باسىنا ىركىت توگىلۋ (اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلۋ) – مولشىلىق ورناۋ
يت بولۋ – قور بولۋ
يت پەن قۇستىڭ ارقاسىندا – كىم كورىنگەننىڭ ارقاسىندا
يت تەرىسىن باسىنا قاپتاۋ – ۇرىسۋ، بالاعاتتاۋ
ءيتتىڭ قارا تۇمسىعىنداي كورۋ – جەك كورۋ
ءيتتىڭ ق ۇلى يتاقاي – كىم كورىنگەن، كەز كەلگەن
يىعىنا سۋ كەتۋ (يىعى سالبىراۋ، ۇنجىرعاسى ءتۇسۋ، سالىسۋعا كەتۋ) – قاجۋ، شارشاۋ
يىعىنان دەم الۋ – ماقتانۋ
ءيىن تىرەسكەن – وتە كوپ
ءيىسى مۇرنىنا كىرمەيدى – ەشتەڭە سەزبەۋ
كادەگە اسۋ – ىسكە جاراۋ
كارىنە ءمىنۋ – اشۋلانۋ
كەبىن كيۋ – اياعىن قۇشۋ
كەجەگەسى كەيىن تارتۋ – جالقاۋلانۋ
كەندىرى كەسىلدى – كوتەرەم بولۋ
كەڭ بالاق، جالپى ەتەك – قولىنان ءىس كەلمەيتىن، ولاق
كەڭ دۇنيە تار بولۋ – دۇنيەدەن ءتۇڭىلۋ
كەردەڭ باسۋ – تالقانداۋ
كەسكەن جەرىنەن قان شىقپاس – قاتال، ۇياتسىز ادام
كەۋدەسىنە شايتان كىرۋ – ازۋ
كوز بايلاۋ – الداۋ
كوز بولۋ – يە بولۋ
كوز جازىپ قالۋ – اداسۋ
كوز قيىعىن سالۋ – كوزدىڭ ۇشىمەن قاراۋ
كوز سالۋ – قاراۋ
كوز ءسۇزۋ – تەلمىرۋ
كوزى شالۋ– بايقاۋ، اڭداۋ
كوزگە سۇيەل بولۋ – جەككورىنىشتى كورىنۋ
كوزگە تۇرتسە كورگىسىز – قاراڭعى
كوزدەن عايىپ بولۋ – جوق بولۋ
كوزدى اشىپ-جۇمعانشا – تەز
كوزدىڭ جاۋىن الۋ – قىزىقتىرۋ
كوزدىڭ شىرىمىن الۋ – ازداپ ۇيىقتاۋ
كوزى (قاراسى) باتتى – ءبىرجولا جوق بولدى
كوزى الاقانداي بولۋ – قورقۋ
كوزى اشىلۋ – ساناسى ويانۋ
كوزى جەتۋ – كامىل سەنۋ
كوزى تويۋ – كوڭىلى تويۋ
كوزىنە توپىراق شاشۋ – جاماندىق جاساۋ
كوزىنە ءشوپ سالۋ – الداۋ
كوك ايىل (دولى) – اشۋشاڭ
كوك الا قويداي ەتۋ – ساباۋ، ۇرۋ
كوك ءورىم – بالا كەز
كوكەيىن تەسۋ – كوپ قۇمارتۋ
كوكەسىن تانىتۋ – ۇرىپ-سوعۋ
كوكىرەگى قارس ايرىلۋ – قايعىرۋ، وكىنۋ
كولدەنەڭ ءسوز – جاعىمسىز قاۋەسەت
كورپەڭە قاراي كوسىل – الىڭە قارا
كۇلگە اۋناعان تۇيەدەي – شاڭ-شاڭ
كىرەرگە تەسىك تاپپاۋ – ۇيالۋ
كىرپىگىنەن قىراۋ تامعان – قاھارلى
كىرپىدەي جيىرىلۋ – جاقتىرماۋ
كىرپىك قاققانشا – تەز
كىرپىك قاقپاۋ – ۇيىقتاماۋ
كىرشىك شالۋ – ويىنا اقاۋ ءتۇسۋ
قاباعى كىربىڭ تارتتى – رەنجىدى
قاباعىن قىراۋ شالۋ – قارتايۋ
قاباعىن قاقپاۋ – تەز
قاباق شىتىستى – ۇرىستى
قابىرعامەن كەڭەستى – جاقىن كىسىلەرمەن كەلىستى، وز-وزىمەن ويلاستى
قابىرعاسى قايىسۋ – قاتتى قينالۋ
قادالعان جەرىنەن قان الۋ – دەگەنىن ىستەتۋ
قايماعى بۇزىلماۋ – بىرلىگى بۇزىلماۋ
قايراۋى جەتكەن – بابىنا كەلگەن
قاقپاننىڭ قاندى اۋزىن باسۋ – قولعا مىقتاپ ءتۇسۋ
قالپاقتاي ۇشۋ – قۇلاپ ءتۇسۋ
قالتاسىنا سەنۋ – بايلىعىنا سەنۋ
قان جالاۋ – تاياق جەۋ
قانات ءبىتۋ – قارقىن الۋ
قاناتىن جازۋ – بەلگىلى بولۋ
قاناتىن قيۋ – سورلاتۋ
قاندى بالاق – وزبىر
قانى قايناۋ – اشۋلانۋ
قانىنا ءسىڭۋ – ادەتتەنۋ
قانىنا تارتۋ – تۋىسىنا ۇقساۋ
قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزۋ – ارتىنا كىر كەلتىرۋ
قارا جاياۋ ەمەس – قۇر الاقان ەمەس
قارماققا ءتۇسۋ – ۇستالۋ
قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا – تەز
قاس قارايعاندا – كەشقۇرىم
قاۋقارى كەتۋ – شارشاۋ
قيقۋ سالدى – دابىل قاقتى
قوي اۋزىنان ءشوپ الماس – مومىن
قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاۋ – تىنىشتىق زامان ورناۋ
قويعا شاپقان قاسقىرداي – تاس-تالقان ەتۋ
قول ارتۋ – نيەت ەتۋ
قول بايلاۋ بولۋ – كەدەرگى جاساۋ
قول بەرۋ – كەلىسۋ
قول جالعاۋ (قول ۇشىن بەرۋ) – كومەكتەسۋ
قول قۋسىرۋ – باعىنۋ، كونۋ
قولتىققا سۋ بۇرىكتى – جەلىكتىردى
قولى اشىق – جومارت
قولى ءجۇرۋ – ءساتى كەلۋ
قۋ ماڭداي – سورلى
قۋ مويىن – ارىق
قۋ سيراق – قىدىرىمپاز
قۋ تاماق – اش وزەك، ءناپسى
قۋ تاڭداي – ءسوزۋار ادام تۋرالى مىسقىل
قۇلاعى تەسىك – ءار نارسەدەن حاباردار ادام
قۇلاعىن بۇراۋ – ۇگىتتەۋ
قۇلاعىن ءتۇرۋ – نازار سالۋ
قۇلاعىنا كىرمەۋ – ۇقپاۋ
قۇلاعىڭنىڭ تەسىگى بار ما، جوق پا؟ – كەرەڭبىسىڭ؟
قۇلاققاعىس ەتۋ – ايتار ويدىڭ ۇشىن شىعارۋ
قۇلاققا ۇرعان تاناداي – تىپ-تىنىش
قۇلاش سەرمەۋ – ۇمتىلۋ
قۇنت قىلماۋ – ەسكەرمەۋ
قۇرالايدى كوزگە اتقان – مەرگەن
قۇرعاق ۋادەمەن قۋىرداق قۋىرۋ – الداۋ
قۇرىعى ۇزىن – بيلىگى كۇشتى
قىزىل وڭەش – داۋكەس، ءسوزۋار
قىزىل سيراق – كەدەي
قىزىل ءسوز – بوس ءسوز
قىزىل سوزدەن بال جاعۋ – ماداقتاۋ
قىزىل ءتىل – شەشەن
قىلىشىنان قان تامۋ – قاتىگەز
قىرىق قۇراۋ – توزعان
قىرىق پىشاق – ارازداسقان
قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى – كەدەيلىك
قىسقا قول – جەتىسپەۋشىلىك
قىسىر اڭگىمە – بوس ءسوز
قىتىعىنا تيۋ – اشۋلاندىرۋ

«تەز»، «شاپشاڭدىق» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر (ءىس، ارەكەت جاعدايدىڭ جىلدامدىعى تۋرالى)

اپشىسىن قۋىرۋ

اۋىز جيعانشا (جيماي جاتىپ)

اياق استىنان * (كەنەتتەن)

اياق قولى جەرگە تيمەۋ

ءا  –ا- دەگەنشە

انى-مىنە دەگەنشە

ءايت دەگەندە

ءاپ ءساتتىڭ اراسىندا

بول-بولدىڭ استىنا الۋ * (اسىقتىرۋ)

دەم (ساتتە) اراسىندا

ەل كوشتى، جاۋ جەتتى* (اسىقتىرۋ)

جوق جەردەن

جۇلدىزداي  (سىناپتاي)، (وقتاي) اعۋ

جۇلىپ العانداي

كوز ىلەسپەۋ

كوزدى اشىپ جۇمعانشا* (كەنەتتەن)

كۇتپەگەن جەردەن

كىرپىگىن ايقاستىرعانشا

قاباق (كىرپىك) قاققانشا* (كەنەتتەن)

قاباق قاقپاي* (كەنەتتەن)

قارا قۇيىنداي (وتە شىعۋ)

قاس قاعىمدا

قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا

قولدى -اياققا تيگىزبەۋ

قولما-قول

لىپ ەتكىزۋ

ويدا جوقتا

ويلاماعان جەردەن

سالىپ ۇرىپ

سول-اق ەكەن

سول ساتتە (بويدا) مەزەتتە

تىزگىن ۇشىمەن

ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق  (كەنەتتەن)

ءىزى سۋىماۋ

«كەنەتتەن» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر (ىس-ارەكەت، وقيعانىڭ كەنەتتەن بولۋى)

اقاي جوق، توقاي جوق

اياق استىنان

ءاي-شايعا قاراماۋ

جوق جەردەن

كۇتپەگەن جەردەن

ويدا جوقتا

ويلاماعان جەردەن

سايتاننىڭ ساپالاعىنداي ساپ ەتە قالۋ

ساۋ (ساپ ەتە ءتۇسۋ)، (قالۋ)

توبەدەن تۇسكەندەي

تىلگە كەلمەۋ* (ءولىپ كەتۋ)

ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا جوق

«ءساتى ءتۇسۋ» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ابىروي بولعاندا

زاۋىمەن كەلۋ

قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مىلتىقتىڭ باسىلۋى

سۇرعانعا تىلەگەن

ىزدەگەنگە سۇراعان

«كۇنى بويى» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن

كۇن ۇزاق

ۇزىندى كۇن

«جاقىن جەر» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر (سالىستىرمالى ارا قاشىقتىق)

بورىك تاستام جەر

ءبىر قادام

يەك ارتىم جەر

يەك استىندا

قامشى سالىم جەر

قارعا ادىم جەر

قارىس اتتام جەر

قوزى كوگەنىندەي جەر

قول سوزىم

وق جەتەر جەر

سىدىك شاپتىرىم جەر (دورەكى)

تاياق تاستام جەر

«الىس جەر» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر (سالىستىرمالى قاشىقتىق)

ادام اياعى باسپاعان

ايشىلىق جەر

جەر مەن كوكتىڭ اراسىنداي

جەر موينى قاشىق

جەر ءتۇبى

جەتى داريانىڭ ار جاعى

جەتى قابات جەر استى

جەتى قابات تاۋ ءۇستى

جەتى قىردىڭ استى

يت ارقاسى قياندا

يت جەككەن جەر

يت ولگەن جەر

كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەر

قيىر شەتى

قيىردىڭ قيىرى

سۋ اياعى قۇردىم

تۇيەنىڭ تۇياعى (تۇسكەن) تۇسەتىن جەر

«قالىڭ» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ادام اياعى باسپاعان جەر* (قاشىقتىق)

ادام وتپەس، اڭ وتپەس

ات قۇلاعى كورىنبەۋ

يت تۇمسىعى باتپايتىن جەر

«تىنىشتىق» (ءساتى) ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اسپانداعى قۇس ۇشۋىن، جەل ەسۋىن توقتاتۋ

قۇلاققا ۇرعان تاناداي

سىلتىدەي تىنۋ

تىرس ەتپەۋ

شىبىننىڭ ۇشقىنى ەستىلىپ تۇرۋ

«تۋعان جەر» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اتا مەكەن

كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەر

كىندىك قانى تامعان جەر

قارا ورمان

«دالا» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

بايتاق دالا

ەلسىز قۇلا ءدۇز

ەن دالا

قۋ مەديەن دالا

قۇلازىعان قۋ دالا

قۇلان جورتپاس قۋ دالا

ميداي دالا

«بيىكتىك» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اسپانمەن تالاسۋ

كوكپەن تىلدەسۋ

تاقيا جەرگە تۇسپەۋ* (تار جەر)

شىرقاۋ بيىك

«ازايۋ»، «تاۋسىلۋ» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

جەر تەڭگەدەي، اسپان تەبىنگىدەي بولعاندا (فولكلور)

تەمىر ەتىكتەن تەڭگەدەي، تەمىر تاياقتان تەبەن دەي قالعاندا (فولكلور)، (كوپ ءجۇرىپ شارشاعاندا ايتىلادى)

«وتە كوپ»، «مول» (زاتتىڭ كوپتىگى) ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ات كوپىر

اۋزى مۇرنىنان شىعۋ

اياق الىپ جۇرگىسىز

بىقىپ جاتۋ

بىرداي بولىپ جاتۋ

ەسەپ جوق

جىرتىلىپ ايىرىلۋ

يتتەن دە كوپ

قۇمىرسقاداي قۇجىناۋ

«ورىن جوق» (تار جەر، بوس ورىن بولماۋ) ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ينە شانشار جەر جوق

قان بازار (ىعى-جىعى، ادامنىڭ كوپتىگى)

تاستاعان تاقيا جەرگە تۇسپەۋ

«كوپ» (ادام، اسكەر) ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

جەر قايىسۋ

قارا قۇرىمداي (قاپتاۋ)

قارا ءنوپىر

قيسابىنا كوز جەتپەۋ

قيساپ جوق* (كوپ)

قۇمىرسقاداي قاپتاۋ

سامساعان سارى قول

«كەڭ مول» (سالىستىرۋ) ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

جەردەن ءپىشىپ العانداي* (شەبەرلىك)

مولدان ويىپ العانداي

«از» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ات توبەلىندەي

ءبىر ءتۇيىر

ءبىر ۋىس

ءبىر شاينام

ءبىر ءۇزىم

جوقتىڭ قاسى

جۇمىرىنا جۇق بولماۋ  (تاماق)

قاسقالداقتىڭ قانىنداي * (تاپشى زات)

ساۋساقپەن سانارىقتاي

«قىمبات» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اتاسىنىڭ قۇنىن سۇراۋ

باعاسى اسپانداپ تۇرۋ

باعاسى ۋداي

باعاسى كۇيىپ تۇرۋ

«ارزان» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

ايتۋعا تۇرماۋ

ارزان الداپ سوعار

ارزاننىڭ بوياۋى تەز وڭار

بەس تيىنعا تۇرماۋ

جىلىگى تاتىماۋ

جىلاپ كەتۋ

سۋ تەگىن

«كەشكى ۋاقىت»، «ىمىرت» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اق پەن قىزىل اراسىندا

اپاق-ساپاقتا

ەكى كەشتىڭ اراسىندا

ەل ورىنعا وتىرا

كەشكى زاۋال شاق

كوز بايلانار، بايلانباستا

كوز بايانعان كەز

كۇن ۇياسىنا كىرۋ  (كىرەردە)

قارا كولەڭكە

قاراڭعى ءتۇسۋ

قاس قارايعاندا

قىزىل ىڭىردە

شام جامىراۋ

ىمىرت قاراڭعىسى

ىمىرت جابىلۋ

ءىڭىر قاراڭعىلىعىندا

«قاراڭعى ءتۇن» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

اي قاراڭعى

جەتى قاراڭعى ءتۇن

كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن

كوردەي قاراڭعى

«تاڭ اتۋ» ماعىناسىندا قولدانىلاتىن فرازەولوگيزمدەر

الا تاڭدا

قۇلقىن سارىدە

تاڭ الاگەۋىمدە

تاڭ اتا

تاڭ بەلدەۋلەنىپ اتىپ كەلە جاتقاندا

تاڭ بوزارعاندا

تاڭ  (بىلىنەردە) بىلىنەر بىلىنبەستە

تاڭ قۇلان يەكتەنگەندە

تاڭ قىلاڭ بەرگەندە

تاڭ سازارىپ اتقاندا  (سارعايعاندا)

تاڭ سارىدە

تاڭ سىز <ساز> بەرگەندە

ماقال-ماتەلدەر

ماقال-ماتەلدەر دە تۇراقتالعان، قالىپتاسقان سوزدەر توبى بولىپ سانالادى. ماقال-ماتەلدەردەگى سوزدەردىڭ دە ورنىن باسقا سوزدەرمەن الماستىرۋعا كەلمەيدى. بىرگە ايتىلعانىمەن، ماقال مەن ماتەلدىڭ بىر-بىرىنەن وزىندىك ەرەكشەلىگى، ايىرماشىلىعى بولادى:

1. ماقالدىڭ مازمۇنىندا ءىستىڭ سەبەبى مەن سالدارى بىرگە ايتىلىپ، شارتى مەن ناتيجەسى قاتار بەرىلەدى. مىسالى، (ەگەر) ءىسىم ءونسىن دەسەڭ، (وندا) ەڭبەك ەت. ال ماتەلدە ءىستىڭ سالدارى ايتىلىپ، سەبەبى ايتىلمايدى. مىسالى، سابىر ءتۇبى – سارى التىن.

2. ماقال قۇرىلىسى جاعىنان كوبىنە قۇرمالاس سويلەم بولىپ كەلەدى. مىسالى، ەڭبەك ەتپەسەڭ، ەلگە وكپەلەمە؛ ەگىن ەكپەسەڭ، جەرگە وكپەلەمە. ال ماتەل قۇرىلىسى جاعىنان كوبىنەسە جاي سويلەمگە قۇرىلادى. مىسالى، كوپ تۇكىرسە – كول. باسقا پالە تىلدەن. ت.ب.

ماقال	ماتەل
تۋعان جەردەي جەر بولماس، تۋعان ەلدەي ەل بولماس.	ساياز سۋ سارقىراپ اعادى.
بىرلىك بولماي، تىرلىك بولماس.	جەڭىلتەكتىك جارعا جىعار.
ۇستالى ەل وزار، ۇستاسىز ەل توزار.	قايتىپ كىرەر ەسىكتى قاتتى جاپپا.
جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن.	تاۋەكەل كەمەسى سۋعا باتپايدى.
ۇلدىڭ ۇياتى – اكەگە، قىزدىڭ ۇياتى – شەشەگە.	سيىردىڭ ءسۇتى تىلىندە.

نازار اۋدار:

سايتتاعى ماقال - ماتەلدەر

ماقال-ماتەلدەر جايلى ماعلۇمات

ۇلاعاتتى سوزدەر

ءتىل تۋرالى ماقال - ماتەلدەر

سايتتاعى بارلىق ماقال - ماتەلدەر

ونەر-بىلىم، ءتىل تۋرالى قاناتتى سوزدەر

---