InfoHub Logo

تۇركسويدىڭ 30 جىلدىعى – بۇكىل تۇركى الەمى ءۇشىن ماڭىزدى وقيعا

ەل پرەزيدەنتى، مەملەكەتىمىز تۇركىتىلدەس ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستاردى دامىتىپ، ولارمەن ىنتىماقتاسۋعا ەرەكشە ماڭىز بەرەدى، ول ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە بۇگىنگى قازاقستان اۋماعى تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ قارا شاڭىراعى سانالادى. سوندىقتان ەلىمىزدىڭ تۇركى ەلدەرىنىڭ مادەني، رۋحاني، ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالداستىعىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان باستامالارى مەن ناقتى قادامدارى وزگە باۋىرلاس مەملەكەتتەر تاراپىنان قىزۋ قولداۋعا يە بولۋدا.

2022 جىلعى 11 قاراشادا مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقايەۆ وزبەكستان رەسپۋبليكاسى سامارقاند قالاسىندا وتكەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ سامميتىندە سويلەگەن سوزىندە 2023 جىلى تۇركى دۇنيەسىنىڭ يۋنەسكو-سى سانالاتىن تۇركسوي-دىڭ قۇرىلعانىنا 30 جىل تولاتىنىن ەسكە سالىپ، بۇل مەرەيلى وقيعانى جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە شاقىردى.

الماتىدا حالىقارالىق ۇيىمنىڭ 30 جىلدىعىن، وسى اتاۋلى وقيعانى مەرەكەلەۋ شارالارى ماۋسىم ايىندا باستالىپ تا كەتتى. ۇيىمعا قاتىسۋشى ەلدەر مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋى بولدى. اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىندا سالتاناتتى كونسەرت ءوتتى. كونسەرتتىك باعدارلاما اياسىندا ساحنادا قازاقستان مەن باسقا دا تۇركسوي ەلدەرىنىڭ ارتيستەرى ونەر كورسەتتى. سونداي-اق، تۇركى ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنىڭ تاقىرىپتىق فوتوكورمەسى، ال تەاتر اۋلاسىندا قازاقستاندىق قولونەرشىلەردىڭ كورمەسى كورسەتىلدى. ق ر ورتالىق مەملەكەتتىك مۋزەيىندە «مىڭجىلدىق وركەنيەت تاريحى» كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى. كەلۋشىلەردىڭ نازارىنا ايگىلى «التىن ادام» جانە جۇزدەن استام كونە جادىگەر ۇسىنىلدى. ءا.قاستەيەۆ اتىنداعى ق ر مەملەكەتتىك ونەر مۋزەيىندە «ءبىز بىرگەمىز» اتتى كورمە اشىلدى. وندا مۋزەي قورىنان وتاندىق سۋرەتشىلەردىڭ 40 تۋىندىسى، سونداي-اق تۇركىستاننان اكەلىنگەن 30 سۋرەت ۇسىنىلدى. ال ق ر ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا «تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگى» اتتى كىتاپ كورمەسى باستالدى. وندا كىتاپحانا قورىنان سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن قولجازبالار، سونداي-اق تۇركىلەر تاريحى بويىنشا كىتاپ ماتەريالدارى، قۇجاتتار قويىلدى.

ءسىز بىلەسىز بە؟

تۇركىلەر تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 3-4 مىڭ جىل بۇرىن باستالادى. ەۋرازيا قۇرلىعىن تۇتاس الىپ جاتقان تۇركى جۇرتىنىڭ مىڭداعان جىل ىشىندە الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى از ەمەس. مىسالى، بايىرعى تۇركىلەر العاش بولىپ دالالىق يمپەريا قۇردى، تۇركى قاعاندىقتارى مەن مەملەكەتتەرى سوعىس ونەرى مەن ۋربانيستيكالىق مادەنيەتتى جۇيەلەدى. دالالىق مادەنيەتكە ءتان كوشپەلى شارۋاشىلىق نەگىزىن قالاپ، ءتول جازۋىن قالىپتاستىردى.

قازىرگى كەزدە تۇركى الەمىنە 200 ميلليونعا جۋىق حالقى بار، 40-تان استام ەلدەر كىرەدى. سولاردىڭ ىشىندە التى ەلدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتى بار، ولار: تۇركيا، ءازىربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركمەنستان جانە وزبەكستان. رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىندا بىرنەشە تۇركى ۇلتتىق بولىمشەلەرى بار، ولار: باشقۇرتستان، تاتارستان،چۋۆاشيا، حاكاسيا، تىۆا، ياكۋتيا (ساحا)، التاي رەسپۋبليكاسى، قاباردا-بالقاريا، قاراشاي-شەركەسيا. مولدوۆاداعى عاعاۋىزدار جانە ت.ب. تۇركىلەر ادامزات تاريحى مەن مادەنيەتىنە ايرىقشا ۇلەس قوستى، الەمدىك ساۋلەت ونەرى مەن عىلىمدا وشپەس ءىز قالدىردى.

ارعى تاريحتىڭ بەدەرىندە كۇللى الەمگە ءىز قالدىرعان تۇركى دۇنيەسىنىڭ بۇگىنگى كۇنى دە دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتە ەرەكشە ورنى بار ەكەنى بەلگىلى. جالاۋىن جوعارى ۇستاپ، نامىسىن ەشكىمگە تاپتاتپاعان ەجەلگى تۇركى حالىقتارىنىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى بىر-بىرىمەن رۋحاني تۋىستىق قارىم — قاتىناستى جاقسى جولعا قويعان. ءتۇپ نەگىزى ءبىر، تىلەگى ورتاق، تۇركى جۇرتىن تەك ءبىر-بىرىن قينالماي ۇعىساتىن ءتىل عانا جاقىنداستىرىپ قويمايدى، ولاردىڭ ەتەنە ارالاسۋىنا باستاۋ-نەگىزى تامىرلاس ونەردىڭ دە ىقپالى از بولمايدى. تۇركى ونەرى — تۇركىلىك رۋحتى قوزعايتىن ايرىقشا كۇبىلىس.

تۇركسوي الماتىدا قۇرىلعان

قازاقستان ءۇشىن تۇركىتىلدەس مەملەكەت­تەرمەن ىنتىماق­تاستىقتى دامىتۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ تابىلادى. وسى باعىتتا تۇركىتىلدەس مەملەكەت­تەرمەن قا­رىم-قاتىناس ءقازىردىڭ وزىندە قالىپتاسقان حالىقارالىق بىرلەستىك­تەر اياسىندا جالعاساتىن بولادى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىندا تۇركى الەمى حالىقتارىنىڭ رۋحاني مۇرا­سىن بىرىكتىرۋ جانە قايتا قۇرۋ ماسەلەسىنە ەلەۋلى ءمان بەرىلۋدە. وسى باعىتتا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق قولعا الىنعان ۇلكەن باستاما تۇركسوي ۇيىمىن قۇرۋ بولدى.

تۇركسوي – تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق ماتەريالدىق جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ، دامىتۋ جانە بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ ماقساتىن كوزدەيتىن حالىقارالىق ۇيىم. تۇركسوي – تۇركى حالىقتارىنىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا ىقپال جاسايتىن حالىقارالىق ۇيىم. بۇل ۇيىم مەملەكەتارالىق مادەني بايلانىستاردى ۇيىمداستىرۋعا جانە نىعايتۋعا باعىتتالعان. تۇركسوي 1993 جىلى 12 شىلدەدە  الماتىدا ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركيا، تۇرىكمەنستان مەملەكەتتەرىنىڭ مادەنيەت مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋىندەگى ءوزارا كەلىسىمشارت نەگىزىندە قۇرىلدى. كەيىننەن بۇل كەلىسىمشارتقا تاتارستان، باشقورتوستان جانە سولتۇستىك كيپر تۇرىك مەملەكەتتەرى قوسىلدى. تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ 14 ەلى مۇشە بولعان حالىقارالىق تۇرىكسوي ۇيىمىنىڭ ورتالىعى – تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى انكارا قالاسىندا ورنالاسقان. تۇركى حالىقتارى ونەرى مەن مادەنيەتىن دامىتۋعا ىقپال جاسايتىن ىنتىماقتاستىقتىڭ رەسمي ءتىلى – تۇركى ءتىلى.

تۇركسوي ۇيىمىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى

ۇيىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى – تۇركى مادەنيەتى جانە ونەرىن زەرتتەۋ جانە ونى الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ. تۇركسوي ۇيىمى شەڭبەرىندە تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋدا كوپتەگەن شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. قازاق جازۋشىلارى مەن اقىندارىنىڭ تانىمال شىعارمالارى تۇركى تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ونەر كۇندەرى جىل سايىن وتكىزىلەتىن داستۇرگە اينالدى.

تۇرىكسوي ساياساتتان تىس حالىقارالىق ۇيىم رەتىندە ىنتىماقتاستىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە مەملەكەتتەرىنىڭ ساياسي باعدار وزگەشەلىگىنە قاراماستان مادەني بايلانىس سالاسىندا تەڭ قۇقىقتى قامتاماسىز ەتەدى. تۇرىكسوي ءوزىنىڭ قىزمەتى، ماقساتى مەن مىندەتى، جۇمىس ىستەۋ پرينسيپتەرى جاعىنان يۋنەسكو قۇرىلىمىنا جاقىن. نەگىزگى ماقساتى: تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ جانە حالىقتار مەن قاۋىمداردىڭ مادەنيەت پەن ونەر سالاسىنداعى مادەنيەتىن دامىتۋ، تۇركى الەمىنىڭ مادەني قۇندىلىقتارىن تانۋ، زەرتتەۋ، ساقتاۋ جانە تولىقتىرۋ، ولاردى الەمدىك كەڭىستىكتە ناسيحاتتاۋ؛ تاريحي، ساياسي جانە گەوگرافيالىق جاعداي سالدارىنان السىرەگەن بايلانىستى دامىتۋ؛ ورتاق مادەني كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ؛ تۇركى الەمىنىڭ ورتاق مادەني قۇندىلىقتارىن، تاريحي، مادەني جانە ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەرىن انىقتاۋ جانە جۇيەلەۋ، ولاردى ساقتاۋ شارالارىن قاراستىرۋ؛ تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتتەرىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋ، ولاردىڭ تۋما، تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ؛ ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەرىن جاقىنداستىرۋ؛ تۇتاس تىلدىك ورتا قالىپتاستىرۋ، ورتاق ءالىپبي جاساۋ، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ ماسەلەلەرىن قولعا الۋ؛ گۋمانيتارلىق سالادا الەمدىك ينتەگراسيالىق پروسەستەردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركى تىلدەرى مەن مادەنيەتىنىڭ قۋات-كۇشىن جاسوسپىرىمدەرگە تاربيە بەرۋ ءىسىن دە كورسەتۋ؛ تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ مادەنيەتى مەن ونەرى جونىندە حالىقارالىق اقپارات ورتالىعىن كۇرۋ، ت.ب.

ۇيىم اياسىندا اتقارىلعان ءىس-شارالار اۋقىمدى

تۇركسوي حالىقارالىق ۇيىمى قۇرىلعاننان بەرى كوپتەگەن عىلىمي-مادەني، ت.ب. جۇمىستار جۇرگىزىلدى. تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ جازۋشىلارى انكارادا 1-حالىقارالىق كونفەرەنسيا وتكىزدى (1993). 1994 ج. انكارا قالاسىندا م.ءفيزۋليدىڭ تۋعانىنا 500 جىل تولۋى مەرەكەلەندى. تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەردىڭ حالىقتىق-قولدانبالى ونەرىنىڭ حالىقارالىق كورمەسى قازاقستاندا (1994) ۇيىمداستىرىلدى. 1994 - 96 جىلدارى سولتۇستىك كيپردە تۇرىكسويعا مۇشە ەلدەر انشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وپەرا كۇندسرى، 1993-1994 ج. اشعاباتتا ءداستۇرلى جانە حالىق مۋزىكاسىنىڭ حالىقارارالىق فەستيۆالى ءوتتى. 1994-1995 ج. انكارا قالاسىندا بارلىق تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ناۋرىز مەرەكەسى بىرگە تويلاندى. الەمگە ايگىلى "ماناس" ەپوسىنىڭ 1000 جىلدىعى، ابايدىڭ 150 جىلدىعى تويلاندى. عىلىمي كونفەرەنسيالار، كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىلدى. انكارا قالاسىندا 1995 ج. 23 - 30 قازان ارالىعىندا تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ فولكلورلىق ونەرىنىڭ حالىقارالىق 1-فەستيۆالى ءوتىپ، ال 1996 جىلدىڭ 15 - 19 اقپانىندا تۇرىكسوي پاريج قالاسىندا وتكەن "ەكسپولانگ — 96" حالىقارالىق كورمەسىنە قاتىستى. 2000 جىلدىڭ 14 شىلدەسىندە ۋفا قالاسىندا تۇرىكسويدىڭ كەزەكتى ءماجىلىسى ءوتتى. تۇرىكسوي تۇتاس تۇركى دۇنيەسىنە ورتاق كوپتەگەن عىلىمي-مادەني جۇمىستار جۇرگىزۋدە. سونىڭ ءبىر قىرى، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق رۋحاني بايلىقتاردى جاريالاۋ. تۇركسوي "ماناس" ەپوسىن (قىرعىز، تۇرىك تىلدەرىندە)، اباي شىعارمالارىن (قازاق، تۇرىك تىلدەرىندە)، "التايدان پۋناعا دەيىنگى تۇرىك ءموتيۆىنىڭ بىرلىگى" كىتابىن، "تۇرىكمەن پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىن"، "باشقۇرت حالىق ەپوسىن"، "ورال باتىردى"، "باشقۇرت-تۇرىك سوزدىگىن"، "تۇركى ەلدەرىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەرى" كىتابىن، تاتاردىڭ حالىق ەپوسى "ەدىگەنى" باسىپ شىعاردى. "قورقىت اتا" ەنسيكلوپەدياسى، ت.ب. كوپتەگەن ەڭبەكتەر تۇرىكسوي باعدارلاماسى بويىنشا دايىندالدى. تۇركسوي "تۇركى الەمى" اتتى بەزەندىرىلگەن جۋرنالدى تۇركيا رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ ءۇش ايدا ءبىر رەت شىعارىپ تۇرادى.

تۇركسوي تۇركى دۇنيەسىنىڭ يۋنەسكوسى

تۇركى الەمىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنا باسا نازار اۋدارىلادى. بۇل رەتتە، تۇركسوي جىل سايىن تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ اراسىنداعى اتاقتى عۇلامالاردىڭ جىلىن جاريالاۋدى داستۇرگە ەنگىزىپ وتىر. ماسەلەن، «2010 جىل - باشقۇرت حالقىنىڭ بەلگىلى ۇلى احمەت زاكي ۆاليدي توگان» جىلى دەپ جاريالاندى. ال 2011 جىل تاتار اقىنى عابدوللا توقاي جىلى. 2012  جىلدى حاكاس حالقىنىڭ تۇركولوگ عالىمى ن.ف.قاتانوۆتىڭ 150 جىلدىعىنا وراي، «قاتانوۆ جىلى» دەپ جاريالاندى. ايتا كەتەيىك، تۇركسوي 2011 جىلى قازاقتىڭ اردا اقىندارىنىڭ ءبىرى قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعىن دا اتاپ ءوتتى. «قاراعاندىدا وتكەن تويدا تۇركسوي تاراپىنان قىرعىزستان، وزبەكستان، باشقۇرتستان، تۇركيا، ءازىربايجان، يران جانە تاتارستاننان اقىندار كەلدى. ولار قاسىمنىڭ جىرلارىن ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ اكەلدى. وسىلايشا قاسىم ولەڭدەرى وسى جىلى-اق 6-7 تۇركى تىلىندە سويلەدى. ىستامبۇل مەن انكارادا قاسىم امانجولوۆتىڭ شىعارماسىنا ارنالعان كەش وتكىزىلدى. ال 2011 ج. 2-15 قىركۇيەكتە تۇركيانىڭ يالوۆە قالاسىندا قاسىم شىعارمالارىن تۇركى تىلدەس ەلدەر تىلدەرىنە اۋدارۋ ماسەلەسىنە ارنالعان حالىقارالىق سيمپوزيۋم وتكىزىلدى.

2012 جىلى تۇركسوي-عا مۇشە 14 ەلدىڭ اراسىندا قا­زاقستان ەلورداسى ەڭ ءبىرىنشى بولىپ مادەني استانا رەتىندە جاريالاندى. «استانا – تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى» جىلى اياسىندا ەلوردادا 30-عا جۋىق شارا وتكىزىلدى. ناقتىراق ايتساق، «جاڭا مىڭجىلدىقتاعى جاڭا استانا» تاقىرىبىمەن فوتوسۋرەت­شىلەردىڭ حالىقارالىق كەزدەسۋى، ءمۇسىن­شىلەردىڭ بەسىنشى كەزدەسۋى، قازاقستانداعى ءازىربايجان كۇندەرى، فولكلورلىق بي توپتارىنىڭ فەستيۆالى، «استانا توڭىرەگىندەگى مىڭجىلدىق» كوشپەلى وركەنيەت فەستيۆالى. بۇل شارالاردىڭ بارلىعى ءتۇبى ءبىر تامىرلاس ەلدەرمەن اراداعى رۋحاني بايلانىستى ودان ءارى نىعايتۋعا كەڭ سەرپىن بەردى.

تۇركسوي ۇيىمىنىڭ باس حاتشىلىعىندا 1993 جىلدان 2008 جىلعا دەيىن ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورنەكتى قوعام جانە مادەنيەت قايراتكەرى پولاد بيۋلبيۋل وگلى بولسا، 2008 جىلدان 2022 جىلعا دەيىن باس حاتشى مىندەتىن قازاقستاننىڭ كورنەكتى مادەنيەت جانە قوعام قايراتكەرى دۇيسەن قاسەيىنوۆ اتقاردى، ال 2022 جىلدان باستاپ قىرعىز ەلىنىڭ بەلگىلى مادەنيەت قايراتكەرى سۇلتان رايەۆ تۇركسوي باس حاتشىسى لاۋازىمىن رەسمي تۇردە قابىلدادى.

قورىتا كەلگەندە، ۇيىم ىشىندەگى مەملەكەتتەردىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماقتاستىعى وتە قۇندى. مادەني ءىس-شارالار تۇركى الەمىن ۇلى ىستەرگە شابىتتاندىرادى. ەڭ باستىسى – تۇركى مادەنيەتىن بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزۋ. قازاقستان تۇركسويدىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى. وتكەن جىلدار ىشىندە ءبىز باۋىرلاس حالىقتارمەن مادەني جانە رۋحاني بايلانىستاردى نىعايتتىق، اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىردىق، تاجىريبە جانە ءبىلىم الماستىق. بۇل ۇدەرىستەردىڭ باستالۋى قازاقستاندا قالانعانى ءبىز ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى.

ىزگىلىك پەن يگى­لىككە قۇرىلعان تۇركسوي ۇيىمىنىڭ تۇرىك بىرلىگىندە ءسى­ءڭىرىپ وتىرعان ەڭبەگى وراسان زور. تۇركسوي تۇركى دۇنيەسىنىڭ يۋنەسكو-سى دەپ بۇگىن تولىق سەنىممەن ايتا الامىز. ويتكەنى بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدە ابدەن قالىپتاسقان ۇيىم.

سابىرحان سماعۇلوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

 

---