تۇسىك
تۇلەن ءتۇرتتى پەندەنى...
تۇسىندە تۇسىك كوردى. تۇسىك — تۇسىك ەمەس، تۇسىككە اينالعان مۇنىڭ ءوزى. بارماقتاي عانا جان يەسى ەكەن. ەشتەڭەمەن ءىسى جوق. جونىمەن ءجۇزىپ ءجۇر.
ءجۇزىپ جۇرگەن مەكەنى — جاتىر. ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا جاتىر ءىشى – جۇمباق الەم. جۇقا جارعاق جارىلىپ كەتەردەي تولقىپ-تولقىپ قويادى. جۇمساق قۇرساق باياعى بالالىق شاعىندا شاڭىراقتا ۇرلەۋلى تۇرعان قارىنداي شايقالا تولقىعاندا، كوگىلدىر الەمدە بالىقتاي جۇزگەن بۇل بەسىكتەي تەربەلەدى. ءبىراق تۇنشىقپايدى. ەمىن-ەركىن تىنىستايدى.
“ياپىر-اۋ! باياعىدا بۇعان تىرشىلىك سۋدا پايدا بولدى دەۋشى ەدى، سول راس بولعانى دا... پەندە دە كولكىگەن كوگىلدىر دۇنيەدە جاراتىلادى ەكەن-اۋ!” دەگەن ءبىر سۇم وي ورالا كەتتى. دەنەسىندەي جىڭىشكە، شاعىن ەمەس، الدىمەن پايدا بولعان جۇپ-جۇمىر، جۋان باسىنا كەلگەن تۇسىنىكسىز ويدان تۇسىك سەلك ەتە ءتۇستى. “استاپىراللا! ءوزىڭ كەشە گور، جاراتۋشى يەم! مۇنداي مۇندار وي قايدان عانا كەلەدى، وسى؟! وسىنداي ورنىقسىز جەردە... و، كۇناھار!” دەپ ءوز-وزىن جازعىرىپ تا قويدى.
الگىندە عانا ادام ەدى.تۇسىك ەمەس ەدى. باۋىرىمەن جۇزبەي، اياعىمەن جورعالاپ جۇرگەن: جەر بەتىندە، كۇن وتىندە... ەندى مىنا ءبىر كولكىگەن كوگىلدىر الەمگە تاپ بولدى. نە كۇن جوق. نە اي جوق. نە ءبىر جۇلدىز. تورعىنداي جۇمساق ءبىراق. جانعا جايلى، تانگە مايلى. ەمىن-ەركىن جۇزە بەر، جۇزە بەر.
تۇسىككە اينالعان ادام كوك تەڭىزدەي كولكىگەن الەمدە ارمانسىز جۇزە بەردى. الاڭسىز ءجۇزىپ ءجۇرىپ: “الگىندە عانا ادام ەدىم. نەگە تۇسىككە اينالدىم؟ — دەگەن وقىس ويعا تاعى كەلدى. — ال ەندى، ساپتان قاپقا تامىپ تۇسەر تامشىدان ەمەس، بىردەن ادامنان اينالعان تۇسىكتى جايلى جاتىرى جاتىرقاپ، جاتسىنىپ قالسا قايتەدى؟! وندا تۇقىمىنىڭ تۇزداي قۇرىعانى – جاتسىنعان جاتىر سىلىپ تاستاعانى”.
تۇسىك ءدىر ەتە ءتۇستى...
قۇرساق تا كەنەت قۋىقتاي قۋسىرىلىپ، جىلانداي جيىرىلىپ جازىلدى. سوندا عانا تۇسىك ۇلى ءقاۋىپتى سەزىندى. جاتىر جاتسىنسا، مۇنى بويعا بىتكەن ارام بەز رەتىندە سىلىپ تاستايدى ەكەن. ال ارامنىڭ اتى دا، زاتى دا ارام. بۇل ءبىراق ارام با؟ بۇل ادام ەدى عوي.
ادام ەدى...
* * *
جاتىرداعى جۇمباق الەمدە ەمەس، جارىعى مول جۇماق الەمدە جۇرگەندە ۇرىندى عوي بۇل. ۇرىندى. “تۇسىك” دەگەن قول-اياعى جوق دومالاق پالەگە سوندا جولىقتى.
تۇسىك تۇلكى بۇلاڭمەن وتكەنىن شولدى...
پەندەگە ءتان تۇلكى بۇلاڭ تىرلىك كەشكەنى راس. تۇسىككە اينالماي تۇرىپ جالعاندى جالپاعىنان باستى عوي، شىركىن! شىركىننىڭ شىلاۋىنا كىم ىلىنبەدى، شاڭىنا كىم ىلەسە الدى؟.. قۇبا كۇندەر، قۇلا تۇندەر سىناپتاي سىرعىدى.
جىگىتشىلىك جولىندا جۇماق كەشتى. قىز-قىرقىن ىرعىن ەدى. ىرعىندا ىرىپ ءجۇردى. “جاڭا قازاق” اتانعان جايى بار ەمەس پە؟! بۇرىن دا تارلىق كورمەگەن تاعدىرى بارلىقتا بۇرلىعىپ-اق قالدى. ءتىپتى، ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ، ىسىپ-كەۋىپ بۋلىعىپ تا قالاتىن. سونىڭ ءبارى – سانابيكەنىڭ ارقاسى، سانابيكە اعالارىنىڭ ارقاسى... قۇداي بۇعان سانابيكەنى جار قىلعانىنا ءتاۋبا! مىڭ دا ءبىر العىس!
جوقتىق نە دەگىزبەيدى، بارلىق نە ىستەتپەيدى؟ سانابيكەنىڭ بانكير اعالارىنىڭ جەتەكتەۋىمەن نەسيە الۋشىلارعا كەپىل بولارلىق “كەپ” دەگەن بانك ىشىنەن فيرما اشىپ، جالعان كەپىلدىكپەن قانشاما اقشانى قالتاعا باستى. كەيىن ساتىمساقتىقپەن اينالىساتىن “سپ بيس” قۇرىپ الدى. ءبىر-اق كۇندە بيس – بيبول مەن سانابيكەنىڭ ايى وڭىنان تۋدى. جۇرت جەل جاعىنان جۇرمەيتىن، وڭ جاعىنان كۇڭكىلدەيتىن كۇيگە جەتتى. ونىڭ سوڭى – بيبولدىڭ بالكەنجەدەي جاس قىزعا “بۇلدىرگى” سالعانى. “بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما” دەگەندەي، بالكەنجەدەن بويىنا ءبىتىپ قالعان شارانا تۋرالى ەستىگەندە بيبول “بۇلدىرگى” دەپ بۇرقانعان.
ءبىر “بۇلدىرگى” از ساعان دەگەندەي، سانابيكە قۇرساعى دا قۇر قالماپتى. ءۇش بالا ازداي تاعى ءبىر “توپالاڭ” ءتۇسىپتى. ەندى بۇل ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءوڭ مەن ءتۇسى استاسىپ كەتتى. اقىرى ءبىرىن بولماسا ءبىرىن ءتۇسىرتىپ تاستاۋعا بەل بايلادى. تۇسىكتى كوزى كورمەسە دە، كەرەڭ بولعىر قۇلاعى ەستىپ، كوڭىلى نىلدەي بۇزىلعان. جىلبىسقا جان يەسىنەن شوشىنعان.
— ساناجان، — دەگەن قۇداي قوسقان جارىنا، — ۋزي-گە تۇسىرتسەك قايتەدى.
— ءالى ەرتە عوي، التى ايلىعىنان كەيىن كورىنۋ كەرەك. ءقازىر تۇسىك قوي، — دەدى ويىندا تۇك جوق جارى.
— ...ءا-ا... تۇسىك... تۇسىك... — دەپ تۇسىنىكسىز مىڭگىرلەدى بۇل.
— ءيا، ءالى جىلبىسقا عوي، ۇل-قىز ەكەنىن ءبىر تاڭىرىدەن باسقا ەشكىم ايىرماس.
— ءىم، — دەدى بۇل، — ساناجان، سول جىلبىسقانىڭ قاجەتى بار ما؟!
كەنەت ءتىلىن تىيا قويدى. سانابيكە دە سەلت ەتىپ، بۇعان جالت قاراعان.
— ...جو-جو... ساناشىم، — دەدى بۇل ءارى ۇركە، ءارى ايارلانا، — بالا كەرەك قوي، ءبىراق ۇل بولا قويار ما ەكەن؟ دەنساۋلىعىڭ دا ناشارلاپ ءجۇر.
— ءاي، بيبول! — دەپ سانابيكە شارت ەتە ءتۇستى (قالاعا كەلگەلى سوڭعى التى-جەتى جىلدا بايىنا اعالارىنىڭ ارقاسىندا بي بولعالى شىعارعان ونەرى ەدى). — سەن نە وتتاپ تۇرسىڭ؟ سۇمەلەك!.. كەشە عانا ەمەس پە ەدىڭ، “ەكى قىز، ءبىر-اق ۇلىم بار، تاعى ءبىر ۇلىم بولسا عوي!..” دەپ وزەۋرەپ جۇرگەنىڭ. ەندى بيتىڭنەن شوشىعانداي بوپ قاپسىڭ، سورلى!
سانابيكە سوزبەن مۇنى تۇقىرتىپ-اق تاستاعان.
— سانا، ساناتاي!.. (بۇل بيبولدىڭ سانابيكە اعالارى ارقاسىندا شالا بايىپ، وعان تاۋەلدى كەپ تانىتقاننان بەرى تاپقان ونەرى ەدى) ساناشىم!.. اشۋلانباشى!.. مەن دەنساۋلىعىڭدى ويلاپ...
— و-حا-حا-حا! كۇلكىمدى كەلتىرمەشى، ايار نەمە! جانىڭ اشي قالعانى سەنىڭ، جامان قاتتى!؟. ءپىشتۋ-ۋ-ۋ!..
— سانا، ساناتاي! ساعان رەنجۋگە بولمايدى.
— ە، نەگە بولمايدى؟ بالاڭ ءتۇسىپ قالادى دەيمىسىڭ... تۇسسە ءتۇسسىن! ساعان كەرەگى سول ەمەس پە؟ — دەپ سانابيكە دە شاپتىعا ءتۇستى.
— جۇرەگىڭ... جۇرەگىڭ ءالسىز عوي، — دەپ بيبول مىڭگىرلەدى.
— جۇرەگىم ەمەس — جۇكتىمىن... جۇكتى بولعالى جۇرەگىم دە تۇكتى. جاتىرداعى جىلبىسقا جازىپ جىبەرگەن. تۋرا ءقازىر تۋىرىلعان تۋ قاتىندايمىن، – دەپ ساناگۇل باياعى ءبىر كەراۋىزدىعىنا باستى. — سەن باياعى سارى قارىن، سالپى ەتەك اۋىلدىڭ قاتىنى دەپ تۇرسىڭ عوي... وقىماعان نادان دەپ تۇرسىڭ عوي... وقىماسام — وقىمادىم. ال قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟ سەن اسىراپ وتىرمىسىڭ؟ سەن ەمەس، مىنا مەن اسىراپ، مىنا مەن ادام قىلىپ وتىر ەمەسپىن بە؟! و-و-و، سورلى، سورلى!.. تابامىن!.. “ۇل-ۇل” دەگەن ءتىلىڭدى ءسويتىپ تىيامىن! حا-حا-حا!..
بۇدان ءارى بيبول دا شىدامادى بىلەم، ءسوز ناسىرعا شاپپاي تابانىمدى جالتىراتا تۇرايىن دەپ، ەسىكتەن شىعا جونەلدى. شاپتىققان سانابيكە قالا بەردى: “بىلەم سەنى، بىلەم! تاعى سالداقىلارىڭا كەتتىڭ عوي... بايلىقتىڭ بۋىنا، جەزوكشەلەردىڭ سۋعارعانىنا سەمىرىپ ءجۇرسىڭ. كەلەرسىڭ... كوزىڭە كوك شىبىندى ۇيمەلەتەرمىن. اعالارىم امان بولسىن!”
جۇلقىنا شىققان “جاڭا قازاق” جاندالباسا “دجيپىنە” وتىرىپ، جانتالاسا وتالدىرعان. سول بەتىندە وفيسكە دە بارماي، بالكەنجە قايداسىڭ دەپ قۇيىن-پەرەن ىزعىتتى. كوشە تولى قۇمىرسقاداي قاپتاعان ۇساق كولىكتەردىڭ اراسىمەن قوڭىزداي دوڭكيگەن جاپون ماشيناسى جۇيتكي سىرعىپ، بالكەنجە شاشتارازشى بوپ ىستەيتىن جەرگە دە جەتكەن.
ارادا اپتا بويى كورىسپەگەن “قوس عاشىق” شۇرقىراسا كەتىستى. قارا كوزى قۋانىشتان جارق ەتكەن قىز جۇمىسىنا دا قاراماستان كەلىپ كولىككە جايعاسقان. قاراكوك كولىك جورعا جۇرىسىنەن جاڭىلماستان ەكەۋىنە ۇيرەنشىكتى باعىتقا بەت الدى. وگىزدەي وڭكيگەن كولىك ءجۇرىسىن ۇدەتىپ، اشىق تەرەزەدەن كيىكتىڭ تاناۋىنداي جەل كەۋلەپ، الگىندە عانا تۇنەرگەن بيبول الا-دالا جادىراپ، ەكەۋارا ەمەن-جارقىن زاۋلادى دەيسىڭ. جەر تانابىن قۋىرعان تەمىر كولىكتىڭ ءتورت دوڭعالاعى ىستىقتان ەرىگەن مايلى جولعا تاسكەنەدەي جابىستى.
جول-جونەكەي “جەمباسار” تاماق الىپ العان ولار باسىن بۇلت شالىپ، قار-مۇز باسقان، قويناۋىن شىرشا، ارشا كومكەرىپ، اق كوبىك وزەن سارقىراعان الىپ تاۋدىڭ ىشىنە ەندى. وزدەرىنە ءمالىم الدەبىر ارقار قولتىق قۋىسىنا سۇعىنىپ، جازعى سامال جەلپىگەن بالاپان شىرشا باۋىرىنا تىزە بۇكتى. كولىك ارتىنان كورپە الىپ، داستارقان جايدى. شولمەك تولى “سارىاعاش” سۋىنان ەكەۋى دە ءسىمىرىپ-سىمىرىپ سالدى. ەكەۋى دە ەلپىلدەي سويلەسىپ، جەلپىلدەي جامباستاستى.
اڭسار سەزىم اۋسار ىسكە بوي الدىردى...
— جانىم، مەن ءوزىڭدى ولەردەي ساعىندىم عوي!
— مەن دە، مۇنارىم!.. شالىم — بالىم!.. جانىم!
— قانداي اپپاق ەدىڭ؟! سۇيىكتىم!.. سۋسىنىم ساعان قانار ما؟ ورتەنىپ بارام... ءولىپ بارام... بالكەنجەم!
— ورتەن... ورتەن... ەرىم!..
— ا...ا...ا!.. اح، دۇنيە-اي!.. ەرىپ بارام... جانىپ بارام... جانىم!
— ءا...ءا...ءا!.. ءۇۋ-ۋ-ۋ!.. ءىڭ-ڭ-ىم!.. سەرىم!
— جارىم!.. اح-ح! اق كەنجەم!.. بالكەنجەم مەنىڭ!..
...اۋدەم جەردەن كوكەك شاقىردى: “كوكوك!.. كوكوك!.. كوكوك!..” الدەن ۋاقتا ەكەۋى جان شاقىردى.
— جانىم! جالعان دۇنيەدە رازىمىن! قانداي ءتاتتى ەدىڭ؟!
— شىنىمەن بە؟ ءاي، قايدام!؟ وسى ايتقانىڭ راس بولسا، ۇيلەنەر ەدىڭ عوي... بۇلاي جاسىرىنباس تا ەدىك. — بالكەنجەنىڭ مۇڭدى داۋسى ىستىق دەمىمەن شارپي مۇنىڭ قۇلاعى تۇبىنەن شىقتى.
— ولاي دەمەشى، كەنجەم! ورايى كەلمەي جاتىر عوي. ءوزىڭ بىلەسىڭ... ماعان وڭاي ەمەس قوي... قايتا باسىڭ بوس ساعان جەڭىل...
— انە، ايتاتىنىڭ سول. باياعى بەبەۋىڭ... ەركەكتەردىڭ ادەتى-اۋ!..
— سەن، نە؟! تاعى بىرەۋمەن جولىعىپ ءجۇرمىسىڭ؟ — بيبول جالاڭاش كەۋدەسىن كوتەرىپ الدى.
— و، نە دەگەنىڭ؟! بار بويىمداعى بال شىرىنىمدى ءوزىڭ تاتىپ ەدىڭ عوي... مەن ونداي تاربيەسىز ەمەسپىن، بيەكە! كىممەن قارايسام — سونىمەن اعارام... سەرتىم وسى! — دەپ بالكەنجە سولق-سولق جىلاپ جىبەردى.
— ە-ە-ە، باسە! ماعان جار بولار جان وسىنداي بولسا كەرەك ەدى... جىلاما، جانىم، جىلاما! كوزىڭنىڭ جاسىن بۇلاما! جىلاما، جانىم، جىلاما! — دەپ ولەڭدەتكەن بيبول ءوزىنىڭ ەركەكتىگىنە ءتانتى كۇيمەن ءبىر سىلكىنىپ قالدى.
بالكەنجەنى ۋاتا تاعى ءبىر ايمالاپ، ورنىنان كوتەرىلدى. تاس لاقتىرىم جەردەگى تاۋ وزەنىنە قاراي ءجۇردى. مارالدىڭ تاڭىنداي اپپاق، بالاۋسا قۇراق جاس قىز ماناۋراعان قالپى، كورپە ۇستىندە ەتپەتتەگەن كۇيى قالا بەردى...
تاۋ سۋىنا جۋىنىپ-شايىنىپ سەرگىپ قالعان ەكەۋى داستارقان باسىنا وتىرىستى. بورىقتاي بالكەنجە بويى بالبىراپ، ءجۇزى البىراپ، بيبولعا ەركەلەي ءتىل قاتقان.
— بيەكە، جاقىندا اۋىلعا جۇرەم، اپام الپىسقا كەلەدى. بارلىق اعايىن-تۋعان جينالادى.
— كەنجەم-اۋ، سىيلىق مەنەن. التىن بىلەزىك الىپ بەرەيىن.
— بيەكە، سەنىڭ اتىڭنان سىيعا تارتام. انا اڭگىمەنى دە...
— جوق! — دەپ بۇل بالكەنجە ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن، داۋسى دا وقىس، ۇرەيلى شىقتى بىلەم، قىز دا سەلك ەتە تۇسكەن. — جوق! ءوز اتىڭنان... ءوزىم الدىم دە... — بيبول تۇتىعىڭقىراي سويلەگەن.
— قىزىق ەكەن! نەگە؟
— نەگە-مەگە ەمەس — سولاي... مەن تۋرالى... ءيا-يا، ءبىز تۋرالى قوزعاما!
— وتكەندە عانا ءوزىڭ ايتپاپ پا ەدىڭ، “ماماڭا ايت” دەپ، “ول كىسى ءبارىن تۇسىنەدى... كەشىرەدى!..” دەپ. سودان بەرى مەن كوپ ويلاندىم. اقىرى نارتاۋەكەل، — دەپ شەشتىم. ەندى سەن بىلاي دەيسىڭ، تۇك تۇسىنبەي وتىرمىن.
بالكەنجە بۇعان كوزى جاساۋراي قاراپ، جاۋاپ كۇتتى. الگىندە عانا ەركىنسىپ، بار شارۋانى بىتىرگەندەي ماڭعازسىپ، بالاعىنان بۋ شىعىپ وتىرعان بۇل قىزعا تۋرا قاراي الماي، قاراداي جەر شۇقىپ قالدى.
بالكەنجە:
— ساعان نە بولدى؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەپ قايراتقا مىنە سويلەدى.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەپ جالتارعان بيبول. — مەن تۋرالى ەشتەمە ايتپاي-اق قوي. انا ماسەلەنى دە قوزعاما!..
— نەگە بيبول؟ كىم اينىتتى سەنى؟ مەن بۇرىن كەلىسپەسەم — بالالىعىم شىعار... باسقا شارام قايسى، بۇگىن بەلىمدى بۋعانىمدى ءبىلدىرىپ تۇرمىن عوي. وسىلاي بولسىن دەپ ءوزىڭ ءسوز سالىپ ەدىڭ عوي... ەندىگىڭ نە؟ الدە مەنى الداپ ءجۇر مە ەدىڭ؟!
— الداعان جوقپىن، كەنجە! ءبارى دە سولاي بولاتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەم، ءبىراق ولاي بولمايىن دەپ تۇر. ول ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەكەن... ازىرگە وسىلاي جۇرە بەرسەك، كەيىنىرەك كورەرمىز!..
— ءاي، بيبول! بيبول! — دەپ بالكەنجە ءارى وكىنە، ءارى مۇنى اياي سويلەدى. داۋسىندا ءدىرىل بار، ءبىراق قاتقىل قايرات تا بار. — سەنى ازامات قوي، ناعىز سەرى جىگىت قوي دەپ سەنىپ قالىپ ەدىم. جۇندەي تۇتىلگەن ە... جۇمساق پا ەدىڭ... ءاي-اي-اي! — “ەز” دەگەن سوزبەن جەرگە تىعىپ جىبەرگەنگە قيماي، بالكەنجە “جۇمساق” دەپ جۇقارتتى.
— بالكەنجە، كەشىر! سانابيكە كەلىسەر ەمەس... ءۇش بالام بار. ونىڭ ۇستىنە سانانىڭ اياعى تاعى اۋىرلاپ قالىپتى، — دەي بەرىپ ەدى:
— مەنىڭ دە اياعىم اۋىر، — دەپ بالكەنجە دە توبەدەن قويىپ قالعانى.
— قاشان؟! — مۇنىڭ داۋسى جان ۇشىرا شىقتى.
— ەكى ايدان اسىپتى. كەشە عانا دارىگەردە بولدىم. ءتۇسىرتىپ تاستايىن دەپ ءبىر ويلادىم دا، تاۋەكەلگە كوز جۇمدىم، — دەدى بالكەنجە سابىرمەن.
بيبول ماڭگىرىپ قالعان...
— بيبول، “ءتاڭىرىنىڭ تارتۋىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرماڭدار!..” دەۋشى ەدى انام، قانشا ساقتانعان بولسام دا، بويىما ءبىتىپ قالعان ەكەن، كۇناعا بارا المادىم. بارىنەن دە وزىڭە، سەنىڭ “ەكىنشى بول”دەگەن سوزىڭە سەندىم. سەن بۇگىن بىلاي دەيسىڭ... ءبىراق...
— ول ءبىر اسىعىس ايتىلعان ءسوز ەكەن، — دەپ بۇل قىز ءسوزىن كەسكەن.
— مەن سەنبەيمىن بۇل سوزىڭە، سەنبەيمىن! سول ساتتە بار شىنىڭمەن شىرىلداپ تۇرىپ ايتقانسىڭ... مەيلى، قايتەيىن!.. ءبىراق مەن ءوز باقىتىم ءۇشىن كۇرەسە الامىن. بويىمداعى شيكەت ءۇشىن دە، سەن ءۇشىن دە كۇرەسەم!.. سەن وسىعان سەن، بيبول! — دەپ، بالكەنجە ءبىر ەرلىككە بار جۇرەگىمەن بەرىلە، بار سەزىمىمەن ەگىلە باس تىككەنىن ءبىلدىردى.
بۇل ءبىر كۇتپەگەن ءسوز ەدى... بيبول:
— بالكەنجە، جانىم، ول بولمايتىن ءىس... سانابيكە مەنى تىرپ ەتكىزبەيدى. مەن وعان كىرىپتارمىن عوي، — دەپ بالكەنجەدەن ساسقان سەسكەنىسىن دە، سانابيكەدەن قارا ءۇزىپ شىعا الماس قورقىنىشىن دا سەزدىرىپ الدى.
— ىنجىق! — دەدى بالكەنجە.
— نە دەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل... ءبىراق تۇسىكتى ءتۇسىر! — دەدى بۇل.
— وندا شارۋاڭ بولماسىن! ول مەنىڭ پروبلەمام... ءوز ماسەلەڭدى شەشىپ ال. قاتىنىڭا شاماڭ جەتپەي ءجۇرىپ، قوس قاتىن سەنىڭ قاي تەڭىڭ؟! بويىما بىتكەن سەنەن بولسا دا، سەنىكى ەمەس، وسىنى ءبىلىپ ال، بيبول!.. ول جانە سەندەي بولمايدى، ءتاڭىرىم كۋا!
— ءوز وبالىڭ وزىڭە! — بيبول مىڭق ەتكەن.
— ءاي، بيبول! مەن ءبىر-اق نارسەگە وكىنەم: ول — سەندەردەي وپاسىزدىڭ سانسىز كوبەيىپ بارا جاتقانىنا... ال جينال، كەتتىك!
— كەتسەك — كەتتىك...
كوك ءتۇتىن باسقان قالاعا كەش تۇسپەي-اق تەز جەتكەن ەدى.
...تۇلەن تۇرتكەن پەندە تۇسىككە اينالماس بۇرىن وسىنداي جايدى باستان كەشكەن. بالكەنجەنى قالا شەتىنەن ءتۇسىرىپ تاستاپ، جەكە مەنشىك قوناق ۇيگە كەپ كولىگىن ءبىر-اق قاڭتارعان. ەندى مىنە، سول قوناق ۇيدە ءتۇس كورىپ، تۇسىندە تۇسىككە اينالىپ جاتىر.
* * *
تۇسىك تۇنەمەلگە ەس جيدى...
تابى تاندىرداي قارىر قۇرساق ءىشى جايسىز تيەيىن دەدى. بۇل بۇلك-بۇلك بۇلقىندى. باۋىرداي بالبىراعان تۇلا بويى تىتىركەنە تىتىرەدى. سالقىن تارتقان شىرىشتى قابىعى دا ىسىندى. قاسيەتتى قۇرساق ىشىندەگى كوگىلدىر الەم كولدەي شايقالىپ، قازانداي قايناي باستادى. تۇسىككە شىن ءقاۋىپ ءتوندى. ول تاڭىرىگە تۇنشىعا جالبارىندى.
— و، قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىرىم! مەندەي تۇسىك-پەندەڭە قۋات بەرە گور!؟ توزاقتاي جانىپ، مۇزداي سۋىنعان كۇرساق-اناما سابىر بەرە گور!؟ مەن ءبىر تالايسىز بەيباقپىن... ەكى بىردەي سۇيگەنىم بار ەدى. سول ەكەۋى قۇرساعىنىڭ بىرىنە ءوزىم ءتۇسىپپىن. مۇنداي دا سۇمدىق بولار ما، جاراتقان يەم؟! الدە ءوزىڭنىڭ قۇدىرەتىڭمەن، الدە سايتاننىڭ سۇم ىسىمەن وسى كۇيگە دۋشار بولىپپىن... و، قۇتقارۋشى، ءتاڭىرىم! قايسىسىنىڭ عانا قۇرساعىنا تاپ بولدىم؟ قايسىسى مەنى سىلىپ تاستاعالى تۇر؟ جاپپار يەم، جار بولا گور! جار بولا گور، جازىقسىز جان يەسىنە!
تۇسىك بولعان بۇل جاراتقانعا جالبارىنا، جالىنا ءتۇستى. جاتىر ىشىندەگى مۇنىڭ جان داۋسىن ءبىراق ەشكىم ەستىمەدى... ءتىپتى ءتاڭىرى دە تاسكەرەڭدەي ءتىل قاتپادى. قول ۇشىن سوزبادى. تۇسىكتىڭ تىنىسى تارىلىپ، قاپىرىق قۇرساق قىسىلدى: الگىندە عانا جۇمباق جاتىر ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىندى... بىردە جۇماققا، بىردە توزاققا اينالدى.
تۇسىكتىڭ ءتانى كۇيىپ، جانى ىشقىندى. ءبىراق شىداپ باقتى شيكەت.
شىداماسقا شارا قايسى؟! جاتىرداي جابىق دۇنيەنىڭ ىشىندە بۇل قانداي ازاپ-مازاققا شىداۋعا بار. شىبىن جان جارىق دۇنيەگە شىعۋ ءۇشىن بار توزاققا كونۋگە قۇمبىل. تەك، ارام بەزدەي سىلىپ تاستاماسا بولعانى... ال ارام بەزدەن ادام بالاسى بەزبەگەندە قايتەدى؟! ارام بەزدى ەزبەگەندە قايتەدى؟! بەزەدى دە، ەزەدى دە.
بۇل ءبىراق ادال بەز عوي. ادال ادام عوي. ادال ادام ەدى...
ءقازىر ءبىراق تۇسىك. تۇسىك ءتانى — ىسىك. جانى دا جاسىق. جاتىر جيىركەنسە — ىسىك ءتانى قوقىسقا توگىلەر، جاسىق جانى كوككە كوتەرىلەر.
ءتاڭىرىم ءبىراق تۇسىك ەمەس، تاستاندىدان ساقتاسىن! ايتەۋىر، تاستاندى ەمەس – تۇسىك... وعان دا ءتاۋبا! ايى-كۇنى جەتىپ تۋعان تاستاندى بولسا قايتەر ەدى؟! تابا ەمەس – توبا. اي استىندا ايداي بولىپ تۋار ما ەدى؟! كۇن استىندا كۇندەي بولىپ تۋار ما ەدى؟ الدە، ءولىارادا ءولىمىشى بولىپ كەتەر مە ەدى؟! تىرىجەتىم تاستاندى بولۋدان ءتاڭىرىم قاقسىن! تاستاندى – قانادان اسقاندى... تابا ەمەس — توبا. تاستاندى ەمەس — تۇسىك.
تۇسىك ءتۇڭعيىقتا ازاپقا ءتۇسىپ جاتىپ ويعا بەرىلگەن سا-يىن بويى جەڭىلدەپ سالا بەردى. تۇسىكتى تەرەڭ وي تەربەگەلى، ءتاۋباعا كەلگەلى جاتىردىڭ دا كەيدە قولامتالى تاندىرداي، كەيدە قاڭتارداعى تەمىردەي قارىعانى باسىلدى. وي مەن سەزىم استاسقالى تۇسىك تە ءدۇر سىلكىندى. سول-اق ەكەن ايداي بولىپ قالقيتىن، كۇندەي بولىپ بالقيتىن ەكى دۇنيە اراسى اشىلدى. ەكى دۇنيە اراسىندا تۇسىك ۇيىعان باۋىرداي جۇزە بەردى.
جاڭا عانا شالا ءتاندى، شالا جاندى شاتا بوي جازدى. جارىنىڭ سوزىنەن اسا الماس جاسىق جانى جادىراعانداي كۇيگە ەندى. تاڭىرىگە رازىلىقپەن تۇسىك تىلگە كەلدى.
— و، ءتاڭىرىم، جان بەرگەنىڭە ءتاۋبا! و، جاتىر-انام، ءتان بەرگەنىڭە ءتاۋبا! جاسىقتىقتان جارىمنان اسا المادىم. جانىما جاقىن جاندى باۋىرىما رياسىز باسا المادىم... كەشىر! جارىما سۋىنعان سەزىمىمدى جانىما جاقىن جاننىڭ ءتوزىمىنىڭ تەزىنە سالىپ، ەكى ۇداي كۇيدە قالقىپ ءجۇرمىن. مىنە، ەندى، نە سۇيگەن جار جوق، نە سۇيىنگەن جان جوق. جاپادان-جالعىز قاسيەتتى قۇرساعىڭدا جايىنداي ءجۇزىپ ءجۇرمىن، ءتاڭىرىم!
كەنەت تۇسىك ءتانى سەلك ەتتى...
سول-سول ەكەن شىرىش-شىرىش شاراناسى شىتىر-شىتىر شىتىنادى. الدەنەنى سەزگەندەي ءتانى سۋىنىپ سالا بەردى. كوگىلدىر كەلگەن كولكىگەن الەمى دە تولقىپ كەتتى. بۇل بۇلىقسي ءجۇزدى.
ءتاڭىرى تىلەگىن بەردى مە، الدە ءازازىل ەستىدى مە – وكپەدەي جۇزگەن وزىندەي ءبىر تۇسىك الدىنان كەسە-كولدەنەڭ كەزىكتى... ءولى وكپەدەي ءور تۇسىكپەن جولىققان ساتىندە سەسكەنىپ قالسا دا، ىزىنشە قۋانىپ تا كەتتى. ءبىر جاتىردا ەكەۋ ەكەن. ەكەۋى ەندى بىر-بىرىنە ەس ەكەن. ەس قانا ەمەس، ەگىز ەكەن... ەگىز قوزىدان اۋمايدى ەكەن.
بۇل بوگدە تۇسىكتى اينالا ءجۇزدى. بوگدە ەمەس، ەگىز دەپ ۇقتى. “ەگىزىم!..” دەپ ەمىرەندى. “سىڭارىم!..” دەپ سىلدىرادى. ەلىگىپ كەلىپ، جەلىگىپ كەلىپ موپ-موماقان جاتقان تۇسىكتى كەپ ءتۇرتتى. بار پالە سول ۋاقتا پايدا بولا كەتتى.
ساپتان قاپقا تامىپ تۇسكەن تامشىدان پايدا بولعان سىڭارى ەدى. سابى دا ءبىر، قابى دا ءبىر سىڭارى... سول سىڭارىن تۇلەندەي ءتۇرتىپ قالعان ساتىندە ءۇستىن تۇگەل تۇك باسقان تاجالعا اينالدى. تاجالعا اينالعان تۇسىك مۇنى مىستان كەمپىردەي تاپ كەڭىردەگىنەن شاپ بەردى. قىلدىرىقتاي كەڭىردەگىنەن شەڭگەلدەي قىسقاندا شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ، شاتىناعان كوزى شىراداي جاندى.
جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى...
تۇسىك تۇسىكتى القىمىنان الدى. القىمىنان تاجال تۇسىك قىسقان سايىن جاسىق جانى كوزىنە كورىندى. جىلبىسقا ءتانى ءبىر ىسىنىپ، ءبىر سۋىندى. جاتىرداعى تار دۇنيە تىستاعى كەڭ دۇنيەمەن قوشتاسارداي بار الەم كولەڭدەپ قويا بەردى.
مۇنىڭ ويىنا وقىس ءبىر ويلار ورالىپ، قۇيىنداي ويقاستاپ ءوتتى. ەكى تۇسىك تە ەكى جاتىردا جاتۋى كەرەك ەدى... ءبىر قۇرساقتا قالاي قاتار پايدا بولدى؟ قوس تۇسىك قوس جاتىردا جاراتىلماعانى نەسى ەكەن؟ بارىنەن بۇرىن ەكەۋى دە قاي قۇرساقتا ءجۇر ەكەن: سانابيكە... بالكەنجە... قۇرساعى.
ءتاڭىرىم-اۋ، قاي قاسيەتتى... جو-جوق، قاسيەتسىز قۇرساققا تاپ كەلدى؟! و، قۇدايىم، كەشىرە گور مەندەي تۇسىگىڭدى! كەشە گور تۇرپايى تۇسىنىگىمدى! قۇرساقتىڭ قاسيەتتىسى، قاسيەتسىزى بولمايدى. قۇرساق بىتكەن قاسيەتتى. قاسيەتسىز مۇنىڭ ءوزى. ۇرىق اتاۋلى جاتىر تاڭداماس بولار... جو-جوق. وندا تەكتى مەن تەكسىز قايدان شىعادى؟ جاتىردىڭ دا تەكتىسى بار، كەكتىسى بار.
تۇسىكتىڭ دە تەكتىسى بار، تەكسىزى بار. دەمەك، مىناداي تاجالدىسى بار، وزىندەي اجالدىسى بار. تۇسىك اتاۋلىنىڭ ءبارى پەرىش-تە ەمەس... و، ءتاڭىرىم، كەشىرە گور پەرىشتەڭ مەن پەندەڭدى؟!
...وسى ءبىر ءسات تاجال تۇسىك قىلدىرىق كەڭىردەگىنەن تاعى قىسىپ قالدى. بار الەم كەلىپ ءبىر ۋىس بيدايداي بولىپ مۇنىڭ باۋىرىنا تىعىلدى. شىبىن جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلدى. ءتىلىنىڭ ۇشىنا ءسابي كەزىندە ساناسىنا سىڭگەن ءسوز ورالدى.
— شىقپاسىن دەپ مال كۇربان،
ۇشپاسىن دەپ شىبىن جان...
سىڭارىم دەپ ساعىنعان،
تۇمارىم دەپ تاعىنعان،
“جالعىزىم” دەپ جاعىنعان...
“ەگىزىم” دەپ جالىنعان،
قويا بەر مەنى، ەگىزىم! —
دەسە، تاجال تۇسىك تاعى قىسا ءتۇستى. مۇنىڭ شىبىن جانى قىسىلىپ قالدى.
— كۇنگە قاراپ جىلاعان،
ايعا قاراپ ۋانعان،
كوكتى كورىپ قۋانعان....
سەنسىز ءبىر كۇن تۇرا المان،
قويا بەر مەنى، ەگىزىم! —
دەسە، تاجال ءتىپتى قىسا تۇسەدى. تۇسىكتىڭ شىبىن جانى شىعىپ بارادى.
— جانى بىرگە شۋلاتقان،
دەمى بىرگە بۋلاتقان،
قانى بىرگە تۋلاتقان،
كوك تاڭىرىدەن سۇراتقان،
قويا بەر مەنى، تۇسىگىم! —
دەگەندە، تاجال شەڭگەلى بوساعانداي بولدى. تۇسىكتىڭ شىبىن جانى سوندا دا ۇشىپ بارادى.
— جانى بىرگە جارالعان،
دەمى بىرگە تارالعان،
قانى بىرگە سۋالعان،
ءوزىڭدى كورىپ قۋانعان،
قويا بەر مەنى، تۇسىگىم! —
دەگەندە، تاجال تۇسىك ءداتى جىبىگەندەي قىلداي كەڭىردەگىن ءسال-پال بوساتتى. تۇسىكتىڭ تانىنە كىندىگىنەن شۇبالعان قىزىل شۋدان قان كەلىپ، جانى كىرەيىن دەدى.
— كۇنگە قارار ەسىگىم،
ايعا قارار بەسىگىم،
كوكتەن تىلەر كەسىگىم...
ەكى دۇنيەدە ەندى مەن
تىلەۋىڭدى تىلەيىن،
قايتىپ ساعان تيىسپەيىن،
قويا بەر مەنى تۇسىگىم!.. —
دەگەن ساتتە تاجال الاقانى ارقان ەسەردەي اشىلدى. تۇسىكتىڭ دە شىبىن جانى ورنىعىپ، تىنىسى كەڭىدى.
— ۇشسا ۇشسىن شىبىن جان،
جولىڭا سەنىڭ مەن قۇربان،
سۋعا بىتكەن جالبىزىم،
جانىم بىرگە جالعىزىم!..
قويا بەر مەنى، تۇسىگىم!..
قۋا بەر مەنى، تۇسىگىم!.. —
دەپ سالعاندا، تاجال تۇسىكتىڭ شەڭگەلى جازىلىپ سالا بەردى. تۇسىك تە كەڭ تىنىستاپ، اۋناپ ءتۇستى. سول بويى ءسىرى جانى سىرنە الەمگە سىلىنىپ ءبىر-اق شىقتى...
* * *
— ا-ا-ا!...
بيبول ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ وياندى. ءۇستىن قارا تەر جاۋىپ، باستىعىرىلىپ قالىپتى. وز-وزىنە كەلە الماي، جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ از وتىردى. تاڭ اتا قويماپتى. قوناق ءۇي بولمەسى الاگەۋىم.
ول تۇلەن ءتۇرتىپ ويانعانىن ءتۇسىندى.
You Might Also Like
-
جۇكتى ايەلدەردى مازالايتىن كوپ جاعدايلاردىڭ ءبىرى ىشەكتىڭ فيزيولوگيالىق تۇرعىدا قيدان وزىندىگىنەن تازارۋىنىڭ كەشەۋىلدەۋى بولىپ تابىلادى. بۇل جاعداي جۇكتى ايەلدەردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىندە، بوسانعاننان ...
