تۇز كەسەل
قۋان كوكەم بۇگىن كوڭىلدى كورىندى. جارقىلداپ امانداسىپ، جالپاڭداپ سويلەيدى.
— ءاي، بارسحان، بۇگىن مەن سەنى ءبىر قىدىرتايىن دەپ كەلدىم، — دەدى تىكەندەي تىكىرەيگەن ساقال-مۇرتىن كۇس-كۇس الاقانىمەن ىسقىلاپ تۇرىپ. — قالادا ىلعي كوك ءتۇتىن جۇتىپ تۇنشىققان شىعارسىڭ، وكپەڭ تازارسىن. مەن سەنى بۇگىن اقسۋ-جاباعىلىنىڭ مۇزارتىنا الىپ بارامىن. توبىشاقتىدان شىعامىز.
— وۋ، قۋان كوكە، ول تىم الىس، بيىك قوي...
— اقسۋ-جاباعالى مۇزارتى الىس بولسا — جاياۋعا الىس. اتتى ادامعا مىنا تۇرعان جەر.
— دۇرىس قوي، ءبىراق مۇزارتىڭىز قيىن ەكەن...
قۋان كوكەم ءبىر كوزىن قىسىپ الىپ، ءاجىم ۋماجداعان بەتىن الاقانىمەن ىسقىلاپ تۇرىپ، تاۋ جاققا قاراپ:
— مۇزارتتىڭ وزىنە بارمايمىز، استىنان قارايمىز عوي، — دەدى.
قارلى شىڭدارعا قارادىم. اقسايدىڭ اڭعارى الشايىپ جاتىر. توبىشاقتى سونىڭ باتىس جاعى. — توبىشاقتىنى بالا كۇنىمدە ءبىر رەت كورگەنىم بار. ەسىمدە قالعانى — قىپ-قىزىل سەمىز سۋىرلار ەدى. سول ەسىمدە قالعان بالالىق شاقتىڭ ەلەسى تارتتى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر.
— جارايدى، قۋان كوكە، — دەدىم.
— وندا مەن اتتاردى دايىندايىن، ەرتەڭ ەرتەلەتىپ اتتانامىز — دەپ كوڭىلدەنىپ قالدى قۋان كوكەم.
* * *
توبىشاقتىنىڭ اۋزىندا قاراۋىل بار ەكەن. كىرە بەرىسكە الااعاش كولدەنەڭ كەرىپ قويىپتى. قۋان كوكەم ورىس قاراۋىلدى تانيدى ەكەن:
— زدراستە، نەكولاي، — دەدى.
— زدراستۆۋي، تامىر، — دەدى اناۋ دا.
كوكەمنىڭ «تامىرى» قيىن كىسى ەكەن، قىڭىرايىپ: — جىبەرسەم، ارى قاراي ورلەيسىڭدەر، ءقازىر شىلدە، كۇن ىستىق، قار كوشكىنى بولۋى مۇمكىن، مەن سەندەر ءۇشىن جاۋاپ بەرە المايمىن، — دەپ قيسالاڭدادى.
قۋان كوكەم قورجىنىنان ءبىر شولمەك اراقتى سۋىرىپ العانى سول ەكەن الگى نەكولاي.
— نۋ ەتو درۋگوي رازگوۆور، — دەپ ءتۇسى جىلىپ سالا بەردى.
— جولعا كەرىپ قويعان الا سىرىقتى باپپەن ايقارا اشىپ تاستادى. الا سىرىق ايتەۋىر ايبىن. ايتپەسە توسقاۋىل بولار قاۋقارى جوق. الدىمىزدىڭ ارعى جاعى دا، بەرگى جاعى دا اشىق، ايدالا.
سونىمەن شەكارادان ءوتىپ، جالعىزاياق تاۋ جولىنا تۇستىك. الدا قۋان اعا، سوڭىندا — مەن. قۋان كوكەمنىڭ استىنداعى جال-قۇيرىعى قويۋ، قارنى جۋان، جابىتورى. مەنىڭ مىنگەنىم شوقتىعى بيىك، جالى سۇيىق، جيرەن قاسقا.
ءبىر كەزدەردە اڭقايىپ جاتقان كەڭ ارنا قۋسىرىلىپ، تارىلا بەردى. ۇستىنەن قۇج-قۇج تاستار ءتونىپ، استىنان اساۋ وزەن ارقىراپ، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا، ءوزىمىزدى-وزىمىز ىسىرات كوپىرىنە اكەلىپ قامادىق تا قويدىق.
— تومەنگە قاراما! — دەپ ايقاي سالدى قۋان كوكەم.
شىنىندا دا تومەنگە قاراسام، الدەبىر كۇش وزىنە قاراي تارتىپ بارا جاتقانداي، باسىم اينالعانداي؛ ارقىراپ، اسپانعا اتىلىپ جاتقان اق كوبىك اراسىنان قور قىزدارى قول بۇلعاپ، ءان سالىپ تۇرعانداي بولىپ بارا جاتىپ... ەسىمدى جيىپ، ەكى كوزىمدى تارس جۇمىپ، ەردىڭ باسىنان تاس قىلىپ ۇستاپ الدىم.
«ىسىرات» كوپىرىنەن ءارى وتكەن سوڭ اڭعاردىڭ پەيىلى كەڭىپ، كوكوراي شالعىن باستالدى. «الپييسكيە لۋگا» دەپ قويدىم وزىمشە، ورىسشا وقىعانىم ەسىمە ءتۇسىپ، ارتىنشا: نەگە «الپييسكيە»؟ نەگە «تيان-شيانسكيە»ء-دىڭ ەمەس»؟ دەپ ساياسات جاعىنا ويىسىپ بارا جاتىر ەدىم، ول «اۋرۋىم» گۇلدەردىڭ سانالۋان سالتاناتىن كورىپ تارقاپ، كوڭىلىم جادىراپ سالا بەردى.
مۇنداي مۇرتى بۇزىلماعان شىن تابيعاتتى قورىقتان عانا كورەسىڭ. بۇل الەمگە ايگىلى اقسۋ-جاباعىلى قورىعى. باياعىدا سوۆناركوم بولىپ تۇرعانىندا تۇرار رىسقۇلوۆ اشتىرعان.
ەندى مىنە حالىقتىڭ بايلىعى، حالىقتىڭ كوز قۋانىشى بولدى. وسىنشاما باعا جەتپەس بايلىق قالدىرعان ازاماتتى «حالىق جاۋى» دەپ اتىپ تاستادى.
ساندالتپا، سايقال ساياسات، باسىمدى! ونان دا جان-جاعىڭا قارا، دەدىم وزىمە-وزىم. جان-جاعىم تۇنىپ تۇرعان اسىل قازىنا. ءتاڭىرىم مۇنداي شەبەر بولار ما! كيىكوتىنىڭ جۇپار ءيىسى مۇرنىڭدى جارىپ، كوكىرەگىڭنىڭ تۇنشىققان سارايىن ايقارا اشىپ تاستايدى.
— و، جاساعان يەم، مىنا بايلىعىڭدى كورسەتكەنىڭە شۇكىر!!! — دەپ ايقاي سالدىم. توبەمنەن ءتونىپ تۇرعان تاستار جاڭعىرىقتى.
— بۇل نە قىلعان جاڭعىرىق؟ — دەدىم مەن. ساڭق-ساڭق ەتىپ توبەدەن بىر-ەكى بۇركىت باياۋ قالىقتاپ ۇشىپ ءجۇردى.
كەنەت كوزىمە وتتاي باسىلىپ، كوپ گۇلدەردىڭ اراسىنان ەڭلىكگۇل جارق ەتە قالدى. مىنە، ساعان گۇلدەردىڭ اسىلى!
— و، جاراتقان قۇدىرەت! كورسەتكەنىڭە شۇكىر! — دەدىم ايقايلاپ.
تەكشە-تەكشە ساندىق تاستار تاعى دا جاڭعىرىقتى. قالىقتاپ جۇرگەن قىراندار شاڭق-شاڭق ەتتى.
قارا ماقپالى قالىڭ جاتقان ويپاڭ بەلدىڭ جوعارى جاعىنان قازداي ءتىزىلىپ كيىكتەر كەتىپ بارا جاتتى. ءبىزدىڭ مىلتىعىمىز جوق ەكەنىن سەزەدى-اۋ دەيمىن، ايتپەسە الىستا جۇرەر ەدى.
— و، شەكسىز شەبەر قۇدىرەت! كورسەتكەنىڭە شۇكىر! — دەپ داۋىستاپ جىبەرىپپىن تاعى دا. توبەدەن ءتونىپ تۇرعان ساندىق تاستار تاعى جاڭعىرىقتى.
— ايقايلاي بەرمە! — دەپ ەسكەرتتى قۋان كوكەم، — قار كوشىپ كەتۋى مۇمكىن. نەمەسە اناۋ توبەدەگى تاستار كەنەۋى...
سونىمەن، الگىدە عانا كيىكتەر وتكەن جەردەن، سولاردىڭ ىزىمەن-ىز كۇنشىعىس جاق بەتكە وتۋگە بەل بايلادىق.
قۋان كوكەم ايتتى:
— مىنا كيىكتەردىڭ ىزىمەن ارعى بەتكە ءوتىپ الايىق. ارعى بەتكەيدەن اقسۋ-جاباعىلى وزەنىنىڭ باسى سوناۋ ۇشار بيىكتەن قۇلاپ جاتقانى انىق كورىنەدى، — دەدى.
قوش، وعان دا مەيلى. مەيلى دەمەسكە امال جوق. مەن بۇل جاقتىڭ جاي-جاپسارىن بىلە بەرمەيمىن.
تاۋەكەل دەپ كيىكتەر وتكەن ىزگە تۇستىك. قۋان كوكەمنىڭ جۋانتورىسى اۋىلداعى قارا جولمەن جۇرگەندەي جايباراقات. ويىمىزدا ەشقانداي سەكەم-كۇدىك جوق. مەنىڭ ەكى كوزىم سوناۋ بيىكتەگى سان قيلى سارايلار سياقتى، تەكشە تاستاردا، تاۋ باسىندا سالتاناتتى سارايلار تۇر.
ءسويتىپ، قيلى-قيلى سۋرەتتەر كوز الدىما كەلىپ، بوتەن ءبىر ەلدىڭ پاتشالىعىندا جۇرگەندەي كوڭىل-كۇيىم لەزدە كىلت بۇزىلدى: جيرەن قاسقامنىڭ الدىڭعى وڭ اياعى تىزەسىنە دەيىن قارعا كىرىپ كەتىپ، ونى سۋىرىپ الامىن دەگەندە سول اياعى دا باتىپ كەتتى. مەن اتتىڭ باسىنان اسىپ تۇسە جازداپ جالىن قۇشاقتاپ، ايقايلاپ جىبەرىپپىن. قۋان كوكەم ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ:
— ءتۇس اتتان، ويباي! — دەدى.
قاردىڭ بەتى جۇمسارىپ قالعان ەكەن، توبىعىما دەيىن باتىپ كەتتىم.
— شىلبىردى ماعان ۇستات! — دەدى قۋان كوكەم ىشقىنداپ. — تىزگىندى ءوزىڭ تارت!
جيرەن قاسقا ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي جان ۇشىرا العا ۇمسىندى. اياقتارىن قاردان سۋىرىپ الا الماي، داۋىلدى تەڭىزدە باتىپ بارا جاتقان كەمەدەي شوگە بەردى. قۋان كوكەم شىلبىردان، مەن تىزگىننەن تارتىپ، مىقشىڭداپ-اق جاتىرمىز-اۋ.
— ءيا، ءارۋاق! — دەپ قۋان كوكەم استىنداعى جۋانتورىعا قامشى باستى. شامام جەتكەنشە تىزگىننەن مەن دە تارتىپ جاتىپ، باسىما سۋماقتاعان ارام وي كىرىپ كەتىپ:
— مىنا قار استىنداعى مۇزبەن قوسا ويىلىپ ءتۇسىپ، قۇردىم قۇزعا قۇلار ما ەكەنبىز، — دەپ زارەم جوق.
ساۋىرىنا قامشى قاتتى تيگەن توقتورى العا قاراي جۇلقىنعاندا جيرەن قاسقانىڭ قاردىڭ بەتىنە ىلىنەر-ىلىنبەس الدىڭعى تۇياقتارى كورىنىپ ەدى، قايتا باتىپ كەتتى. ەندىگى ءۇمىت تورى اتتا قالدى. ساۋىردان مەن دە قامشىمەن سالىپ قالىپ ەدىم، توقتورى ىشقىنا جۇلقىندى دا، جيرەن قاسقانى قاردىڭ بەتىنە سۇيرەپ شىعاردى.
ءتورت اياعى دا قاردان شىققان جيرەنقاسقانىڭ تۇلا بويى قالش-قالش ەتەدى. كوزدەرى اۋناقشىپ، الارا ءتۇسىپ، ءالى دە ۇرەيدەن ارىلا الماي تۇر.
وپپاسى ويىلا جازداعان اجال ارانىنىڭ اۋزىنان اۋلاعىراق كەتۋگە تىرىسىپ، كوكورىشتى جاعاعا جەتتىك.
قۇرلىققا جەتكەن سوڭ قۋان كوكەم اتتان ءتۇستى. ەرتوقىم ۇستىنەن ەسكى قورجىندى الدى. الگىدە تاۋ قاراۋىلىنا بەرگەن شولمەك سياقتى بىرەۋىن قورجىنىنان سۋىرىپ العان. مىجىلعان گازەتتى داستارقان ەتىپ، جايىپ، ۇستىنە نان، پىسكەن ەت، ءۇش-تورت پىسكەن جۇمىرتقا شىعارىپ قويدى.
— ال، ىنىشەك، ءارۋاق-قۇداي ءبىزدى ءبىر اجالدان امان الىپ قالدى. ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولادى ەكەن، مىنانى تارتىپ جىبەر، — دەپ قىرلى ستاكانعا مويمىلدەتە اراق قۇيىپ، ۇسىنا بەردى.
ءبىر ۇرتتاپ ەدىم وزەگىمە شوق تۇسكەندەي، دەمىم ءبىتىپ، قاقالىپ-شاشالىپ ءولىپ قالا جازدادىم. كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
— وي، جولىڭ بولعىر، مىنە، بىلاي ىشپەيسىڭ بە، — دەپ قۋان كوكەم ايعىر ستاكانداعىنى قىلق-قىلق جۇتا سالدى. ءتىپتى اۋزىن دا سۇرتكەن جوق. — مەيلى، ىشپەسەڭ ىشپەي-اق قوي. جاقپاسا قايتەسىڭ. ال، مەن قۋانعاننان ىشەمىن. مەن ەل الدىندا، بۇكىل حالىق الدىندا ماسقارا بولا جازدادىم... سەنى ءارۋاق-قۇداي ساقتاپ قالدى. ايتپەسە، انا ات-پاتىڭمەن تەرەڭگە ءتۇسىپ كەتكەنىندە، ماڭگى باقي مۇز بولىپ قاتىپ قالاتىن ەدىڭ.
— سول جاقسى عوي، قايتا — دەيمىن مەن قايتا كوكەمنىڭ جىنىنا ءتيىپ. — ال، اۋىلدا ولسەم، اپارىپ قارا جەرگە كومە سالادى. قۇرت-قۇمىرسقا جەپ ءىرىپ-شىرىپ قور بولاسىڭ. ۇستىڭە شىبىن قونباي ءدال تىرىدەگىندەي، بۇلىنبەي مۇز بولىپ قاتىپ قالعان قايتا ارتىق ەمەس پە؟! ول، اق ءولىم عوي.
— تەك! كومۋسىز قالعاننىڭ نەسى جاقسى؟! — قۋان كوكەم كيىكوتىنا كەنەدەي قادالىپ، تاسى شىققان تاقىردان كەلگەندەي، قوماعايلانا وتتاپ تۇرعان تورىاتقا قاراي ءجۇردى.
— سونادايدان ەڭلىكگۇل جۇلدىزداي جارقىراپ، كوزگە وتتاي باسىلىپ، باياۋ ەسكەن جەلمەن تەربەتىلىپ تۇر ەكەن. الگى ۇرەي، قالجىراپ شارشاۋ لەزدە تارقاپ، ورنىمنان مەن دە اتىپ تۇرىپ، ەڭلىكگۇلگە بارىپ، ەمىرەنە يىسكەپ، ابايلاپ ءۇزىپ، ءتوس قالتاما سالىپ الدىم دا، جيرەن قاسقاعا قاراي اياڭدادىم.
ەڭلىكگۇلدىڭ تاعى ءبىر شوعى كەزدەستى. جۇلمادىم، اشەيىن يىسكەلەدىم. بۇل قاسيەتتى گۇل و باسىنا جازىقتا دا وسكەن بولۋى كەرەك. ءبىراق ادامدار كوبىنەسە پارىقسىز، جاپپاي ءۇزىپ جۇلا بەرگەننەن كەيىن، «تۇقىمىم مۇلدە قۇرىپ كەتپەسىن» دەپ ادام اياعى جەتپەيتىن جەرگە اۋىپ كەلگەن ءتارىزدى.
ەڭلىكگۇلدىڭ — قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاسيەتتى ەكەنى تۋرالى ادامدار ويلاپ شىعارعان اڭىز دا بار.
«ءبىر جىگىت سۇلۋ قىزعا ولەردەي عاشىق بولعان عوي. سوندا سول قىز الگى جىگىتكە شارت قويىپتى: — ەگەر ەڭلىكگۇلىن سىيلاساڭ، ساعان تيەمىن دەپتى، دەيدى.
عاشىق بولۋى وڭاي ما؟ جىگىت تاۋەكەل دەپ تاۋعا كەتىپتى. سول كەتكەننەن جوق، جوق... ونىڭ كەلۋىن زارىعا كۇتكەن قىز باسقالاردى قالاماي وتىرىپ قالىپتى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە، جىلداردىڭ جىلىندا قولىنا ەڭلىكگۇلىن ۇستاپ، عاشىق ادام ساقال-شاشى اپپاق قۋداي بولىپ، قايتىپ كەلسە، الدىندا مارجيگەن كارى كەمپىر وتىر دەيدى...
انە، عاشىقتار دەرتىنىڭ ءدارۋى — ەڭلىكگۇلدىڭ حيكاياسى وسىنداي دەسەدى».
اتقا قايتا ءمىنىپ، توبىشاقتى القىمىنان ويىسىپ، اقساي جاققا قاراي اۋىسىپ، ىلديلاپ كەلەمىز. قۇيىسقانى بولماسا، ەرتوقىم اتتاردىڭ موينىنا تۇسەر ءتۇرى بار. قۇيىسقاننان ۇستاپ، شالقالاپ وتىرماساڭ، قوس قۇلاقتىڭ اراسىنان اسىپ ءتۇسۋىڭ ابدەن مۇمكىن. سۇيتە-سۇيتە اقساي كانالىنان دا وتتىك-اۋ.
* * *
كانالدان ءوتىپ العان سوڭ جاعاداعى كوك-ورايعا قۋان كوكەم تاعى دا «داسقارقان» جايىپ، گازەت توسەدى. قورجىنىنان تاعى ءبىر شولمەك سۋىردى.
ءبىزدى كورىپ، ويپاڭدا جىلقى باعىپ جۇرگەن ۇزاق كەلدى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ بولعان سوڭ، قۋان كوكەم ۇزاق جىلقىشى ەكەۋى الگى شولمەكتەگىنى قاق ءبولىپ ءىشىپ قويسىن. ەگەر ۇمىتپاسام، بۇل جولى تىسكە باسارلارى دا جوق ەدى-اۋ دەيمىن.
قايتادان اتقا قونىپ، كەرەگەتاس بويىمەن اۋىلعا قايتپاق بولدىق. كەرەگەتاس سايىندا قويشىلاردىڭ قوراسى بار. سوعان جەتە بەرگەندە، قۋان كوكەم بىلق-سىلق ەتىپ، اتتىڭ جالىن قۇشىپ قالدى.
شەتكى قوراعا ارەڭ جەتكىزىپ، كوكەمدى كوتەرىپ، اتتان تۇسىردىك. كولەڭكەگە شالقاسىنان جاتقىزىپ سالدىق. اۋزىنان اق كوبىك بۇرقىرايدى. زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. ەكى كوزى تارس جۇمۋلى.
— ويباي، نە بولدى؟ — دەيمىن بىزبەن ىلەسە كەلگەن ۇزاق جىلقىشىعا.
— وحو، بۇل تۇز كەسەل! — دەدى ۇزاق عالامشاردان جاڭا ءبىر جۇلدىز تاپقانداي الاقاندارىمەن ەكى سانىن سارت ەتكىزىپ.
— ويباي-اۋ، بىردەڭە قىلساڭىزشى!
— ءقازىر، — دەپ ۇزاق، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر، قوي قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. قۋان كوكەمنىڭ اۋزىنان ەندى قاندى كوبىك بۇرقىراي باستادى.
تۇلا بويىم قالش-قالش ەتەدى. الگىندەگى ساپ-ساۋ كوكەم كوز الدىمدا ەلىپ بارا جاتىر. قۇتقاراتىن دارمەن جوق.
«ماسقارا بولدىم-اۋ! — دەدىم، — ساپ-ساۋ كەتكەن ادامنىڭ ەندى ءقايتىپ ولىگىن وڭگەرىپ قايتامىن؟!» دەپ وكپە-باۋىر، قولقا-جۇرەگىم مۇزداپ سالا بەردى.
سول كەزدە، قۇداي تىلەۋىڭدى بەرگىر، ۇزاق قولىنا ات باسىنداي ساتال-ساتال كەتپەن تۇز الىپ، جۇگىرىپ جەتتى-اۋ. الگى تۇزدى تاسپەن ۇرىپ ۋاتىپ، ۋىستاپ-ۋىستاپ قۋاننىڭ اۋزىنا تىعىپ، تىستەرىنە قىشىرلاتىپ ەزىپ-ەزىپ، ىسقىلاپ-ىسقىلاپ جىبەردى. قاندى كوبىك بۇرقىراپ اقتى دا، قۋان كوكەم، ءومىر جاسى ۇزاق بولعىر، كىرپىكتەرى قيمىلداپ، كوزىن اشتى.
مەن قۋانعاننان كوكەمنىڭ تىكەنەكتەي تۇك باسىپ كەتكەن بەتىنەن سيپالاي بەرىپپىن.
سالدەن كەيىن قۋان كوكەم تالتىرەكتەپ ورنىنان تۇرەگەلدى. «ۋح» دەپ تەرەڭ دەم الدى. ءسويتتى دە الدى-ارتىنا قاراماي، ءبىزدى دە ەلەڭ قىلماي، ەشتەڭە بولماعانداي، جۋانتورىعا قارعىپ ءمىنىپ، اۋىلعا قاراي تىراقايلاپ شابا جونەلدى.
— وۋ قۋان كوكە! — دەپ ايقايلايمىن ارتتان شاۋىپ كەلە جاتىپ. — وۋ، كوكە، نە بولدى؟
— بالالارىمدى ساعىنىپ كەتتىم، — دەپ قۋان كوكەم ارتىنا بۇرىلىپ تا قاراماي، تورىاتقا تورسىلداتىپ قامشى باستى.
و دۇنيەنىڭ تابالدىرىعىنان قايتقان ادام بالالارىن ساعىنسا ساعىناتىن-اق شىعار.
You Might Also Like
-
ەسىك الدى يزەن بە، جۋسان با ەكەن، گۇلدەرىمەن بەلىمدى بۋسام با ەكەن-اي. ءوتىپ كەتكەن باسىمنان جيىرما بەستى، قوس ات الىپ سوڭىنان قۋسام با ەكەن-اي... جەلبىر جەكەن، جەلىن جۇرگەن دالادا، ءبىز ءبىر ءبو...
