قىزىل جەبە. IV كىتاپ
«قىل كوپىر»
رومان
تابالدىرىق
كۇدىك پەن ءۇمىت ارپالىسقان ءتۇن ەدى. ول «مەتروپول» مەيمانحاناسىنىڭ ەڭ جايلى ليۋكس نومىرىنە ورنالاستى. ەمەن اعاشتان قيۋلاسقان ەسىكتەگى ارىستان بەينەلى مىس تۇتقادان باستاپ، كىرەبەرىستەن توسەلگەن جۇمساق، قىزىلكۇرەڭ كىلەم، ءار بولمەدە اشەكەيلى اينالار، مەيماندار بولمەسىندەگى اپپاق پيانينوعا دەيىن، تەك وتە سىيلى، جوعارى مارتەبەلى قوناققا عانا ارنالعانبىز دەگەندەي تاكاپپار، ماڭعاز سىڭاي تانىتادى.
«مەتروپول» ارينە، پاتشا زامانىنان قالعان مۇرا: مۇندا ول كەزدە، تەك شەتەلدىك ميلليونەرلەر، الپاۋىتتار، رەسەيدىڭ قالىڭ قالتالى كاپيتاليستەرى عانا توقتار ەدى. ءقازىر دە مۇندا كوبىنەسە شەتەلدىك ەلشىلەر، ديپلوماتتار تۇسەدى.
مەيمانحانا قىزمەتشىلەرى — ەسىك الدىنداعى سارىالا وقالى كيىم كيىنگەن قاراۋىلىنان باستاپ، ءۇي سىپىراتىن ايەلدەرىنە دەيىن تىم يناباتتى بولا تۇرا، «ءبىزدى ءبىلىپ قوي» دەگەندەي كەردەڭدەۋ كەلەدى ەكەن.
سوۆناركومنان تۇركىستان باسشىلارىن ورنالاستىرۋعا ادەيى كەلگەن بونچ-برۋيەۆيچتىڭ كومەكشىسى رىسقۇلوۆتى وسى ليۋكس-نومىرگە ەرتىپ كەلگەندە، رىسقۇلوۆ:
— مەن مۇنداي ۇيدە تۇرىپ ۇيرەنبەگەن اداممىن. باسقا جۇپىنىلاۋ بولمە بەرىڭىز، — دەيىن دەپ تۇردى دا، ءوزىنىڭ تەك رىسقۇلوۆ قانا ەمەس، تۇركىستان پرەزيدەنتى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، بايتاق ءبىر رەسپۋبليكانىڭ اتىنان كەلىپ تۇرعانىن ويلاپ، ۇندەمەي قالدى.
رىسقۇلوۆتىڭ جالعىز شابادانىن نومىرگە الىپ كىرگەن قىزمەتشى قايتىپ شىققاندا، دالىزدەگى ءۇي سىپىرۋشى ايەل ودان:
— جاپونيانىڭ پرەمەر-مينيسترى ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، تۇركىستاننىڭ پرەزيدەنتى كورىنەدى، — دەدى قىزمەتشى.
— ول قانداي ەل؟ ءسىرا، كەدەي شىعار، شابادانى بىرەۋ-اق قوي.
— ءيا، بىرەۋ-اق. ءوزى جەپ-جەڭىل، — دەپ قىزمەتشى يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ كەتە باردى.
ادەتتە، مۇنداي ءىرى قوناقتار شابادان كوتەرىسكەن قىزمەتشىلەرگە قالتاسىنان سۋىرىپ، «شايلىق» دەپ اقشا ۇستاتار ەدى. تۇركىستاننىڭ پرەزيدەنتى ونداي ءراسىمدى بىلمەي مە، بىلسە دە ساراڭ با، ايتەۋىر ىرىم جاسامادى.
بىرەۋگە تيىن-تەبەن ۇسىنۋعا قولىنىڭ يكەمى جوق. تيىن-تەبەن قىمبات ەمەس، ادامنىڭ ارى قىمبات. رىسقۇلوۆ ادامداردى كەمسىتكىسى كەلمەيتىن.
جالعىز شاباداندى اشىپ، ىشىندەگى جالعىز تازا كوستيۋمدى تۇتاس قابىرعانى الىپ جاتقان اباجاداي گاردەروبقا ءىلىپ قويدى. گاردەروب ەڭ كەمى ون شاقتى كوستيۋمگە شاق شىعار. جاعالاي سالبىراعان كيىمىلگىشتەرى كوپ ەكەن. رىسقۇلوۆتىڭ جالعىز كوستيۋمىن مۇنداعى گاردەروبتىڭ ءوزى دە مەنسىنبەگەندەي كەردەڭ كەيىپ تانىتادى.
كوستيۋمى بىرەۋ-اق بولعانمەن، كىلەڭ اق باتەس كويلەك مۇندا كوپ-اق ەدى. ىلگىشكە جاعالاي بىر-بىردەن اسىپ قويدى. گاردەروب كويلەكپەن تولدى. باياعىدا اكەسى رىسقۇل قاھارلانا قاتتى ايتقان:
— تۇرار! جاعاڭدى كىرلەتپە! — دەپ.
سول ءسوز ءومىر-باقي ميىنا قاشاپ جازىلعانداي، ۇمىتىلماي قالدى. رىسقۇلوۆ تازا جاعالى كويلەك كيمەي، ەشۋاقىتتا دالاعا شىققان ەمەس:
ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار. باياعىدا تالعار تاۋدىڭ باۋىرىندا بۇعىپ قانا جاتقان تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىندا جۇرگەندە، رىسقۇل جالعىز ۇلى تۇرارعا كوپ قارايلاي قويمايتىن. ونىسى ۇلىن جەك كورگەنى ەمەس، تۇرمىس سولاي ەدى عوي. كۇنى-تۇنى تۇزدە، ات ۇستىندە، بەل شەشپەي جورىق كەشكەن ادام بالاسىن ماپەلەي الا ما؟
الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسىندە جىلعا جاقىن بىرگە جاتقان مەزگىل — اكە مەن بالانىڭ جانداي جاقىنداسقان كەزى ەدى عوي. شىن مانىندە اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن تۇرار سوندا بىلگەن. اكەدەن كوپ ساباقتى سوندا العان. تۇرمەنىڭ اۋلاسىن سىپىرىپ، اتقوراسىن تازالاپ، كىلەڭ كىر-قوقىسپەن كۇن كەشكەن بالانىڭ، ارينە، جالعىز ەسكى كويلەگى كىرلەيدى دە. سوندا دا بولسا اكەسى:
— تۇرار! جاعاڭدى كىرلەتپە! — دەپ اقىرعاندا، بالا جالعىز تىك كويلەكتى كۇندە جاتار الدىندا جۋىپ قوياتىن.
سودان شىعار، ءقازىر ەل باسقارىپ، قايراتكەر اتانعان كەزدە، كوستيۋمى بىر-ەكەۋ-اق دەسە، كويلەگى كوپ بولاتىن.
— تۇرار! جاعاڭدى كىرلەتپە! — دەپ اكەسى اقىرعاننان بەرى دە، مىنە، ون بەس جىل ءوتىپتى. ول كەزدە تۇرار ون جاسار بالا بولسا، ەندى جيىرما بەستەگى ەر ازامات. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن، ول لەنيننىڭ ەسىمىن تۇڭعىش رەت تۇرمەدە، اكەسىمەن بىرگە وتىرىپ، ساياسي تۇتقىن الەكساندر بروننيكوۆ دەگەن ورىستان ەستىگەن. سوندا ەندى ون بەس جىلدان كەيىن ماسكەۋگە بارىپ، لەنينگە كەزدەسەمىن-اۋ، ەكەۋدەن-ەكەۋ، جۇزبە-جۇز اڭگىمەلەسەم-اۋ دەپ، ارينە، ارمانداي قويعان جوق شىعار.
ەندى، مىنە، جيىرماسىنشى جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا، كرەملدىڭ تۇبىندەگى «مەتروپول» مەيمانحاناسىنا تۇنەپ شىعىپ، ءساتىن سالسا، بۇگىن ساعات كۇندىزگى ون بىردە لەنيننىڭ وزىمەن كەزدەسپەكشى.
ارينە، قانشا ەرەن جۇيرىك دەسە دە رىسقۇلوۆ تا پەندە: كوڭىلى قوبالجۋلى. ايتار اڭگىمەسىنىڭ ارقاۋىن قانشا پىسىقتاپ، شيراتىپ الدىم دەگەننىڭ وزىندە، ماسەلەنى نەدەن، قالاي باستاۋدىڭ ءساتىن ويلاپ، بەيحال ءبىر ءساتتى باستان كەشىردى. الىستا، تاشكەنتتە جاتىپ حات ارقىلى حابارلاسۋ ءبىر باسقا دا، لەنينمەن اۋىزبا-اۋىز سۇحباتتاسۋ مۇلدە باسقا دۇنيە.
جانە بۇل قول بەرىپ، جاي سالەمدەسىپ قانا شىعاتىن شارۋا ەمەس. وتە داۋلى، ناسىرلى ءىس. رىسقۇلوۆ تۇركىستانعا لەنيننىڭ ءوزى ارنايى جىبەرگەن تۇرككوميسسيامەن ايتىسىپ كەلىپ وتىر. اناۋ-مىناۋ اۋىلداعى ايتىس ەمەس، تىم كۇردەلى ايتىس. تۇرككوميسسيانىڭ مۇشەلەرى — الەمگە اتتارى ايگىلى اسا ءىرى قايراتكەرلەر، لەنيننىڭ سەرىكتەرى: فرۋنزە، كۋيبىشيەۆ، ەلياۆا، رۋدزۋتاك، گولوششەكين...
وسىنشاما ءىرى تۇلعالارمەن تىرەسىپ، مەيلى بۇل قاتە يدەيا دا بولار، ءوز يدەياسىن قورعاۋ، اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن سۇراپىل باتىلدىق.
جاستىقتىڭ اسەرى عوي، جيىرما بەس جاس ادامعا نە ىستەتپەيدى، تىزگىنگە كونبەس اساۋ عوي، ارىنى قاتتى عوي دەيىن دەسەڭ، جيىرما بەسىندە بىرەۋلەر ءالى وڭى مەن سولىن تانىماي جۇرگەندە، رىسقۇلوۆ تىم-تىم ەسەيىپ-اق كەتكەن. مەملەكەت، حالىق تاعدىرىن الدىن الا كوپ بولجاپ، باعدارلاۋعا، الىستى شولىپ كورۋگە شاماسى جەتكەن شاعى ەدى. الىستى بولجاۋعا ونى ۇيرەتكەن ءومىردىڭ ءوزى بولاتىن.
* * *
رىسقۇلوۆتىڭ جيىرما بەس جاساعان ومىرىندە قانشا كەش باتىپ، قانشا تاڭ اتتى — ەشكىم ەسەپتەگەن ەمەس. تالاي تاڭ اتقان سياقتى. ءبىراق بۇگىنگى تاڭنىڭ ءجونى بولەك. بۇگىنگى تاڭدا ول تىم ەرتە، ماسكەۋدىڭ اسپانى ەندى-ەندى بوزارا باستاعاندا-اق تۇردى دا، جاقسىلاپ مونشاعا ءتۇسىپ، وتە مۇقيات جۋىندى. ءپارۋانا ءدىندارلار مەككەدەگى قاسيەتتى قاعباعا كىرەردە وسىلاي تازالاناتىن شىعار...
رىسقۇلوۆتىڭ قاعباسى — لەنيننىڭ كابينەتى. ونىڭ تابالدىرىعىن ادال اتتاۋ كەرەك. ول تابالدىرىقتان اتتاردا جان-جۇرەك تازالىعى دا قاجەت. جۇرەگىڭ، نيەتىڭ، ويىڭ كىرشىكسىز بولسىن.
مىڭ بولعىر، «مەتروپول» مەيمانحاناسىنىڭ قىزمەتشىلەرى تىلەگىڭدى ەمەۋرىنىڭنەن تانىپ، ايتقانىڭدى ەكى ەتپەي، ءىسىڭدى لەزدە بىتىرەدى. رىسقۇلوۆتىڭ قارا شيەۆيوت كوستيۋمىن، اق باتەس كويلەگىن، قارا گالستۋكتى قىزمەتشى ايەل تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ۇتىكتەپ، پاكەتكە وراپ اكەلىپ بەردى.
رىسقۇلوۆ تريۋمو-اينانىڭ الدىندا وتىرىپ، ساقالىن قىرىپ، بەتىن جىلى سۋمەن جۋىپ، كيىنە باستادى.
اينانىڭ الدىندا قاپ-قالىڭ شاشىن تاراقتاپ بولىپ، اق پيانينونىڭ قاقپاعىن اشتى. قاز-قاتار تىزىلگەن اق، قارا تىلشىكتەردى ابايلاپ ساۋساقپەن باسىپ كوردى. پيانينو سىڭعىرلاپ تۇر ەكەن. ەندى جالعىز ساۋساقتاپ ەمەس، قوس قولدى بىردەن سالعان كەزدە، حان سارايىنداي كەڭ ليۋكستى «پولونەز» ءۇنى كەرنەپ الا جونەلدى. دالىزدە جولكىلەمدى سىپىرىپ، تازالاپ جۇرگەن ايەلدەر، ارى-بەرى ءوتىپ جاتقان ادامدار اڭىرىپ تۇرا قالىپ، ليۋكس نومىرگە قۇلاق ءتۇردى.
سول كەزدە كورشى نومىردەن شىعىپ، نيزامەددين حودجايەۆ ليۋكسكە كىردى.
— و، تۇرار، سازىڭ ءجۇدا شىرايلى. دالىزدە جۇرت تىرپ ەتپەي تىڭداپ قالىپتى. كوڭىل كۇيىڭ جاقسى ەكەن. ءسىرا، جولىمىز بولاتىن شىعار.
رىسقۇلوۆ پيانينونىڭ قاقپاعىن جاپتى.
— جۇرتتىڭ مازاسىن العان ەكەنمىن عوي، بايقاماي قالىپپىن. ال، نيزام اكا، شاباتىن اتتىڭ جاراۋى جاقسى دەگەن، تاماقتانىپ الايىق، — دەپ رىسقۇلوۆ حودجايەۆتى كورشى بولمەدە دايىن تۇرعان داستارقانعا شاقىردى.
* * *
— ءسال، كۇتە تۇراسىزدار، ءالى بەس مينۋت ۋاقىت بار، — دەپ كومەكشى قابىلداۋ بولمەسىنىڭ بۇرىشىندا تۇرعان ساندىقتاي ساعاتقا قارادى. ساعاتتىڭ ۇزىندىعى كىسى بويىنان اسادى. ماياتنيك ءتىلى باياۋ ىرعالادى.
— وتىرىڭىزدار، — دەپ كومەكشى ديۆاندى نۇسقادى.
— يليچتە ستالين جولداس بار ەدى. بەس مينۋتتان كەيىن شىعۋعا ءتيىس.
«ساسپا، ساسپا!» — دەپ رىسقۇلوۆ ءوزىن-وزى قانشا قايراسا دا، جۇرەگىنىڭ جيىرەك سوققانىن، قارا پاپكا ۇستاعان قولىنىڭ بولار-بولماس دىرىلدەگەنىن بايقادى. بۇرىن قانشا ءبىر سىن ساتتەردە بۇلاي قوبالجىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، جانىنداعى حودجايەۆقا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، شىقشىتى بۇلتىلداپ تۇر ەكەن. نە قاتتى اشۋلانعاندا، نە قاتتى قۋانعاندا سويتەتىن ادەتى. ءقازىر ابىرجىپ وتىرعانى انىق. ومىرىندە، بالكىم، ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن وقيعا الدىندا، ارينە، تولقيدى. وزبەكتەردەن كوزگە تۇسكەن قايراتكەرلەردىڭ ىشىندە شىن كەدەي، جۇمىسشى تابىنان شىققان شىنايى بولشيەۆيك. ماقتا فابريكاسىنىڭ بۇرىنعى جۇمىسشىسى. مەيلىنشە شىنشىل، ادال دوس. رىسقۇلوۆتى تۋعان ىنىسىندەي جاقسى كورەدى، رىسقۇلوۆ تا ونى ايرىقشا سىيلايدى.
نەبارى بەس-اق مينۋت. رىسقۇلوۆتىڭ جيىرما بەس جىل جاساعان ءومىرى جينالىپ كەلىپ، وسى بەس مينۋتتىڭ ىشىنە سىيىپ كەتكەندەي. ەمىس-ەمىس ەس بىلگەن شاعىنان باستاپ، كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارى كوز الدىنان ءتىزىلىپ، زۋ-زۋ ەتىپ ءوتىپ جاتتى دا، ەڭ سوڭىندا قىزىل جەبەگە مىنگەن اكەسى جار باسىندا اتىن وركيىكتەي ويناقتاتىپ تۇردى دا الدى.
اسا ءبىر قىسىلعان، باسىنا اۋىر سىن تۇسكەن كەزدە، اكەسى قالايدا نە تۇسىنە كىرەدى، نە كوز الدىنا وقىستان ەلەستەپ، وسىلايشا كولبەڭدەي بەرەدى. ءقازىر دە بالاسىنا دەم بەرگىسى كەلگەندەي، وزەننىڭ ارعى جاعاسىندا، جار باسىندا، الاۋ ات ۇستىندە بۇعان جالتاق-جالتاق قاراپ تۇرعانداي كورىنەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ ىشقىنا قىسىلاتىنداي ءجونى بار شىعار. لەنيننىڭ الدىنا بارا جاتىر. ەسىكتەن كىرۋىن كىرەتىن بولدى. قايتا شىعۋ جولى قالاي؟ اقىلدىسىڭ با، اقىماقسىڭ با، ءبارى وسى جەردە اشىلادى. كوبىنەسە وسىنداي ۇلى اداممەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاسۋدا تاعدىر شەشىلەدى. ورىستاردىڭ الگى «كيىمىنە قاراپ قارسى الىپ، اقىلىنا قاراپ شىعارىپ سالادىسى» — ءدال وسى تۇس. كەيدە اقىلدى ادامداردىڭ ءوزى ءبىر كورگەندە ونشا وڭدى اسەر قالدىرماۋى مۇمكىن. كەرىسىنشە، جىلپوستاۋ، جاعىمپازداۋ بىرەۋلەردىڭ باعى جانىپ كەتەدى. ول، ارينە، ۇلى ادامنىڭ كورەگەندىگىنە، سەزىمتالدىعىنا بايلانىستى. ال لەنين وتە كورەگەن ادام. سويلەسىپ وتىرعان كىسىنىڭ باعاسىن سوزىنەن دە، كوزىنەن دە تانيدى. ادەتتە ادامنىڭ ىشىندە نە پيعىل جاتقانىن، نيەتى اق پا، قارا ما — ءبىلىپ بولماس. لەنيننىڭ اسا ءبىر العىرلىعى — ول كىسىنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن بايقاپ قويار ەدى.
مىنە، رىسقۇلوۆ ءقازىر سول سىنعا تۇسپەك. ارادا تۋرا بەس مينۋت وتكەندە، قوڭىر بىلعارىمەن قاپتالعان ەسىك ىڭ-جىڭسىز اشىلىپ، اياعىن ىڭ-جىڭسىز باسىپ، ستالين شىقتى. تىپ-تىك جيرەن شاشتى، قاپ-قالىڭ توقپاق مۇرتتى، ايبىندى اقسارى جۇزىندە شەشەك داعى بار، سارعىشتاۋ قوي كوزدەرىن ءسال قىسىڭقىراپ قارايتىن كىسى ەكەن. ۇستىندەگى فرەنچ، حروم ەتىك وزىنە جاراسىپ-اق تۇر.
رىسقۇلوۆ پەن حودجايەۆ ورىندارىنان تۇردى. ستالين الدىمەن سالەمدەستى. ەكەۋىنە بارلاپ ءبىر قارادى دا، رىسقۇلوۆتىڭ قولىن ءبىرىنشى الىپ، كوزدەرىن تىكتەي قاراپ:
— رىسقۇلوۆ جولداس ءسىزسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ءيا، مەنمىن، جولداس ستالين.
— ءسىز حودجايەۆ جولداسسىز عوي؟ — دەپ نيزامەددينگە بۇرىلدى.
— ءيا، جولداس ستالين.
بۇلار سىرتتاي ءبىر-بىرىن جاقسى بىلەدى. سىرتتاي بولسا دا، جۇمىس بابىمەن ۇدايى بايلانىسىپ تۇرعان. ستالين ۇلتتار ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ حالىق كوميسسارى. ال رىسقۇلوۆ پەن حودجايەۆ باسقارعان مۋسبيۋرو وسى ستالين باسقاراتىن ناركومناستىڭ تۇركىستانداعى ۇلكەن ءبىر سالاسى دەسە دە بولعانداي.
— ۆلاديمير يليچ سىزدەردى كۇتىپ وتىر. كورىسكەنشە! جولدارىڭىز بولسىن.
وسىنى ايتىپ، ستالين باياۋ بۇرىلىپ، سىرتقى ەسىككە قاراي بۇرىلدى.
«كورىسكەنشە» دەيدى. ارينە، كورىسەدى. ۇلت ماسەلەلەرىن تىكەلەي باسقارىپ وتىرعان كوميسسارمەن كەزدەسپەۋگە، سويلەسپەۋتە بولا ما؟ ال تۇركىستان ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە ەڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى عوي.
* * *
كابينەتكە الدىمەن رىسقۇلوۆ كىردى. قوماقتى ۇلكەن ۇستەلدى جاناي ءوتىپ، بەرى كەلە جاتقان لەنيندى كوردى. ەگەر، الدەقالاي تابان استىندا قارسى الدىنان اكەسى رىسقۇل شىعا كەلسە، كەنەت نە ىستەرىن بىلمەي، داعدارىپ قالار ما ەدى، قايتەر ەدى... ءدال ءقازىر سونداي ءبىر حال باسىنان ءوتتى. ءبىراق داعدارىس لەزدە وتە شىعىپ، بويىن بيلەپ الىپ، لەنيننىڭ ۇسىنعان قولىن قوس قولداپ الدى. رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنە ەڭ الدىمەن تۇسكەنى — لەنيننىڭ ماڭدايى ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قانشا اداممەن كەزدەستى، ءبىراق مۇنداي ارايلى ماڭدايدى ءالى كورگەن جوق. لەنيننىڭ ماڭدايى ەرەكشە ۇلكەن ەكەنىن ول سۋرەتتەن دە كورىپ ءجۇر عوي. ءبىراق مىناۋ سۋرەتتە كورگەننەن مىڭ ەسە ەرەكشە سياقتاندى. رىسقۇلوۆقا سول ارايلى ماڭدايدان بولار-بولماس عانا لىپىلداپ، نازىك ساۋلە جانىپ تۇرعانداي كورىندى.
لەنيننىڭ قول الىسى جىگەرلى ەكەن. ىنتى-شىنتىسىمەن، ادال جۇرەك، اق پەيىلىمەن، رياسىز، اشىق امانداسادى ەكەن. الاقانىنان ءبىر ىستىق لەپ تىز ەتىپ، رىسقۇلوۆتىڭ الاقانىنا ءوتىپ، ءون بويىن شامالى شارپىپ وتكەندەي بولدى.
«وتتى جۇرەك دەگەن وسى ەكەن»، — دەدى رىسقۇلوۆ. دىنگە دە، ەرتەككە دە سەنبەيدى. ءبىراق لەنيننىڭ ماڭدايىنان اراي ساۋلە شاشىراعانىن كوزى كورىپ، جۇرەگىنىڭ وتتى ەكەنىن الاقانىنان سەزدى.
— سالەمەتسىز بە، تۇرار رىسقۇلوۆيچ!
— سالەمەتسىز بە، ۆلاديمير يليچ!
«جولداس رىسقۇلوۆ» دەمەي، «تۇرار رىسقۇلوۆيچ» دەگەندى وتە ءبىر مەيىرىمدى لەبىزبەن ايتقاندا، رىسقۇلوۆتىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەدى. ول قانداي جاقسىلىق ەكەنىن رىسقۇلوۆ باعامداپ، پايىمداپ جاتقان جوق. تەك لىپىعان سەزىم ونە بويىن ارالاپ ءوتىپ، جانىن جاي تاپتىرعانداي بولدى.
رىسقۇلوۆ لەنيننىڭ قولىن ءراسىمدى مەزگىلدەن كوبىرەك ۇستاپ قالعانداي ما، قالاي، بۇل ساتتە نيزامەددين حودجايەۆ لەنيننەن كوز الماي، شىعىس داستۇرىمەن باسىن ءيىپ، وڭ قولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا باسىپ، كەزەك كۇتىپ تۇر ەكەن.
— نيزامەددين حودجايەۆيچ حودجايەۆ، تۋركسيك ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، — دەپ تانىستىردى ونى رىسقۇلوۆ.
الدىنا كىم كەلسە دە، قانداي وي، قانداي پيعىل، ماقساتپەن كەلسە دە، لەنين ول ادامدى ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ وتىمەن تازارتىپ الادى ەكەن. دۇنيەدە وتتان ارتىق تازا، وتتان ارتىق تازارتقىش جوق. دۇنيەنىڭ بار تىمىرسىق، قوقىس-قوپسىعىن، ىرىك-شىرىگىن تەك وت قانا تازارتا الادى. دۇنيە دەرتىنىڭ وتتان ارتىق ەمى جوق. لەنين، سويتسە، ءوزى دە وت جۇرەكتى، وت ارايلى جان ەكەن. مەيىرباندى، جاس بالاشا قۋانعىش كوزدەرىنىڭ قۇيرىعىندا دا ءبىر-بىر ۇشقىن جىلتىلدايدى. سول مەيىرىمدى ۇشقىنىن شاشىراتا قاراپ:
— ا-ا، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز وسىنداي ەكەنسىز عوي؟! — دەپ بالاشا تاڭداندى لەنين. — ويلاماڭىز، مەن ءسىزدى بىلمەيدى دەپ. ءسىز تۋرالى ءبارىن دە بىلەمىن. تۇرككوميسسياداعى جولداستار ءسىز تۋرالى ايتتى دا، جازدى دا. جاقسى جاعىڭىز دا، نە دەۋگە بولادى، جاعىمسىزداۋ جاعىڭىز دا بىزگە ءمالىم. ال ءبىراق ءدال وسىنداي جاپ-جاس، ءدال وسىنداي جىگەرلى جىگىت دەپ ويلاماپ ەدىم. ءسىز بولساڭىز، جاپ-جاس ەكەنسىز... توقتاڭىز، تۇرىڭىز، مەن ءوزىم-اق ايتايىن: ءيا، ءيا، ءسىز مەنەن تۇپ-تۋرا جيىرما بەس جاس كىشىسىز! تاپتىم با؟ تاپتىم عوي. مىنە، كوردىڭىز بە، قانداي جاسسىز!
كۇنادان پاك نارەستەدەي قۋانعانى-اي جارىقتىقتىڭ. سول-سول ەكەن، رىسقۇلوۆتىڭ تۇلا بويىن شىرماپ تۇرعان الدەبىر قۇرساۋ وزىنەن-وزى تارقادى دا كەتتى. كادىمگى احات اتاسىنىڭ الدىندا وتىرعانداي ءبىر راقات سەزىمگە بولەندى. ءيا، لەنين رىسقۇلوۆتان جيىرما بەس جاس ۇلكەن. وسى تاياۋدا عانا وتكەن ءساۋىردىڭ ىشىندە ەلۋگە تولدى. پارتيانىڭ توعىزىنشى سەزى ءوتىپ جاتقان مەزگىل-دى. سەزد سوڭىنا تامان ءبىر توپ دەلەگاتتار ەندىگى ءماجىلىستى لەنيننىڭ ەلۋ جاسقا تولعانىنا ارنايىق دەپ ۇسىنىس قويادى. بۇل ۇسىنىستى بۇكىل سەزد دەلەگاتتارى دۋ قول شاپالاقتاپ قۋاتتايدى. سوندا لەنين باسىن قايتا-قايتا شايقاپ، ورنىنان تۇرىپ، قولىن كوتەرىپ:
— جولداستار، ودان دا، كانە، «ينتەرناسيونالدى» ايتايىق، — دەيدى عوي. دۇرىس-اق، زال «ينتەرناسيونالدى» كۇندەي كۇركىرەتىپ ايتىپ شىعادى. ءبىراق ءبارىبىر لەنين تۋرالى دەلەگاتتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى مىنبەگە شىعىپ سويلەي باستايدى. سوندا لەنين ەشتەڭەگە قاراماي زالدان شىعىپ كەتەدى. كابينەتىنە بارىپ، مەن تۋرالى ءسوزدى قىسقارتىڭىزدار! — دەپ تەلەفونداپ، پرەزيديۋمگە حات جازىپ، مازاسى كەتەدى.
ءيا، ناعىز ۇلى ادام ءوزىنىڭ ۇلىلىعى تۋرالى باسقا بىرەۋلەر ايتىپ، ماراپاتتاپ جاتقانىن سۇيمەيدى. ويتكەنى ۇلى ادام وزىنە-وزى سەنەدى. وزىنە-وزى سەنبەگەن ۇلىسىماقتار عانا دارىپتەۋدى، ماراپاتتاۋدى، قولدان ۇلى جاساتىپ، قولپاشتاۋدى قاجەتسىنەدى.
رىسقۇلوۆ الگىندە نيزامەددين حودجايەۆتىڭ كوسەم الدىندا بۇك تۇسكەنىن كورگەندە، «اپىر-اي، بەكەر بولدى-اۋ» دەپ بۇرىنعىدان بەتەر قىسىلىپ ەدى. وڭدى بولعاندا، لەنين حودجايەۆتى تەز سۇيەمەلدەپ، قولىن قىسىپ:
— مۇندا بۇحارانىڭ ءامىرى جوق، جولداس حودجايەۆ، — دەدى، حودجايەۆ تا ەستى كىسى عوي، تەز تۇسىنە قويدى، قايتىپ ەرسى قىلىق كورسەتپەدى.
رىسقۇلوۆ سوندا وسى ءقازىر عانا ءوزى ۇلى تابالدىرىقتان اتتاپ، ۇلى دۇنيەگە ەنگەنىن سەزدى. بۇعان دەيىنگى ءومىرىنىڭ ءبارى — ۇزىن جول، بۇرالاڭى دا، ءورى دە، ىلديى دا، سوقپاعى دا كوپ شۇبالاڭ جول، ونى ۇلى تابالدىرىققا جەتكىزگەن ەكەن. ۇلى تابالدىرىقتان اتتاۋ ءۇشىن ادامعا ءدات كەرەك، ۇلكەن ءارى تازا pyx كەرەك. ءداتىڭ بولماسا، رۋحىڭ جەر باۋىرلاپ جاتسا، وي-ساناڭدا قيقىم-سيقىم، ءشوپ-شالام، ۇساق-تۇيەك بولسا، ۇلى تابالدىرىقتان اتتاۋعا ادىمىڭ جەتپەس ەدى.
ۇلى تابالدىرىقتان اتتاعانداعى ماقسات — رىسقۇلوۆ وزىنە قىزمەت سۇراپ كەلگەن جوق، پاتەر تىلەمەيدى، جالاقىمدى كوبەيت دەمەيدى، اتاق-دارەجە تىلەمەيدى. ول حالىق ءۇشىن، حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءۇشىن، تۇركىستان ەلىن شىن باقىتقا جەتكىزۋ ءۇشىن، اقىل-وي الىبىنىڭ الدىندا تۇر.
رىسقۇلوۆتىڭ بۇل نيەتىن لەنين بىردەن سەزدى. باسقالارعا بەيمالىم، باسقالاردىڭ ورەسى جەتپەس اسا ءبىر نازىك، وتتى سەزىم ارقىلى، رەنتگەن ساۋلەسىندەي تۇيسىك ارقىلى لەنين رىسقۇلوۆتىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن ساراگەرلىكپەن ارالاپ شىقتى.
دەمەك، تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناپ تۇرسا دا، ءالى ءبىر كىناراتتار بار. سونىڭ سەبەبىن، كىلتىن تابۋ كەرەك بولار. ول ءۇشىن رىسقۇلوۆتى تىڭداپ كورۋ ءلازىم.
— وتىرىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. جولداس حودجايەۆ، وتىرىڭىز.
لەنين لاپ ەتە قالعان وتتى قيمىلىمەن قولىن سەرمەپ، بىلعارى كرەسلولاردى مەڭزەدى. ءوزى رىسقۇلوۆتىڭ قارسىسىنا وتىردى. رىسقۇلوۆپەن قاتار حودجايەۆ جايعاستى.
لەنين وڭ قولىنىڭ شىنتاعىن ۇستەلگە سۇيەپ، جاعىن تايانىپ، وڭ كوزىن ءسال قىسىڭقىراپ، رىسقۇلوۆقا قارادى. كوزدەرى نازىك ساۋلە شاشىپ كۇلىمدەدى. احات اتاسىنىڭ كوزدەرى كەيدە وسىلاي كۇلىمدەيتىن. الدەبىر شالىقتاما، ەلەس سياقتى ءبىر ۇقساستىق بار. ارينە، لەنين مەن احاتتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. لەنين — الىپ، احات — اۋىلداعى قاراپايىم قارا شال. رىسقۇلوۆ ىشتەي جىمىڭ ەتتى. وسى ماسكەۋگە جۇرەر الدىندا احات تاشكەنتكە كەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ ۇيىندە ەكى-ۇش كۇن مەيمان بولدى. اۋەلى رىسقۇلوۆقا ۇرسىپ الدى. «ءوزىڭ وكىمەتسىڭ. سويتە تۇرا، ءۇيىڭ قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي عانا. مالىڭ جوق، ءتىپتى ۇرەرگە ءيتىڭ دە جوق. ورىس كەلىن قايدا كەتكەن؟ نەگە شاي قايناتىپ، قىزمەت قىلمايدى؟ الگى جامان نەمەڭ قايدا؟ ورىس كەلىننەن تۋعان ەسكەندىردى ايتام. شوبەرەسىن يىسكەگەن ادام يماندى بولادى دەۋشى ەدى، مەن دە شوبەرە يىسكەپ، شىن دۇنيەگە اتتانار شاقتا يمان جينايىن دا».
رىسقۇلوۆتىڭ ماسكەۋگە جۇرەتىنىن ءبىلىپ:
— لەنيندى كورەسىڭ عوي؟ — دەپ سۇرادى.
— كورەمىن، اتا، سول كىسىمەن جولىعۋعا بارا جاتىرمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ءاي، اتتەسى-اي، — دەپ كەنەت احات شات-شالەكەي بولدى دا قالدى.
— نە بولدى؟
— لەنينمەن جولىعاتىنىڭدى بىلگەنىمدە، اۋىلدان تىم بولماسا، قوزىقارىن ماي، قۇرت الا كەلەتىن ەدىم عوي. اۋىلدىڭ ءدامىن تاتقانى جاقسى ەدى عوي لەنيننىڭ. قازى-قارتا جوق، ارينە. ونداي تۇرمىسقا ءالى جەتپەسەك تە، قۇرت-ماي تابىلار ەدى دە.
وتە سيرەك كۇلەتىن رىسقۇلوۆ سول جولى كوزىنەن جاس اققانشا ىشەك-سىلەسى قاتتى.
— نەمەنەگە كۇلەسىڭ! — دەپ رەنجىدى احات.
— ءجاي، انشەيىن، — دەدى رىسقۇلوۆ اتاسىن رەنجىتىپ المايىن دەپ. — كۇن ىستىق، ماسكەۋگە جەتكەنشە قارىنداعى ماي ەرىپ كەتپەي مە ەكەن؟
— ءا، سولاي ما، — دەپ احات ويلانىپ قالدى. — وندا، تۇرار-اۋ، سول لەنيندى شاقىرساڭشى، ەرتىپ كەلمەيسىڭ بە؟ بىلتىر اشارشىلىقتا سول لەنيننىڭ سەرىگى دەپ ءبىر ساقالدى ورىستى ەرتىپ كەلمەپ پە ەدىڭ اۋىلعا؟ اتى كىم ەدى؟
— كوبوزيەۆ.
— ءيا، قوبىزوۆ. ول كەلگەندە، لەنين دە كەلەتىن شىعار. بىلتىر جوقشىلىقتا قوبىزوۆتى كۇتە الماي ۇياتتى بولىپ ەدىك، بيىل ەپتەپ توقشىلىق قوي. ءسويت، تۇرار، شاقىر ءبىزدىڭ اۋىلعا لەنيندى.
— الدەنە ەسىڭىزگە ءتۇسىپ كۇلدىڭىز عوي، تۇرار رىسقۇلوۆيچ؟ — دەدى لەنين. رىسقۇلوۆ تاڭ قالدى.
— ءيا، ۆلاديمير يليچ، ونىڭىز راس. ەلدە مەنىڭ ءبىر اتام بار، قارتايعان كىسى. ماسكەۋگە باراتىنىمدى ءبىلىپ، ءوتىنىش ايتىپ ەدى: اۋىلعا لەنيندى شاقىر دەپ. سىي-سياپات كورسەتپەكشى.
لەنين جارقىلداپ، شالقالاي ءتۇسىپ، بالاشا كۇلدى. كۇلگەنى — شىعىپ كەلە جاتقان كۇننەن ساۋلە شاشىراعانداي ەكەن.
— مىنە، قىزىق. قوناقجاي قارت ەكەن اتاڭىز. ءيا، — دەپ لەنين لەزدە ورنىنان سەرپىلە تۇرىپ، قابىرعاداعى كارتانىڭ الدىنا باردى، — تۇركىستاندا بولعان ەمەسپىن. ارينە، بارسا بولار ەدى. — ول تۇركىستاننىڭ تۇسىن الاقانىمەن سيپالادى. — كەڭ-بايتاق ولكە عوي تۇركىستان.
لەنين ءبىر ساتكە قيال قاناتىن جازىپ، تۇركىستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ كەتكەندەي، كارتا الدىندا، بىرەگەي باسىن وڭ جاعىنا ءسال قيسايتىپ، كوزىن جۇمىڭقىراپ تۇردى. سوندا ول تۇركىستاننىڭ اسپانمەن تىلدەسكەن اسقار تاۋلارىن، تاۋلاردان تۋلاپ اققان وزەندەرىن، شەكسىز جازيرا دالاسىن، سول دالاداعى شالقار كولدەرىن، قۇم باسىپ، قۋارىپ جاتقان شولدەرىن كوردى مە ەكەن؟
لەنين ارمانشىل ادام. ادامعا تابيعات قانات بىتىرمەگەن، ارمان بەرگەن. ارمان — سول قاناتتان دا ۇشقىر عوي. ارمان-قاناتقا مىنگەن ادام ىزگى قاسيەتتەردىڭ قۋاتىمەن الىسقا ۇشادى، الىستى كورەدى. ول سامۇرىق قۇستىڭ ءوزى كوتەرىلە الماس بيىككە شىعادى. سول بيىكتەن جەر بەتىندەگى تىرشىلىك وعان الاقانداعىداي انىق كورىنەدى.
تاشكەنتتىڭ ەسكى بازارىندا بىلتىر رىسقۇلوۆ ۇلكەن ميتينگىدە ءسوز سويلەدى. سوندا وعان اق ساقالدى ءبىر قارت:
— ورتاق رىسقۇلوۆ، لەنين كىم، پاتشا ما؟ — دەپ سۇراق قويدى.
— لەنين كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ە، وندا ول دا پاتشا دا.
— جوق، ول — پايعامبار، — دەدى رىسقۇلوۆ.
ءالى كوزى اشىلماعان حالىققا ابدەن ۇعىنىڭقى بولۋ ءۇشىن پايعامبار دەدى. ول ءدىنشىل ۇعىمنان مۇلدە باسقا سيپاتتاما بولاتىن.
— ءا، بارەكەللا، ا مۇنىڭ دۇرىس جاۋاپ. لەنين — پايعامبار، ويتكەنى ول كورەگەن. حالىقتىڭ تاعدىرىن الدىن الا كورە ءبىلىپ، ۇلى حارەكەت جاساعان ادام، ارينە، پايعامبار.
— ايتىڭىزشى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، جاڭاعى ءسىزدىڭ اتاڭىز، ارينە، شارۋا عوي. قازىرگى جاعدايدا شارۋا دەپ كىمدى ايتامىز؟
توتەننەن قويىلعان سۇراق ەدى. رىسقۇلوۆ ويلانىپ قالدى. شارۋانىن قىرى-سىرىن بەس ساۋساعىنداي بىلسە دە، تاپە-تاننەن اۋزىنا ءسوز تۇسىڭكىرەمەي كۇمىلجىدى دە، ءسال ىركىلىستەن سوڭ، قازىرگى شارۋانىڭ حال-جايىن ءوز بىلگەنىنشە انىقتاپ بەردى. شارۋا دەگەن حالىقتىڭ باسىنان، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، سوڭعى ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە كوپ كۇيزەلىستەر ءوتتى. قۇرعاقشىلىق پەن اشارشىلىق ابدەن تيتىعىنا ءتيدى. شارۋاعا، ديقانعا كەڭەس وكىمەتىنىڭ كومەگى وتە-موتە كەرەك-اق.
— ول كومەك قانداي فورمادا بولماق، جولداس رىسقۇلوۆ؟
لەنين كرەسلوعا قايتا بارىپ وتىردى. اڭگىمە سارىنى رەسمي رەڭگە كوشكەندە «جولداس رىسقۇلوۆ» دەيدى ەكەن. رىسقۇلوۆتىڭ ءار سوزىنە دەن قويا، ءسال العا ۇمتىلىڭقىراي وتىرىپ تىڭدادى.
— وزىڭىزگە بەلگىلى، ۆلاديمير يليچ، پاتشا وتارشىلىعى كەزىندە، بۇكىل تۇركىستاندا، اسىرەسە ونىڭ قازاقستان بولىگىندە شارۋالار شۇرايلى جەردەن ايرىلدى. ميلليونداعان دەسياتينا ءنارلى جەردى كۋلاكتار يەمدەندى. جەتىسۋ، اۋليەاتا، شىمكەنت ۋەزدەرىندە، سىرداريا بويىنا بۇل ساياسات وتە-موتە قىتىمىر كەلدى. ءبىر عانا مىسال، ۆلاديمير يليچ، 1913 جىلعا دەيىن جەتىسۋدا وتارشىلدار قازاق جانە قىرعىز شارۋالارىنىڭ ميلليونداعان دەسياتينا شۇرايلى جەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن تاۋعا، تاستاققا ءتۇرىپ تاستادى. كۇنكورىسى قاراڭ بولعان قازاق-قىرعىز 1916 جىلى پاتشا مەن جەرگىلىكتى بايلارعا قارسى كوتەرىلدى عوي. ول كوتەرىلىستى پاتشا اكىمشىلىگى اسا ءبىر قانقۇيارلىقپەن باسىپ تاستادى دا، قالعان جەردى تاعى تارتىپ الدى. انە، سول كۋلاكتار سول جەردى ءالى دە باۋىرىنا باسىپ وتىر. ءبىرىنشى كومەك — سول جەرلەردى كۋلاكتاردان الىپ، شىن يەسىنە قايتارۋ. ەكىنشى كومەك — جەرگىلىكتى شارۋا ول جەردى ءوز كۇشىمەن يگەرە الماس. ەندەشە، شارۋانى كۇش-كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. انە، سوندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ: «جەر — شارۋاعا» دەگەن ۇرانى ىسكە اسادى. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل ازىرشە تەك ۇران عانا.
— ءيا، — دەدى يليچ داۋسىن سوزىڭقىراپ. — دەمەك كۋلاكتار جەردى باۋىرىنا باسىپ وتىر. ال باي دەگەنىمىز كىمدەر؟
— باي دەگەنىمىز، ۆلاديمير يليچ، كۋلاكتاردىڭ قازاق تۋىستارى. ولار كوبىنەسە مال ۇستايدى. مىڭعىرعان مال سولاردىڭ قولىندا. ءالى كۇنگە دەيىن جالشىلارى بار. سول باياعى باي — ءالى باي. سونىمەن، ۆلاديمير يليچ، تۇركىستان پرولەتارياتى كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان تەڭدىككە، بوستاندىققا، ياعني، حالىقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ءوز قولى ءوز اۋزىنا ءالى جەتە قويعان جوق. نەگە دەيسىز عوي؟ مەن بۇل جونىندە تولىق باياندامانى سك-نىڭ، ۆسيك-تىڭ اتىنا جولداعانمىن. بىرىنشىدەن، تۇركىستانداعى العاشقى كەڭەس وكىمەتىن كەيبىر شوۆينيست-بولشيەۆيكتەر، ەسەرلەر باسقاردى. ولار ۇلت ماسەلەسىندە ويسىراعان ولقىلىقتار جىبەردى. مەن ولاردى كولونيزاتور كوممۋنيستەر دەر ەدىم. تۇرككوميسسيانىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى ءىستىڭ بەتى بەرى قاراعان سياقتى. ءبىراق تۇرككوميسسيا «قوس وكىمەت» تۋدىرىپ وتىر. ماسەلەنى اقىلداسىپ، تىزە قوسىپ شەشۋدەن گورى، بۇيرىققا، ءامىر ايتۋعا بەيىم تۇرادى. ال تۇرككوميسسياعا ءسىز بەرگەن نۇسقاۋلار ولاي ەمەس قوي.
ونىڭ ۇستىنە، كەڭەس اپپاراتتارىندا ءالى دە بولسا پاتشا زامانىنان قالعان شەنەۋنىكتەر كوپ. قاقسال كولونيزاتورلار تونىن اينالدىرىپ كيىپ، ارامىزدا ءالى وتىر. ولار ءىستى بۇلدىرمەسە، تۇزەتپەيدى. مەن ءسىزدىڭ ءار سەكۋندى التىننان قىمبات ۋاقىتىڭىزدى الىپ نەعىلامىن، ۆلاديمير يليچ، مەنىڭ جانە جولداستارىمنىڭ تۇركىستان تۋرالى جوباسى مەن ۇسىنىسى سك مەن ۆسيك-تە جاتىر. ۋاقىتىڭىز جەتسە، سونىمەن تانىسىپ، اق-قاراسىن، وڭ-تەرىسىن اجىراتىپ بەرسەڭىز. شىندىق قوي. سىزدەن شىندىق، ادىلەتتىك كۇتەمىز.
ءبىزدىڭ تۇركىستاندا ۋنيۆەرسيتەت جوق، ۆلاديمير يليچ. ال مەكتەپ دەگەن، اسىرەسە ۇلتتار تىلىندەگى مەكتەپ، بۇلت باسقان قاراڭعى تۇندە، الدەقالاي اندا-ساندا، ارەڭ جىلتىراپ، ءبىر كورىنىپ قالاتىن جۇلدىزدار سياقتى تىم-تىم سيرەك. پاتشا گۋبەرناتورلارى تۇركىستان مەن قازاقستاندا مەكتەپ سالۋدان گورى، تۇرمە سالۋعا قۇشتار بولدى. ەندى كەرىسىنشە بولعانى ءجون شىعار.
— رىسقۇلوۆ جولداستىڭ ايتىپ وتىرعانىنىڭ ءبارى دۇرىس، ۆلاديمير يليچ، — دەپ حودجايەۆ قوستادى.
لەنين تۇركىستاندىق ەكى باسشىنى دا قۇشاقتاعىسى كەلگەندەي، قولدارىن جايىپ جىبەرىپ، لەزدە جيىپ الدى. جيلەتىنىڭ قالتاسىنا سول قولىنىڭ ساۋساقتارىن سۇعىپ، وڭ قولىمەن جاعىن تايانىپ، ءسال قاباق شىتقانداي بولدى. سوندا بارىپ رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە لەنيننىڭ سول قولى يىعىنان، جاۋىرىن تۇسىنان جارالى ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. ەسەر كاپلان اتقان ۋلى وقتىڭ زاردابى ءالى دە سىرقىرايتىن سياقتى. ال لەنين ونى سەزدىرگىسى كەلمەيدى، كەنەت كۇلىمسىرەپ، سويلەپ كەتتى:
— ۋنيۆەرسيتەت بولادى، جولداس رىسقۇلوۆ، جولداس حودجايەۆ. الگى ءسىز ايتقان بۇلت اشىلىپ، سامساعان جۇلدىزدار سياقتى جۇزدەگەن مەكتەپتەر دە اشىلادى. ول ۋنيۆەرسيتەت، ول مەكتەپتەر اسەم سالىنۋى كەرەك. سۇلۋ بولۋى كەرەك. تۇرمەلەر ازايادى. تۇرمەلەر مۇلدە جويىلسا، ارينە، جاقسى بولار ەدى. ءبىراق ازىرشە لاعىنەت اتقىر كاپيتاليزمنىڭ، ونىڭ پسيحولوگياسىنىڭ سارقىنشاعى ۇزىلگەنشە تۇرمە دە بولادى. مۇنى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز ۇمىتپاستان لۋناچارسكييدىڭ دە ەسىنە سالىڭىز. ال ءسىزدىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاق سيپاتى تۋرالى جوباڭىز جاقىن كۇندەردە ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە قارالادى. وعان دەيىن سك بولىمدەرىمەن، ۆسيك-تەگى، سوۆناركوم، ناركوناستاعى جولداستارمەن تانىسىپ، اڭگىمەلەسىڭىزدەر. ءبىز ءالى كورىسەمىز، قالايدا كەزدەسەمىز. ءيا، تۇركىستان ماسەلەلەرى تۋرالى سك مەن ۆسيك، سوۆناركوم كوميسسيا قۇرادى... تۇركىستان... — دەپ لەنين تاعى دا كارتاعا قارادى. — شىعىس. ءيا، باتىس — اقىلدى، شىعىس — دانا. باتىس — كەڭىستىك، شىعىس — تەرەڭدىك. باتىس — ارەكەتشىل، شىعىس — ارمانشىل. باتىستا ءالى وركەنيەتتىڭ ۇشقىنى ەندى-ەندى جىلتىراي باستاعانعا دەيىن، جۇزدەگەن جىل بۇرىن شىعىستا فيلوسوفيانىڭ ۇلى-ۇلى مەكتەپتەرى بولعان. ارمانشىل، قيالشىل شىعىس. وياتۋ كەرەك سول شىعىستى. شىعىستىڭ اقىلىنا ارەكەت قوسىلسا، كەرەمەت بولادى. ال، ەندى كەلەسى كەزدەسكەنشە ساۋ تۇرىڭىزدار!
لەنين كرەسلودان سەرپىلە تۇرەگەلىپ، اۋەلى رىسقۇلوۆتىڭ، سودان سوڭ حودجايەۆتىڭ قولىن قىستى...
* * *
بولىمسىز بولبىرلار دۇنيەدەن كولەڭكە ءتارىزدى وتە كەتەدى. تەك وت كەۋدەلى ادامدار عانا دۇنيەنىڭ شىرايىن كىرگىزىپ، جەر بەتىنىڭ جاراسىن جازىپ، ءوز قىزۋىمەن ەسكى-قۇسقىنى ورتەپ جىبەرىپ، ورتەڭنەن كوكمايسا جايقالتا الادى.
رەسەيدە ريەۆوليۋسيانىڭ نەگە جەڭگەنىن رىسقۇلوۆ ءبىر ماركسشىلدەي بىلسە دە، ەندى اپ-انىق سەزىپ، سەبەپ-سالدارىن سارالاپ، سالالاپ تۇسىنگەندەي بولدى. لەنين سىندى وت كەۋدەلى پايعامبار تۋماسا، ونىڭ وتتى، دانا ميى لاۋلاماسا، ونىڭ وتتى ءۇنى نايزاعايشا شاتىرلاماسا، رەسەي كوپكە دەيىن ىڭىرسىپ، ءارى باي، ءارى جۇرداي كەدەي قالپىندا قالا بەرمەك ەدى. ەگەر وت كەۋدەلى لەنين ءوز تۇلعاسىمەن جاڭا ءبىر كۇندەي جارق ەتپەسە، رىسقۇلوۆتىن تاعدىرى نە بولماق ەدى؟
رىسقۇلوۆ ءبىر مەزگىل وسىلاي دا ويلادى. كوپ بولعاندا تاشكەنتتەگى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن بىتىرەر ەدى. «الاش» گازەتىنىڭ رەداكتورى كولباي توعىسوۆ، مۇمكىن ونى قىزمەتكە الار ەدى. زايساننان شىققان كولباي توعىسوۆ — ەرتە تۋعان كوبەگەندەردىڭ ءبىرى. تۇڭعىش قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءتولباسى دەسە دە بولادى. 1905 — 1907 جىلدارداعى ريەۆوليۋسيانىڭ ءبىر ساربازى، پاتشانىڭ تۇرمەسىن دە كوردى. سودان كەيىن مۇحامەدجان سەراليننىڭ «ايقاپ» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەدى. 1917 جىلى «ءۇش ءجۇز» اتتى ۇساق بۋرجۋازيالىق باعىتتاعى پارتيا قۇردى. تاشكەنتتە «الاش» گازەتىن شىعاردى. پاتشانى، بايلاردى، الپاۋىتتاردى سىناي وتىرىپ، «الاش» پارتياسىنىڭ «كوسەمدەرىمەن» دە ايقاستى. جالپى دەموكراتيالىق باعىتتا بولعانمەن، پانتيۋركيزمدى ۋاعىزدادى.
تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن جاس تۇرار، ارينە، كولباي توعىسوۆتىڭ ىقپالىندا ءبىراز بولعانى راس.
ءبىراق ءومىر ەكەۋىنىڭ جولىن ەكى ايىردى. كولباي توعىسوۆ تا قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن، بۇرىنعى رايىنان قايتىپ، بولشيەۆيكتەردى توڭىرەكتەپ، كەڭەس جولىن ۇستاندى دا، 1918 جىلى ومبىدا ادىلەت كوميسسارى بولىپ تۇرعان شاعىندا، اقگۆاردياشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپتى.
* * *
ۇلى تابالدىرىقتان ەندى اتتاپ شىعار كەزدە، نيزامەددين حودجايەۆ ءبىر تاپقىرلىق جاسادى. مۇمكىن، ول تەك حودجايەۆتىڭ عانا تاپقىرلىعى ەمەس، حودجايەۆتى تۋعان حالىقتىڭ قانعا سىڭگەن ءراسىمى شىعار.
— ۆلاديمير يليچ، ءبىزدىڭ تۇركىستانعا كەلىڭىز، ءجۇدا كۇرسان بولامىز، — دەپ حودجايەۆ قولىن تاعى دا كەۋدەسىنە باستى.
ءيليچتىڭ كۇلىمدەگەن كوزى جىلت ەتە قالىپ، بالاشا ءماز بولىپ، قارقىلداي كۇلدى.
— راقمەت، جولداس حودجايەۆ، راقمەت. — وسىنى ايتىپ، كەنەت تاعى دا كارتاعا كوز تىگىپ، وراسان باسىن ءسال قوزعاپ قويدى: — ءيا، تۇركىستان. كورۋدى ارماندايمىن. تۇركىستان تۋرالى كوپ وقىدىم. ءبىراق كوزبەن كورگەندەي قايدان بولسىن؟ مىنا قيىنشىلىق قۇرساۋىنان قۇتىلىپ، سوسياليزم نىعايىپ، ەلىمىز الدەنىپ العان سوڭ، نەسى بار، ارالاۋعا دا بولادى. تۇركىستان... ار جاعى قازاقستان... ءيا، ءبىز قىرعىز ولكەسى دەپ ءجۇرمىز. ايتپاقشى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز قالاي ويلايسىز، سىبىرلىك جولداستار بىزگە شاعىم ايتىپ، ماسەلە كوتەرىپ جاتىر: «ەرتىس بويى تۇگەل قازاقستاننان ءبولىنىپ، ءسىبىر ولكەسىنە قاراسىن»، — دەيدى. بۇل قالاي بولادى؟ وسى تاياۋدا ولاردان دەلەگاسيا دا كەلمەكشى، قازاقتاردان دا كەلەدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— ەرتىس بويى ەجەلگى قازاق جەرى، ۆلاديمير يليچ، — دەپ رىسقۇلوۆ كوپ ويلانباي جاۋاپ قاتتى. — پاتشا وتارشىلدىعى كەزىندە كوشپەندى ورىستاردى قونىستاندىرعان، ياعني ءسىبىر قازاقتارى، ايگىلى اتامان ەرماكتىڭ قانداستارى عوي. پاتشا زوردان قونىستاندىرعانىنا قاراپايىم ورىستار كىنالى ەمەس، ارينە.
— مىنە، مىنە، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ماسەلە وسىندا عوي. سىبىرلىك جولداستار ەرتىس بىزدىكى دەيدى، قازاقتار — بىزدىكى دەيدى. ال ەندى، قاڭتاروۆ دەيتىن ءبىر جولداس، تىپتەن سولاقاي سوعىپ، ەرتىس بويىنان كۇللى ورىستاردى كوشىرۋ كەرەك دەپ داۋلاسادى.
— دۇرىس ەمەس، — دەدى رىسقۇلوۆ سالماقتانا ءتۇسىپ. — ونداي سولاقايلىققا جول اشىلسا، ءبىز دە ايتا الامىز: بۇكىل تۇركىستاننان ورىس بىتكەندى الىپ كەتىڭدەر دەپ. ولاي بولمايدى عوي. ال ءبىراق ەرتىس ءوڭىرى قازاقتاردىكى، دەمەك قازاقستانعا قاراۋى كەرەك، تەك ورىستاردى كوشىرۋدىڭ كەرەگى جوق. شاتاقتىڭ كوكەسى سوندا بولادى. ارتى قيىن. ەگەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلتتار تەڭدىگى جونىندەگى دەكلاراسيا بۇزىلسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن، وكىنىشكە وراي، اسىرەسە بىزدە بۇزىلىپ كەلەدى. قازاقتار مەن ورىستار كورشى-قولاڭ، اۋىلداس وتىرىپ-اق جاپ-جاقسى ءومىر سۇرە الادى. جالعىز ەرتىس بويى ەمەس، بۇكىل بۇرىنعى وتارشىلدىقتا بولعان ولكەلەردەن جالپى ورىستى ەمەس، شوۆينيستەردى اكەتۋ كەرەك، جەر اۋدارىپ جىبەرۋ كەرەك. ال ىرىتكىسىز جەردە ورىس پەن قازاق اعايىندى ادامدارداي-اق ءتاتۋ-تاتتى تۇرا بەرەدى. ورىستىڭ ىشىندە وڭباعانى جۇزدەن بىرەۋ، بالكىم، مىڭنان بىرەۋ. مەنىڭ بالا كەزىمدە، اكەمنىڭ قارا يۆان دەيتىن دوسى بولدى، بىزدىڭشە، تامىر. اكەمنىڭ باسىنا اۋىر كۇندەر تۋىپ، قاماۋعا الىنار تۇستا، الىس-جاقىن اعايىننان قورعان تاپپاي، سول قارا يۆاندى بارىپ پانالاپ ەدى. جاندارمدار اۋلىمىزدىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرعاندا، سول قارا يۆاننىڭ جاقسىلىعىن كوپ كوردىك. وندايلار ورىستا از ەمەس. راس، كولونيزاتورلار قالدىعى ءالى دە بار. حالىقتاردى ارازداستىرىپ، اراسىنا وت سالاتىن سولار. قۇتىلساق، سولاردان قۇتىلايىق. ال ءبىراق ەندىگى جەردە قازاقستانعا ىشكى رەسەيدەن حالىقتى كوپتەپ اۋدارا بەرۋدىڭ دە ءجونى جوق.
— راقمەت، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، — دەپ يليچ رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنە اسا ءبىر زەيىنمەن زەردەلەي قاراپ، قولىن قىستى.
* * *
ارادا از عانا كۇن سالىپ، الگى سول ءسىبىر — قازاق داۋى لەنيننىڭ الدىندا شەشىلدى. قابىرعادا باياعى كارتا تۇرعان. التاي تاۋلارىنان باستاۋ الىپ، ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ-سوزىلىپ بارىپ، وب وزەنىنە قۇلاعان كۇرەتامىرداي يرەلەڭدەگەن تارام-تارام جۋان قارا سىزىق — ەرتىس دارياسى. قايران قارا ەرتىس.
ەرتىستىڭ ار جاعىندا كوردىم سەنى،
سىرعاڭدى قايىق قىلىپ وتكىز مەنى، —
دەگەن ءاندى قازاق قاي عاسىردا شىعاردى؟ اتامەكەن عوي ول! ەرتىس پەن ەدىلدىڭ اراسى ەمەس پە قارا بەسىك؟!
پاتشانىڭ ءجونى ءبىر باسقا. وزبىرلىقتى وعان پەشەنەسىنە جازعان. وتارلاۋ ساياساتى — ونىڭ باستى قارۋى.
ال كەڭەس داۋىرىندە ءسىبىر ريەۆكومى: «ەرتىس بىزدىكى! قازاقستانعا قاراماسىن، — دەپ وكتەم-وكتەم اكىرەڭدەگەنى قاي جوسىق؟»
لەنيننىڭ كابينەتىنە الدىمەن سول ءسىبىر ريەۆكومىنىڭ وكىلى — كەسپەلتەك كەلگەن ساقالدى كىسى كىردى. ونىڭ شىن فاميلياسى سوكولوۆ ەدى. ءبىراق لەنيننەن باستاپ، كوپ باسشى جولداستار «سيبيرياك» دەپ اتايتىن.
سالدەن سوڭ سۇڭعاق بويلى، كومىردەي قارا شاشى تولقىن اتقان، قارا مۇرتتى، سۇلۋ قازاق قاسقايا كىرىپ، سالەم بەردى. بۇل قازاقستاننىڭ جوعىن جوقتاۋشى قاڭتاروۆ دەگەن كىسى ەدى.
— ال، سيبيرياك جولداس، قازاق دەگەن جاقسى حالىقتى نەگە رەنجىتكىڭىز كەلەدى؟ — دەپ لەنين ءسىبىر ريەۆكومىنىڭ وكىلىن تۇتقيىلدان «تۇتقىنعا» الىپ، تىرپ ەتكىزبەي تاستادى.
سيبيرياك جەڭىسكە جەتەتىنىنە كۇمان كەلتىرمەي، ايتار ءسوزىن ابدەن ىقتياتتاپ، دايىندالىپ-اق تۇرعان. جاڭاعى تۇتقيىل سۇراقتان سوڭ-اق اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى ءتۇسىپ، ابدىراپ قالدى.
— رەنجىتكەن ەمەس... انشەيىن قازاقتار مەن ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا جانجال تۋىپ كەتپەسىن دەپ...
— سوندىقتان دا ولاردىڭ اراسىنا شوۆينيستىك ءورت سالۋ كەرەك پە؟ — دەپ لەنين مىسقىلداي كۇلدى. — ۇلتتار اراسىندا ارازدىق تۋدىرۋدىڭ ءدال ءوزى ەمەس پە ءسىزدىڭ تالابىڭىز؟
سيبيرياك قابا ساقالىن سيپالاي بەرەدى، قىرتىس-قىرتىس ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعا باستادى.
— ەجەلدەن كەلە جاتقان ەگەستى ءبىرجولا تىيساق پا دەپ...
— نەتكەن سۇمدىق! — دەپ لەنين لەزدە وڭ قولىمەن سانىن ءبىر سالدى. — اۋ، بۇل ناعىز ۇلى دەرجاۆالىق ءسىبىر ساياساتىنىڭ ءدال ءوزى ەمەس پە؟ كوكەتايىم-اۋ، ءسىز بۇل ماسەلەگە ءسىبىردىڭ تاكاپپار مۇناراسىنان، ءتىپتى ؟ۇلى يۆاننىڭ مۇناراسىنان كوز قيىعىڭىزدى كەرگي تاستاپ تۇرسىز عوي. مۇمكىن، ەندى سىزگە جەتپەي تۇرعانى گيمالاي بيىگى شىعار؟ تەك ايتەۋىر اعىلشىنداردىڭ دۇربىسىمەن قاراي كورمەڭىز!
سيبيرياكتىڭ سىلەيگەن جەرى وسى بولدى. تۇسىنگەن ادامعا لەنين: «سەن نەمەنە، ءۇندىستاندى ەكى ءجۇز جىل بويى ەزگىلەپ كەلە جاتقان اعىلشىن با ەدىڭ؟!» — دەپ تۇر عوي.
كابينەت تولى كوميسسيا مۇشەلەرى سىلتىدەي تىنىپ، دەمىن ىشتەرىنەن العانداي.
لەنين كەنەت قاڭتاروۆقا بۇرىلىپ:
— ال ءسىز نە ايتاسىز؟ — دەدى.
قاڭتاروۆ ورنىنان تۇرىپ:
— نە ايتايىن؟ ەرتىستى بوساتىپ، ەجەلگى قازاق جەرىن قازاقتاردىڭ وزىنە قايتارۋ كەرەك، — دەدى.
— سوندا ەرتىس بويىن قونىستانعان ورىستاردى قايتەمىز؟
— التايعا قاراي كوشىرۋ كەرەك، و جاقتا جەر كوپ، — دەپ قاڭتاروۆ ايىلىن جيار ەمەس. — تاريحي ادىلەتتىك سالتانات قۇرسىن!
لەنين ءسال جىميىپ، باسىن شايقادى:
— تاريحي ادىلەتتىك! جوق، جولداس قاڭتاروۆ، بۇل ناعىز ادىلەتسىزدىكتىڭ ءتۇرى.
قاڭتاروۆ «قالايشا؟» — دەگەندەي اڭتارىلىپ اۋزىن اشىپ قالدى. ول ءتىپتى كۇنى كەشە قىزىلكەڭىردەك بولىپ ايتىسقان قارسىلاسى سيبيرياكقا قاراپ، كومەك تىلەگەندەي بولدى.
«ەكەۋمىز دە وڭباي سوققى جەدىك، سونداعى شەشىم نە بولماق؟» — دەگەندەي ەدى ونىڭ كوزقاراسى. سيبيرياك تا كۇنى كەشەگى ايتىستا اقيكوز بولعان قاڭتاروۆقا ەندى بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانداي، جۇباتارعا ءسوز تابا الماي، ىشتەي جانى اشيتىن سياقتى.
سوندا لەنين كابينەتتى قىران كوزبەن لەزدە ءبىر شولىپ ءوتىپ، ەڭدىگى ايتىستىڭ رەتى جوق ەكەنىنە كوزى جەتىپ:
— قاڭتاروۆ جولداس، قازاقتاردىڭ ءبارى سىزشە ويلامايدى. تاريحقا، ونىڭ وتكەنىنە، ونىڭ بولاشاعىنا سىزدەن گورى تەرەڭ بويلاي قارايتىن ازاماتتار قازاقتاردا دا بار. — ول رىسقۇلوۆتى كوز الدىنا ەلەستەتتى. پوليتبيۋرونىڭ كەلەسى ماجىلىسىندە تۇركىستان ماسەلەسى قارالاتىنى ەسىنە ءتۇستى. ول ماسەلە ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدان الدەقايدا كۇردەلى. «سونشالىقتى اقىلدى ادام، — دەدى لەنين ىشىنەن، — ءبىراق و دا قاتەلەسەدى». قارسىلىق بار ما؟
سيبيرياك پەن قاڭتاروۆ تاعى دا بىر-بىرىنە قارادى. اۋەلگى ىزعار لەنيننىڭ قۇدىرەتتى جىلۋىنان ەرىپ سالا بەرگەندەي ەكەن. ەكەۋى دە جىميىپ بارىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قولىن الدى. ءتىپتى سيبيرياك قاڭتاروۆتى قاپسىرا قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاقتى.
— مىنە، حالىقتار دوستىعى دەگەنىمىز، — دەپ لەنين ءماجىلىستى جاپتى.
* * *
لەنيننىڭ كابينەتىنەن شىعا بەرە، رىسقۇلوۆ قابىلداۋ بولمەسىندە جيىلىپ قالعان كىسىلەردى كورىپ: «ءبىز، ءسىرا، ءيليچتىڭ ۋاقىتىن كوپ الىپ، مىنا كىسىلەردى كۇتتىرىپ قويىپپىز-اۋ»، — دەپ ءبىر ءسات ءوزىن كىنالى ادامداي سەزىندى.
اۋەلى بۇرىننان تانىس، قىزمەتتەس، ءارى ايتىسكەر ارىپتەستەرى ەلياۆا مەن رۋدزۋتاك ورىندارىنان تۇرەگەلىپ، رىسقۇلوۆ پەن حودجايەۆتىڭ قولىن الىپ امانداستى.
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءجۇزىڭىز ءتىپتى نۇرلانىپ كەتىپتى. ءسىرا، جولىڭىز بولعان-اۋ، — دەپ كۇلدى ەلياۆا.
— ونىڭىز راس، شالۆا زۋباروۆيچ، ايىمىز وڭىنان تۋدى دەسە دە بولادى. سىزدەر نەمەنە، مەنىڭ يليچ الدىنان سۇمىرەيىپ شىققانىمدى كۇتىپ پە ەدىڭىزدەر؟
— جوعا، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، قۇداي ساقتاسىن. ونداي ويدان اۋلاقپىز. ءيا، ايتپاقشى، تانىسىپ قويىڭىزدار: چيچەرين جولداس، كرەستينسكيي جولداس. تۇركىستان تۋرالى كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى.
رىسقۇلوۆ اۋەلى چيچەرينمەن، ونان سوڭ كرەستينسكييمەن قول الىستى.
سويتكەنشە بولماي، فوتييەۆا:
— جولداستار، سىزدەردى يليچ كۇتىپ وتىر، — دەدى.
ەلياۆا، چيچەرين، رۋدزۋتاك، كرەستينسكيي بىرىنەن سوڭ ءبىرى لەنيننىڭ كابينەتىڭە كىرىپ بارا جاتتى.
* * *
رىسقۇلوۆ پەن حودجايەۆ كرەمل سارايىنان شىققاندا مامىر ايىنىڭ كۇنى ماۋجىراپ-اق تۇر ەدى. الگىندە عانا كوكتەمنىڭ كاۋسار جاڭبىرى جاۋىپ وتكەن ەكەن، سيرەن گۇلدەرىنە تامشى ءىلىنىپ، اشىلعان كۇن ساۋلەسىمەن جاقۇتتاي جارقىراپ، مىڭ قۇبىلا ويناپ تۇر. اينالا — بيىك سوبورلار. جاۋىن شايىپ وتكەن كۇمبەزدەرى ەرەكشە جالت-جۇلت ەتىپ، كوزدىڭ جاۋىن العانداي. حودجايەۆ سوبورلارعا كەزەك-كەزەك قاراپ، تاڭدايىن قاعىپ:
— ءجۇدا، عاجايىپ ەكەن ءا، تۇرار، — دەدى.
رىسقۇلوۆ باسقا ءبىر ويدىڭ، لەنينمەن كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي كەلە جاتىپ، حودجايەۆتىڭ ءسوزى ساناسىنا كەشەۋىلدەپ جەتىپ:
— ا؟ — دەدى. — ا، سوبورلار ما؟ بۇل دا جاتقان تاريح قوي، نيزام اكا. ورىس ەلىنىڭ تۇتاس تاريحى وسى سوبورلارمەن بايلانىستى. پاتشالاردىڭ ءبارى وسى جەردە ءتاج كيگەن. سوڭعى پاتشا ەكىنشى نيكولاي دا وسىندا تاققا وتىرعان. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز سول ەكىنشى نيكولاي عوي. كوردىك قوي ونىڭ «قايىرىمىن».
— و كىسى پەتەربوردا تۇرمادى ما؟
— ءيا، مەكەنى سوندا بولدى، ءبىراق پاتشالىق تاققا وتىرۋ ءراسىمى تەك كرەملدە وتكىزىلگەن. استانا قايدا بولماسىن، ءبىراق ماسكەۋ — ماركازيات — كىندىك قالا. پەتەربۋرگكە استانانى كوشىرگەن ءبىرىنشى پەتر عوي. ەندى كەڭەس تۇسىندا ەجەلگى تاريحي ادىلەتتىك بويىنشا، لەنين استانانى قايتادان ماسكەۋگە كوشىردى.
— ءجۇدا، اقىلدى بولعان ەكەن دە، — دەپ قويدى حودجايەۆ.
اۆتوردان
بۋحگالتەردىڭ كيىز كىتابىنداي وسى ءبىر ءداۋ داپتەردىڭ ءبىرىنشى پاراعىن اشىپ قويىپ، ەكى كۇن وتىردىم. ەشتەڭە جازا المادىم. وي دەگەن ويقاستاپ، وقىرانىپ، ولاي دا وتەدى، بۇلاي دا وتەدى. ءبىراق قاعازعا تۇسىرەتىن قۇدىرەت كوپكە دەيىن كەلمەدى. ول رىسقۇلوۆتىڭ بەينەسى ەدى. قارسى الدىما سۋرەتىن قويىپ قويدىم. بۇل سۋرەت 1923 جىلى رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوۆناركومى بولىپ تۇرعان كەزدە تۇسىرىلگەن. ءتۇرى جاپ-جاس، بارماق مۇرتىنىڭ تابى عانا بىلىنەدى. كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنداعى كوزدەر قارتامىس. قارتامىس تا ەمەس، تۇڭعيىق وپپا سياقتى. جاپ-جاس بولىپ، كوپتى كورگەن كوسەم كوز. دوپ-دوڭگەلەك كوزىلدىرىكتىڭ التىن جيەگىنىڭ جوعارى دوعاسىن قاپ-قارا يمەك قاس كومكەرىپ تۇرادى. قاستىڭ ءۇستى دوڭبەك تە، ءسال جوعارىراق ءبىر ساي بار سياقتى دا قايتادان دوڭەستەنىپ الا جونەلەدى. ەكى شەكەسى بۇلتيمالى سەكىلدى. شەكەلىگى شىعىڭقى. قۇداي و باسىندا شاقتاپ بەرگەن باسقا سۇراپىل سۇڭعىلا مي سيماي كەتىپ، سودان باستىڭ فورماسى وزگەرىپ، ماڭدايى مەن شەكەلىگى بۇلتيىڭقىراپ كەتكەن ءتارىزدى. يمەك قويۋ قارا قاس پەن داۋىلدى كۇنى ۇدەرە كوشكەن قارا بۇلتتاي تولقىندانا دۇركىرەگەن قارا شاشتىڭ اراسى ويپاڭ بەل جازىق ماڭداي.
بۇل سۋرەتتە مەنى تاڭعالدىراتىن مۇشە — ەرىن. ەركەككە بىتەتىن ەرىن ەمەس، ۋىزىنا جارىعان بالپاناقتاي بالانىڭ ەرنى وسىنداي توپ-تومپاق، ۇلبىرەك بولسا — بولار. ەرىننىڭ ەكى ۇشىندا ءسال-پال بىلىنەر ءبىر ءيىرىم بار. و دا نارەستەنىڭ نىشانىنداي. يەگى سۇيرىك تە ەمەس، جالپاقتا ەمەس، وتە ءبىر ۇيلەسىمدى، سۇيكىمدى. مەن سۋرەتتىڭ دوڭەستەۋ مۇرىننان جوعارى جاعىن قولىممەن باسىپ تۇرىپ، اۋىز بەن يەك جاعىن بولەك قارايمىن. ءبىر بەتتە ەكى دۇنيە، ەكى الەم جاتقانداي. ءبىرى كوپ جاساعان، مىڭ جاساعان ەجەلگى ەۆرەيلەردىڭ قارتامىسى مافۋسايلداي دا، ءبىرى سۇتكە تويىپ الىپ، بەسىگىندە راقاتتانىپ جاتقان ءسابيدىڭ جايدارمان جاراتىلىسىنداي.
اقپاننىڭ بۇگىن ون التىسى. تاڭەرتەڭ تەرەزەدەن ۇڭىلە قاراعاندا قۇز قياسى، قياداعى قىراندار ۇياسىنا دەيىن كورىنىپ، ءتونىپ تۇرعان تاۋدى ءقازىر كوكالا ءتۇتىن بە، تۇمان با — سۇرقاي ءبىر سۇمىراي كولبەپ الدى دا، تاۋدىڭ تەك سۇلدەسى عانا قالدى. كۇن شاقىرايىپ، شەكە قىزدىرىپ، جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ توبەسىنەن تامشى ءۇزىلىپ تۇسەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ سۋرەتىن ىسىرىپ قويىپ، كوك ءتۇتىن — شىمىلدىق تۇتقان تاۋعا تەسىلە قاراپ كوپ وتىرامىن. الگىندە عانا شىرشاسىنىڭ ءاربىر قىلتاناعىنا دەيىن اپ-انىق كورىنىپ تۇرعان تاۋ مۇنار-مۇنار-مۇنارلاردان ەلەگىزىپ قانا بەلگى بەرەدى.
— ءيا، — دەدىم مەن ءبىر كۇرسىنىپ، — تاۋدى كۇن شىعار-شىقپاس تاڭ الەتىندە كورۋ كەرەك. مەن كەشىكتىم. كەش تۇردىم با، كەش تۋدىم با، مەنىڭ ىزدەگەنىم ەندى مۇنار-مۇنار-مۇناردىڭ ار جاعىندا. امال نە، ءۇڭىل سول مۇنارعا!
بۋددا ءدىنىنىڭ دزەن دەيتىن تارماعىن ءپىر تۇتاتىن جاپونشا تاۋدىڭ وزىنە ەمەس، ءارۋاعىنا، سۇلدەسىنە قاراي-قاراي كوز بۇلدىرادى. دزەنتە سەنگەن بايعۇس جاپون قاراڭعى ۇيدە قابىرعاعا قاراپ، تەسىلىپ، قاشان ءبىر ەلەس جارق ەتكەنشە كۇندەر بويى، تۇندەر بويى تىزەرلەپ وتىرار ەدى. مەنىڭ كوز الدىمدا ەشقانداي جارقىل جوق. كورىنەن ورە تۇرەگەلگەن ارۋاقتارداي اربيعان تەرەكتەر عانا، ار جاعى كوك ءتۇتىن، قاراۋىتقان تاۋ بوكتەرى. قارلىعا قارقىلداعان قارعالار. قۇيرىعى كىر كيمەشەكتىڭ ەتەگىندەي جەلبىرەپ ۇشقان سىپسىڭ ساۋىسقان. باسقا قۇس قالماعان. ءبىر كەزدە وسى ارادا قىرعاۋىل پار-پار ۇشىپ، جىرتىلىپ-ايرىلادى ەكەن. قىرعاۋىل ءقازىر تۇسكە كىرەدى. ارىدە-ارىدە، تامتۇم كەكىلىك بار دەسەدى. ونى ءبىز كورە المايمىز. «ۇلى تاۋعا شىققان بار ما، ۇلار ەتىن جەگەن بار ما؟» دەۋشى ەدى باياعىدا. ۇلار شىركىن باياعىدا سونداي سيرەك بولسا، ەندى نە قالدى دەيسىڭ؟
مۇنارلى تاۋعا تەسىلە قاراپ وتىرا بەرسەڭ، باسىڭا وسىنداي-وسىنداي، نەشە الۋان بىردەڭەلەر لىقسىپ كەلە بەرەدى، كەلە بەرەدى. ال ىزدەگەنىڭ، زارىعىپ ىزدەگەنىڭ جوق. كەلمەيدى...
«شىن جىلاسا سوقىر كوزدەن جاس شىعادى» دەگەن راس پا، كىم بىلەدى... ايتەۋىر، ءبىر ءسات رىسقۇلوۆ مۇنارتاۋدىڭ تاساسىنان شىعا كەلىپ، تەرەزەدەن بەرى ءتونىپ قاراعانى راس. الدەقايدا، تومەنگى قاباتتان مۋزىكا ىڭىرسىدى. جۇلدىزداردىڭ سىبىرلاسقانى سياقتى ءبىر عاجاپ ءۇن. ول پەرىشتەلەر ءتىلى شىعار، مەن قايدان بىلەيىن. ادامدار ءتىلىن ارەڭ ءتۇسىنىپ جۇرگەن پەندە، پەرىشتەلەر ءسوزىن ۇعار ما؟ رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ سۋرەتىنە ۇقسايدى. ءبىراق ءوڭى سۇزەكتەن تۇرعانداي بوپ-بوز. مۋزىكا ىڭىرسيدى. تومەنگى قاباتتا سكريپكا تارتاتىن ادام جوق. راديو جانە جوق. جازۋشىلار الاڭ بولماسىن دەپ مۇنداعى نومىرلەرگە راديو تارتپاعان. سوندا بۇل نە؟ مۇمكىن، سكريپكا سازىندا سويلەپ تۇرعان رىسقۇلوۆ شىعار؟ ول مۋزىكانت بولعان عوي. ونىسىن تاريحشىلار جازبايدى. تەك كوزىن كورگەن، سەگىز جىل بىرگە تۇرعان جان جارى ءازيزا كەمپىر عانا ايتادى: «ءبىزدىڭ تۇرار پيانينودا، ماندولينادا، سكريپكادا تاماشا وينايتىن»، — دەپ. ءازيزانىڭ ايتۋىنشا، رىسقۇلوۆ «امۋر تولقىندارى»، وگينسكييدىڭ «پولونەزى»، ورىستىڭ «برودياگا» سياقتى سازدارىن ىلعي ىڭىرسىتا تارتادى ەكەن. «برودياگا» — مەنىڭ اكەم عوي»، — دەيدى ەكەن. «برودياگا بايكال پەرەەحال» دەگەن مەنىڭ اكەم ەمەگەندە، كىم؟» — دەيدى ەكەن.
تەرەزەدەن رىسقۇلوۆ ءتونىپ تۇر. مەنىڭ ءالى ءبىر تاڭبا تۇسپەگەن داپتەرىمە سۇستانا قارايدى. ءۇن جوق. اۋزىن اشپايدى. ءمىز باقپايدى. ەرتەدە، يتاليا ەلىندە شىعار، ءبىر دانىشپان ءمۇسىنشى جاس قۇدايدىڭ ءمۇسىنىن اق ءمارماردان قاشاپ بولىپ، الگىنىڭ اسىل ءناسىلدى ءتىرى ادامنان اۋماي قالعانىنا ءوزى دە عاجاپتانىپ:
— اۋ، سويلەسەڭشى ەندى! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەرگەن ەكەن.
ءمارمار ادام، ارينە، سويلەمەيدى. رىسقۇلوۆ ءالى ءمارماردان مۇسىندەلگەن جوق. ءمارمار تۇرماق، گيپس تە بۇيىرعان جوق. تەرەزەدەن ءتونىپ تۇرعان تەك ەلەس شىعار. سوندا دا:
— بىردەڭە دەسەڭشى، — دەپ ءۇنىم ارەڭ شىقتى.
مۋزىكا ىڭىرسيدى. رىسقۇلوۆ اۋىز اشپايدى. ءبىراق مەن جۇلدىزدار سىبىرىنان ءبىر ءۇن ەستيمىن.
اۋەلى رىسقۇلوۆ ماعان مىسقىلداي قاراپ:
— بايعۇس بالا، قولىڭ كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاپ نەڭ بار ەدى، — دەگەندەي كورىندى. ءبىراق رىسقۇلوۆ مىسقىلداماۋشى ەدى-اۋ دەيمىن. نە ايتسا دا ءاجۋاسىز، مىسقىلسىز، ادامدى قورلاماي، تۋراسىن ءبىر-اق ايتۋشى ەدى-اۋ دەيمىن.
مۋزىكا ىڭىرسيدى. سونىڭ ءوزى بىرتە-بىرتە سوزگە اينالىپ بارا جاتقانداي ەكەن. رىسقۇلوۆقا قاراپ ەدىم، ءمىز باقپادى. ءبىراق ءسوز انىق ەستىلە باستادى.
— بايعۇس بالا... بالا دەيمىن-اۋ، سەن قايداعى بالا؟ مەن عوي قىرىق ءۇش جاسىمدا قيىلدىم. ءبىر تاريحشىلار مەنى وتىز سەگىزىنشى جىلى، قىرىق ءۇش جاسىندا قيىلدى دەپ ءجۇر، ال كەيبىرى: جوق، رىسقۇلوۆ قىرىق ءۇشىنشى جىلى قىرىق سەگىز جاسىندا ءولدى دەگەندى شىعارىپ ءجۇر. ءسويتىپ، مەنىڭ جاسىمدى بەس جىلعا ۇزارتىپتى. مەيلى، سونىڭ وزىندە دە سەن، جازۋشى جولداس، مەنەن ءقازىر بەس جاس ۇلكەنسىڭ. سوندا قايدان بالا بولاسىڭ؟ سەن تۋعان وتىز ەكىنشى جىلى مەن كرەملدە وتىرۋشى ەدىم. سول جولى ستالينگە ارنايى بارىپ، ەكى رەت ەلۋ بەتتەن مالىمەت جازىپ تاپسىرىپ ەدىم... ءجا، اڭگىمە وندا ەمەس. اڭگىمە — سەنىڭ مەن تۋرالى جەرىنە جەتكىزە جازۋ قاي-دا-ا-ا-ا؟ ال مۇحتار جازار ەدى. مۇحتار ەكەۋمىز دوس بولاتىنبىز. ول مەنەن ءبىر جاس كىشى ەدى، مەنى تاريحشىلار 1894 جىلى تۋعان دەپ جاڭىلىس جازادى. مەنىڭ شىن تۋعان جىلىم — 1896 جىل. اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقان ۋاقىتتا قازاق ءبىر جاسقا ەسەپتەيدى دە، مەنى 1894 جىلى 26-جەلتوقساندا تۋعان دەپ جازدىرعان. ءيا، سول مۇحتار جازار ەدى. ول جازعان «قاراش-قاراش» ۇلكەن ەپوپەيانىڭ كىرىسپەسى عانا ەدى عوي. مەن تاشكەنتتە سوۆناركوم كەزىندە، ول ساگۋ-دە اسپيرانت ەدى. ۇيگە ءجيى كەلەتىن. كۇنىنە تۇندە بىرەر ساعات ۋاقىت تاۋىپ مەن باستان كەشكەن حيكايانى ايتامىن، ول ءبىر قالىڭ قارا داپتەرگە جازىپ وتىراتىن.
* * *
مەن ءتورتىنشى بەتتى جازىپ بولىپ، باسىمدى كوتەرىپ السام، تاۋ مۇناردان ايىعا باستاپتى. باتىپ بارا جاتقان اقپان كۇنىنىڭ قىزىلى شىڭدار باسىن شالىپتى. الدەقايدان موڭعول ءان سالىپ تۇر. داۋسى ءۇش تارماق بولىپ شىعادى ەكەن. ەندى ءبىر كەزدە شاڭقوبىز زارلاپ قويا بەردى.
مەن رىسقۇلوۆتىڭ ەلەسىنەن ايرىلىپ قالدىم.
* * *
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ تاۋ تاعى دا اسقاقتاپ، ايبىندانا كورىندى. تاۋدىڭ بەلۋارىنا دەيىن شاحماتتىڭ تاقتاسىنداي شاتىراشتاپ، الما اعاشتار وتىرعىزىپ تاستاپتى. ءاربىر شىبىعى ايقىن بايقالادى. ودان ءارى دە جىبىرلاعان ۇيشىكتەر اعاراڭدايدى. داچالار. تاۋدىڭ توبەسىنە دەيىن ورمەلەپ بارادى.
كۇن تاۋ شوقىلارىنان سىرىق بويى كوتەرىلە-اق، الگى الما باۋلارىن، داچالاردى كوك ءتۇتىن كولبەي باستادى. ءبىرازدان كەيىن تاكاپپار تاۋدىڭ ءوزىن، كوك شىلتەرى شىمىلدىق تۇتىپ قالدى.
نە جازارىڭدى، نەدەن باستارىڭدى بىلمەي، داعدارىپ، كوك ءتۇتىندى الەمگە ءارى-سارى كوز سالىپ، كوپ وتىراسىڭ. جازۋشىنىڭ جۇمىسى — جالعىزدىڭ ءىسى. بۇل ىسكە باسقا بىرەۋ قول ۇشىن بەرە المايدى. اسار شاقىرىپ، ۇيىمداسىپ بىتىرە سالاتىن شارۋا ەمەس. جالعىزدىڭ ىسىنە جاراتىلىس جار بولسىن. قۇداي دەپ ايتۋعا قورقامىز. قۇداي دەسەڭ — دىنشىلدىك. جاراتىلىس دەسەڭ — جات كورمەيدى. تۇپتەپ كەلگەندە ەكەۋى ءبىر ۇعىم. اڭگىمە تەرميندە. كەيدە تەرميننىڭ وزىنەن تەپەرىش كورىپ، تاياق جەۋگە بولادى. رىسقۇلوۆ سونداي حال كەشكەن. «تۇركىستان كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى» دەۋدىڭ ورنىنا «تۇرىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى» دەگەندى ۇسىندى. سوندا «تۇركىستان» مەن «تۇرىك» اراسىندا اسۋ بەرمەس اسقار تاۋ جاتقان جوق. تۇركىستان — تۇرىكتەر ەلى دەگەن ۇعىم. الايدا «تۇركىستان» قۇلاققا مايداي جاعىمدى، «تۇرىك» دەگەن تۇرپىدەي تيەدى. «تۇرىك» — ۇلتتىق ۇعىم بولا تۇرا، ۇلتشىلدىقتى ەلەستەتەدى. «تۇركىستان» — گەوگرافيالىق اتاۋ رەتىندە ەشكىمنىڭ قىتىعىنا تيمەيدى. ايتپەسە ءتۇبىرى ءبىر.
وسىنداي ءبىر قوتىراش ويدىڭ وپپاسىنا ءتۇسىپ، مالتىعىپ وتىرعاندا، بولمەنىڭ تۇتاس ءبىر قابىرعاسىن الىپ جاتقان تەرەزەدەن تونە قاراپ، رىسقۇلوۆ تاعى ورالدى. سۇزەكتەن تۇرعانداي بوپ-بوز. رىسقۇلوۆ تىرشىلىگىندە ەكى-اق رەت اۋىرعان ادام. بالا كەزىندە سۇزەكپەن اۋىرعان، كەيىن ەر جەتكەندە 1922 جىلى ماسكەۋدەن ورىنبورعا كەلە جاتىپ، ەدىل بويىنداعى ەلدى ارالاعاندا، اش-ارىقتاردان تاعى دا سۇزەك جۇقتىرىپ الدى. ادام بۇل دەرتپەن ەكىنشى رەت اۋىرمايدى دەگەن زاڭ رىسقۇلوۆقا كەلگەندە بۇزىلىپ كەتتى دە، ەكىنشى رەت سۇزەكپەن جىعىلدى... ول ۇزاق اڭگىمە.
تەرەزەدەن تونگەن رىسقۇلوۆقا مەن دە تەسىلە قاراسام، ونىڭ دەرتى سۇزەك ەمەس، اشتىق سياقتى. اشتىقتان ابدەن السىرەگەن ادامنىڭ سىقپىتى. يىرىمدەنىپ تۇراتىن ادەمى ەكى ۇرتى سۋالعان. بۇلدىرگەندەي ۋىلجىعان قىز ەرىن كوگەرىستەنىپ كەتكەن. كوزىندە — قاسىرەت. تۇبىندە ءبىر قاسىق سۋ جىلتىراعان شىڭىراۋ قۇدىق سياقتى. «ءومىرىنىڭ كوبى اشتىق پەن ارپالىستا ءوتىپ ەدى، ءوز قۋ تاماعى ەمەس، ميلليونداعان حالىقتىڭ، اسىرەسە قازان ۇرماي، قار جاۋماي، اشتىققا قايتا-قايتا ۇرىنعان قالىڭ قازاقتىڭ قامى رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر باسىنا ۇيىپ-توگىلگەندەي ەكەن. حالقى توق. توقتىقتان اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ، توق بالالار نان لاقتىرىپ ويناپ جۇرگەندە، جالعىز رىسقۇلوۆ اشتىقتان بۇرالىپ تۇر.
ييسۋس حريستوستىڭ سۋرەتى ەسكە تۇسەدى. رىسقۇلوۆ ييسۋس حريستوستىڭ سۋرەتىن 1906 جىلى تۇرمە باستىق پريحودكومەن بىرگە كافەدرال سوبورعا كىرگەندە كورگەن. حريستوستىڭ قالىڭ قاسىرەتتى كوزىنە قاراپ تاڭعالعان. نەتكەن شەكسىز ازاپ؟! نە ءۇشىن؟
حريستوس كىم، رىسقۇلوۆ كىم؟ ەكەۋىنەن نەندەي ۇقساستىق ىزدەمەكشىسىڭ؟ ساندىراق! سارعايىپ ۇزاق وتىرعاندا ويىڭا نەلەر كەلمەيدى. ساندالما!
ەسكەندىر
مىڭ توعىز ءجۇز جيىرماسىنشى جىلدىڭ كوكتەمى قاراقويىن حالقىنا ريسالات نۇرىن سەۋىپ، جاقسىلىق جارشىسى بولا كەلگەندەي. وسىدان ءدال ءبىر جىل بۇرىن قاتارىنان ەكى جاز، ەكى قىس اشارشىلىق بولماعانداي، ادامدار ءشوپ تامىرىن قازىپ، قوڭىز تەرىپ جەپ كەتپەگەندەي، وتكەن ءبىر سۇراپىل سۇمدىقتى لەزدە ۇمىتتىرىپ، مامىراجاي مامىر ايى تامىلجىپ تۇرعان كەز ەدى. ءداۋ-بابا تاۋدىڭ ساي-سالاسى، شاتقال-جىقپىلدارىندا بالاۋسا كوك بالاقتاپ، اراسىندا جايىلىپ جۇرگەن مال كورىنبەي ەسىرىپ كەتتى.
جاپىرەيگەن جامان قوتىراش ءۇيدىڭ قوراسىنان بەس-التى تۇياق قوي-ەشكىسىن ورىسكە ايداپ شىققان احات تاڭەرتەڭ شەڭگەل شارباقتىڭ ءتۇبى بالاقتاپ، كۇلگىن-جاسىل جاپىراق جايىپ تۇرعانىن بايقادى. دالادان قىرقىپ اكەلىپ شارباققا تىككەن قۋ شەڭگەل قايدان كوكتەي قويسىن، تۇبىنەن وسكەن باسقا ءشوپ شىعار دەپ، تۇرتىنەكتەپ، قولىمەن جۇلىپ كورىپ ەدى، بوتەن ءشوپ ەمەس، سول قۋ شەڭگەلدىڭ ءوزى ەكەن.
— ءيا، كوك ءتاڭىرى، — دەدى احات القاراكوك ءزۋبارجات اسپانعا الاقانىن جايىپ. — وسى مەيىرىمىڭنەن ايىرما! قۋ اعاشقا دەيىن كوگەرگەن ەكەن، ول سەنىڭ راحىمىڭ، ءتاڭىرى. پەندەلەرىڭ پەندەشىلىكپەن بۇل قۇدىرەتىڭدى ۇمىتىپ كەتسە، كەشىرە گور!
اقباس شىڭ باياعىداي ەمەس، بۇلدىراپ كورىنەدى. «بۇعان دا شۇكىر، — دەدى احات وزىنە-وزى كۇبىرلەپ. — ءتاۋبا، ءتاۋبا. مەنىڭ جاسىما جەتكەن دە بار. جەتپەگەن كەپ. تۋماق بار، ولمەك بار. ايتەۋىر جارىق دۇنيەگە كەلگەن سوڭ — جان ءتاتتى. جارىق ساۋلە كورىپ جۇرە بەرگىڭ كەلەدى. قۇدايتاعالا قور قىلماي السا بولعانى. ءيا، جاڭا شىققان جاقسى كۇن! ابىروي بەر، اماندىق بەر، ەل-جۇرتتى امان قىل. ۇلى جىلان جىلىنداعىداي اشارشىلىعىنان ساقتا. ءتاڭىرى! ەندى مەنى الساڭ دا ارمان جوق. تاندىرى كەۋىپ، قۇرساعى قۋراپ قالعان قارا جەردىڭ قايتادان كوكتەگەنىن كوردىم. الىمبەك بابامىزدان بەرى جاساپ كەلە جاتقان مىنا بايتەرەكتىڭ جاپىراعى جامىراعانىن ەستىدىم. جاپىراعى قانشا بولسا، ۇيا سالعان قۇس تا سونشا. شۋىلداۋىن، ماسايراپ سايراۋىن قاراشى.
احات قۇس بازارىنا اينالعان بايتەرەككە قاراي اياڭدادى.
قاراكوك قابىلانداي كەرىلىپ جاتقان ءداۋ-بابانىڭ جوتاسىنان اسا اقباس شىڭدار جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان كۇن ساۋلەسىنەن التىن جالاتقانداي جارق-جۇرق ەتتى. احات التىن ءتاجدى تاۋعا كوزىن كولەگەيلەپ، كوپ قارادى.
وسى كەزدە سونادايدان قوربيا قوزعالىپ كەلە جاتقان ادامدى بايقاپ، كوزى انىق كورمەسە دە، ءجۇرىس-تۇرىسىنان ءداۋ ومار ەكەنىن تانىدى. ءداۋ ومار ادەيى دىبىس بەرىپ، انادايدان تاماعىن قىرناپ، قاقىرىنىپ الدى.
— اسسالاۋما-الەيكۇم، احا!
— الەيكۇم-اسسالەم، ومارمىسىڭ؟ مال-جان، بالا-شاعا امان با؟
— شۇكىر، احا. كەشە قىزىل تارىنى سەۋىپ بولدىق. قاراقويىن جارىقتىقتىڭ قارا اڭىزىنا سالدىق قوي. توپىراعى ءالى باياعىداي، تۇگىن تارتساڭ مايى شىعادى.
قارا اڭىزدى قودىرەن باسىپ كەتكەن ەكەن. بيىل تارىنى جاڭالاپ سەپپەسە دە، سول قودىرەننىڭ ءوزى-اق ءبىتىپ قالاتىنداي-اۋ، ءسىرا.
— ءتاۋبا-تاۋبا دە، ومار، — دەپ احات مىنا قودارلاۋ ءىنىسىنىڭ اڭقىلداقتىعىن اسپان الەمى ەستىپ قويماسىن، قىرسىق شالماسىن دەگەندەي ىڭىرسيدى.
— قۇدا قالاسا، استىقتىڭ استىندا قالامىز. ساۋىردە سەپكەن ءباھارى ءقازىردىڭ وزىندە تىزەدەن كەلەدى، تەك مال تۇسىرمەي، امان وسىرسەك ەكەن. ەلدىڭ ىنتاسى جامان ەمەس، احا. بۇل مويىنسەرىك دەگەن جارىقتىق بەرەكە ەكەن عوي.
— البەتتە، ومار شىراعىم، — دەپ احات شيراي ءتۇستى. — بىرلىك باردا تىرلىك بار. بۇل اينالايىن كەڭەس وكىمەتىن بىلمەي كەلىپپىز عوي، بىرىكتىردى عوي باسىمىزدى. تۇراردىڭ ايتقانى كەلدى ەمەس پە؟ بىلتىر وسى ۋاقىتتا، الگى لەنيننىڭ قوبىزيەۆ دەيتىن دوسىمەن بىرگە كەلگەندە ايتتى عوي تۇرار: «ءار ۇيدە جەكە-جەكە تىربانعاندى قويىڭىزدار. ۇيىمداسىپ، ۇجىمداسىپ تىرلىك ىستەڭدەر. ءبىر اۋىلدا بەس-التى وگىز بولسا، ءارقايسىڭ ءار جاققا تارتپاي، بىرلەسىپ جەر جىرتىپ، بىرلەسىپ ەگىن ورىپ، استىقتى كەيىن ءبالىپ الىڭدار دەپ. سول بىلتىر ەمەس پە، ءارقايسىمىزدىڭ الدىمىزعا بەس-التى تۇياقتان مال ۇلەستىرىپ بەرگەنى. انە، ەندى سونىڭ رەتىن كورىپ، جەمىسىن جەپ وتىرمىز.
— ءيا، ونىڭ راس، — دەپ كۇرسىندى ءداۋ ومار. بۇدان ءبىر جىل بۇرىن، ءدال وسى ۋاقىتتا ول تاشكەنتتىڭ تۇرمەسىندە وتىرعان. شەرمەندە بولىپ، باسماشىلارعا قوسىلىپ، شاتاسىپ، شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ، شىم-شىتىرىق شىرعالاڭعا تۇسكەن. سودان جاڭا احات ايتقان قوبىزيەۆ (كوبوزيەۆ) دەيتىن ورىس پەن تۇرار تۇرمەدەن شىعارىپ الىپ، ءىسىن انىقتاپ، اقتاپ شىققان. ۋسپەنسكيي دەيتىن بىرەۋ تۇرمەدە ناگاننىڭ دۇمىمەن قاراقۇسىنان ۇرىپ، كوزدەن ايرىلىپ ەدى. تاشكەنتتىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەن دارىگەرلەرى قاراپ، التى ايدان كەيىن جانارى قايتا جانعان. سودان بەرى كوزىلدىرىك كيەتىن بولدى. بۇرىن تۇرار دەسە تىجىرىنىپ تۇراتىن ودىراڭباي ءداۋ ومار، ەندى تۇرارعا ولەردەي ءتانتى. ەلگە كەلىپ، ۇيىرىنە قوسىلىپ، وسىنداعى مويىنسەرىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، قاراقويىن حالقىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن دە وسى ومار.
— داۋىلباي اۋزىمەن قۇس تىستەپ تۇرعان كەزدە، اتا-بابا مەكەنى قاراقويىننان ايرىلىپ، قوس قولىمىزدى توبەمىزگە قويىپ، بەت اۋعان جاققا تەنتىرەپ كەتىپ ەدىك، ەندى مىنە، سول جۇماق — قارا بەسىككە قولىمىز قايتا جەتتى، — دەدى ءداۋ ومار اتالى ءسوز ايتىپ. — جەتكىزگەن اۋەلى كەڭەس وكىمەتى، سودان سوڭ تۇرارجان. ەندى التاۋ الا، ىرىڭ-جىرىڭ بولماي، ۇيىمداسىپ، وسى مويىنسەرىكتىڭ ۇدەسىنە جەتسەك، ءسىرا، قور بولمايمىز، احا.
— البەتتە، — دەپ قوستادى احات مىنا ءىنىسىنىڭ سالاۋاتتى سوزىنە ءارى تاڭدانىپ، ءارى ريزا بولىپ.
— ەندەشە وسى اۋىلدىڭ سەنەن ۇلكەن ءتىرى ارۋاعى جوق. باسقامىز تۇگەل ءبىر جەڭنەن قول شىعارعاندا، جالعىز ءبولىنىپ، بوتەگەسى جارىلىپ وتىرعان اناۋ ورازباق. ءوزىڭ ايتقان كوبىزوۆ پەن تۇراردىڭ ارقاسىندا ايىقپاس كەسەلدەن ايىعىپ كەلدى. باسقا بىرەۋلەر بولسا، ونىڭ بولىس بولعان كەزىندەگى سۇمدىعى ءۇشىن سوتتاپ، يتجەككەنگە جىبەرەر ەدى، ا ولاي ەمەس، قايتا كەڭەس وكىمەتى ونى ايۋان بولىپ كەتكەن جەرىنەن ادام قاتارىنا قوستى. ءبىراق ەلگە ورالعالى ءبىر اي شاماسى بولدى، باياعى بولىس بولعانعا دەيىنگى كۋ ادەتىنە باسىپ، ۇيىنەن شىقپاي جاتىپ الدى. بىزگە وكپەلەگەنى عوي. كىمگە كىم وكپەلەۋى كەرەك سوندا؟ وسىنىڭ كەسىرىنەن ەمەس پە، مەن بىلتىر اتاڭا نالەت ەرگەشكە بارىپ قوسىلام دەپ شاتاسقانىم.
ە، ونىڭ ءبارىن ايتا بەرسەڭ قويقاپتاعىڭ قوزادى... قايتەمىز ونى، — دەپ ءداۋ ومار الدەنەدەن جيىركەنگەندەي جەرگە ءبىر تۇكىردى. — وتكەن-كەتكەندى ۇمىتايىق. كەزىندە نە بولمادى؟ وتتى-كەتتى، ەندى بەتى اۋلاق بولسىن. مەنىڭ ايتپاعىم، احا، سول ورازباقتىڭ بەتىن بەرى قاراتايىق. مويىنسەرىككە كىرسە، تەپسە تەمىر ۇزەتىن زىڭگىتتەي جىگىت. كەرەك دەسە مويىنسەرىكتىڭ باستىعى، مەنىڭ بالام جورابايدىڭ ورنىن سوعان-اق بەرەيىك. قالاي قارايسىڭ، ءبىر اقىل تاپ؟
— ءجون ءسوز ايتتىڭ، ومار، — دەدى احات قىزىل جيەك كوزىن ورامالمەن مۇقيات ءسۇرتىپ بولىپ. — ورازباقتىڭ نەگىزى تازا، ونى بۇلدىرگەن ءازازىل عوي، تۇلەن ءتۇرتتى عوي بىلتىر. الگى قىرباس پا ەدى، جىرباس پا ەدى، سولار ءبۇلدىردى عوي مومىن بايعۇستى. ءارى دەسە، اۋرۋدان قيالي بولدى. ەندى ءدىن امان. قوسىلسىن قاتارعا. كەشكە ءبىزدىڭ جامان ۇيگە جينالايىق. سوندا ءبىر ءباتۋاعا كەلەرمىز، — دەپ احات ورنىنان تۇرعىز دەگەندەي ءداۋ ومارعا ارىق قولىن سوزدى.
ەكەۋى ەندى ءۇن-تۇنسىز شۋىلداعان بايتەرەككە قارادى.
— نە كورمەگەن اۋليە اعاش، — دەدى احات كوزى جاساۋراپ. — الىبەكتىڭ كوزىن كورگەن... سودان بەرى داۋىلدى دا، سۇراپىل سۇمدىقتى دا، جادىراعان جازدى، قاھارلى قىستى دا كوردى. قاسقايىپ، قاجىماي تۇرا بەرەدى. مايىسپاۋدى، جاسىماۋدى وسى اۋليە اعاشتان ۇيرەنسەك كەرەك-تى...
* * *
بىلتىر ءدال وسى ۋاقىتتا كوبوزيەۆ پەن رىسقۇلوۆ فەرعانا ساپارىنان جولاي تۇلكىباسقا توقتاعاندا، ورازباق بولىستىڭ نەبىر سويقانىن ەستىپ، تاباندا ورنىنان العان. «تۇقىمى تۇزداي قۇرىدى»، «قۇرتقان ءوز تۋىسى تۇرار»، — دەستى جۇرت. ءبىراق كوبوزيەۆ اقىلدى كىسى عوي، ورازباقتىڭ كەسەلىن كوزبەن كورىپ، ونى جازالاۋدىڭ ورنىنا، ماسكەۋگە ەمدەتۋگە جىبەردى. ارادا جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ورازباق سول كەتكەننەن زىم-زيا كەتتى. سوندا تۇلكىباستىڭ جۇرتى: «ە، باسە، سورلىنى سىبىرگە ايداپ جىبەرگەن عوي»، — دەستى. سودان ءبىر كۇنى، وسى كوكتەمدە، ءىڭىر قاراڭعىسىندا ۇلتۋعان كەمپىردىڭ اڭىراعان داۋسىن ەستىپ، كورشىلەرى:
— «و، سورلى، بالاسىنان جامان حابار كەلگەن ەكەن عوي»، — دەپ ۇيلەرىنەن ۇرپيىسە شىعىپ، ۇلتۋعاننىڭ جامان قۇجىراسىنا قاراي بەتتەسىن. نە داۋىس شىعارىپ، «باۋىرىمايلاپ» جىلاپ بارۋدى بىلمەي، نە ءۇن-تۇنسىز كىرۋدىڭ امالىن تاپپاي، تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ امالى تاۋسىلعان ءبىر زامان بولدى.
اقىرى احات جەكە كىرىپ، ءمان-جايدى بىلۋگە كەتتى. باسقالارى اڭتارىلىپ كۇتىپ قالعان.
احات كىرىپ كەلسە، ۇلتۋعان تىرەۋدىڭ تۇبىندە زىڭگىتتەي بىرەۋدى موينىنان قۇشاقتاپ، ايرىلماي، تەڭسەلە ءتۇسىپ، اڭىراپ تۇر:
— جالعاندا كورگەن جالعىزىم-اۋ! سەنى دە كورەتىن كۇن بار ەكەن-اۋ! ەندى قۇداي قۋ جانىمدى ءقازىر السا دا ارمانىم جوق...
احاتتىڭ كەلىپ كىرگەنىن كورىپ، كەمپىر ەندى ونى بارىپ باس سالا قۇشاقتاسىن.
— اينالايىن، قايىناعا-اۋ، ولگەنىم ءتىرىلدى، وشكەنىم جاندى، جاراندار-اۋ، قايداسىڭدار؟ — دەپ ەسى شىعىپ، ەلبە-دەلبە بولسىن عوي.
— سابىر ەت، كەلىن. قۋانعان دا، قورىققان دا بىردەي دەگەن وسى، شىراعىم. كوزايىم بولىپسىڭ، قۋانىشىڭدى ۇزاعىنان ءسۇيسىندىرسىن، — دەپ، كوزىن كولەگەيلەپ، الگى زىڭگىتتەي جىگىتكە جاقىنداي بەردى دە، ورازباقتى تانىمادى.
«باسقا بىرەۋ مە؟» — دەگەن وي سۋماڭ ەتتى.
ورازباق بۇرىن بەت-اۋزىن اق شۇبەرەكپەن تاڭىپ الىپ ءجۇرۋشى ەدى، ءومىرى شەشپەيتىن. ەندى احاتتىڭ الدىندا قىر مۇرىندى، سۇلۋ قارا مۇرتتى، اپ-ادەمى جىگىت تۇر.
— ورازباقسىڭ با، شىراعىم؟ — دەدى احات الگى ادامنىڭ وزىنە سوزعان قولىن قىسىپ تۇرىپ.
— اتا، تانىماي قالدىڭ با، مەن ورازباقپىن.
ءسويتىپ، وسىدان ءبىراز شاما بۇرىن، ءساۋىر ايىنىڭ كەشىندە ورازباق ءوز ۇيىنە ورالعان. كوبوزيەۆتىڭ حاتىمەن ماسكەۋگە بارىپ، ەڭ بىلگىر مامانداردىڭ ەمدەۋىندە بولىپ، مۇرنىنا پلاستيكالىق وپەراسيا جاساتىپ، قوڭ ەتىنەن مۇرىن جالعاپ، باياعى انادان جاڭا تۋعان پاك قالپىنا قايتا كەلگەن ەكەن.
* * *
مامىردىڭ الدەقالاي جۇرەك سىزداتقان، كوزگە كورىنبەس ارماندار اعىسىنداي سامال لەپتى، مايدا قوڭىر كەشى ءتۇسىپ، اسپانتاۋ شىڭدارىن شالعان قىزعىلتىم بوياۋ سەمگەن كەزدە، تاۋ-شىلمەمبەت اۋلىنىڭ وشاقتارى ءار-ار جەردەن، جىلت-جىلت ەتە باستاعان.
اسىرەسە احات قاريانىڭ جەروشاعى ەرەكشە مازداۋلى. كوپتەن بەرى ءتۇتىنىنىڭ سەمىز شىققانى وسى قايىرلى كەش شىعار. قىستا تۋعان قوڭىر مارقا سويىلعان. از اۋىلدىڭ شال-شاۋقان، كەمپىر-سامپىر، كەلىن-كەپشىك، جىگىت-جەلەڭى احاتتىڭ اياداي ۇيىنە جينالا باستادى.
الدىمەن احاتتىڭ وزىندەي كارى ساماۋرىنمەن شاي كەلدى. اعايىننىڭ باس-اياعى جينالىپ بولعاندا، بۇل داستارقاننىڭ نەنىڭ قۇرمەتىنە ەكەنىن احات ءوزى ءتۇسىندىردى.
— ال، تاۋ-شىلمەمبەت بالاسى، كوپتەن بەرى جاقسىلىققا، جاقسى ىرىمعا باس قوسپاپپىز. ءبىزدىڭ باسىمىزدان وتكەن قيامەتتى ساناي بەرسەك، باسىمىزداعى شاشىمىز دا جەتپەيدى. انە، سودان بولار، ءبىر-بىرىمىزدىڭ ۇيىمىزگە باس سۇعۋىمىز سيرەپ كەتىپتى. بۇگىن سەندەردى شاقىرىپ، ءدام تاتىرۋدىڭ ورايى كەلىپ، ءساتى ءتۇستى بىلەم. ارامىزداعى ارىسىمىز ورازباق ۇزاق ساپاردان ورالعالى دا ءبىراز ۋاقىت بولىپ قالىپتى، ناۋقانگەرشىلىكپەن قول تيمەي كەتتى بىلەم، ۇيگە شاقىرىپ، ءبىر قۇمعان شاي بەرۋدىڭ ءساتى كەلمەپ ەدى. ەشتەن كەش جاقسى، مىنە، بۇگىن ورازباق ورتامىزدا وتىر.
وسى جەرگە جەتكەندە، احات اق ورامالمەن كوزىنىڭ جيەگىن ءبىر ءسۇرتىپ، ويلانىڭقىراپ وتىردى دا، ءسوزىنىڭ سالماقتى جاعىنا كوشتى.
— ەر جىگىتتىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەيدى؟ ءارقايسىڭنىڭ كوڭىلىندە ءبىر كىربىڭ بار. كوڭىلدى كىربىڭ تۇتا بەرسە كىر بولادى. ال ءتاننىڭ كىرلەگەنىنەن جاننىڭ كىرلەگەنى كوپ قيىن. مىنە، مىنا مايماق جامان ساماۋرىن مەنىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى دەسە دە بولادى. تۇلكىباستان تالعارعا، تالعاردان مەركە، تۇلكىباسقا قايتىپ بىرگە كەلدى. ىشىنە تۇرعان قاق بىر-ەكى ەلى كەلەتىن شىعار. قاققا تەمىر شىداسا شىدار، ادام شىداماس. كوڭىلدىڭ كىرىن شايىپ تاستاڭدار. وتكەندە كەتكەن ءبىر بىلمەستىك ءۇشىن ورازباقتى كوزگە تۇرتە بەرمەڭدەر. تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭ، ونىڭ سول ارەكەتى جاۋلاردىڭ ارانداتۋى ەكەنىن، ورازباق تەك سول الداۋدىڭ-ارباۋدىڭ قۇربانى بولعانىن ەسكەرەيىك. زاتىندا ورازباق زالىم ەمەس قوي. ال ورازباق شىراعىم، سەن دە ءزىل ساقتاما. اعايىن الدىندا ءجۇزىڭ شىركەۋلى دە بولماسىن. وتكەن-كەتكەن بالەنىڭ ءبارىن كورگەن ءبىر جامان تۇستەي ۇمىتايىق. ايتپەسە ەلدىگىمىز قايسى؟ ءقازىر ءبىر يگىلىكتى ءىس باستاپ، ۇيىم بولىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتقان جاي بار. سول كوپشىلىك ىسىنەن ەش شەت قالما، ورازباق!
وسى كەزدە ءداۋ قارا تەگەنەمەن بۋى بۇرقىراپ ەت تە كەلدى. ەل توقشىلىققا ەندى دەگەنمەن، قىزىل كورسە قىزىقپايتىن قازاق جوق. جاس مارقا ەتىنىڭ ءيىسى مۇرىندارىن قىتىقتاپ، جۇرت قولدارىن جۋىپ، شالدار جاعى قىندارىنان باكىسىن سۋىرىپ، ساۋساقتارىمەن پىشاقتىڭ ءجۇزىن سيپاپ كورىپ، سىلەكەيلەرى شۇبىرعان تۇس.
قارا شارانى ءداۋ ومار ۇستادى. قانشا باسالقى، باس يە بولدىم دەسە دە، اس كورگەندە قاسقىر تەكتىلەنىپ، اھ-اھ دەپ، الدىمەن بالعىن قۇيرىقتان قيالاي كەسىپ الىپ، ءوزى ءبىر قىلعىتىپ جىبەردى.
ەلجىرەپ پىسكەن باستى احاتتىڭ الدىنا قويدى. اينالا القا-قوتان وتىرعانداردى كوزىن سۇزە ءبىر شولىپ ءوتىپ، اركىمنىڭ جاسىنا، قادىر-قاسيەتىنە قاراتا ەتتى مۇشە-مۇشەسىمەن ۇلەستىرە باستادى.
بوساعا جاقتا وتىرعان كەلىن-كەپشىك، بالا-شاعا ەلەۋسىزدەۋ قالىپ بارا جاتقاندا، كەيبىر شىدامسىز بالالار شەشەلەرىن تۇرتكىلەپ، قىڭقىل-سىڭقىل شىعاردى. احات سونى بايقاپ، جەتكەنىنشە سول بالالارعا قۇلاق، قۇيقا ۇلەستىردى. الاقانىنا قۇيقا تۇسكەن كەلىندەر ورىندارىنان تۇرىپ، قول قۋسىرىپ، سالەم ءراسىمىن جاساپ جاتتى. ۇشەۋ، تورتەۋ ارا تاباق تارتىلىپ، جۇرت جاپپاي باسقا دۇنيەنى، باسقا ۋايىم-قايعىنى، كۇيبىڭ-كۇيكى تىرلىكتى ۇمىتىپ، تاماققا قارادى.
ورازباق وزىنە تيگەن اسىق جىلىكتى ءمۇجىپ بولىپ، اسىعىن الىپ، وتكىر باكىمەن مۇقيات تازالاپ وتىرعان. ەسىك جاقتاعى جەڭگەلەرى كۇڭكىلدەسىپ، ورازباق جاققا ۇرلانا كوز تاستاپ قويادى. بۇرىنعى ورازباق ەمەس. رەڭدى، كەلىستى، كەرىسكەدەي جىگىت بولىپتى. ۇستىنە كيگەنى مىنا وتىرعان باسقالاردىڭ جابايىلاۋ، الا-قۇلا شوقپىتىنان وزگەشە. كيىم-باسى شىرىشتاي، قارا كوستيۋم، جاعاسى قاتىرمالى اق كويلەك، اياعىنداعى تۋفليىنە دەيىن جالتىراپ تۇر. مۇنداي تۋفلي كيگەن ەركەكتى بۇل ەلدەگىلەر تۇڭعىش رەت كورۋى شىعار.
ەل ەتكە ءبىر قارقىنداپ، ەندى سورپا كەلە باستاعان كەزدە، مايلىقپەن ساۋساقتارىن ساناپ ءسۇرتىپ وتىرعان شىنى شال:
— ا، ورازباق شىراق، اڭگىمە ايتا وتىر. كورگەن-بىلگەنىڭ كوپ. ماسكەۋ باردىڭ، تاشكەن باردىڭ، نە كوردىڭ، نە ءبىلدىڭ؟ ءبىزدىڭ تۇرارجان امان با ەكەن؟ ماسكەۋ كەتتى دەپ ەدى، كورە الدىڭ با ونى؟ ەلگە نە ايتادى؟ — دەپ سۇراقتىڭ ءبارىن ۇيىپ-توگىپ ءبىر-اق قويدى.
وتىرعاندار ەلەڭ ەتىپ، داستارقاننىڭ شەتىن ىسىرىپ، اياقتارىن سوزىپ، ىدىس-اياقتىڭ سىلدىر-سىلدىرى تىيىلىپ، الدەبىر ەرەكشە جاڭالىق ايتىلاتىنداي قۇلاقتارىن ءتۇردى. ورازباقتىڭ شەشەسى ۇلتۋعان كەمپىر كيمەشەكتىڭ جيەگىن قايىرىپ، وڭ قۇلاعىن اشىپ قويدى. ۇلتۋعان كەمپىر ولگەنى تىرىلگەندەي قۋانىشتى. قارتاڭ ءجۇزى قىرتىس-تىرتىسى جازىلىپ، قىزىلشىرايلانىپ الىپتى. ول مىنا اعايىن-تۋماعا ءدان ريزا: ورازباقتى شەتكە تەپپەي، باۋىرىنا تارتتى.
ورازباق كەنەت نە ايتارىن بىلمەي، قالتاسىنان اپپاق ورامال الىپ، شىپ-شىپ تەرلەگەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. ءوزى تازالاعان اسىقتى ۇيىرە بەرەدى، ۇيىرە بەرەدى.
— ورازباق شىراق، جاڭا احات اتاڭ ايتتى عوي، وتكەندى ەسكە الىپ قىسىلما. ءبىر مۇكىس سەنەن دە، بىزدەن دە كەتكەن شىعار. ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ ەتى اۋىرماس بولار، بىزگە وكپەلەمە، بىزدەن سەسكەنبە دە، — دەپ شىنى تاعى ءسوز تاستادى.
— نە ايتايىن، سول بىلتىرعى سويقاننان كەيىن تۇرار مەن كوبوزيەۆ مەنى تاشكەنتكە الىپ باردى. ونداعى دارىگەرلەر ارى قاراپ، بەرى قاراپ، ماسكەۋگە بارۋ كەرەك دەدى. سودان كوبوزيەۆ حات جازىپ بەردى. تۇرار پويىزعا جاردەمدەستى. ماسكەۋگە ون بەس كۇندە جەتتىم-اۋ دەيمىن. جول قيىن، ارەڭ باردىق. كوپ ايتسا، اڭگىمە كوپ. كورىپ وتىرسىڭدار، كەسەلىم پىشاق كەسكەندەي تىيىلدى. مۇرىندى جاماپ بەردى. سول... قايتاردا تاشكەنتكە ءتۇستىم. مەن كەلسەم، تۇرار ماسكەۋگە جۇرەيىن دەپ جاتىر ەكەن. مەنى كورىپ قۋانىپ قالدى. جولدا مانكەنتكە ءتۇسىپ، بالامدى كورە كەت دەدى. ايتقانىن ىستەپ، مانكەنتكە توقتاپ، ورىس قۇداعيىمىزدىڭ ۇيىنە باردىم. تۇراردىڭ ەسكەندىر دەگەن بالاسىن كوردىم. كەمپىر قۋداعي دا قۋانىپ قالدى. تۇراردىڭ تۋىسى دا ىزدەپ كەلەدى ەكەن-اۋ دەپ، جانى قالماي كۇتتى.
— اۋ، ول الگى ورىس كەلىننەن تۋعان بالا ما؟ — دەپ ءداۋ ومار شىداي الماي كيلىگىپ كەتتى.
— ءيا، ورىس ايەلىنەن...
— كىمگە تارتىپتى؟ ورىس بوپ كەتكەن شىعار؟
— تۇراردىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي. جۋىردا ءبىر جاسقا تولادى ەكەن. سۇپ-سۇيكىمدى.
— ە، اينالايىن-اي، — دەپ ۇلتۋعان ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
— باۋى بەرىك بولسىن!
— ءومىرلى بولسىن، جادىگەر!
— تۇلپاردان تۋعان تۇياق قوي.
— شەشەسى ءدىنى باسقا دەمەسەڭ، تۇراردان اۋمايدى دەپ وتىر عوي مىنا ورازباق.
— سوندا تۇرار قاينىمىز ءبىر بولەك، بالاسى ءبىر بولەك تۇرا ما؟ — دەپ سىبىرلاستى ايەلدەر جاعى.
— ايەلىمەن اجىراسقان دەيدى عوي.
— ءۇيباي كوتەك، ونىسى نەسى؟ ۇلكەن وكىمەت تە اجىراسا ما ەكەن؟
— ە، نە قىلار دەيسىڭ، تۇرارعا قاتىن تابىلمايدى دەپ ۋايىمداپ وتىرسىڭ با، بايعۇس؟! جامان بيەنى جابۋلاپ قۇلىنىن ال دەگەن. بالا قالسا بولدى دا.
ءداۋ ومار وسى جەردە ءبىر كىسىلىك كورسەتكىسى كەلىپ، قوقيلانىپ، شالقايا ءتۇسىپ وتىردى دا:
— وۋ، اعايىن، ءبىز وسى ەل ەمەسپىز بە؟ تاۋ-شىلمەمبەت دەگەن اتىمىز شۋلى ەمەس پە؟ نەگە بارمايمىز سول مانكەنتكە؟ قۇداعيعا، ورىس تا بولسا، نەگە قول بەرىپ، سالەمدەسىپ، جەكجات-جۇرات بولمايمىز؟ بالانى نەگە باۋىرىمىزعا تارتپايمىز؟ بالانى تيتتەيىنەن اتا-باباسىنىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ، يىستەندىرمەسە، كەيىن ول جات بولىپ كەتەدى.
— ا، مۇنىڭ اقىل ءسوز، ومار، — دەپ احات توسىنە سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن باسىن كوتەرىپ الدى. — ورىس قۇداعيعا بارىپ قايتايىق. مىنا تۇرعان مانكەنت قوي. ەلگە شاقىرايىق. قۇدالارىنىڭ ەل-جۇرتىن كورسىن. ءاۋميىن!
* * *
باس قۇدا بولىپ احات باراتىن بولدى.
— مەنى ارۋاقتاي قاۋدىراتىپ قايتەسىڭدەر، جاستار جاعى بارسىن دا، — دەپ احات تارتىنشاقتاپ كورىپ ەدى، ءداۋ ومار دا، شىنى دا، ءۇسىپ شال دا — ءبارى دە كونبەدى.
— تۇراردى تيتتەيىنەن موينىڭا مىنگىزىپ، الماتىدان مەركەگە دەيىن تىستەلەپ جەتكىزگەن سەن ەمەس پە ەدىڭ؟ سەن بارماي كىم بارادى باس قۇدا بولىپ؟!
— مىنا تۇرعان مانكەنت قوي، اربا جەگىپ بەرەيىك، شارشامايسىڭ.
نە كەرەك، ءبارى جابىلىپ شالدى كوندىردى.
ەكىنشى بولىپ ءداۋ ومار «تىزىمگە» ءىلىندى.
ارينە، جولدى، ءجون-جوسىقتى، ورىسشا بىلەتىن ورازباق بار.
— ە، وسى ۇشەۋىڭ جەتەسىڭ، قازاقكەرشىلىككە سالىپ، ۇيىلىپ-توگىلىپ بارساڭدار، ورىس قۇداعي شوشىپ كەتەر، — دەپ شىنى ءتىزىمدى تەجەدى.
— ويباي، قاتىندار جاعى نەيبەت قالا ما؟ اق جاۋلىقتان دا بىرەۋ بارسىن دا، — دەپ ۇلتۋعان كەمپىر بۇكىر بەلىن بەكەر تىكىرەيتپەك بولىپ، ءبىر جۇلقىنىپ قالدى.
ءبىراق «اق جاۋلىق» ەلىنەن لايىقتى وكىل تابىلمادى، بىرەۋىنىڭ ءوڭ-باسى كەلىستى-اق، كويلەگى ەسكى، بىرەۋىنىڭ ەمشەكتە بالاسى بار. ۇلتۋعان كەمپىر بۇكىر، ءارى دەسە ورازباق كەتىپ بارادى.
سونىمەن، ءۇش ەركەك تە جەتەدى دەگەن ۇيعارىم بولدى.
ەندى وسى ۇشەۋىنىڭ كيىم باسى ساراپقا سالىندى. ورازباقتىڭ كيىمى ينە-جىپتەن جاڭا شىققان، اق كۇرىشتەي. سەكسەننەن اسقان احات تا بىركيەرى تازا بولاتىن. نەبىر جامانشىلىقتا ۇستىنە قىلاڭ تۇسىرمەيتىن مۇنتازداي تازا شال.
ءداۋ وماردىڭ ءۇستى-باسى ولپى-سولپىلاۋ ەدى. اۋىل اراسىندا ەشكىم ەلەمەس، ال ورىس قۇدالارعا قوناققا بارۋدىڭ ءجونى ءبىر باسقا. تاۋ-شىلمەمبەت بوتەن جەرگە كۇلكى بولا المايدى. شىنى شال ءوزى قىستا تىكتىرگەن تۇلكى تىماعىن ۇسىنىپ ەدى، ءداۋ وماردىڭ قازانداي باسىنا باتپاي قويدى. قارا شيبارقىتپەن تىستالعان قىرمىزى قىزىل تۇلكىگە ءداۋ ومار قىزىقسا دا، امال جوق، شىنىعا قايتىپ بەردى.
ورازباق ماسكەۋدەن الا كەلگەن باسى ارتىق، كۇنقاعارلى «شاپكەسى» بار ەكەن، سونى اكەلىپ كورسەتتى. سۇر كەپكا ءداۋ وماردىڭ باسىنا قونا كەتتى.
— وي-بۋ، قۇداي سىيلادى، قۇددى قارا ورىستىڭ ءوزى بولدى دا قالدى، — دەپ ءداۋ وماردىڭ كەمپىرى بەتىن شىمشىدى. ءداۋ ومار ايناعا قاراپ، كەپكانى ءبىر شەكەلەپ كيىپ:
— ورىس قۇداعيعا ۇناپ قالارمىن، كيسەم، كيەيىن، — دەپ كەلىستى. ۇستىنە ۇپ-ۇزىن قىلىپ، ورازباقتىڭ ورىس پالتوسىن كيدى.
— وي-بوي، مىناۋ ناعىز وكىمەتتىڭ ءوزى بولدى عوي، — دەپ تاۋ-شىلمەمبەت تەگىس ءماز بولدى.
جولاۋشىلاردىڭ جانىنا اۋىلدىڭ بالا-شاعاسى تۇگەل جينالدى. ءدال ءبىر كوكىرەكتىڭ بازارىندا تاشكەنتتەن كەلگەن سيرك ويىن كورسەتىپ جاتقانداي قىزىقتايدى. كوكىرەكتىڭ بازارىندا وزبەكتىڭ ونەرپاز دارشىلارى ارقاننىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ ويىن كورسەتەتىن. مىناۋ دا ءبىر تاماشا. ءتىپتى اۋىلدىڭ يتتەرى دە، «بۇل نە؟» دەگەندەي قۇيرىقتارىن بۇلعاڭداتىپ، بالالاردىڭ اراسىنا كىرىپ، سالپاڭ قۇلاقتارىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر ءتۇسىرىپ، باستارىن قيسايتا قاراپ قالعان.
— و، جەڭەشە، ابايلا! جاكەم ورىس اۋىلعا توقال ايتتىرىپ بارا جاتقاننان ساۋ ەمەس، — دەپ ءبىر قاينىسى ءداۋ وماردىڭ كەمپىرىنە ءتيىستى. — ورىستان توقال الاتىن ادامنىڭ قىلىعى عوي مىناۋ. باسىندا — شاپكە، جاراسا قالۋىن قاراشى وزىنە.
— ءاي كەمپىر، شىنىندا ۇيات شىعار، اكەل ءوزىمنىڭ جامان كيىز قالپاعىمدى، — دەپ ءداۋ ومار ايني بەرىپ ەدى، كەمپىرى:
— قوي ءارى، جۇرت ايتتى ەكەن دەپ قۇبىلما. كيە بەر سول شاپكەنى، نەسى بار. ماسكەۋدەن كەلگەن تابارىك. جاقسى ىرىم بولادى. ورىس قۇداعيدىڭ كوزىنە دە جىلىۇشىرارسىڭ. ءبىراق الگى توقال دەگەن بالەنى شىننان كورىپ جۇرمە. اكەلسەڭ، ءجونى ءتۇزۋىن، موجانتوپايىن اكەل. مەن دە ءبىر قۋ تىرشىلىكتەن قۇتىلىپ، قولىمدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرايىن.
— ساندالما! — دەپ ءداۋ ومار ارباعا بۇرىلدى.
تاۋ-شىلمەمبەت جينالىپ، اۋىلداعى قىلقۇيرىقتىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەنىن تاڭداپ، شىنىنىڭ ارباسىنا جەگىپ، ابزەلىن وڭداپ، اربانىڭ شاباعىنا دەيىن شۇبەرەكپەن سۋلاپ ءسۇرتىپ، ۇلىقتىڭ بىلقىلداق كۇيمەسىندەي كۇيتتەدى.
ءۇش ازامات ارباعا ءمىندى. دەلبەنى ءداۋ ومار ۇستادى. اربانىڭ ارت جاعىندا اياعى بايلاۋلى سەمىز قارا توقتى جاتىر. قۇداعيعا سىي سول. اربا ورنىنان قوزعالا بەرگەندە، وماردىڭ كەمپىرى كيمەشەگىنىڭ قيسايىپ كەتكەن جيەگىن جوندەپ قويىپ، بايىنا تاپسىرما ايتتى:
— ءاي، بايعۇس-اۋ، ورىستاردىڭ ورتاسىنا باراسىڭ. تىم داراقىلانا بەرمە. الگى اراق ىشكىزەتىن بالەسى بولادى دەۋشى ەدى، تاتىپ قويما قارا باسىپ. شوشقانىڭ ەتىن بەرىپ جۇرمەسىن بالە بولىپ.
ءداۋ ومار ەكى كوزى ەجىرەيىپ:
— وتتاما، قاتىن! — دەپ قامشىسىن سىلتەپ كەپ قالدى.
— ويباي، قودار نەمە، — دەپ قاتىنىنىڭ ەرنى سىلپ ەتە قالدى.
— ۋا، جولدارىڭ بولسىن، جولداسىڭ قىدىر بولسىن! — دەپ تاۋ-شىلمەمبەت جالعىز اتتى اربانىڭ سوڭىنان قولدارىن بۇلعادى.
* * *
توق تورى ءۇش كىسى مىنگەن اربانى جەڭىل تارتىپ، جەلە-جورتىپ، پىسقىرىپ قويىپ كەلەدى. كوپ ۇزاماي بۇلار ساز-توبەنىڭ باسىنا دا كوتەرىلدى. قىرقادان ارى — اقسۋ القابى، سايرام ساحاراسى سالتاناتتى تەاتردىڭ ساحناسىنداي كوسىلىپ قويا بەردى. تۇلكىباس — جەردىڭ ءجانناتى بولسا، اقسۋ-سايرام دۇنيەنىڭ جۇماعى. شالعىنى كىسى بويى كەلەرلىك بيدايىقتى اتىراپ، جاسىل زۇمىرەت تەڭىزدەي تولقىن اتادى. تۇيدەك-تۇيدەگىمەن ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن سارىالا قاز. انە، اناۋ كەلتەماشات سايىنىڭ قاباعىندا مىڭعىرعان قوي جايىلىپ جاتقانداي. جولاۋشىلار جاقىنداي بەرە، الگى «قويلار» قورباڭ-قورباڭ ۇمتىلىپ بارىپ، كەز قاناتتارىن كەرە جايىپ، جەر باۋىرلاي ۇشىپ، ارىرەك بارىپ قونادى. دۋاداقتار. كوپتەن بەرى دۋاداق كورىنبەي كەتكەن. جان-جانۋار، اڭ-قۇس اتاۋلى دا نۋلى جەردى مەكەندەيدى. قۇرعاقشىلىق جىلداردا كەلمەي كەتكەن قۇس قايتا ورالىپتى. بۇ دا بەرەكە نىشانى.
جول-جونەكەي قاۋلاپ وسكەن كوككەكىرە، قىزىل يزەن، تاس ميا، ادىراسپان ءيىسى ارالاسىپ، اسپان استى جانعا شيپا ءدارۋ اۋاعا بوگىپ تۇر. كوكىرەگىڭ قانشا قاڭسىپ قالسا دا، جان سارايىڭدى اشىپ، جۇلىن-جۇيكەڭدى بالقىتىپ، قان تامىرىڭنان ەرىتكەن التىن بالقىپ اعىپ جاتقانداي، ومىرىندەگى قايعى-قاسىرەتتىڭ ءبارىن ۇمىتتىرىپ، تاسكەرەڭنىڭ ءوزى كوكىرەگىندە بۇلبۇل سايراپ، ءان سالعىسى كەلەدى. بوزا جورادا عانا اسا ءبىر قىزعاندا «ءاۋ» دەپ قالاتىن، ايتپەسە ان-اۋەنگە اۋەستىگى شامالى ءداۋ وماردىڭ ءوزى:
سايرامسۋ مالدىڭ جايلاۋى-اي،
ءومىردىڭ بار ما بايلاۋى اي؟! —
دەپ بارقىراڭقىراعان داۋىسپەن اينالانى جاڭعىرىقتىرىپ، انگە باستى. بوتەن داۋىستان ۇرىككەن بودەنە قۇس، جول جيەگىندەگى يتقوناقتىڭ تۇبىنەن «پىر-پىر» كوتەرىلىپ، شالعىنعا بارىپ، سۇڭگىپ كەتىپ جاتتى.
— احا، مەندە ارمان جوق، ەندى ءقازىر ءولىپ كەتسەم وكىنبەيمىن، — دەپ ءداۋ ومار اعىنان جارىلىپ بارادى. — بىلتىر وسى ۋاقىتتا باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، اقىرى وسپەنسكىنىڭ (ۋسپەنسكيي دەگەنى) تۇرمەسىنە ءتۇسىپ، سۋ قاراڭعى جاتىر ەدىم. ەندى قايتىپ مىنا مول ساۋلەنى كورەم دەگەن ءۇمىت جوقتىڭ قاسى ەدى... ە، نەسىن ايتايىن:
سايرامسۋ مالدىڭ جايلاۋى-اي،
ءومىردىڭ بار ما بايلاۋى-اي؟! Ah!
ۇرپاقتار كەلەدى، ۇرپاقتار كەتەدى. ال مىنا جاسىل ءجاننات جايقالىپ تۇرا بەرەدى. بۇل قىسقا عۇمىردا ەندى قانشا جارىق كۇنى قالدى — ول بەلگىسىز، ءبىراق مىنا ءۇش تاۋ-شىلمەمبەت راقات مۇحيتىن كەشىپ كەلە جاتتى. اسىرەسە ءداۋ ومار ىشپەي-جەمەي ماس، ونسىز دا قىزىلكۇرەڭ ءجۇزى البىرتىپ، ايرىقشا نۇرعا مالىنىپ، ريسالات نۇرىن جالىنان ۇستاپ، ات قىپ مىنگەندەي ارقالى.
ءۇش تاۋ-شىلمەمبەت ءتۇس بولماي-اق سالىپ ۇرىپ، مانكەنت تۇبىندەگى ورىس قۇداعيدىڭ ۇيىنە دە جەتىپ كەلدى.
قانىلتىر توبەلى اق ءۇيدىڭ الدىندا، وگورودتىڭ ءارامشوبىن جۇلىپ جۇرگەن ەليزاۆەتا پەتروۆنا، اربالى قازاقتاردىڭ كەلىپ توقتاعانىن، اربادان ارباڭ-قۇرباڭ ءتۇسىپ جاتقانىن كورىپ، ءۇستى-باسىن قاققىلاپ، قاقپاعا قاراي جاقىندادى. ول بۇل قازاقتاردىڭ ىشىنەن ورازباقتى عانا تانىدى. الدىمەن ورازباق امانداستى. ءداۋ ومار سونادايدان قۇشاق جايا، قورباڭداي باسىپ كەلىپ:
— ىزدىراستە، مارجا! — دەپ سالەم بەردى.
احات كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ، بۇلارعا قاراپ، «ءبىزدىڭ ومار دا ورىسشادان قۇرالاقان ەمەس ەكەن عوي»، — دەپ قويدى.
ورازباق تانىستىرىپ جاتىر. ەليزاۆەتا پەتروۆنا سوندا بارىپ، جۇزىنە جىلى شىراي جۇگىرىپ، احاتتىڭ قاسىنا ءوزى كەلىپ:
— زدراۆستۆۋيتە، كۋم! — دەپ سالەمدەستى.
احات باسىن شۇلعي بەرەدى. بار بىلگەنى:
— كاراشو، كاراشو، — دەيدى.
«ە، تۇراردىڭ تۋىسقاندارى وسىلار ەكەن عوي. ادەيى ىزدەپ كەلگەنى — جاقسىلىق»، — دەپ ەليزاۆەتا پەتروۆنا ۆەرانداعا داستارقان دايىنداۋعا كىرىستى.
— پاستوي، مارجا، — دەپ ءداۋ ومار تىزگىندى ءوز قولىنا الا باستادى. — باران ەست، ماحان كۋشەت بۋتەم.
«ورىس قۇداعي» تۇسىنىڭكىرەمەي ورازباققا قارادى. ورازباق مىنا ەكى شال قازاق راسىمىمەن اۋىلدان قوي الىپ كەلگەنىن، ەندى ءقازىر سويىپ، بىرگە وتىرىپ ءدام تاتىساتىنىن ايتتى. كورگەندى كىسى عوي، ەليزاۆەتا پەتروۆنا قولىمەن جاسقاپ:
— زاچەم، زاچەم، — دەپ قينالىس ءبىلدىردى. — ۋ ناس ەست چەم ۆاس ۋگوششات.
ورازباق ايتتى.
— قۇدا جولى، جورالعى سولاي. بۇل قوي ءسىزدىڭ سىباعاڭىز.
اي-شايعا قاراتپاي ءداۋ ومار اربانىڭ ارتىندا جاتقان باعلاندى كوتەرىپ الىپ، ارىقتىڭ جاعاسىنداعى كوگالعا ىڭق ەتكىزىپ، بەلبەۋىمەن ءتورت اياعىن بۋىپ تاستاپ: «ءبىسمىللا!» — دەپ قىلپىلداپ تۇرعان كەزدىكتى قىنىنان الىپ، باۋىزداپ تا جىبەردى.
باعانادان بەرى شىنجىرىن سالدىرلاتىپ، تىنىم تاپپاي ابالاپ، جىن بۋىپ تۇرعان تىك قۇلاق توبەت جاس قاننىڭ ءيىسىن سەزىپ، ۇرگەنىن قويىپ، ءداۋ ومار جاققا جۇتىنا قاراپ، قۇيرىعىن بۇلتاڭداتىپ قالدى.
ارىقتىڭ ار جاعىندا ارقانداۋلى تۇرعان باياعى اق ەشكى ماڭىرادى. سويتسە، ەليزاۆەتا پەتروۆنا ىشكى ۇيدەن ەسكەندىردى كيىندىرىپ، كوتەرىپ الىپ شىققان ەكەن. اق ەشكى، ءسىرا، ءوزىنىڭ وسى بالانى ءوز سۇتىمەن اسىرايتىنىن سەزە مە ەكەن، الدە ءۇيدىڭ يەسىنەن بىردەڭە دامەتە مە ەكەن — ايتەۋىر، بالا كوتەرىپ، ەسىك الدىنا شىققان كەمپىرگە قاراپ، ماڭىراپ-ماڭىراپ قويدى.
— مىنە، تۋىسقاندارىڭ، — دەدى ەليزاۆەتا پەتروۆنا قاپ-قارا دۋدار شاشى بۇيرا-بۇيرا، توپ-تولىق، بالپاناقتاي بالانى كوتەرىپ تۇرىپ. — قۇدالار، ارينە، مەنى ىزدەپ كەلمەگەن بولار، ەگەر وسى ەسكەندىر بولماسا، ايدالاداعى ءبىر كەمپىر كىمگە كەرەك...
الدىمەن قالتاڭداپ تۇرەگەلىپ احات ۇمتىلدى. ساقال-شاشى اپپاق سەلەۋدەي، قاسىنا دەيىن جالبىراپ اعارىپ كەتكەن شالدىڭ قول سوزعانىن كورىپ، بالا اجەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— ە، جادىگەر، جاتىرقايدى، — دەدى احات قىزىل جيەك كوزى جاساۋراپ. ءسويتىپ، قوينىنا قولىن سالىپ قۇنجىندادى. ابدەن اقجەم بولىپ، تۇتەسى شىققان ءامياننان ءبىر كوك قاعاز سۋىرىپ الىپ، قۇداعيىنا ۇسىندى.
— نەت، نەت، چتو ۆى! — دەپ كەمپىر شورشىپ ءتۇستى.
— الىڭىز، — دەدى ورازباق ورىسشالاپ. — قازاق ءراسىمى، الماساڭىز، اقساقال وكپەلەيدى. بۇل كورىمدىك دەگەن بولادى.
— ينتەرەسنو، — دەپ قۇداعي اقشانى امالسىز الىپ، سارى سارافاننىي، قالتاسىنا سالدى.
احات شال قۇداعيىنىڭ كورىمدىكتى قابىل العانىنا ريزا بولىپ، كادىمگىدەي قۇنجىنداپ قالدى.
— ءباۋ-باۋ، كەلە عوي، — دەپ اۋزى بۇرتيىڭقىراعان، قاباعى تۇيىلىڭكىرەگەن بالاعا ارىق ساۋساقتارىن قىبىرلاتىپ تاعى سوزدى. بالا: «بۇل كىم؟» — دەگەندەي اجەسىنە قارادى.
— دەدۋشكا، دەدۋشكا... اتا-اتا، — دەدى كەمپىر دە بالانى — احاتقا قاراي يكەمدەپ ۇسىنا بەرىپ.
بالا «بارسام با، بارماسام با؟» دەپ قاباعىن تۇيىڭكىرەپ قاراپ تۇردى دا، ءسابي ساۋساقتارىن تاربيتا سوزىپ، قارتقا قاراي ءبىر ۇمتىلدى. احات بالانىڭ بال تاتىعان ساۋساعىنان ءسۇيىپ تۇرىپ:
— ۋا، ۇرپاق! ءتاڭىرىم سەنى تارلىعىنان ساقتاسىن! اكەڭنىڭ ازابىن بەرمەسىن، ادالدىعىن بەرسىن! باباڭ رىسقۇلدىڭ باتىرلىعىن بەرسىن! اكەڭ سياقتى حالىقتىڭ ۇلى بول! — دەپ قولىن جايىپ، ساقالىن سيپاپ، باتاسىن باعىشتادى.
ءبىر جاسقا جەتەر-جەتپەس، ەندى-ەندى ءتاي-تاي تۇرا باستاعان بالا، مىنا اق سەلەۋ شالعا اڭىرا قاراپ-قاراپ، ءبىر ۋاقىتتا تىستەرى ەندى-ەندى قىلتيىپ شىعىپ كەلە جاتقان قىزعىلتىم يەگىن اشىپ، ىرجيتىپ كۇلدى.
— و، تانىدى تۋىسقانىن، — دەپ اجەسى قۋاندى.
كەنەت الدەنە ەسىنە تۇسكەندەي، «ورىس قۇداعي» بالانى احاتتىڭ قاسىنا وتىرعىزا سالىپ، ۆەراندانىڭ تۇكپىرىندە تۇرعان ءداۋ سارى ساماۋرىنعا ۇمتىلدى.
— كارىلىك دەگەن وسى. ۇيگە قۇرمەتتى قوناقتار كەلىپ جاتقاندا مەنىڭ تۇرىسىم مىناۋ.
ءسويتىپ، ەليزاۆەتا پەتروۆنا شاي قامىنا كىرىستى. ءبىر عاجابى بالا ونى ىزدەپ، قىڭقىل-سىڭقىل شىعارماي، احاتتىڭ قاسىندا، تۇكتى كىلەمنىڭ ۇستىندە وتىرا بەردى.
بەيكۇنا پەرىشتە. اناسى ءتىرى بولا تۇرا، اناسىز ءوسىپ كەلە جاتقان بالاپان. اكەسى ءتىرى بولا تۇرا، اكەسىز ءوسىپ كەلە جاتقان جادىگەر. اق اجەسى مەن اق ەشكىنىڭ ارقاسىندا جەتىلىپ كەلە جاتقان كوك جەلكەك. ءتىرى جەتىم دەۋگە اۋىز بارمايدى. جەتىمدىكتەن ساقتاسىن سەنى، ەسكەندىر. ءالى-اق ورالار اكەڭ دە، بالكىم شەشەڭ دە. زامان تولقىنىندا جۇرگەن شىعار، ولار دا ءبىر جەردە.
احات وسىلاي ويلاپ، تومپيىپ وتىرعان نارەستەنىڭ باۋىرساقتاي قولىن سيپاپ قويادى. بالا سوندا شالدىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، سەلەۋدەي اق ساقالىنا قول سوزا تالپىنادى. قىزىق كورە مە ەكەن... احات ەمىرەنىپ، ەسكەندىردى قولتىعىنىڭ استىنان الىپ، تىزەسىنە وتىرعىزادى. كارى مۇرىنعا بالا موينىنىڭ ءجانناتى جۇپارى كەلىپ، قاديم جۇرەگى ەزىلىپ، ىشپەي-جەمەي عاجايىپ حال كەشىپ، قاراپتان قاراپ وتىرىپ ماس بولادى.
وسى كەزدە مارقانى سويىپ، جىلىكتەپ، مۇشەلەپ بولىپ، قولى-باسىن جۋىپ، احاتتىڭ قاسىنا ءداۋ ومار كەلىپ قونجيادى. ورازباق ارباداعى اتتىڭ قامىتىن الىپ، اتىز بويىنداعى كيىزدەي تۇتاسىپ وسكەن اجىرىققا كىسەندەپ قويدى. تۇلكىباستان سايرامسۋعا دەيىن ەداۋىر جول تارتىپ كەلگەن تورى ات اجىرىقتى اۋزىمەن ەمەس، تاناۋىمەن جەيتىندەي-اق قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، كيىزدەي قالىڭ وتقا باس قويدى.
ەسىكتىڭ الدى — گۇلزار. مىنا تاۋ-شىلمەمبەت بۇرىن كورمەگەن گۇلدەردىڭ نەشە الۋانى جايقالىپ، جۇپار ءيىسى مۇرىن جارادى. تەگىندە ەليزاۆەتا پەتروۆنا باعبان ادام. شىمكەنتتە ءۇيى بولا تۇرا، قىسى-جازى وسى مانكەنتتەگى قونىسىنان شىقپايدى. ەسىك الدى قىزعىلتىم راۋشان، كۇلگىن ءتۇستى رايحان سياقتى گۇلدەرگە تۇنىپ تۇر. ودان ءارى شاعىن باقشا — كارتوپ گۇلدەپ، پياز، بادىران، تاعى باسقا تاۋ-شىلمەمبەت بىلمەيتىن ءتۇرلى كوكونىس ءوسىپ تۇر. ودان ارىرەكتە الما، ورىك، شابدالى، شيە گۇلىن توگىپ، ءتۇيىن تاستاعان شاق ەكەن.
— جاڭا وكىمەتتەن بۇرىن جەرىمىز بىر-ەكى گەكتارداي ەدى، — دەدى ۇلكەن ساماۋرىندى الىپ كىرگەن «ورىس قۇداعي» تاۋشىلمەمبەتتىكتەردىڭ باۋ-باقشانى تاماشالاپ، تاڭعالىپ وتىرعانىن سەزىپ. — كليەۆەنسوۆ دەگەن ءبىر ەشكىباس، قاراتۇياق نەمە، تۇراردىڭ ۇستىنەن «ەنەسىنە جەر ءبولىپ بەردى» دەپ ارىز جازعان سوڭ، وسى جەردىڭ تەك جارتى گەكتاردايىن عانا قالدىرىپ، باسقاسىن وكىمەتكە وتكىزدىم. بار ەرمەگىم — وسى باۋ-باقشا. ەسكەندىر ەكەۋمىزگە وسى دا جەتىپ جاتىر.
ەليزاۆەتا پەتروۆنا قۇرمەتتى قۇدالارعا دەپ ەكى شيشا شاراپ الىپ كەلىپ قويدى. «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەيدى»، بۇرىنعى وياز باستىعىنىڭ بايبىشەسىنىڭ داستارقانى اۋىل قازاقتارى ءۇشىن ءارى تاڭسىق، ءارى شىرايلى ەدى. ءۇي يەسى شاراپتى حرۋستال بوكالدارعا قۇيدى. احات الدىنا دا قويدىرماي قويدى. مۇنداي داستارقاننىڭ سىرىن ەپتەپ بىلەتىن ورازباق:
— جارايدى، ەليزاۆەتا پەتروۆنا، بۇل كىسىلەردى قيناماڭىز. مەن-اق اۋىز تيەيىن، — دەدى.
ءۇي يەسى سوندا ءداۋ ومارعا ءتيىستى:
— ۇلكەن كىسىنىكى ءجون، سەنىكى نە جورىق، — دەپ ءداۋ وماردى ومىراۋلاپ-اق باقتى.
اقىرى ءداۋ ومار بىلقىلداي باستادى.
— مەيلى، قۇداي ءوزى كەشىرەر، پايعامبار دا ءدامىن تاتقان دەيدى عوي، اراق ەمەس، تازا ءجۇزىمنىڭ شىرىنى كورىنەدى، قۇداعي قيىلىپ ۇسىنعاندا، الماعانىم بولماس، — دەپ احاتقا جالتاقتاپ ەدى، احات «مەيلىڭ» دەگەندەي باسىن يزەپ قويدى.
سودان، انە-مىنە دەگەنشە، شيشانىڭ بىرەۋى بوسادى. كومەكتەسىپ جۇرگەن كورشى قازاق ايەلدەر لەزدە قارا باعلاننىڭ ەتىن بۋىن بۇرقىراتا الىپ كىردى.
قىزا-قىزا كەلە، ەكى شيشا جۇمىرعا جۇقتا بولماي قالدى دا، ەليزاۆەتا پەتروۆنا شاراپ ساقتايتىن پودۆال-ۇراعا تاعى ءتۇستى. ۇيقىسى كەلىپ، قىڭقىلداي باستاعان ەسكەندىردى كورشى قازاق ايەلدەردىڭ ءبىرى الدىنا الىپ، الديلەپ وتىر. سويتسە، جالعىزىلىك ورىس كەمپىردىڭ بالا باعۋىنا ءار زامان-اق قول ۇشىن بەرىپ، ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتكەن جانىس، دۋلاتتىڭ ايەلدەرى ەكەن.
— ەسكەندىر ءبىزدىڭ جيەنشارىمىز عوي، مۇنى باقپاي، كىمدى باعامىز؟ — دەيدى بالانى بالبىراتىپ، ۇيىقتاتىپ تاستاعان اقتاماق دەگەن كەلىنشەك.
ءبىر كەزدەردە ءداۋ ومار ماساڭ تارتىپ، اۋىلدىڭ بوزا جوراسىندا وتىرعانداي-اق، ءاۋ دەپ ءان سالا باستادى. باياعى:
سايرامسۋ مالدىڭ جايلاۋى-اي،
ءومىردىن بارماي-وۋ بايلاۋى-اي...
مۇنداي كوڭىلدى وتىرىستى كوپتەن بەرى كورمەگەن ەليزاۆەتا پەتروۆنا دا ورىسشا ءبىر ءان سالدى. زامانىندا — كىمسىڭ — ويازدىڭ ايەلى بولعان، تۇرمىستان قىساڭدىق كورمەگەن بايبىشە، ەندى شاڭىراعى قۇلاعان وردانىڭ جۇرتىن باعىپ جالعىز وتىر. باي حابارسىز. اق گەنەرال اعىلشىندارعا قوسىلدى دەگەن سىبىس بار ەدى، اعىلشىندار بولسا، كاسپيي ماڭايىنان الاستاتىلعان. بالكىم، سولارعا ىلەسىپ، شەتەل ءوتىپ كەتۋى دە ىقتيمال. ايتەۋىر، تاعدىرى ءدۇدامال. ارينە، كۇيەۋدىڭ اتى كۇيەۋ، ول باس يە. دەگەنمەن گەنەرال ءالى اقبوز ات جەككەن كۇيمە ءمىنىپ جۇرگەن داۋرەنىندە ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ كوڭىلىن تالاي قالدىرعان. جار دەگەن اتى بولماسا، ەليزاۆەتا پەتروۆنا تەك ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ءبىر قىزمەتشى ايەل ساناتىندا ەدى. قالعان كوڭىل قانداي شۋاق تۇسسە دە جىبىمەيدى. گەنەرالدىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە اسا قايعىرا قويمايتىنى سودان. ال قىزى ناتاليا الەكسەيەۆنا رىسقۇلوۆپەن اجىراسىپ، باسقا ءبىر قىزىل كومانديرگە ءتيىپ كەتكەن. ءقازىر ودەسسا جاعىندا كورىنەدى. ەندىگى جالعىز مەدەت سول ناتاليادان تۋعان رىسقۇلوۆتىڭ بالاسى — ەسكەندىر.
سول ەسكەندىر بولماسا، مىنا تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ ءۇش كىسىسى ايدالاداعى ورىستىڭ كەمپىرىن، ءسىرا ىزدەپ كەلەر مە ەدى؟ ال رىسقۇلوۆ بولسا، كۇندىز-تۇنى جۇمىستان باس بۇرىپ كورگەن جان ەمەس. بالاسىن اندا-ساندا ءبىر كەلىپ، كورىپ كەتكەنى بولماسا، ونى باعىپ-قاعارعا ءازىر ونىڭ دارمەنى جوق. بالانىڭ قامىنان دا قاتۋ ىستەر، حالىقتىڭ ءىسىن موينىنا ءىلىپ العان.
ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە ول «ۋھ» دەپ، ەس جيىپ، ءۇي-جاي بولىپ، ەسكەندىردى ءوز قولىنا الىپ كەتسە، انە، مىنا كەمپىردىڭ مۇلدە جەرگە قاراپ قالار كەزى سوندا بولماق.
ءقازىر شاراپتىڭ بۋىمەن كوڭىلى بوساعان ەگدە ايەل سول كۇدىگىن دە مەيماندارىنا ايتىپ، ءبىر مەزگىل جىلاپ تا الدى.
قىزۋلى ءداۋ ومار جەلىگىپ:
— نەشاۋا، قۇداعي، ءبىز بار، تۇلكىباس جاقىن. كومەكتەسەمىز. ايتپەسە كوشىرىپ الامىز، — دەپ ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— قايدام، — دەپ قويدى قۇداعي. — توپىراق ماعان وسى مانكەنتتەن بۇيىراتىن شىعار. ويازدىڭ ايەلى ەكەنىم راس، ءبىراق ول زامان وتتى-كەتتى. ەشكىمگە زيانىم جوق، ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورىپ وتىرعان جانمىن. اۋىق-اۋىق تۇرار كەلىپ، حال سۇراپ تۇرادى. كەلگەننەن قاشان كەتكەنىنشە بالاسىن قولىنان تاستامايدى. كليەۆەنسوۆ سياقتى ازعىندار ايتادى: «رىسقۇلوۆ بالاسىنا دا قارامايدى، حالىققا قايدان مەيىرىمى تۇسەدى»، — دەپ. ادەيى ەلگە تاراسىن دەپ ايتادى. ال تۇرار بۇل بالادان شىعارعا جانى بولەك. تىم جاقسى كورگەنىن مەن دە جاراتپايمىن. ءبىرتۇرلى قىزعانامىن. اكەتىپ قالسا، نە بولماق؟
ورازباق وسى اڭگىمەنى قازاقشالاعاندا احات ەلجىرەدى: «اپىر-اي، ورىس تا بالاجان بولادى ەكەن-اۋ. ادامنىڭ ءبارى ادام عوي. بارىندە دە جۇدىرىقتاي جۇرەك بار. سول جۇرەگى تۇسكىر بارىندە دە بىردەي مىنا قۇداعيدىكىندەي اسىل قازىناعا تولى بولار ما ەدى. سوندا ادامزات ازباس ەدى-اۋ»، — دەپ قۇداعيىنا بۇرىلىپ، سامپىلداپ سويلەدى:
— راكمەت، قۇداعي، قۇداي ساعان جاماندىق كورسەتپەسىن. سەن ءبىزدىڭ ءبىر تۇياقتى باعىپ وتىرسىڭ. ا، ول راقىمىڭ تەككە كەتپەس. تۇرار ءىس باستى عوي. ءقازىر ماسكەۋدە دەيدى. سەنى رەنجىتپەس. ءدام-تۇزىڭا ريزامىز، قۇداعي. ۇلىق ورىستارداي ءبىزدى «جابايى قازاق»دەپ كەمسىتپەي، شىن ىقىلاسىڭمەن كۇتتىڭ. ءناسىلىن اسىل، جانىڭ تازا ەكەن، جارقىنىم. ال ەندى ءبىز كۇن كەشكىرمەي تۇرعاندا قايتايىق.
— قونىڭىزدار، — دەدى قۇداعي. — سىزدەر كەلىپ، مەن دە ءبىر سەرپىلىپ قالدىم. تاعى دا كەلىپ تۇرىڭىزدار. ەسكەندىر سىزدەردىكى ەكەنى راس. ءجيى كەلىپ، ءيىس سىڭىرە بەرىڭىزدەر. جات بولماسقا، جاتىرقاماسقا جاقسى.
— قونساق، قونا سالساق قايتەدى؟ — دەپ ءداۋ ومار قىنجىلعانداي بولدى.
— ءتايت! — دەدى احات. — «ءبىر كۇن قوناق — قۇت، ەكى كۇن قوناق — جۇت» دەگەندى بىلمەۋشى مە ەڭ؟!
قوناقتار اتتى ارباعا جەگىپ، كەرى قايتاردا، ەليزاۆەتا پەتروۆنا ەسكەندىردى كوتەرىپ دالاعا شىقتى. ءبىر قولىندا ءۇش بولەك شىنىعا سالعان قىپ-قىزىل بىردەڭەسى بار.
— مىنانى قۇداعيلارعا بەرىڭىزدەر، — دەدى ەليزاۆەتا پەتروۆنا شىنىلاردى ۇسىنىپ.
— شاراپ پا؟ — دەپ ءداۋ ومار كوزى كىلەگەيلەندى.
— شىرىن. ءوزىم وسىرگەن بۇلدىرگەننىڭ شىرىنى. قۇداعيلار ءدام تاتسىن.
— و، توبا! وسى ورىستاردىڭ بىلمەيتىنى جوق. بۇلدىرگەن دەگەن ءبىزدىڭ ساي-سايدا تۇنىپ تۇرماي ما؟ ءبىزدىڭ قاتىندار ودان مۇنداي شىرىن جاساۋ قايدا، — دەپ ءداۋ ومار الدەقانداي وكىنىش ايتتى.
ەليزاۆەتا پەتروۆنا قۇدالارمەن قول الىسىپ قوشتاستى. قۇدالار ەسكەندىردىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. بالا ەرنىن دۇرديتىڭكىرەپ: «بۇلار نەگە كەتىپ قالدى؟» — دەگەندەي قاباق ءتۇيدى.
احات ەسكەندىردىڭ قولىن بوساتپاي:
— ءتاڭىرىم ءومىرىڭدى ۇزاق قىلسىن. باقىتتى بول، باۋىرىم بالعىنىم. سەن ءبىزدىڭ ۇرپاقسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟ ۇمىتپا ەلىڭدى! — دەدى.
— وي، احا، ۇلكەن اداممەن سويلەسكەندەي بولدىڭ عوي. سەن دە بالاسىن عوي ءبىراق... — دەپ كۇلدى ءداۋ ومار.
احات ءۇن قاتپاي، كۇرسىندى دە قويدى. «بالا تۇسىنبەيدى، ارينە. ءبىراق مەنىڭ ايتقان تىلەگىمدى قۇداي قۇلاعىنا قۇيىپ قويار. نەندەي تاعدىر كۇتىپ تۇر نارەستەنى؟ كىم بىلگەن؟ ءبىزدىڭ ناسىلگە تارتا ما، جوق قانى بوتەن بولىپ كەتە مە؟ اكەسىنە تارتىپ ازامات بولا ما الدە... كىم بىلەدى؟ ىشىنەن:
اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن،
جاقسىدان جامان تۋسا، وڭباس دەگەن.
شەشەڭنەن ءبىر كىنارات شىقپاسا ەكەن،
ءيتتىڭ بوعى قىلشىقسىز بولماس دەگەن.
احات تاعى كۇرسىندى. كۇن ەڭكەيىپ قالعان. الدا — سايرامسۋ سايى. اۋەدە قۇرقىلتاي قۇيقىلجىپ وينايدى. بۇلدىراپ الاتاۋ اسقاقتايدى. قۇدالار ءۇنسىز. ءبارى دە بالا تاعدىرىنىڭ تۇڭعيىعىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي...
* * *
تۋاتىن تۇيەدەي تولعاتىپ ىڭىرانعان تۇنجىر اسپان اقىرى اقتارىلىپ تىندى. اقپان ايىنىڭ سوڭىندا تاعى دا قار باسىپ سالدى. قۇيرىعى سەلتەڭدەپ، قۋ تاماقتىڭ قامىمەن قالتاڭداپ ۇشقان جاۋشىمشىق. جاۋشىمشىق دەپ اتالۋى تەگىن ەمەس. ەلدە بۇرىن تارى ەگەر ەدى. وسى شىمشىق سول تارىنىڭ جاۋى بولاتىن. ءبىز، بالالار، قولىمىزعا ءىشى شەكەم تاسقا تولى قاڭىلتىر قالبىردى سالدىرلاتىپ ۇركىتىپ، سارتىلداتىپ ساقپان اتار ەدىك. ورىستاردىڭ «ۆوروبەي» دەيتىنى دە وسى تەكتەس. تەك ورىستار «ۇرى» دەسە، ەگىن سالعان قازاق «جاۋ» دەپتى.
ەندى سول جاۋشىمشىق شوقيتىن ءبىر ءتۇيىر ءدان ىزدەپ، بالكوننىڭ ەرنەۋىنە قايتا-قايتا كەلىپ قونادى... دۇنيەدەن قايتقان ادامداردىڭ رۋحى الدەقانداي ءبىر جاندىكتىڭ كەۋدەسىنە بارىپ قونىستايدى دەسەدى. قيال شىعار. ءبىراق دۇنيەدە ەش نارسە، ەشقاشان، ەشقايدا، ءىزسىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتپەيدى دەگەندى ماتەرياليستەر دە جوققا شىعارمايدى عوي. سەكسەۋىل جانادى — كۇل بولادى. سول كۇل توپىراققا، اۋاعا سىڭەدى. ول مۇلدە جوعالىپ كەتكەن جوق قوي. مىنا باسىپ سالعان قار ەرتەڭ ەريدى. سۋ بولادى، سۋ — بۋ بولادى، قايتا جاۋادى. ول دا جوعالمايدى. ءتارتىپ سونداي. قاعازعا جازىلماعان، پارلامەنت قابىلداماعان ءتارتىپ.
ەندەشە، رىسقۇلوۆ مۇلدە ءىزسىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن، مىنا بالكوننان ءبىر ءتۇيىر تاماق ىزدەپ، شىر-شىر ەتكەن شىمشىق سول بولار؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. رىسقۇلوۆتىڭ رۋحى دا ءىرى بولارعا كەرەك. جوندەپ قارا! انە، اناۋ اۋلاقتا نايزاقارا شىڭىنا اينالىپ كەتكەن شىعار؟ جوق، جوندەپ قارا! سونىڭ ءبىر قياسىنا مىزعىماستان ءبىر بۇركىت قاتىپ قالعان سياقتى. اش بۇركىت! نەگە رىسقۇلوۆتىڭ اينالاسىن، ءتىپتى ەلەسىنىڭ ءوزىن اشتىق اينالدىرا بەرەدى؟ مۇندا نە سىر بار؟
اش بۇركىت بىرتە-بىرتە ادام كەيپىنە، تەرەزەگە جاقىنداي ءتۇستى. الدىڭعى ەلەس سياقتى، ەندى رىسقۇلوۆتىڭ ءدال ءوزى، ياكي اش ارۋاعى مەنىڭ جايۋلى جاتقان قاعازىما ءۇڭىلدى.
— ا، بالا، ءالى وتىرسىڭ با؟ وتىر، وتىر. تاۋعا تەسىلىپ قارا دا وتىر.تاۋ ءتىلسىز. مەن دە ءتىلسىز. ايتپەسە، كوپ نارسە ايتار ەدىك...
تومەنگى قاباتتان تاتار مۋزىكاسى سىڭسىدى. مۇندا راديو جوق. ۇيىنەن راديوقابىلداعىش الا كەلگەن جازۋشىلاردىڭ ءبىرى شىعار. ءتاڭىرى جارىلقاسىن. نە دە بولسا، جان دۇنيەڭدى شىرىلداتىپ، جۇرەگىڭدى سىزداتاتىن اۋەن:
ءشامداللاردا گينا ۋتلار يانا، گۇلجاما-ا-ل،
جيتقان قىزلار كيندەر جيپ يەرالار، گۇلجاما-ال...
ەنجا-مارجان قىزدارىنىڭ قۇلباۋى،
بيك يامان سۇيگاننارنىڭ بۋلماۋى...
ءتاڭىرى داۋا بولسىن. عاشىقتىق دەرتكە شيپاحانا جوق. شامدالدا (ليۋسترا) عانا وت جانىپ، بويجەتكەن قىزدار كەندىر ءجىپ (تاتارلاردا قوي از وسەتىن شىعار) ءيىرىپ وتىرسا، ساۋساقتارى تولى ءىنجۋ-مارجان بولسا، ال ءبىراق سۇيگەن جىگىت كەلمەسە، ارينە، وسىنداي مۇڭلى مۋزىكا تۋادى.
سىڭسىعان اۋەن اراسىنان رىسقۇلوۆ سىبىرلايدى.
— ءيا، سونىمەن، بالا، سەن مەنىڭ لەنينمەن كەزدەسكەن كەزىمە كەلىپ توقتادىڭ. ءارى قاراي كىبىرتىكتەپ جۇرمەي قالعانىڭا، مىنە، تۋرا ءبىر اي بولدى. تەرەزەدەن تاۋعا قاراپ تەلمىرەسىڭ دە وتىراسىڭ. از ءومىردى سازارۋمەن وتكىزسەڭ سانسىرايسىڭ. سول جولى ءبىز نيزام حودجايەۆ ەكەۋمىز لەنينمەن ەكى ساعاتتاي وتىرىپ، اڭگىمەلەسكەننەن سوڭ، ناركومنان ستالينگە بارىپ سالەمدەستىك. ول ءبىزدىڭ تۋرككوميسسيامەن ايتىسىمىزعا قانىق ەكەن. ءبىراق سىر شاشپاي، اقىل ايتپاي، بەيتاراپ قالىپ تانىتتى. مۇنىسى ءالى جۇمباقتاۋ ەدى. ايتپەسە، ۇلت ماسەلەسىن تىكەلەي باسقارىپ وتىرعان ادامدا ءبىزدى جاقتايتىن، يا جاقتامايتىن ءبىر پىكىر بولۋ كەرەك قوي. ۇندەمەگەن ادامدا ۇيدەي بالە بار. ول تاياۋدا بولاتىن پوليتبيۋرونىڭ الدىن وراعىتقىسى كەلمەيدى. سول پوليتبيۋرو ءبىزدىڭ داۋىمىزدى شەشىپ بەرەدى. ستالين سۇستى كىسى ەدى. ءجاي كۇلىمسىرەگەننىڭ وزىنەن وزەگىڭدى قالتىراتار ءبىر ىزعار سەزىلەتىن. لەنيننىڭ الدىنا قانشا قالتىراپ بارساڭ دا، ءجۇزىن كورگەننەن-اق جانىڭ جادىراپ جۇرە بەرەدى، ۇرەي اتاۋلى بولمايدى. ال ستالينگە قورىقپاي كىرىپ، قورعانىپ شىعاسىڭ. بوي تەڭەستىرە بارىپ، ەڭسەڭ ەزىلگەندەي بولادى. كەۋدەڭدە قىراۋ تۇرعانداي ءبىر حال كەشەسىڭ...
بۋحارين ءبىر جينالىس وتكىزىپ جاتىر ەكەن، ءبىزدى قابىلدامادى. تۇركىستاندى «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» دەپ كەكەتىپ جۇرەتىنى بىزگە دە ەستىلىپ جاتاتىن. سونىسىنان سەكەم بار ەدى، ويلاعانداي بولدى. ايتپەسە، ىزەت ءۇشىن بولسا دا قولى تيەتىن ۋاقىتتى بەلگىلەپ، كەزدەسەتىن ساتكە تۇرۋ كەرەك ەدى، ونى دا ايتپادى.
ال ەندى، قازاقشالاپ ايتساق، سىڭبىرۋگە دە ۋاقىتى جوق كىسى دزەرجينسكيي ەدى عوي. ا، ول بىردەن قابىلدادى. ول ءبىزدىڭ تۋرككوميسسيامەن داۋىمىزدى قازبالاپ جاتپادى. باسماشىلار جاعىنا شۇقشيدى. كەڭەس ميليسياسىندا جۇرگەن مادامينبەك نەگە قۇرباشى بولىپ كەتتى؟ ەرگەشتى نە تۇلەن ءتۇرتتى؟ ءجۇنايدحاننىڭ ءحالى قالاي؟ قانشا قارۋى بار، قانشا قولى بار؟ ولاردى جويۋدىڭ جولى قالاي؟
مىنە، اڭگىمە ارقاۋى وسى بولدى دا، ءبىز بىلگەنىمىزشە جاي-جاعداياتتى تۇسىندىردىك. دزەرجينسكيي ماسكەۋدە ءالى قانشا ۋاقىت بولاتىنىمىزدى بىزدەن سۇراماي-اق شامالادى دا، تاعى دا كەزدەسپەك بولدى.
ەندى نەدە بولسا ەرىنبەيىك دەپ بارعان ناركوم لۋناچارسكييدەن تاپقان ءبىر ولجامىز: تاشكەنتتە ۋنيۆەرسيتەت اشۋ تۋرالى ۋادە الدىق. تەاتر جايى، مەكتەپ جايى... كوپ اڭگىمە ايتىلدى. قوشتاساردا لۋناچارسكيي ءوزى قول قويىپ، نيزام ەكەۋمىزگە ەكى بيلەت ۇسىندى.
— ۇلكەن تەاتر. بۇگىن كەشكە «دەمون»، سونى تاماشالاڭىزدار. جالپى، ماسكەۋدە قانشا ۋاقىت بولاسىزدار، كۇن قۇرعاتپاي تەاترعا بارىپ تۇرىڭىزدار. سىزدەرگە تۇراقتى بيلەت بەرىلەدى، — دەپ وتە بيازى، وتە كورگەندى مىنەز تانىتىپ قوشتاستى. «دەمون، دەمون» دەسەم كەرەك وزىمنەن ءوزىم كۇبىرلەپ. نيزام:
— ءلاپپاي؟ — دەدى. — ءناما دەدىڭىز؟
— ءجاي، تەاتردى ايتام، بىلتىر تاشكەنتتە وسى «دەمون» قويىلىپ جاتقاندا ناتاشا كەلىنىڭىز ەكەۋمىز بارماقشى بولعانبىز. اياق استىنان فەرعانا ءجۇرىپ كەتتىم دە، «دەمونعا» بارا الماي قالعانبىز. ەندى مىنە، ءساتى ءتۇستى. ءبىراق ناتاشا جوق.
سوندا نيزام بەتىمە اجىرايا ءبىر قارادى. «وسى-اق سول ءبىر ايەلدى ۇمىتپايدى ەكەن؟» — دەپ رەنجىدى مە، بىلمەيمىن.
ال ناتاشانى ۇمىتۋ... ونى سەن جازدىڭ، بالا. ءالىڭ جەتكەنشە ءادىلىن جازدىڭ. ءبىراق ونىڭ اتى ناتاليا ەمەس ەدى عوي. الدەقالاي شيكىلىك شىعا ما دەپ ساقتاندىڭ بىلەم. گەنەرالدىڭ قىزى دەگەن قىرسىعى بار. ايتپەسە، ونىڭ شىن اتى تاتيانا ەدى عوي. تاتيانا الەكسەيەۆنا كولوسوۆسكايا! سەنىڭ ناتاشا، ناتاليا دەپ جۇرگەنىڭ سول. وبالى نە كەرەك، شاماڭ جەتكەن جەرگە دەيىن جازدىڭ. ءبىراق شىن تۇرار مەن تاتياناداي بولۋ قايدا-ا-ا؟! ەكەۋمىزدىڭ جان دۇنيەمىزدە، اتار تاڭداي سەبەزگىلەپ باستالىپ، الاۋلاعان الاۋ سەزىمىمىزدى سەن تۇرماق، جازۋشى بولسام، مەن ءوزىم دە جازا الماس ەدىم. مەنى مۋزىكانت ەتكەن تاتيانا ەدى عوي. ءسوز ەمەس، ونداي سەل سەزىمدى مۋزىكا عانا جەتكىزە الۋى ىقتيمال. مەن ءومىر دەيتىن دۇنيەدە كوپتى كوردىم. جامانشىلىق جاۋار بۇلتتان قالىڭ ەدى، ا جاقسىلىعى دا مول بولدى. اتاق-دارەجە، مانساپ دەيسىڭ بە، ءبىر ادامعا جەتىپ-ارتىلارداي-اق بۇيىردى. ءبىراق بارىنەن دە اسىلى — سول تاتياناگا دەگەن ىنتىق، ىستىق سەزىم ەدى عوي. سوندىقتان تاعدىر ماعان تارلىق ەتتى دەي المايمىن، باۋىرىم.
«باۋىرىم»، — دەدىم، تاڭدانبا، بالا. بارلىق قازاق مەنىڭ باۋىرىم عوي. ا، ءبىراق سەنىڭ اكەڭ بىزگە جاماعايىن، مەنىمەن تۇيدەي جاستى ەدى. قىز الىسپايتىن ەلدىڭ ازاماتى بولاتىن. تۇلكىباستا جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى بىرەر رەت كوردىم. كىلەڭ بوزدان كيىنىپ، اقبوز ات ءمىنىپ جۇرەتىن سىرباز كىسى ەدى. و دا شىلمەمبەت، ءبىراق تاۋ-شىلمەمبەت ەمەس. كەيىن «رىسكۋلوۆششيناعا» و دا ىلىكتى. تالايلاردىڭ وبالىنا قالدىم. «رىسكۋلوۆششيناعا» تاڭىلىپ كەتكەندەر كوپ. وعان، ارينە، مەن كىنالى ەمەس ەدىم. رىسقۇلوۆ مەن ەدىم دە، «رىسكۋلوۆششينا» — جابىسقان جالا ەدى. «ورلەۋ»، ياعني رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ ريمدەگى ءبىر قايراتكەرى ماكياۆەلليدەن حابارىڭ بار شىعار، «ماكياۆەلليزم» دەسە، بىلسە دە، بىلمەسە دە، جۇرت جيىركەنىپ، مۇرنىن تىرجيتادى. الباستىنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي كورەدى. ول ەكىجۇزدىلىكتىڭ، ءىبىلىس ايلاكەردىڭ، وپاسىز وپپانىڭ سيمۆولى سياقتى بولىپ كەتكەن. سونداعى ماكياۆەلليدىڭ بار جازىعى — توز-توز بولىپ، ءشىلدىڭ قيىنداي ىدىراپ كەتكەن يتاليا ەلىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ادىلەتتى جاڭا قوعام قۇرۋ ەدى عوي. «گوسۋدار» دەگەن كىتاپ جازىپ، ونداي ادىلەتتى قوعامنىڭ كوسەمى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراققا بۋرجۋازيالىق دۇنيەنىڭ تالابىنا ساي عالامات جاۋاپتار بەرەدى.
ال فەوداليزمنىڭ قولشوقپارلارى حالىققا وزدەرى وپاسىز قاتىگەز، ەكىجۇزدى، وزبىر بولا تۇرا، ماكياۆەلليدى وڭباعان دەپ ويباي سالىپ ەدى، سول بايبالامنىڭ جاڭعىرىعىمەن، كوپ زامان، كوپ ادام: «وي، ماكياۆەللي بارىپ تۇرعان وڭباعان» دەپ قايتالاپ كەلدى. اۋ، شىنىندا ماكياۆەللي كىم ەدى؟ — دەپ سول توبىر ءبىر ءسات ويلانباي، بىرەۋ ايقايلاسا، سونىڭ جاڭعىرىعى بولىپ جۇرە بەرگەن عوي.
ءدال سونداي بولماسا دا، سوعان سىڭارلاۋ ءبىر سويقان ماعان دا جابىسقان. رىسقۇلوۆ ىستەمەگەن ءىستى «رىسكۋلوۆششينا» دەپ الىپ، رىسقۇلوۆ كەڭەس اپپاراتىندا اسا جاۋاپتى قىزمەتتەردە ادال جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدىڭ وزىندە دە، «رىسكۋلوۆششينا» دەگەن لاقاپ تاراتىپ لاعىپ ءجۇردى. بۇل ءوزى ايتىلمايتىن-اق اڭگىمە ەدى، الگى سەنىڭ اكەڭنەن شىعىپ كەتتى عوي.
جالعىز اقبوز اتىن ءمىنىپ، ەشكىمگە زالالىن تيگىزبەي، تازا ءجۇرىپ، تازا تۇراتىن شارۋا كىسى ەدى. ءتاپ-تاۋىر كولحوزشى بولدى. راس، كورشى قىرعىزستاندا كوكپار بولىپ جاتىر ەكەن دەسە، جۇمىسىن تاستاي سالىپ، اقبوزىن مىنە سالىپ، تاۋ اسىپ كەتەدى ەكەن. كەرەمەت شاباندوز بولاتىن. انە، سەنىڭ سويتكەن اكەڭ — «رىسكۋلوۆششينا». ال رىسقۇلوۆتىڭ ءىسى، قىزمەتى، ساياساتى، بالكىم، ونىڭ قاپەرىنە دە كىرمەۋى.
ءبىردى ايتىپ بىرگە كەتتىم. سۇلدەلەر وسىنداي بولادى. سۇلدەلەر ءتىرى ادامدار دۇنيەسىنىڭ جۇيەسىنەن شىعىپ كەتكەن. بىزدە جۇيەلەپ ويلاۋ دەگەن بولمايدى. وتكەن ەلەستەن ەسىڭە نە تۇسەدى، سونى ايتا بەرەسىڭ. ال وتكەن ءومىر ەلەسى — ۇزىك-ۇزىك. ءبارى دە تىرىلەر دۇنيەسىندە قالعان. ءبارى كورگەن تۇستەي. ال ءتۇس دەگەننىڭ ءوزى قۇبىلمالى بولادى.
* * *
ناركوم لۋناچارسكيي بەرگەن بيلەتپەن رىسقۇلوۆ پەن حودجايەۆ ۇلكەن تەاتردىڭ ەسىگىن اشتى. بيلەتتى ناركوم ديرەكتوردىڭ لودجاسىنا جازعان ەكەن. لودجادا بۇرىنىراق كەلىپ جايلاسقان ۇزىن بويلى، جازىق ماڭداي، قياقتاي جيرەن مۇرتتى، اق ارالاس جيرەن شوقشا ساقال، كەلبەتتى كىسىنى رىسقۇلوۆ جىعا تانىماسا دا، شامالاپ تۇستەدى. «ناركوم چيچەرين بولار» دەپ شامالادى. بۇرىننان سىرتتاي ءبىرىن-بىرى بىلگەنمەن، جۇزدەسۋى تۇڭعىش. قاتارلاسىپ، ىزەتپەن، يبامەن سالەمدەسىپ وتىرا بەرگەندە، الگى كىسى ءوزى ابجىلدىك تانىتتى.
— ءسىرا، تۇركىستاندىق بولاسىزدار-اۋ دەيمىن.
— دۇرىس ايتاسىز. رىسقۇلوۆ، مىنا كىسى — حودجايەۆ، — دەپ رىسقۇلوۆ قول ۇسىندى. ساۋساقتارى سالالى ەكەن.
— چيچەرين. تانىسقانىما قۋانىشتىمىن. سىزدەردىڭ كەلىپ جاتقاندارىڭىزدان حاباردارمىن.
— مەن دە چيچەرين-ay دەپ شامالاپ ەدىم.
— ۇلكەن تەاترعا كەلگەندەرىڭىز اقىل بولعان. مەن ءوزىم وتە تەاترال اداممىن. ءبىراق ءجيى كەلىپ تۇرۋعا مۇرشا قايدا؟ ۋاقىت جوق قوي. وسى كەلىستىڭ وزىندە قىرۋار ءىس جان-جاعىڭنان قاماپ، ازەر وتىراسىڭ. ءبىراق بۇل دا كەرەك، جولداس رىسقۇلوۆ. ايتپەسە، مۇلدە قارايىپ قالاسىڭ. رۋبينشتەين، ارينە، موسارت ەمەس، ءبىراق ماعان وتە ۇنايدى. لەرمونتوۆتىڭ «دەمونىن» تاڭداپ الىپ، سونىڭ رۋحىن مۋزىكا تىلىندە سۋرەتتەۋى تاماشا. ءبىراق بىلگىر كورىنىپ قايتەمىن. ءقازىر وزدەرىڭىز دە تىڭدايسىزدار عوي. ال جالپى كومپوزيتورلاردىڭ تورەسى موسارت قوي. ءسىز قالاي، جولداس رىسقۇلوۆ، مۋزىكانى ۇناتاسىز-اۋ دەيمىن.
— ۇناتۋىن تىم ۇناتامىن. ءبىراق الگىندە ءوزىڭىز ايتقانداي، ۋاقىت قايدا؟ ءارى دەسە، ءبىزدىڭ تاشكەنتتە تەاتر، مۋزىكا شەبەرلەرى ماسكەۋدەگىدەي ەمەس تە. ءبىز كوپ نارسەدەن مەشەۋ قالىپ جاتقان ەلمىز. ارينە، حالىق ورتاسى تولعان ونەر. مەن ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ ۇلگىسىن ايتىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ تۇركىستانعا تەاترلار كەرەك، تالانتتاردى تابۋ، وقىتىپ، باۋلۋ، ماسكەۋگە، پەتروگرادقا جىبەرۋ — ءبارى ءالى جاڭا-جاڭا باستالىپ جاتقان تىرشىلىك.
— دۇرىس ايتاسىز. باستاۋ كەرەك. شىعىس دانالىعىنان نەشە الۋان دۇلدۇلدەر شىقسا كەرەك.
سپەكتاكل بىتكەن سوڭ، چيچەرين قوشتاساردا:
— ۋاقىتىڭىز بولسا، كەزدەسەيىك، جولداس رىسقۇلوۆ. تۇركىستان ماسەلەسى جونىندە پوليتبيۋروعا جوبا جاساۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا مەنىڭ دە بار ەكەنىم سىزگە بەلگىلى شىعار. اڭگىمەلەسكەنىمىز دۇرىس بولار، — دەدى.
چيچەريننىڭ كوميسسيا قۇرامىندا ەكەنىن رىسقۇلوۆ بىلمەۋشى ەدى.
ەرتەڭىندە تاڭعى ساعات تۋرا توعىزدا رىسقۇلوۆ سىرتقى ىستەر ناركومىنىڭ كابينەتىنە كىردى. رىسقۇلوۆتىڭ ءا دەگەندە كوزىنە ايرىقشا تۇسكەن نارسە — چيچەريننىڭ كابينەتى باسقا ناركومداردىكىندەي ەمەس، ۇستەلدىڭ ءۇستى، ءتىپتى تەرەزەنىڭ الدى ۇيمە-جۇيمە قاپتاعان كىتاپ، ءتۇرلى گازەتتەر. اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلىندە شىعاتىن گازەت، جۋرنالدار... ناركوم دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن تۇك قالدىرماي ءبىلىپ وتىراتىن سياقتى.
چيچەرين الاقانداي ايالى كوزدەرىنەن ءبىرتۇرلى ءىش تارتارلىق ساۋلە شاشىراپ، رىسقۇلوۆپەن ىقىلاستانا امانداسىپ، كرەسلونى ۇسىندى.
— اڭگىمەنىڭ اشىعى كەرەك، بۇل جەردە ءسىز بەن ءبىزدىڭ ارامىزدا مايپازداسىپ، ديپلوماتياعا جۇگىنۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ تۋراسىن ايتايىق. مەن ءسىزدىڭ پوليتبيۋرودا قارالاتىن جوباڭىزبەن تانىستىم. كەيبىر ماسەلەدە مەن سىزبەن مۇلدە كەلىسە المايمىن. مىسالى، سىرتقى ىستەر ماسەلەسى. ءسىز تۇركىستان شەت ەلدەرمەن تىكەلەي، دەربەس ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساۋىن تالاپ ەتەسىز. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى رسفسر قۇرامىندا ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ مۇددەمىز ءبىر ەمەس پە؟ شەشەتىن ماسەلەمىز ورتاق ەمەس پە؟ ءسىز تۇركىستاندا دەربەس ۇلتتىق اسكەر ۇستاماقسىز. نە ءۇشىن؟ كىمنەن قورعانۋ ءۇشىن؟ تۇركىستانعا جان-جاقتان جاۋ تونگەندە، ونى قورعاپ قالعان قىزىل ارميا ەمەس پە ەدى؟ ەندەشە بۇل تالابىڭىز دا قاتە بولار. مەن مۇنىڭ ءبارىن پوليتبيۋرو ماجىلىسىندە دە ايتا الار ەدىم. ءبىراق دوستارشا وسىلاي ءبىر وڭاشا سىرلاسۋ دا كەرەك. مەنىڭ دوستىق كەڭەسىم: پوليتبيۋرودا بۇل ماسەلەلەر جونىندە داۋ كوتەرىپ جاتپاڭىز. ءادىلىن، اقيقاتىن پوليتبيۋرو شەشەدى، ارينە. قاتەڭىزدى مويىنداعانىڭىز ءجون. تەك شىندىق جولى جەڭەدى. شىندىقتى عانا ايتساڭىز، ءبارى دە ءسىزدى سىيلايتىن بولادى.
رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر تاڭ قالعانى، چيچەريننىڭ جۇمىس ۇستەلىنىڭ ۇستىندەگى ۇيمە-جۇيمە قاعازداردىڭ اراسىندا ءبىر ۋىستاي اقتالماعان س ۇلى، كادىمگى س ۇلى تۇر ەكەن. چيچەرين اڭگىمە اراسىندا اندا-ساندا الگى سۇلىدان ءبىر ءدانىن الىپ، اۋزىنا سالادى دا، سالدەن سوڭ قىلپىعىن شىعارىپ تاستايدى.
اركىمنىڭ ءبىر باسىرە ادەتى بولادى. سونداي ءبىر ەرەكشەلىگى شىعار دەپ ويلادى رىسقۇلوۆ. الدە سۇلىنى بۇلاي جەۋدىڭ الدەنەندەي شيپالىق قاسيەتى بار ما ەكەن دەپ تە قويدى. قوناعىنىڭ وسى ءبىر ءدۇدامالىن سەزگەن چيچەرين، رىسقۇلوۆقا ايالى كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر قاراپ، الگى اڭگىمەسىن تىيدى دا:
— س ۇلى جەگەنىمە تاڭ قالىپ وتىرسىز با؟ — دەدى.
— جوق، ءجاي ادەتىڭىز شىعار. مىسالى، ءبىزدىڭ كەيبىر جولداستار كابينەتىندە كوك شاي ءىشىپ وتىرعاندى ۇناتادى...
— جوق، بۇل ادەت ەمەس، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. بۇل — قاجەتتىلىك. تىرلىك ءۇشىن تاماق كەرەك. ال تاماقتىڭ ءتۇرى وسى. كرەملدىڭ كومەندانتى بىزگە، ناركومدارعا، بالەن كۇنگە دەپ بىرنەشە قاداق سۇرىپتالماعان سۋلى بەرەدى. باسقا جاعدايى بار، ءۇي-جايى بار ناركومداردىڭ ايەلدەرى، نە وزدەرى الگى سۇلىنى قۋىرىپ، ودان كوفە جاسايدى نەمەسە اقتاپ، بوتقا جاسايدى. ال مەن سالت باستى كىسىمىن. ونداي جاعداي مەندە جوق. ءارى دەسە، وسىلاي شيكى جەۋ، ءتىپتى ءارى ءتيىمدى، ءارى ءدامدى سياقتى.
قالجىڭى شىعار دەيىن دەسە، چيچەرين شىن پەيىلىمەن ايتىپ تۇرعان سياقتى. ءبىر كەز رىسقۇلوۆ ناركوم سيريۋپانى ەسىنە الدى. ۇكىمەتتىڭ تاماق جونىندەگى ناركومى سيريۋپا ءبىر جولى لەنيننىڭ كابينەتىندەتى ماجىلىستە وتىرىپ، تالىپ قالادى. دەرەۋ دارىگەر شاقىرتسا:
— ەشقانداي اۋرۋى جوق، ابدەن اشىققان، — دەپتى دارىگەر.
رىسقۇلوۆ سونى ەسىنە الدى دا، ەندى مىنا چيچەريننىڭ سوزىنە شىن سەندى.
سوندا رىسقۇلوۆ، چيچەرين تۋرالى بۇرىن بىلگەن، ەستىگەندەرىن ەسىنە ءتۇسىردى. چيچەريننىڭ تۇقىمى رەسەيدىن ەسكى دۆورياندارىنان. ءتىپتى تامبوۆ گۋبەرنياسىنداعى قاراۋىل دەگەن جەردە وسى چيچەرينگە مۇراعا قالدىرىلعان عيمارات، دۇنيە-مۇلىك تە بار ەكەن. سونىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، ريەۆوليۋسيا جولىنا بەرىك تۇسكەن. مۇنىڭ قالاي دەگەن ءبىر جاقىنىنا چيچەرين بىلاي دەپ حات جازىپتى. «ەگەردە جۇماق پەن تامۇق بار ەكەنى راس بولسا، مەن جۇماققا ءبىر-اق تۇكىرىپ، تامۇققا بارىپ، باقىتسىزداردىڭ ۇلەسىن بولىسەر ەدىم. تامۇقتا باقىتسىزدار قاسىرەت شەگىپ جاتقاندا، مەن پەيىشتە راقاتتانىپ جۇرسەم، مەن قارعىس اتقان وڭباعان بولار ەدىم...»
مىنە، ەندى رىسقۇلوۆ سول چيچەريننىڭ الدىندا وتىر. قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلاپ، ءجانناتتى جايلاپ جاتۋدان جيىركەنىپ، عازيز باسىن جاندارمداردىڭ وعىنا بايلاپ، تالاي-تالاي تار جول، تايعاق كەشۋدەن وتكەن تارلان ريەۆوليۋسيونەر.
— ەسكى تىلدە «تەوس»، «حاوس» دەيتىن سوزدەر بار، — دەدى گەورگيي ۆاسيليەۆيچ رىسقۇلوۆقا جىميا ءبىر قاراپ قويىپ. — تەوس — ىزگىلىك، حاوس — زۇلىمدىق. بۇل ەكەۋى ەجەلدەن، دۇنيە شەكسىزدىگىندەي شەكسىزدىكتەن بەرى ارپالىسىپ كەلەدى. ءقازىر دە سول. ارپالىس. تەوس جەڭگەن كەزدە، قارىن دا توعايادى. ال ءقازىر...
چيچەرين ءبىر ۋىس سۇلىنى ۇستەل ۇستىنەن سىرعىتىپ، الاقانىنا سالىپ، سالماقتاپ تۇرىپ:
— ءبىر اڭگىمە ايتايىن، — دەپ سىبىرلادى. — وسى تاياۋدا عانا «كرەمليەۆكا» دەپ اتالاتىن تەلەفونمەن ۆلاديمير يليچ سويلەستى.
— سىزگە سوگىس جاريالايمىن، — دەيدى.
— نە ءۇشىن؟
— ءبىر كيلو كۇرىش جارمادان نەگە باس تارتتىڭىز؟
— جاس بالالار ىسىپ-كەۋىپ جاتقاندا تاماعىمنان قالاي وتەدى؟ — دەيمىن.
— ءسىزدىڭ اسقازانىڭىز اۋىرادى. سوندىقتان سىزگە رۇقسات، وتكىزىڭىز تاماعىڭىزدان! — دەپ بۇيىرعانداي بولدى ۆلاديمير يليچ. مەن قارسىلاسىپ-اق باقتىم. اقىرى جەڭدى. كوردىڭىز بە، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءبىزدىڭ ارامىزدا كەرزوندار، چەمبەرلەندەر تۋرالى عانا ەمەس، وسىنداي دا تالاس بولادى، — دەپ چيچەرين اڭگىمەسىن كۇلكىگە اينالدىرا اياقتادى.
— جاڭىلىسپاسام، تۇركىستاندا ءسىز اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن دا باسقاردىڭىز و، تۇرار رىسقۇلوۆيچ؟
— ءيا، گەورگيي ۆاسيليەۆيچ.
— ە، وندا ناركوم چيچەريننىڭ شيكى س ۇلى جەپ وتىرعانى سىزگە تاڭ بولماسا كەرەك. اشتىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، اشتىقپەن كۇرەس كوميسسياسىن باسقارۋ مۇمكىن ەمەس.
— «اشتىق — اپاڭ ەمەس» دەپ ورىستار بەكەر ايتپايدى عوي، گەورگيي ۆاسيليەۆيچ. ونىڭ اپا ەمەس ەكەنىنەن حابارىمىز بار، — دەپ سىپايىلادى رىسقۇلوۆ.
— شىنىمدى ايتسام، — دەدى چيچەرين كەنەت باستاپقى اڭگىمەگە قايتا بۇرىلىپ، — ءسىزدىڭ دەربەس ديپلوماتيا، دەربەس ۇلتتىق اسكەر تالاپ ەتىپ جۇرگەنىڭىزدى مەن ابدەن تۇسىنەمىن. ءسىز پاتشادان زورلىق-زومبىلىق كوردىڭىز. كەڭەس وكىمەتى ءا دەگەندە سىزدەرگە ساۋلەسىن بارىنشا تۇسىرە قويمادى. رەسپۋبليكانى شوۆينيست ەسەرلەر باسقاردى. مىنا ءسىزدىڭ تالابىڭىزدىڭ ءبارى سودان تۋىنداپ جاتقان سالدار.
اۆتوردان
بۇگىن تاڭەرتەڭ تەرەزەدەن كۇمىسباس اسپانتاۋ اسا ايبىندى كورىندى. كۇن جىلىنار دەگەن ءۇمىتتىڭ وزىنەن جۇرەكتە قاتقان مۇز جىبىگەندەي بولدى. ءبىراق دالا ءبارىبىر سۇپ-سۋىق ەدى. كۇن شاقىرايعانمەن، قار جىپسىمەيتىن سىڭاي تانىتادى. اش تورعايلار ارى ۇشىپ، بەرى ۇشىپ، بالكوننىڭ ەرنەۋىنە كەلىپ قونادى. اندا-ساندا قاتقان-قۇتقان نان تاستايتىنىم بار، سودان دامەلى شىعار. بالكوندى اشۋعا سۋىقتان جيىركەنىڭكىرەپ وتىرمىن. كۇدەر ۇزگەندەي جاۋشىمشىقتار ۇدەرە ۇشىپ كەتتى. سول-سول ەكەن، قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، بالكونعا تەڭبىل تورعاي كەلىپ قوندى. ول ماعان تىم تانىس سياقتى. قايدان كوردىم دەپ ۇمىتشاق باسىم ءبىراز اڭىرىپ قالعاندا، تەڭبىل تورعاي قۇيقىلجىتا، تامىلجىتا سايراپ الا جونەلدى. قۇداي ادامعا قۇستىڭ ءتىلىن ۇعۋدى بۇيىرتپاعان. ءبىراق شىدامىڭ جەتىپ، سارىلا تىڭداپ وتىرساڭ، بىرتە-بىرتە ساناڭنىڭ ۇيىقتاپ جاتقان سان تۇكپىرى ويانىپ، الگى قۇس ءتىلىن تۇسىنگەندەي دە بولاسىڭ.
— مەن اقسۋ-جاباعىلىدان كەلدىم، — دەپ سايرايدى تەڭبىل تورعاي. — تانىماي قالدىڭ با، مەنى سەن جازىپ ەدىڭ عوي، — دەيدى. — ارتۋر دەگەن بالا تۋرالى جازباپ پا ەدىڭ، سونداعى تەڭبىل تورعاي مەن عوي. جازۋشى دەگەن بەيشارا ويلاي-ويلاي وي وپپاسىنا ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ جازعانىن ءوزى ۇمىتىپ قالا ما، نەمەنە؟! سەن سوندا ارتۋردى رىسقۇلوۆتان دا جاقسى جازدىڭ. رىسقۇلوۆ تۋرالى جازۋ قيىن ەكەنىن بىلەمىن. ويتكەنى ول ومىردە بار ادام عوي، سول جاڭىلىس جازساڭ، ءبارى كورىنىپ تۇرادى. ال ومىردە بولماعان، ءوزىڭنىڭ قيالىڭنان تۋعان ارتۋرعا كەلگەندە، سەن ءبىرشاما كوسىلەسىڭ. باياعىدا ءبىر اكىم ءوزىنىڭ ساراي سۋرەتشىسىنەن:
— نە قيىن؟ اتتىڭ سۋرەتىن سالعان قيىن با، جوق ارۋاقتىڭ سۋرەتىن سالعان قيىن با؟ — دەپ سۇراپتى.
— اتتىڭ سۋرەتىن سالۋ قيىن، — دەپتى سۋرەتشى.
— نەگە؟
— نەگە دەسەڭىز، اتتى جۇرتتىڭ ءبارى كورىپ ءجۇر. ءبىر جەرىنەن ءسال جازا باسساڭ، بايقاپ قويادى. ال ارۋاقتىڭ ءتۇر-تۇسى قانداي ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. قالاي سالساڭ دا جۇرت سەنە بەرەدى.
ارتۋر — ارۋاق قوي، ونى جازىپ، قۋلىق جاسادىڭ. ال ەندى، جازۋشى جولداس، سەن ءوزىڭ بايقادىڭ با، بايقامادىڭ با، سول ارتۋر — تۇراردىڭ ءوزى ەمەس پە؟ تۇپتەپ كەلگەندە، تەڭبىل تورعايدىڭ ءوزى — رىسقۇلوۆ ەمەس پە؟ ول مەن عوي. تانىماي قالدىڭ، ءا؟ ولگەندەر جەر بەتىنەن مۇلدە جويىلىپ كەتەدى دەگەن بەكەر. ولگەن ادامدى ءبىر شۇڭقىرعا اپارىپ كومە سالىپ، «ءبىتتى! — دەيسىڭدەر. بەكەر! ول قىران بولىپ، قاسقىر بولىپ، تۇلكى بولىپ، مىنە، مىنا مەن سياقتى تەڭبىل تورعاي بولىپ جەر بەتىندە، اسپان استىندا جۇرە بەرمەك.
سولاي، جازۋشى جولداس. سەن ەندى مەنەن بەزىنسەڭ دە قۇتىلا الماسسىڭ. سەن مەنى جيىرما بەس جىلدان بەرى ىزدەپ كەلەسىڭ. تۇندە تۇسىڭنەن، كۇندىز ويىڭنان كەتپەيمىن. ساعان تاماق ءىشىپ، اۋا جۇتۋ قانداي قاجەت بولسا، رىسقۇلوۆ تۋرالى ۇزدىكسىز ويلاۋ دا سونداي قاجەتتىلىككە، ايىقپاس دەرتكە اينالىپ كەتتى. الدىڭدا قانشا عۇمىر بار — سونىڭ بارىندە دە مەن ويىڭنان كەتپەسپىن. ەندى مەنى ويىڭنان قۋالاپ شىعارا الماسسىڭ. ءوز وبالىن وزىڭە! رىسقۇلوۆتىڭ جولى تىم-تىم اۋىر ادام. ول تۋرالى جازۋدان گورى، كەتپەن الىپ، تاۋ قوپارعان وڭاي. نىساناعا مەنى العان ەكەنسىڭ، ەندى ولە-ولگەنشە مىلتىق قالامىڭدى كەزەنەسىڭ دە جۇرەسىن.
الدىڭداعى جاينامازداي قاعازىڭ اپپاق قوي. ءبىر تاڭبا تۇسىرە الماي قينالاسىڭ ءا، بيشارا؟ سەن كەشە مەنىڭ چيچەرينمەن العاش كەزدەسكەنىمدى ءبىرشاما ءتاپ-تاۋىر جازدىڭ، چيچەرين شىنىندا وڭدى ادام بولعان. كوپ جىل مەنشيەۆيكتەر ۇرانىن كوتەرسە دە، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە رايىنان قايتىپ، بولشيەۆيكتەر جاعىن قولداعان جانە سول بولشيەۆيكتەر ىسىنە ءپارۋانا بەرىلگەن كىسى ەدى عوي. ريەۆوليۋسيانىڭ ەڭ ازاپتى اۋىر كۇندەرىنىڭ وزىندە جانى شورلانباي، قاتىگەزدەنبەي، جۇپ-جۇمساق، نازىك كۇيىندە، اقىن كۇيىندە، كەرەمەتتەي مۋزىكانت كۇيىندە قالدى-اۋ، جارىقتىق. و دا تابيعاتتى كەرەمەت جاقسى كورەتىن. تامبوۆ گۋبەرنياسىنداعى ءوزىنىڭ قاراۋىل سەلوسىن، ونىڭ اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز تاماشا تابيعاتىن ەسكە العاندا، الاقانداي-الاقانداي ايالى كوزدەرىنە جاس ۇيىرىلە جازدايتىن. ال مەن وعان اقسۋ-جاباعىلىنى، وگەم، شىمعان، تالعار تاۋلارىن بەينەلەپ بەرۋشى ەدىم. ەكەۋمىز كەيىن مەن ماسكەۋدە، سوۆناركومدا ىستەگەندە، ماسكەۋ تۇبىندەگى ورمانعا دەمالىس سايىن بىرگە بارار ەدىك. سولاي...
چيچەرين — پاتشا زامانىندا داۋىرلەگەن، قۇل سالىپ، بايتاق-بايتاق جەر يەمدەنگەن، الپاۋىت دۆوريان تۇقىمىنان شىققان اقسۇيەك ءناسىلدى ەدى. مەن بولسام، اق جۇلىق، قۋ سيراق كەدەي جۇرتىنان... بىلايشا ايتقاندا، «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى» جوق، ءجالاڭتوس تاقىر كەدەي تۇقىمى.
ءبىراق چيچەرينمەن قاتار وتىرعاندا، مۇنشاما جەر مەن كوكتەي كەرەعار قاشىقتىق سەزىلمەيتىن. چەچەرين داۋلەت-دارەجە دۇنيەسىن تارك ەتىپ، ەزىلگەندەر ەلىنە ءوز ىقتيارىمەن، ءوزىنىڭ ۇعىم سەزىمىمەن ءبىرجولاتا كوشىپ، دۆورياندار قاۋىمىمەن اتقۇيرىعىن شورت كەسىسكەن كەسەك جان ەدى عوي. ءسويتىپ، ءبىز ەزىلگەندەر ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن كۇرەستە قونىستاس بولدىق.
چيچەرين، گەورگيي ۆاسيليەۆيچ، قايران ساباز! مەنى شىن تۇسىنگەن، باۋىرىنا تارتىپ باۋلىعان ۇستازدارىمنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. تۇركىستاندا مەن كوپ شوۆينيستەرمەن ارپالىستا ورىستىڭ ادال ۇلى، عاجاپ ريەۆوليۋسيونەر پەتر الەكسەيەۆيچ كوبوزيەۆتەن كوپ جاقسىلىق كوردىم. ماسكەۋدە مەنى كوبىنەسە قولداپ، قورعاعان چيچەرين بولدى.
ءاۋ باستا ۇلكەن تەاتردا تۇڭعىش رەت قول الىسىپ، سودان اينىماس دوس بولىپ كەتتىك. سول جولى ول مەنى ماسكەۋدەن كەتەر-كەتكەنشە تەاترلارعا بىرگە الىپ بارىپ ءجۇردى. عاجايىپ ونەر ولكەسىنىڭ نەبىر ساڭلاقتارىمەن مەنى چيچەرين تانىستىردى.
ونەر الەمى ءوز الدىنا، سول جولى مەن ەۋروپا، ازيا، امەريكا ەلدەرىن تۇگەل شارلاپ، جيھانكەز ساياحاتتان ورالعانداي بولدىم. سىرتقى ىستەر ناركومى چيچەرين بۇل الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتەر، وكىمەتتەر، ۇكىمەتتەر قىر-سىرىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن تۇڭعيىق ءبىلىمدار كىسى داعى، ول مەنى وسى ەلدەردىڭ تاريحىمەن، تارتىبىمەن قولىمنان جەتەكتەپ ءجۇرىپ تانىستىرعانداي بولدى. ءيا، چيچەرينمەن سول جولى بىرگە بولعان كۇندەر تۇتاس ءبىر ۋنيۆەرسيتەت تاۋىسقانداي مول عىلىم، مول ولجا بولدى. سەنىڭ چيچەريندى ەسكە الىپ، كىتابىڭا كىرگىزگەنىڭ وڭدى ەكەن، جازۋشى باۋىرىم. ونداي ادامدار تىرىلەر دۇنيەسىندە نەكەن-ساياق كەزدەسەدى...
قوش، تۇركىستان، كورىسكەنشە...
رىسقۇلوۆ پەن نيزام حودجايەۆ ماسكەۋدەن ورالعاندا، ۆوكزال باسىندا بۇل ەكەۋىن بۇكىل تاشكەنت قارسى العانداي، قاراقۇرىم حالىق ەدى. تابان استىندا ميتينگ بولدى. رىسقۇلوۆ ءسوز سويلەپ:
— قۇرمەتتى قاۋىم! بايتاق تۇركىستان! — دەپ ايقاي سالدى. — لەنين سىزدەرگە تۋىسقاندىق سالەم ايتتى. «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەگەن قاتە دەدى. بولىنگەندى ءبورى جەيدى دەدى. تۇنگى اسپانداعى جايناپ تۇرعان سانسىز جۇلدىزداردى جيىپ الىپ، ۇلكەن ءبىر اي جاساساڭ، اسپان سۇڭقيىپ قالادى دەدى. سولاي... تۇركىستان كەڭەستىك سوسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى — رسفسر-دىڭ ءبىر بولىگى. وسى رەسپۋبليكاعا ادال بول، حالقىم، — دەپ رىسقۇلوۆ ءسوزىن قىسقا قايىردى.
تۇركسيك-كە بارىپ، ماسكەۋ ساپارىنان سوڭ ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەتىنە قايتا كىرىسكەنى جونىندە بۇيرىق جازدى.
بۇل ارادا تۇرككوميسسيا مۇشەلەرى دە قايتا ورالدى...
ماسكەۋدە، لەنيننىڭ الدىندا، پوليتبيۋرودا تۇركىستان ايتىسى بولماعانداي، لەنين بىرلىككە، تاتۋلىققا شاقىرماعانداي، تۇرككوميسسيا ءامىرشىل، بۇيرىقشىل، وكتەم كۇيىنە قايتا باستى.
رىسقۇلوۆ پرەزيدەنتتىكتەن كەتەتىنى جونىندە ارىز بەردى. «تۇرككوميسسيانىڭ ايداۋىندا ءجۇرىپ جۇمىس ىستەي المايمىن» دەدى. تۇرككوميسسيا سىرتتاي قىنجىلعان ءپىشىن تانىتسا دا، ىشتەي قۋانىپ قالدى. كۋيبىشيەۆ ماسكەۋگە تەلەگرامما سوعۋعا اسىقتى: «رىسقۇلوۆ ەرەن قايراتكەر. اتتەڭ، ماسكەۋدە ءبىراز جۇمىس ىستەسە، شىنىعىپ، كەرەمەت كوممۋنيستكە اينالار ەدى»، — دەدى.
ايتسا-ايتقانداي، ماسكەۋ كوپ كەشىكپەي رىسقۇلوۆتى شاقىرىپ الدى. شاقىرىپ الدى دا، ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى (ناركومنىڭ) ءستاليننىڭ ورىنباسارى ەتىپ بەكىتتى.
تاعدىر جولى — تارپاڭ. باسىنا نوقتا سىيماس رىسقۇلوۆ سەن بولساڭ، كورىپ الايىق دەگەندەي، ءدال ءستاليننىڭ قاسىنا اپارىپ وتىرعىزدى. كوپ ءسوزى جوق، ءبىرتوعا، تۇنجىر-تۇيىق ستالين ءسال كۇلىمسىرەپ، شەگىر-سارعىش قىرعي كوزىن قىسىڭقىراپ:
— ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، كەل، — دەدى.
سودان باستاپ ستالين رىسقۇلوۆتى رىسقۇلوۆ دەپ، تەك رەسمي جيىنداردا بولماسا، جايشىلىقتا: «تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى» دەپ اتاپ كەتتى.
* * *
كومينتەرننىڭ II كونگرەسىنىڭ شەشىمى بويىنشا، 1920 جىلعى قىركۇيەكتىڭ بىرىندە باكۋ قالاسىندا شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى شاقىرىلدى.
رىسقۇلوۆ وسى سەزگە تۇركىستاننىڭ سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىستارىنان دەلەگات بولىپ سايلاندى. ناركومنان ستالين ءوزىنىڭ ورىنباسارى رىسقۇلوۆتى شاقىرىپ الىپ:
— باكۋگە تۇركىستاننان ءبىر مۇسىلمان ايەل بارۋى كەرەك. ول سول سەزدە سويلەي الاتىن، كەڭەستىك شىعىس ايەلدەرىنىڭ اتىنان سويلەي الاتىن ساۋاتتى، ءارى كەدەي تاپتان شىققان بولۋى كەرەك. وسىنى ءوز مىندەتىڭە الاسىڭ، — دەدى.
رىسقۇلوۆ كەلىستى.
كەلىسۋىن كەلىسكەنمەن ءستاليننىڭ كابينەتىنەن شىعا بەرە: «ونداي مۇسىلمان ايەل تابان استىنان قايدان تابىلا قويماق؟ ۋاقىت بولسا تىم قىسقا. اۋەلى تاشكەنتپەن بايلانىسۋ كەرەك. ودان ونداعى باسشىلار الگى ايەلدى تاۋىپ، ونى پويىزبەن ماسكەۋگە جەتكىزگەنشە قاي زامان؟»
رىسقۇلوۆ باكۋدىڭ تورىنەن بۇكىل شىعىس وكىلدەرىنىڭ الدىنا شىعىپ سويلەپ تۇرعان تۇركىستان ايەلىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كورمەك بولدى. كوزىنىڭ الدىندا كىلەڭ بەت-اۋزىن تۇمشالاعان، پارانجا جامىلعان بىركەلكى سۋرەت كولبەڭدەپ تۇردى دا قويدى. ءبىرىنىڭ دە ءتۇسىن تۇستەي المايدى. تۇركىستاندا قانشاما جىل قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ، مىنبەگە شىعىپ ءسوز سويلەگەن نە وزبەك، نە تۇرىكمەن، نە تاجىك، نە قىرعىز ايەل زاتىن كەزدەستىرمەپتى. وندايلار بار دا شىعار، ءبىراق...
كەنەت رىسقۇلوۆتىڭ ويىنا جارق ەتىپ، اۋليەاتا تۇسە كەتتى. ءيا، ءيا، اتى كىم ەدى؟ سول عوي، سول! باياعى تايتاقايدىڭ قىزى. اتى كىم ەدى؟ مەركەدەگى تايتاقاي شە؟ ون التىنشى جىلى پريحودكو باستاعان جازالاۋ ءوتريادىنىڭ ماڭىراققا شابۋىلى كەزىندە قازا بولعان ءتايتاقاي-تالبۇبىنىڭ قىزى. و! كۇلاي!
شەشەسىن پريحودكو اتىپ ولتىرگەندە، سولداتتاردىڭ قولىنان جۇلقىنا قاشىپ شىعىپ، بيىك جاردان مىقان وزەنىنە قارعىعان كۇلاي! سولداتتار سول جولى ونى ولدىگە ساناپ قايتقان. كەيىن سول كۇلاي جەتىم نەبىر توزاقتان ءتىرى قالىپ، اۋليەاتاعا جەتىپ، سوندا نان پىسىرەتىن ناۋبايحاناعا جۇمىسقا كىرگەن عوي...
اپىر-اي، قالاي ۇمىتادى؟ ول باياعى اڭقىلداپ قالعان تايتاقايدىڭ قىزى عوي. تايتاقاي... تۇرار ءالى رىسقۇلوۆ ەمەس، قىرعىزبايەۆ بولىپ جۇرگەن سونوۋ مەركە زامانىندا اتاسى قىرعىزباي ونى ماڭىراقتاعى باجاسىنىڭ ۇيىنە مال ايداپ كەل دەپ جۇمساعانى قايدا؟
سوندا جار باسىندا جاربيعان قارا لاشىقتىڭ بوساعاسىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، بەيتانىس تۇرارعا جىميا قاراعان قىز قايدا؟ ۇستىندەگى قىزىلالا كويلەكتىڭ جاماۋ-جاماۋ قومىتىن كورسەتپەيىن دەپ، تەك ەسىكتەن باسىن شىعارىپ سىعالاعان ون ءۇش-ون ءتورت جاسار قىز شە؟
جازالاۋشى وترياد ماڭىراققا وت قويىپ ورتەپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، ادامدارىن قىرىپ سالعاندا ءولىم تىرناعىنان ارەڭ قۇتىلىپ، سۋعا كەتىپ، بالىققا جەم بولا جازداعان قىز عوي ول!
ونى تۇرار ەندى قىرعىزبايەۆ ەمەس، رىسقۇلوۆ بولىپ اۋليەاتا ۋەزىن باسقارىپ تۇرعان ون سەگىزىنشى جىلدىڭ جازىندا كوردى.
اۋليەاتانىڭ اتشابار بازارىندا اشتىققا قارسى، استىقتى جاسىرىپ وتىرعان باي-كۋلاكتارعا قارسى ۇلكەن ميتينگ بولدى. سوندا رىسقۇلوۆ ءسوز سويلەگەن. قاراقۇرىم قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان سىتىلا-سىعىلا العا ۇمتىلىپ ءبىر قىز شىقتى دا، مىنبەگە جاقىنداپ:
— تۇرار اعا! ماعان ءسوز بەرىڭىزشى، — دەدى.
— سويلەي عوي، اينالايىن. اتىڭ كىم؟
— كۇلاي. ءسىز مەنى بىلەسىز. ۇمىتىپ قالعانسىز عوي، ءقازىر ايتامىن، — دەپ الگى قىز ىلدىم-جىلدىم مىنبەگە كوتەرىلدى. بازاردىڭ اتشاپتىرىم الاڭىندا سىعىلىسىپ تۇرعان حالىق: «بۇل كىم؟» — دەپ سىلتىدەي تىندى.
— مەن مەركەدەگى ماڭىراقتا تۋعانمىن، — دەپ باستادى كۇلاي. — تايلاقتىڭ قىزىمىن. اكەمدى اقتار ون التىنشى جىلى تەلەگراف باعاناسىنا اسىپ ءولتىردى. شەشەمدى اتىپ ءولتىردى. بۇكىل ماڭىراق جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى. ايتەۋىر، اۋپىرىممەن امان قالعان مەن. قالاعا كەلىپ، قازاق، وزبەك، ورىس قىزدارىمەن بىرگە ناۋبايحاناعا جۇمىسقا كىردىم. ءقازىر نان پىسىرەيىك دەسەك ۇن جوق. جاڭا تۇرار اعا وتە دۇرىس ايتتى. استىقتى بايلار مەن كۋلاكتار جاسىرىپ، حالىقتى اشارشىلىققا ارانداتىپ قويدى. ولاردى اياۋدىڭ كەرەگى جوق. قولىنان بەرمەسە، تارتىپ الۋ كەرەك. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم وسى.
— ا، ءجۇزىقارا! شوقىنعان قار! ماڭىراقتا سوندا بەكەر ولتىرمەگەن ەكەن! — دەپ ساقالى شوشاڭداپ، قىپ-قىزىل بەتى قانعا تويعان قاندالاداي تىرسىلداپ تۇرعان ايبار باي ەدى.
ءبىراق سوندا ايباردىڭ ىزالى ءسوزىن كوپشىلىكتىڭ ايقاي-شۋى كومىپ كەتتى.
— راس ايتادى. قولىنان بەرمەسە، جولىنان! — دەپ گۋلەدى قالىڭ ءنوپىر.
رىسقۇلوۆ ءسۇيسىنىپ، كۇلايدىڭ قولىن الىپ، ارقاسىنان قاقتى.
— ادام بولىپ قالعان ەكەنسىڭ، اينالايىن. وسى ادال جولىڭنان اينىما، — دەدى.
— مەنىڭ اكە-شەشەمنىڭ كوزىن كورگەن ءوزىڭىز عانا بۇل ارادا. ءسىزدىڭ جولىڭىزعا ادال بولۋعا انت ىشەمىن، — دەدى قىز كوزىنە جاس ۇيىرىلە جازداپ.
كوپ ۇزاماي رىسقۇلوۆ تاشكەنتكە اتتانىپ، قىزمەتى جوعارىلاپ، بۇرىنعىدان ون ەسە اۋىر جۇمىسپەن كىپ-قىزىل وتتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى دە، الگى تايلاق پەن تايتاقايدىڭ قىزى قايتىپ ويىنا ورالعان ەمەس.
ەندى، مىنە، ءستاليننىڭ الگىندەي كەڭەسىنەن كەيىن، الدەقالاي عاجايىپتىڭ كۇشىمەن سول اۋليەاتالىق كۇلاي قىز كوز الدىنا كەلە قالعان.
رىسقۇلوۆ جەدەلدەتە تاشكەنتپەن بايلانىسىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆپەن سويلەستى. اۋليەاتادا وسىنداي ادام بار، سونى مەيلىنشە تەزدەتىپ، ماسكەۋگە اتتاندىر دەدى.
ءنازىر تورەقۇلوۆ بۇل كەزدە تۇركىستان كومپارتياسى ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى. كەزىندە رىسقۇلوۆپەن ايتىسقا ءتۇسىپ، قياستاۋ جۇرەتىن مىنەزى بار. اۋەلى اۋليەاتادان تابۋ قيىن عوي، وسى تاشكەنتتەن-اق باسقا ءبىر ايەل تابىلماي ما دەپ بۇلتالاقتاتا باستاپ ەدى، رىسقۇلوۆ قاتالداۋ كەتتى.
— ءنازىر، سەن ەكەۋمىز ەندى تۇركسيك-تىڭ ماجىلىسىندە وتىرعان جوقپىز عوي. ءسوزدى قوي! جاڭاعى مەن ايتقان ادامدى قالايدا تاپقىزىپ، ون كۇننىڭ ىشىندە ماسكەۋگە جەتكىزدىر، — دەپ تالاس سوزگە ساڭىلاۋ قالدىرمادى.
— ءاي، تۇرار-اي، جارايدى. بولسىن ايتقانىڭ. تەك وتكەندى ەسكە الا بەرمە، — دەپ جۇمساردى ءنازىر.
* * *
اقجال تولقىندار بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ، ءبىرىن ءبىرى قۋالاپ، قاشقانى جەتكىزبەي، قۋعانى جەتە الماي، تابانداسا تاقاسىپ، اقىر سوڭىندا تالماۋسىراپ كەلىپ، قىزعىلتىم قۇمدى جاعاعا سىلق ەتىپ قۇلايدى. الگىبىر اسقار تاۋدىڭ شوقىسىنداي دۇرديگەن اق شۋدا كوبىك، ەندى جىبىر-جىبىر ەتىپ، لەزدە ءسونىپ، قىز ەرنىندەي قىزعىلتىم جارما قۇمنىڭ جيەگىن ءجىپسىتىپ بارىپ، دەمدە ءسىڭىپ كەتەدى.
تولقىن پاقىر — سۇلۋ قىزدىڭ ەرنىن ءبىر سۇيۋگە ىنتىزارلانا ارپالىسىپ جەتىپ، سۇيەر-سۇيمەس تالىپ ءتۇسىپ جاتقان كوزسىز باتىرلار.
اپشەرون تۇبەگىنىڭ قۇمداق جاعالاۋىن كاسپيي باتىر وسىلايشا مينۋت سايىن، ساعات سايىن، ايلار بويى، جىلدار بويى... تاسىرلار ءجۇزى، زامانالار ءجۇزى ءسۇيىپ، سۋسامىر قۇمارلىقتان ارىلا الماي كەلە جاتقالى قانشا ۋاقىت!
ەشكىم دە ءدوپ ءتۇسىپ ايتا المايدى. ەشبىر جان... ءبىر كەزدە بۇل تەڭىزدى حازار دەر ەدى... حازار...
حازاردىڭ ارتى بەتى — قازاق دالاسى، تۇرىكمەن تۋىستار. ارانى تەڭىز ءبولىپ جاتقانى بولماسا، مىنا ءازىربايجان باۋىرلارمەن تۋىس ەلدەر، ءتىلى ءبىر، جىرى ءبىر. قورقىت اتامىزعا دەيىن ءبىر. ارادا — حازار تەڭىزى. ارعى بەتتە — قازاقتار، تۇرىكمەندەر، وزبەكتەر، قىرعىزدار، قاراقالپاقتار... بەرگى بەتتى ءازىربايجان قاي زاماندا مەكەن ەتكەن؟ قاپ تاۋىنا قالاي جەتكەن؟ ونى ءبىر بىلسە، — سول قورقىت اتام بىلەدى. ءازىربايجاندار قورقىت اتامدى ءپىر تۇتادى. ال ولىمنەن قانشا قاشسا دا، «قايدا بارسا قورقىتتىڭ كورى» الدىنان شىعىپ، اقىردىڭ اقىرىندا تالقانى تاۋسىلىپ، توپىراق بۇيىرعان جەرى — سىردىڭ بويى. كادىمگى قورقىت كۇيىن سىڭسىتىپ تۇراتىن سىردىڭ جاعاسى.
— قارداش1 تۇرار، ەلىڭدى ساعىندىڭ با، الىسقا قاراپ كوپ ويلاندىڭ عوي؟ — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ يىعىنان سيپاپ قويدى ناريمانوۆ.
— ا، ناريمان اعا، ونىڭىز راس. تۇركىستاننان اتتانعالى دا ءبىراز بولىپ قالدى، — دەدى رىسقۇلوۆ ساراڭ جىميىپ. — تەڭىزدىڭ ار جاعى — تۇركىستان.
— ارينە، — دەدى ناريمانوۆ ايدىندى قاسقا باسىن سيپاپ قويىپ، الپامساداي كەۋدەسىن تەڭىزدىڭ سامالىنا توسىپ، پالۋبانىڭ كەمەرىنەن ۇستاپ تۇرىپ. — تۇركىستاندا رەسپۋبليكا باسقارىپ، قىپ-قىزىل ايقاستىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىڭدى بىلەمىن. قيىن كەزەڭ بولدى عوي... ەندى ماسكەۋدەسىڭ. وكىنبەيتىن شىعارسىڭ.
— نە دەسە بولادى، ناريمان اعا. ارينە، تۇركىستاندا ءبىراز تۇرا تۇرعانىم يگى ەدى. ويتكەنى تۇركىستاندى باسقارۋ ءۇشىن تۇركىستاننىڭ جانىن، جۇرەگىن، وزەگىن بىلەتىن ادام كەرەك. ال مەن ءبىلۋشى ەدىم... كەشىرىڭىز، ءبىلۋشى ەدىم دەگەنىم — ماقتانعانىم ەمەس، بىلگەن دە از — ءسۇيۋشى ەدىم... ءبىر ەلدى باسقارۋ ءۇشىن، سول ەلدى ەڭ اۋەلى اناڭداي، اتاڭداي، ياكي بالاڭداي ءسۇيۋ كەرەك قوي. ءبىراق وكىنبەيمىن. ماسكەۋ — ۇلى مەكتەپ. سول مەكتەپتىڭ ءدارىسى بويعا دا، ويعا دا ءدارۋ بولا باستادى.
— ونىڭ راس.
— ەندى ويلاسام، ءارى كۇلكىلى، ءارى وكىنىشتى، — رىسقۇلوۆ قاسىن ءبىر كەرىپ تەڭىزگە قارادى. — وسى ءوتىپ بارا جاتقان جىلدىڭ باسىندا تۇركسيك-تە قاتتى ايتىس بولدى. ءبىزدىڭ كەيبىر جولداستار تۇرككوميسسيا مۇشەلەرىمەن وتكىر تالاستا: «ءازىربايجاندا «ۇممەت»، «تۇران» ۇيىمدارى بار، پروگرەسشىل، سولارمەن بىرلەسەيىك»، — دەپ ۇران تاستاعانى ەسىمدە.
— ءيا، ريەۆوليۋسيانىڭ ونداي بوزبالا داۋرەنى بولعان. ءبىراق سول «ۇممەت»،«تۇران» ءازىربايجاندا اعىلشىندارعا قارسى كۇرەس كەزىندە كەپ كومەك كورسەتتى، — دەدى ناريمانوۆ.
— سولايى-سولاي، تەك تۇپتىڭ-تۇبىندە ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاسقان ابزال شىعار، ناريمان اعا.
— مىنە، توپتاسقان، تۋىسقاندىق دەگەن وسى. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تەك الىستان ءبىلۋشى ەدىك. ەندى، مىنە، ءبىر كەمەنىڭ ۇستىندە تۇرمىز، تۇرار! — دەپ ناريمانوۆ رىسقۇلوۆتى يىعىنان الا، قىسىپ-قىسىپ قويدى.
شىعىس حالىقتارىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىنا جەر ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان دەلەگاتتار «حازار» كەمەسىنە ءمىنىپ، كاسپيي تەڭىزىنە ساياحاتقا شىققان. كەمە باكۋ شاھارى تۇرعان تۇبەكتى ءبىر اينالىپ، كەرى قايتىپ كەلە جاتىر. باكۋدىڭ مۇنايلى جاعىن قاپ-قارا ءتۇتىن شىمىلدىق تۇتىپ قالعانداي. جوعارى-تومەن يزەڭدەپ تۇرعان سانسىز الىپ اتكەنشەكتەر. باكۋدىڭ اتاقتى قارا التىنىن جەر استىنان سورىپ الىپ جاتقان تەمىر تۇلعالار. وسى قارا التىنعا بولا كىمدەر كەڭىردەگىن سوزباعان. ەڭ سوڭعى سۇعاناق جاۋ وسى كوكتەمدە عانا قۋىلدى. اعىلشىندار، اعىلشىنداردى قولداپ، سولاردىڭ ق ۇلى بولعان مۋسساۆاتيستەر ءازىربايجاننان الاستالدى. جاۋلاردان تازارعانىنا نەبارى بەس-التى-اق اي وتسە دە، باكۋ بۇگىن بۇكىل دۇنيە حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن تورىنە شاقىرىپ، الەمدىك ماسەلە شەشەتىن ورىن بولىپ وتىر.
ونداي قوناقجايلىقتى ۇيىمداستىرىپ، كەرەمەت قىزمەت كورسەتكەن ازاماتتاردىڭ ازاماتى — ناريمان ناريمانوۆ. جۇمىسى باستان اسىپ-تاسىپ جاتسا دا، بۇگىن مەيمانداردى سەرۋەنگە شىعارىپ، سەيىلتىپ، جەر تانىتىپ، ەل تانىتىپ كەلە جاتىر.
— سونوۋ قىتايدان كەلگەن دەلەگات ەلىنە بارعاندا، باكۋدە نە كوردىڭ دەسە نە دەيدى؟ تانىسسىن اۋەلى باكۋمەن. كورسىن ءوز كوزدەرىمەن كەڭەستىك باكۋ قانداي ەكەنىن. قالاي قارايسىڭ، تۇرار؟
— ءوتe دۇرىس، ناريمان اعا. شەتەلدەن كەلگەندەر بىلاي تۇرسىن، مىنا ءبىز شە... «ءازىربايجان — تۋىسقان، تۋىسقان» دەيمىز، ال شىنداپ تانىمايمىز. مىنە، مىنا كۇلاي... كۇلاي، بەرى كەل، — دەپ رىسقۇلوۆ كەمەگە ىلەسە ۇشقان شاعالالاردى قىزىقتاپ تۇرعان جاس كەلىنشەكتى جانىنا شاقىردى.
قارا ماقپال كامزول، اق ءشايى قوس ەتەك كويلەك كيىپ، اق قىجىم ورامال سالعان، ءجاۋدىر كوز قازاق قىزى قىمسىنا جاقىنداپ، ناريمانوۆقا قول ۇسىندى.
— كۇلاي — اۋليەاتادان، — دەدى رىسقۇلوۆ. — اكە-شەشەسىن پاتشا جازالاۋشىلارى ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىستە ءولتىرىپ ەدى...
— اكە-شەشەڭ سەنىڭ مۇنشا الىسقا قانات قاققانىڭدى كورە الماعان ەكەن، — دەدى ناريمانوۆ كۇلايدىڭ ارقاسىنان مەيىرلەنە قاعىپ. — كۇلاي سەزدە سويلەيدى عوي، تۇرار رىسقۇلوۆيچ؟
— مەن سويلە دەيمىن، كۇلاي قورقامىن دەيدى.
— قورىقپا. الەم الدىنا شىعىپ، پاتشا جەندەتتەرى اكە-شەشەڭدى قالاي ولتىرگەنىن ايت. الەمدە ءالى ادىلەتسىزدىكتەن كۇيزەلگەندەر كوپ. ەستىسىن ءسوزىڭدى، كورسىن ءوزىڭدى.
— جارايدى، ناريمان اعا، — دەپ كۇلاي قارا ماقپال كامزولىنىڭ سەدەپ تۇيمەسىن شيىرشىقتاي بەردى. اققۇبا ءوڭىن قىزعىلتىم بوياۋ شالىپ، كەلتەلەۋ قىر مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىپ كەتتى. ادەمى قارا كوزىن توڭكەرە ءبىر قاراپ، ساباۋداي كىرپىكتەرى ءجيى-جيى جىپىلىقتادى.
— وۋ، سەن، كۇلاي، مەنىڭ الدىمدا ءبۇيتىپ ساسىپ، ابدىراپ تۇرسىن، ەرتەڭ ەكى مىڭ ادامنىڭ الدىنا شىققاندا قالاي بولادى؟ — ناريمان ناريمانوۆ كۇلايعا ءبىر، رىسقۇلوۆقا ءبىر قارادى.
— ۇيالما، كۇلاي. باياعى اۋليەاتا، اتشاباردىڭ بازارىن ەسىڭە ال. سوندا سويلەگەندەي سويلە. — ناريمانوۆقا بۇرىلىپ:
— ناريمان اعا، مەن بىلەتىن كۇلاي بولسا، شىننان وت پەن سۋدان وتكەن كۇلاي بولسا، الىپ شىعادى، — دەدى. — ون جەتىنشى جىلى قوس وكىمەتتىڭ كەزىندە وسى كۇلاي اۋليەاتا ورتالىعىندا وتكەن ميتينگىدە ءسوز سويلەپ، ايبار دەگەن بايدىڭ وڭەشىنە وتتى سوزدەن بالقىعان قورعاسىن قۇيعان.
— و، وندا ىسىلعان ريەۆوليۋسيونەر دەسەڭشى، — دەپ ناريمانوۆ كۇدىگى تاراپ، جادىراپ الا جونەلدى. — اۋليەاتادا سەن تەك ءوز ەلىڭنىڭ بايلارىن جايراتساڭ، مۇندا ەندى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ الپاۋىت بايلارىنا، يمپەرياليستەرگە قارسى جالىندى سوزبەن وق اتاسىڭ. ەندەشە، قادامىڭ ءساتتى بولسىن، كۇلاي.
جاپ-جاڭا تىپ-تىنىق، ايناداي جالتىراپ جاتقان تەڭىز بەتى لەزدە قۇبىلىپ، جال-جال تولقىندار ءبىرىن-بىرى قۋالاپ، كەمەنى شايقاي باستادى. قات-قات تولقىندارعا قادالىپ قاراي بەرسەڭ، شىعىس جاقتان، بۋالدىر مۇنار اراسىنان ىڭىرسىپ جاتقان يران جاعالاۋى كورىنگەندەي بولادى. كەمە بەتىن ورتالىق پريستان جاققا باعىتتاپ، باكۋدىڭ وڭتۇستىگىنە قاراي جىلجىپ بارادى.
ناريمانوۆ پەن رىسقۇلوۆتىڭ جانىنا سوندا اشاڭ ءجۇزدى، قياق مۇرتتى، قاسقاباس، وتكىر جانارلى كىسى كەلىپ قوسىلدى.
— ساياحات وتە تاماشا بولدى، — دەدى ول ناريمانوۆ پەن رىسقۇلوۆتى قاپسىرا قۇشاقتاپ، اڭقىلداق جەلگە كەۋدەسىن توسا، كەڭ تىنىستاي.
بۇل تۇرىك كوممۋنيسى مۇستافا سۋبحي ەدى.
مۇستافا سۋبحي بىلتىر كۇز بەن بيىل كوكتەمدى كومينتەرننىڭ وكىلى رەتىندە تۇركىستاندا وتكىزگەن. تۇرار رىسقۇلوۆپەن ءاعالى-ىنىلى ادامداي تۋىسىپ كەتىپ ەدى. بۇلار بىر-بىرىنەن اجىراسىپ، كورىسپەگەلى ءۇش-تورت ايدىڭ ىشىندە ساعىنىسىپ، باكۋدە باۋىرلارداي قايتا تابىستى. مۇستافا كۇلايدىڭ اۋليەاتادان كەلگەنىن ەستىگەندە قۋانىپ كەتتى.
— مەن ءسىزدى گۇلسىم اپاڭىزبەن تانىستىرايىن. گۇلسىم اپاڭىز تۇركيادان كەلدى. ەكەۋىڭىز ەكى دۇنيەدەنسىز. تانىسىپ، سىرلاسىڭىزدار. سوندا بىلەرسىز ءبىزدىڭ تۇركيانى.
گۇلسىم حانۋم كەمەنىڭ تۇمسىق جاعىنا تامان پالۋبادا تۇرعان. مۇستافا بارىپ ەرتىپ كەلدى. كوزى باداناداي، قىر مۇرنىنىڭ ۇشى يمەكتەۋ، قارتاڭ تارتقان قاراتورى كىسى ەكەن.
— مىنە، مىناۋ — تۇرار رىسقۇلوۆ، مىناۋ — كۇلاي. قازاق قارداشتار، — دەپ تانىستىردى مۇستافا.
— قازاق كىم؟ — دەپ سۇرادى گۇلسىم مۇستافادان.
— و دا تۇرىك. تۇرىكتەردىڭ ءبىر زور تارماعى. تۇركىستان، قازاقستان دەگەن بايتاق ەلدە تۇرادى.
— كەشىرىڭىزدەر، بىلمەي قالدىم، تۋىس-قارداش ەكەنسىزدەر عوي، — دەپ ىڭعايسىزداندى گۇلسىم. — مەن شالا ساۋاتتى اداممىن. كوپ نارسەنى بىلمەيمىن...
— ايەل ادامنىڭ جاسىن سۇراپ جاتۋ ايىپ. دەگەنمەن مەن ايتايىن: گۇلسىم جيىرما ۇشتە، — دەپ مۇستافا ءبىر سۇمدىق سىر اشتى.
بۇل حابارعا كۇلاي تۇرماق، رىسقۇلوۆ پەن ناريمانوۆ تاڭ قالعانىن سەزگەن مۇستافا سۋبحي:
— سولايى-سولاي، قارداشتار، — دەدى. — اعىلشىندار اكە-شەشەسىن، جاپ-جاس كۇيەۋىن اتىپ ءولتىردى. ءوزى دە بۇلدىرشىندەي جاس ەدى، ءبىر كۇندە قارتايىپ شىعا كەلدى. وزبىر وتارشىلدار، كاپيتاليستەر سويقانى وسىنداي. بۇل كىسى ەرتەڭ سەزدە سول سويقان تۋرالى ايتپاقشى.
— تاعدىرلاس ەكەنبىز عوي، گۇلسىم، — دەپ كۇلاي گۇلسىمدى يكەمدەپ، باۋىرىنا تارتتى. — مەنىڭ دە اكە-شەشەم وتارشىلدار زورلىعىنان قازا تاپقان. ءوزىم ءولىپ تىرىلگەن اداممىن. كەل، گۇلسىم، ەرتەڭ وسى سىردىڭ ءبارىن الەم الدىندا اشايىق. بىر-بىرىمىزگە باۋىر باسىپ دوستاسايىق...
— راقمەت، ءسىڭلىم! سەنى ءسىڭلىم دەيىن. ويتكەنى مەنەن كوپ جاس كورىنەسىڭ. ويتكەنى سەن ازات ەلدىڭ ادامىسىڭ. تۇركيا جاۋلاردان تولىق ازات بولعان كۇنى مەن دە جاسارارمىن. راقمەت.
باكۋدىڭ ورتالىق پريستانىنە تايانعان اق كەمە تالايلاردى وسىلاي تابىستىرىپ، تۋىستىرىپ، سونىڭ قۇرمەتىنە ۇز-ا-اق ايقايلاپ گۋدوك بەردى.
كەڭەستىك ازەربايجان ريەۆكومىنىڭ ءتوراعاسى ناريمان ناريمانوۆ كەمەدەگى دەلەگاتتارعا:
— ءقازىر مەيمانحاناعا بارىپ، ءبىراز تىنىستاپ، ءشايلانىپ العان سوڭ، مارحامات، تەاترعا كەلىپ ۇزەير عادجابەكوۆتىڭ «ارشىن مالالان» اتتى سپەكتاكلىن كورىپ، تاماشالاڭىزدار، — دەپ ءىلتيفات ءبىلدىردى.
* * *
دۇنيە دۇنيە بولعالى مۇنشاما ەلدىڭ باسى قوسىلىپ كورگەن ەمەس. باكۋ باقىتتى ەكەن. كەكىرەيگەن تاكاپپار پاريج بەن لوندوندا جەر ءجۇزى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى جينالىپ:
— ەي، جاراندار! ازاتتىق الايىق! باقىتتى بولايىق! — دەپ جار سالعان جوق.
كۇنى كەشە كوشەلەرىندە قان توگىلگەن، اعىلشىندار مەن مۋسساۆاتيستەردىڭ، دانشاكتار مەن مەنشيەۆيكتەردىڭ تەپكىسىنە شىداماي، جاۋلارىن جاعادان الىپ، تەڭىزگە لاقتىرعان باكۋ ەسىن ەندى-ەندى جيىپ بولار-بولماس، كۇللى شىعىس دۇنيەسىنىڭ ەكى مىڭ وكىلىن قابىلداپ، شىعىس حالىقتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىن، قۇرىلتايىن اشتى.
ءازىربايجان مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ سالتاناتتى تورىندە زينوۆيەۆ، ناريمانوۆ، وردجونيكيدزە، ميكويان، ستاسوۆا، مۇستافا سۋبحي، تۇرار رىسقۇلوۆ...
دەلەگاتتارى بار، سەزگە شاقىرىلعان مەيماندارى بار — ءۇش مىڭعا جۋىق ادام تەاتردىڭ ءىشىن كەرنەپ، سەزدىڭ اشىلۋىن ورىندارىنان تۇرىپ، تالماي قول سوعىپ قارسى الدى.
سەزدى ءبىرىنشى بولىپ ناريمان ناريمانوۆ قۇتتىقتادى.
پريزيديۋمنان رىسقۇلوۆ زالدىڭ ءبىرىنشى قاتارىندا بىرگە وتىرعان سۇلتان-عالييەۆ پەن ءانۋار پاشانى بايقاپ قالدى. ولاردى بىردەن بايقاماس تا ما ەدى، سۇلتان-عالييەۆ ءانۋار پاشاعا ەڭكەيىپ، سۇق ساۋساعىمەن پرەزيديۋمداعى رىسقۇلوۆتى مەڭزەپ كورسەتىپ وتىر ەكەن. «نە ىستەپ وتىر؟ نە ايتتى؟ ءانۋار پاشا بۇعان نەگە قادالا قاراي بەرەدى؟ ءجۇرىس-تۇرىسى كۇماندى ادام. تۇركيادا مۇستافا كەمالمەن كەلىسە الماي، ءوز ەلىنەن قاشىپ شىعىپ، وسىنداعى تۇركى تۇقىمداستاردى بىرىكتىرمەككە ارەكەت جاساپ جۇرگەن سىڭايلى. سونداي ءبىر سەزىك بار. ءسوز سۇراپ پرەزيديۋمعا حات جازىپتى. پرەزيديۋم ءتوراعاسى زينوۆيەۆ القا مۇشەلەرىمەن ارى اقىلداسىپ، بەرى اقىلداسىپ، «ءانۋار پاشاعا ءسوز بەرمەي قويا تۇرايىق» دەگەن شەشىمگە كەلگەن. ال سول ءانۋار پاشا زالدا وتىرىپ، پرەزيديۋمداعى رىسقۇلوۆقا قادالعانىندا قانداي سىر بار؟ ءانۋار پاشا، ارينە، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەشەگى پرەزيدەنتىن سىرتتاي بىلەدى. بىلمەسە، سۇلتان-عالييەۆ وعان ءقازىر ءبىلدىرىپ، رىسقۇلوۆتى تانىستىرىپ وتىر. رىسقۇلوۆتىڭ پرەزيدەنت كەزىندەگى كەيبىر ارەكەتتەرىن، ايتالىق، اتىشۋلى «تۇرىك كەڭەس رەسپۋبليكاسى»، «تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى» دەگەن يدەيالارىن جەتكىزىپ وتىرعان دا بولار. ارينە، سولاي. ويتكەنى ءانۋار پاشا ءۇشىن، مىنا مىڭداعان ادامى بار زالدا، رىسقۇلوۆتان باسقا جان جوقتاي، تەك سونى-اق شۇڭىرەكتەۋ وتكىر كوزدەرىمەن ىشىپ-جەپ، تەسىلە قاراپ، وقجىلانداي ارباعىسى كەلىپ، سۇقتانا بەردى.
سۇلتان-عالييەۆ پەن ءانۋار پاشا قالاي قاتار وتىرىپ قالعانى دا ءبىر كادىك. الدە ءبىرىن-بىرى ىزدەپ تاپتى، الدە كەزدەيسوق پا، و جاعى بەيمالىم. ءبىراق ەكەۋى دە پرەزيديۋمنان ۇمىتكەر ەدى. ەكەۋى دە وتپەدى. سۇلتان-عالييەۆ ناركومناستا رىسقۇلوۆتان بۇرىن ىستەپ كەلەدى. كوللەگيا مۇشەسى. ناركوم ستالينمەن بۇرىننان تانىس. ال رىسقۇلوۆ ناركومناسقا كەلىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ءستاليننىڭ ورىنباسارى بولىپ كەتتى. ەندى مىنا دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايدا پرەزيديۋمدا وتىرىسى اناۋ قاسقايىپ. تۇركيا بولسا، مۇستافا سۋبحيدەن گورى، ءانۋار پاشانى كوبىرەك بىلەدى. كوپ شاتاقپەن، قانتوگىسپەن بولسا دا اتاعى شىققان. ول كەزىندە ءتىپتى كەمال پاشادان گورى ايگىلەۋ بولاتىن. ءقازىر تۇركيانى كەمال پاشا ءدۇر سىلكىندىرىپ تۇر. ال مۇنداعى پرەزيديۋمدا مۇستافا سۋبحي وتىر. ءانۋار پاشانىڭ مىنا سەزگە قالاي دەلەگات بولىپ كەلگەنى دە جۇمباق. ءبىراق مانداتى بار. سوندىقتان ونى اشىقتان-اشىق الاستاۋعا تاعى قيىن.
سەزدە كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇتتىقتاۋىن زينوۆيەۆ وقىدى. كومينتەرن دەگەندى تەك اتىن ەستىپ، زاتىن بىلە بەرمەيتىن كوپ ادام ەندى ونىڭ ادامزاتتىڭ ادال دوسى، جارىق دۇنيەدە جاقسىلىقتىڭ جارشىسى، ەزىلگەندى جەبەۋشى، ەڭىرەگەندى جۇباتۋشى، ەسەسى كەتكەننىڭ ەسەسىن جوقتاۋشى، ءپارۋانا قامقورشى ەكەنىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە، قىتايدان، يراننان، ءۇندىستاننان، اۋعاننان كەلگەن دەلەگاتتار سەزدە اعىنان جارىلىپ، ءبىر ارمان-تىلەكتەرىن اقتارىپ سالدى. تۇركيادان كەلگەن گۇلسىمنىڭ تەبىرەنە ايتقان زارىنا ەلجىرەمەگەن ەل قالمادى. ءتىپتى گۇلسىم مىنبەردەن تۇسپەي جاتىپ، وعان ءبىر ارميان ايەل جۇگىرىپ بارىپ، گۇل ۇسىنىپ، قۇشاقتاپ تۇرىپ سۇيگەندە، زال كۇڭىرەنىپ كەتتى. تۇرىكتەر مەن ارميانداردىڭ اراسىندا بيلەۋشى پىرسىزدەر سالعان سويقاننان سوڭ، الەمگە ايگىلى «ارميان-تۇرىك كەسكىلەسۋىنەن» سوڭ، ەكى ەل اراسىن پاتشالار دا، نەبىر ءدۇلدۇل ەلشىلەر دە ءباتۋاعا كەلتىرە الماس كەزدە، مىنا قاراپايىم ەكى ايەلدىڭ — تۇرىك پەن ارميان ايەلدەرىنىڭ قاۋىشۋى، «ەي، جاراندار، ەلمەن ەل جاۋلاسپاس ەدى، بالەنى باستايتىن داڭعويلار، ەلدىڭ قانىن سۇلىكتەي سورعان سوراقى مەن زوراقىلار. سولاردان ساقتانىڭدار!» — دەگەندەي ەدى.
ءانۋار پاشا ءىشىن تارتىپ، تىجىرىنىپ قالدى. بۇل پاشا دا جازىقسىز جاپپاي قىرىلعان ارميانداردىڭ قانىن قولىنا جۇقتىرىپ العان.
اي، پاشا، پاشا. «كيىمى جاماندى يت قابادى، نيەتى جاماندى قۇداي تابادى». ىشىندە قانداي جىلاننىڭ باسى قايقاڭداپ تۇرعانىن كورسەتەتىن اينا بولار ما ەدى سوندا! مەيمان سىيلاعان ەل بۇل ەل. سەن مەيمانسىڭ. ال مەيماننىڭ ىشىندە ءجاھيل جىلان جاتپاۋى كەرەك قوي. سول ءجاھيلدىڭ كوزى ەمەس پە ەكەن، رىسقۇلوۆقا قادالىپ، ىشىپ-جەپ بارا جاتقان.
تۇرىك قىزى گۇلسىم مەن ارميان ايەلى قۇشاقتارى جازىلماي، ساحنادان ءالى تۇسە الماي تۇرعاندا، ءتوراعاسى مىنبەرگە كۇلاي تايلاققىزىن شاقىردى.
رىسقۇلوۆ سەلك ەتكەندەي بولدى. «كۇلاي قايتەر ەكەن؟ قىسىلىپ، سويلەي الماي، قوينىنان ءبوزى، اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ، ابىرويسىز بولماسا ەكەن...»
جوق، ساحناعا شيراق شىقتى. «ديىرمەندە تۋعان تىشقاننىڭ بالاسى دۇرسىلىڭنەن قورىقپايدى» دەۋشى ەدى باياعىدا رىسقۇل جارىقتىق. سول راس، كۇلاي — نە كورمەگەن كۇلاي؟ ازىناعان اجالدىڭ، ۇڭىرەيگەن مىلتىقتىڭ اۋزىن كورگەن كۇلاي...
«مىناسى نەسى تاعى؟» كۇلاي مىنبەرگە ەمەس، انا قۇشاقتاسىپ تۇرعان ەكى ايەلدى ەكى قولىمەن ۇستاپ الىپ، زالعا قاراپ تۇرىپ:
— باۋىرلار! — دەپ قازاقشالاپ ايقاي سالدى. — مەن كوپ سويلەپ ۋاقىت المايمىن. مەنىڭ تاعدىرىم، مەنىڭ ءومىربايانىم تۋرا مىنا گۇلسىمدىكىندەي. مەن تۇركىستاننىڭ اۋليەاتا شاھارىنان كەلدىم. وسىدان نەبارى ءتورت جىل بۇرىن مەن كورگەن ازاپ پەن توزاقتى، قايعى مەن قاسىرەتتى ەندى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەي-اق قويسىن. ءتورت جىل بۇرىن ءبىز پاتشا زالىمنىڭ وعىنان تۇپ-تۇگەل قىرىلىپ كەتە جازدادىق. زەڭبىرەك پەن قاراعاي ساپتى نايزا، ايبالتا ايقاسقان زامان بولدى. سوندا پاتشانىڭ ازىناعان زەڭبىرەگىنە قارسى ايبالتالى قارا حالىقتى كوتەرىلىسكە باستاعان كوسەم تۇرار رىسقۇلوۆ، انە، اناۋ پرەزيديۋمدا وتىر. مەن بولسام، مىنە، سەندەردىڭ الدارىڭدا تۇرمىن.
كۇلايدىڭ ءسوزى ورىسشاعا، اعىلشىنشاعا، قىتايشاعا، ۇندىشەگە، اۋعانشاعا اۋدارىلعان كەزدە، زال ورنىنان تۇرىپ كەتىپ، ساحناداعى قول ۇستاسقان ءۇش ايەلدى قولدان قولعا كوتەرىپ اكەتتى. جۇرتتىڭ سەلدەي تاسىعان سەزىمى باسىلعانشا قوڭىراۋ سىلدىرلاتىپ، تىم بەلسەندى كورىنبەس ءۇشىن ءتوراعاسى: — ءۇزىلىس، — دەپ داۋىستادى.
* * *
اناۋ-مىناۋ الاسالار، قوي مويىندى قورتيعاندار شوقتىعىنا قولى جەتە بەرمەيتىن قامبار اتا بالاسى — جىلقى مالىنىڭ ىشىندەگى تورەسى — اقالتەكە بولار-اۋ. ونىڭ ۇستىنە كەز كەلگەن ادامنىڭ وتىرعانى جاراسا بەرمەيدى. كەز كەلگەن ادام وتىرا دا المايدى. سايگۇلىكتىڭ ۇستىنە قولتىعىنان بىرەۋ سۇيەپ مىنگىزسە دە جۇرەگى داۋالاماي، شابىسىنا شىداي الماي، قۇلاپ قالادى.
اقالتەكە اتتىڭ شوقتىعىنداي بيىك مىنبەلەر بولادى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بيىگى، ءسىرا، وسى مىنبە بولار. ويتكەنى دۇنيە-الەمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل جينالعان قۇرىلتايدان اسقان جيىن جوق. ونداعى مىنبەدەن بيىك تاۋ جوق.
وسى مىنبەگە رىسقۇلوۆتىڭ شىعۋى جاراسىپ-اق ەدى. باياعى رىسقۇل اكەسىنىڭ قىزىل جەبەگە مىنگەنى سياقتى، اتى يەسىنە، يەسى اتىنا ساي، بىر-بىرىنە لايىق جاراتىلعان، جاقسى-جايساڭ سياقتى-اق.
باكۋ اتتى شاھارداعى وسى سەزدە سويلەگەن ءسوز تاريح دەگەن تارپاڭنىڭ تەرەڭىندە قالىپ، زاماننان زامانعا جەتسە كەرەك-تى. ارينە، ءسوزدىڭ دە ءسوزى بار. ونى تاريح ءوزى ەكشەپ الادى. سول ەكشەلىپ، ەرەكشەلىگىمەن بىزگە جەتكەن سوزدەردىڭ ءبىرى — تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزى بولادى. ول ءسوز دۇنيە ءجۇزىنىڭ سول سەزدەگى وكىلدەرى ارقىلى دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ، سان ميلليون حالىقتىڭ ساناسىنا ساۋلە بولىپ شاشىراپ، جان دۇنيەسىنە كۇش-قۋات بولىپ دارىدى. ويتكەنى سول ءسوز ايتۋلى شەشەننىڭ جۇرەگىندە بالقىپ، شىڭدالىپ شىققان پارمەندى، قۇدىرەتتى ءسوز ەدى.
— «وتارلاۋ» دەگەن سۋىق ءسوزدىڭ جورگەگىندە ءبىز وستىك، — دەپ باستادى رىسقۇل بالاسى. جوتكىرىنىپ، جوتەلىپ، بىر-بىرىمەن سىبىر-كۇبىر سىرلاسىپ وتىرعان جۇرت ساپ تىيىلىپ، مىنا ءسوزدىڭ سارىنىنا مويىن سوزا قۇلاق سالدى. زالعا جاي ءسوز ەمەس، تولعاۋ سارىن ەستىلدى.
— «وتارلاۋ» دەگەن جالىن قانجار كەڭىردەككە تىرەلدى. سودان حالىق قۇلاپ كەتەر جارلاۋىتتا تۇر ەدى. شىڭىراۋ قۇزدىڭ جيەگىنە ءبىزدى اكەلىپ تىقسىردى. «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!» — دەپ پاتشا جارلىق شىعاردى. بولشەك-بولشەك بولعان دەنە ولمەي ءقايتىپ شىدار-دى؟ كوشىپ-قونعان كەڭ دالادا تۋىرلىقتى ەل ەدىك. قاناتىمىز جىلقى بولعان قىلقۇيرىقتى جەل ەدىك. تۋىرلىقتى دال-دال قىلىپ تىلگىلەدى پاتشا-باي، قىلقۇيرىقتان ايىرىلعان سوڭ، ەل قايتەدى قاقساماي؟! حالىق قالدى قاڭتارىلىپ، قاناتى جوق، جالى جوق. زەڭبىرەككە قارسى تۇرار قامشىدان باسقا ءحالى جوق. زەڭبىرەكپەن قامشىلاسقان ون التىنشى جىل ەدى، قيامەتتەن وتەر كوپىر جىپ-جىڭىشكە قىل ەدى. جەر بەتىنەن قۇرىپ كەتەر كەز كەلگەندە ءسال-سال-اق...
— وتارلاۋ دەگەن سۋىق ءسوز الەم ادامدارىنىڭ بويىن ءالى دە قارىپ تۇر. ونى تەك ريەۆوليۋسيا وتى عانا جىلىتا الادى. انە، اناۋ ۇلى ءۇندىستاننىڭ قاسيەتتى جەرىن اعىلشىن وتارشىلى تاعالى ەتىكپەن تاپتاپ ءجۇر. ءالى كۇنگە دەيىن جەرىنىڭ بايلىعىن، ۇندىلەردىڭ قانىن سورىپ، تويىمسىز اش قاسقىرداي قاپتاپ ءجۇر. الىستاعى ارالدا جاتقان اعىلشىننىڭ ءۇندىستاندا نەسى قالدى؟ ناعاشىسى بار ما ەدى وندا؟ زوراقى، داراقى يمپەرياليزم سيقى-سىقپىتى سونداي. ولار، ءسىرا، ءوز ىقتيارىمەن كەتە قويماس ءوز ارالىنا. كۇللى الەم بولىپ، ءۇندىستاننىڭ ۇل-قىزدارىنا تىلەۋلەس بولساق، ءبارىمىز ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارساق، سوندا عانا يمپەرياليزم قۇيرىعىن بۇتىنا قىسقان يتتەي بولىپ، قاڭسىلاپ قاشادى. كومينتەرن سول كۇرەستىڭ تۋىن كوتەرىپ، سول تۋدىڭ استىنا ءبارىڭدى دە توپتاستىرىپ وتىر. تىرەسپەسەڭ، كۇرەسپەسەڭ — قاناۋشىدان قايىر جوق. ازاتتىق ءۇشىن الىسقاننىڭ ايىبى جوق. «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى بىرىگىڭدەر!» دەگەن ايبىندى ۇران وسىنداي ماقساتتان تۋعان. بارلىق الەم كەدەي-كەپشىگى، جارلى-جاقىبايى، باي-ماناپتان، وتارشىلدان قورلىق كورگەن كەمباعال تاپ — بىر-بىرىڭە قول ۇشىن بەر دەگەن ءسوز ول. ول ءۇشىن قول ۇشىن بەرۋدەن دە گورى، الگىدە عانا قۇشاقتاسىپ، باۋىرلاسقان ءۇش ايەلدەي، اپالى-سىڭىلىدەي تۋىسۋ ءلازىم. بۇل ۇلى جيىننىڭ ماقساتى سول. «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ وسيەت تاستاپ كەتكەن مەنىڭ ۇلى اتام. سول وسيەتتى ءسال وزگەرتىپ ايتساق: «دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەزىلگەندەرى، ەسەسى كەتكەن كەدەيلەرى ءبىرىڭدى ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ، قالعان ءىستىڭ ءبارى بوس».
ءبىزدىڭ تۇركىستان پاتشا زامانىندا وتارلاۋدىڭ ەڭ ءبىر سوراقىسىن كوردى. ەندى قالىڭ سوردان ارىلۋ دا وڭايعا ءتۇسىپ جاتقان جوق. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى بيلىك باسىنا بۇرىنعى وتارشىلداردىڭ تونىن اينالدىرىپ كيگەن، وتىرىك كوممۋنيست بولىپ، ەل باسقارعان «جاڭا» وتارشىلدار كەلدى. بۇلار لەنيننىڭ، كوممۋنيستەردىڭ ءىسىن بۇرمالاپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەدەلىنە تاڭبا تۇسىرمەك بولدى. يمپەرياليزمدى قۇلاتىپ، ءوز قولدارىڭ ءوز اۋىزدارىڭا جەتكەندە، سەندەردە دە وسىنداي جىمىسقى ارەكەتتەر بولۋى ابدەن ىقتيمال، سودان ساق بولىڭدار!..
يمپەرياليزم مەن وتارلاۋ ساياساتى اعايىندى.
وتارلاۋ دەگەن قورقىنىشتى قورقاۋ ءسوز.
وتارلاۋ دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قان ساسيدى. وتارلاۋ دەگەن سوزدەن زەڭبىرەكتىڭ زىركىلى، قامشىنىڭ ىسقىرىعى، كىسەندەردىڭ سىلدىرى، تۇرمەلەر قاقپاسىنىڭ سالدىر-كۇلدىرى ەستىلەدى.
وتارلاۋ دەگەن سوزدەن قايعى مەن قاسىرەتتىڭ زارى سارنايدى.
وتارلاۋ دەگەن ءسوز وقتان دا قاھارلى.
وسىناۋ وتارلاۋدان قۇتىلعان كۇنى كوزىڭ اشىلادى، باسىڭا ب ا ق قۇسى قونادى. ەندەشە، قول ۇستاسىپ، بۇكىل حالىق دوستاسىپ، يمپەرياليزمنىڭ ارانىنا تاس تولتىر، قاقالعان قاسقىرداي قاڭسىلاسىن كارى قاقباس. يمپەرياليزم قۇلاماي تاڭىڭ اتپاس. ءبىر-بىرىڭنىڭ جۇرەگىڭە وت جاعىپ، سول الاۋدان الەم جارقىراسىن. جاساسىن ەزىلگەن حالىقتار تۋىستىعى! جاساسىن كەڭەس وكىمەتى! جاساسىن كومينتەرن!
* * *
رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزىن ءانۋار پاشا ىنتى-شىنتىسىمەن-اق تىڭدادى. قۇلاعىنا جاعىمسىزداۋ ءتيىپ جاتسا دا قۇنىعا تىڭدادى. انا مىنبەگە ءوزى شىعىپ، وسىلاي ءبىر الاۋلاپ سويلەي المايتىنىنا وكىندى. رىسقۇلوۆپەن ءوزىن ەرىكسىز سالىستىردى. «مەن وسىلاي ارىنداپ كەتە الار ما ەدىم؟» — دەپ وتىر. سول ساتتە ءوزىن دارمەنسىز سەزىندى. بۇل دا تالاي مىنبەلەرگە كوتەرىلگەن. ءبىراق حالىقتى مىنا قازاق سياقتى قانىن قىزدىرىپ، جانىنا قانات بىتىرە العان ەمەس. بۇل تۋاسى شەشەن ادامنىڭ ايبىنى اسقاقتاپ، ارۋاعى اسىپ، تاۋ سۋىنداي تاسىپ كەتەدى ەكەن. «قۇداي باقىت بەرگەن ادام ەكەن»، — دەپ ىشتەي قىزعانىپ قالدى. جانىنداعى سۇلتان-عالييەۆكە قاراپ ەدى، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، قۋانىپ، قاناتتانىپ وتىر ەكەن.
رىسقۇلوۆ ءسوزىن ءتامامداپ، پرەزيديۋمداڭى ورنىنا بارىپ وتىرعاندا، نوسەردەي قول شاپالاق شۋىنىڭ اراسىنان مۇستافا سۋبحيدىڭ: «قارداش!» — دەپ تۇراردى ورنىنان تۇرىپ قۇشاقتاعانىن كوردى. پرەزيديۋم پرەدسەداتەلى:
— ءۇزىلىس! — دەگەندە ءانۋار پاشا سۇلتان-عالييەۆكە:
— مەنى رىسقۇلوۆپەن تانىستىرامىن دەگەن ۋاعداڭىزدى ۇمىتپاعان شىعارسىز، — دەدى.
— جوق. ءقازىر ۇستايىق، — دەپ سۇلتان-عالييەۆ ءانۋار پاشانى ەرتىپ، پرەزيديۋمداعى تۇرارعا قاراي بەتتەدى.
ساحنادان ءوتىپ، ءبىر قالتارىستا رىسقۇلوۆتى قۋىپ جەتىپ:
— تۇرار، ءبىز سەنى ىزدەپ ءجۇرمىز، — سۇلتان-عالييەۆ رىسقۇلوۆپەن ەركىن سويلەسە الاتىنىن بىلدىرگىسى كەلىپ، ادەيى «سەن» دەپ تۇر. — مىنا كىسى تۇركيانىڭ ايگىلى قايراتكەرى ءانۋار پاشا. ەستۋىڭ بار شىعار. وزىڭمەن سۇحباتتاسقىسى كەلەدى.
— ۋاقىت تار بولسا دا، ءسىزدى تىڭداۋعا ءازىرمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ امان-ساۋلىقتان سوڭ.
— ءسىزدىڭ جاڭاعى تاماشا ءسوزىڭىزدىڭ اسەرىنەن ءالى ارىلا الماي تۇرمىن، — دەپ ماراپاتتاي باستادى ءانۋار پاشا. — ءبىزدىڭ تۇرىك ناسىلىنەن سىزدەي ەرەن قايراتكەردىڭ شىققانىنا قۋانىشتىمىن. باتىل ايتتىڭىز. ءسىزدىڭ ايتۋىڭىزشا، تۇركىستاندا ورىستاردىڭ وتارشىل ساياساتى ءالى سوزالاڭداپ تۇر عوي، سولاي ما؟
— مەن ولاي دەپ ايتقان جوقپىن، — رىسقۇلوۆ بويىن جيىپ الا قويدى. ءانۋار پاشانىڭ بەلگىلى قايراتكەر ەكەنىن ەستيتىن. ءبىراق ءدال مىنانداي ومىراۋشىل ەكەنىن بىلمەپ ەدى. — كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى ەسەرلەردىڭ ارانداتۋىمەن ەسكى سارقىنشاق ساقتالىپ كەلگەنى راس. وتارشىلدىق ءبىر كۇندە، ءبىر ساعاتتا تىيىلمايدى، ول ۇزاق تا ۇلى كۇرەستى تالاپ ەتەدى.
— سولاي-اق بولا قويسىن، — دەپ جىميعان بولدى ءانۋار پاشا. — مەن ءسىزدى باتىر عوي دەپ ويلاپ ەدىم. سويتسەم، وتە ساق ەكەنسىز، ايتىڭىزشى، رىسقۇلوۆ مىرزا، ءسىز تۇركىستان پرەزيدەنتتىگىنەن ءوز ەركىڭىزبەن كەتتىڭىز بە؟ الدە ءماجبۇر ەتتى مە؟
«مۇنى ماعان نەگە تاڭىپ قويدىڭ؟» — دەگەندەي رىسقۇلوۆ سۇلتان-عالييەۆقا زىلدەنە قارادى.
— مەنى ەشكىم دە قۋعان جوق. ءوز ەركىممەن كەتتىم. مەنىڭ ءسىز سياقتى ەۋروپانىڭ تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن ءدارىس الۋعا مۇمكىندىگىم بولمادى. سوندىقتان ماسكەۋدە قىزمەت ىستەي وتىرىپ، ءبىلىمىمدى تولىقتىرسام دەپ ەدىم.
— وتە اقىلدى ايتىلعان ءسوز، رىسقۇلوۆ مىرزا، — ءانۋار پاشا رىسقۇلوۆتىڭ وڭاي شاعىلا سالاتىن «جاڭعاق» ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتىپ، مايموڭكەگە كوشتى. — ءبىلىم دەگەن — قۇدىرەت. ءبىلىمسىز ادام — بەيشارا. ءبىراق ءسىز تۋاسى ءبىلىم دارىعان كىسىسىز. «تۇرىك رەسپۋبليكاسىن» قۇرۋ تۋرالى يدەيا ايتقان ادامدى ءبىلىمسىز دەۋگە سىيا ما؟ ءسىز تۋركي دۇنيەسىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزىسىز. سىزگە تۇرىك الەمى تاعزىم ەتەدى. «كوسەم بىرەۋ بولسىن، باسقالارى تىرەۋ بولسىن» دەگەن. ءسىزدىڭ يدەياڭىزدىڭ ىسكە اسۋىنا ءبارىمىز دە كومەكتەسۋىمىز پارىز. كۇش بىرىككەن جەردە عانا كۇشتى بولاسىڭ. تۇركىستانعا قايتا ورالىپ، يگى ماقساتىڭىزدىڭ ورىندالۋىنا تىلەك تىلەپ قانا قويماي، كومەك بەرۋگە ءبىز، تۇرىك پاتريوتتارى، ءقازىر دايىنبىز...
— سابىر ەتىڭىز، ءانۋار پاشا، سابىر ەتىڭىز. تىم ارىگە كەتىپ قالدىڭىز، — رىسقۇلوۆ سۇحباتتاسىن سۋدىر سوزدەن ارەڭ توقتاتتى. — ەسىڭىزدە بولسىن، «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەگەن يدەيا ىسكە اسپادى. ول ءالى تولعاعى جەتپەگەن ماسەلە. بالكىم، ءبىزدىڭ كەلەر ۇرپاقتارىمىز ىسكە اسىرۋى مۇمكىن. ال ءازىر... Cay تۇرىڭىز. — رىسقۇلوۆ بۇرىلىپ كەتە بەرە، ءانۋار پاشانىڭ باسىنداعى قارا شاشاقتى، قىزىل شوشاق تاقياعا تۇڭعىش كوزى تۇسكەندەي، ءبىراز قاراپ قالدى.
رىسقۇلوۆ وسى قارا شاشاقتى، قىزىل شوشاق تاقيالى ادامدى بۇرىن ءبىر جەردەن كورگەن سياقتى. ءبىراق ءانۋار پاشانى تۇڭعىش رەت كورىپ تۇرعانى انىق. «ا، — دەدى سالدەن كەيىن. — مۇستافا شوقايەۆ. ون التىنشى جىل. تاشكەنت».
كەڭەستەرگە قارسى «قوقان اۆتونومياسى» دەگەندى قۇرىپ، بىرەر اي ءتىپتى پرەمەر-مينيستر بولعان ادام. ءبىر ساتكە رىسقۇلوۆ: «وسىنىڭ ءوزى اتىن وزگەرتىپ العان مۇستافا شوقايەۆ ەمەس پە؟» — دەپ ءانۋار پاشاعا جالت بۇرىلىپ تاعى قارادى. جوق، شوقايەۆ ەتجەڭدى، توپ-تولىق، بۇيرەك بەت، قارا كىسى بولاتىن. مىناۋ سيداڭ، ات جاقتى، وراق مۇرىندى...
جاقىنداسقىسى كەلەدى، ءوز پيعىلىن تاڭىپ قويعىسى كەلەدى. سۇلتان-عالييەۆ نەعىپ ودان قۇشاعى اجىراماي قالعان؟
* * *
ماسكەۋتە قايتقان بويدا رىسقۇلوۆتى ستالين شاقىرتىپ الدى. رىسقۇلوۆتىڭ سەزد جۇمىسى تۋرالى قىسقاشا بايانداماسىن تىڭداپ تۇرىپ، ستالين ترۋبكاسىن اندا-ساندا سورىپ قويىپ، ءزىلماۋىر كوزدەرى كىرپىك قاقپاي، ءوزىنىڭ ورىنباسارىنا قادالا قارادى. اقىرى تىڭداپ بولىپ:
— تۇرار، مەنىڭ حابارلارىم بويىنشا، سەن سەزدە تاماشا سويلەگەنسىن. جانە سەزدىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە كىرىسكەنسىڭ. بۇل جاقسى. ايتپاقشى، تۇركىستاندىق ايەل اسىرەسە ءبىزدىڭ كۇتكەندەگىمىزدەن اسىپ تۇسكەن. بۇل دا جاقسى. مۇنىڭ ءبارىن زينوۆيەۆ ۆلاديمير يليچكە دە ايتتى. يليچ قۋانىپ قالدى. ول ءوزى دە بۇل جونىندە سەنىمەن سويلەسەتىن بولۋى كەرەك. ال ەندى، وسى ادەمى اسەردىڭ ءبارىن بۇزىڭقىراپ تۇرعان ءبىر نارسە بار... مىنا ءبىر تەلەگرامما. تۇركىستانداعى ەسكى «دوستارىڭ» سەنىڭ تۇركىستان اتىنان باكۋدە سويلەگەنىنە نارازى. ءتىپتى سەنى مانداتىنان ايىرۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويىپتى. ارينە، ءبىز ونداي ارەكەتكە بارمادىق. ءسىرا، ەسكى جارانىڭ اۋزىن تىرناعان سياقتىسىز.
رىسقۇلوۆ كوڭىلى قۇلازىڭقىراپ قالدى. ەسكى «دوستار» مۇنى قايدا دا اڭدۋىن قويمادى-اۋ. اياقتان شالا بەرەدى. ايتەۋىر، كۇيە جاققانىن تىيمادى.
رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىل كۇيىن بايقاپ قويعان ستالين:
— كوڭىلىڭە اۋىر الما، — دەدى. — ساعان سەنەمىز. ال تۇركىستاندىقتار قالجىڭداعان شىعار دەيىك تە قويايىق. ال قالاي، باكۋ ۇنادى ما؟
— وتە ۇنادى، جولداس ستالين. تاماشا قالا، ادامدارى قانداي باۋىرمال! ناريمان ناريمانوۆيچ سىزگە سالەم ايتتى. ءبىز ول كىسىمەن دوستاسىپ كەتتىك.
— ءيا، باكۋ... — ستالين كابينەتتە تەڭسەلىپ ارى-بەرى ءجۇرىپ الدى. — جاستىق شاقتىڭ جاسىل ارالى.
ول، ءسىرا، وتكەن كۇندەردى ەسكە الىپ، الدەنەنى، الدەكىمدى ساعىنعانداي، شەشەك داقتى بەتى نۇرلانىپ، ىشىنە ءبىر ساۋلە كىرىپ كەتكەندەي، ادەتتەتى سۇستى كەيپى شىرايلانىپ، ترۋبكانى قۇشىرلانا تارتتى دا:
— باكۋگە بارۋ — ارمانىم، — دەدى. — ءبىراق ءازىر بارا المايمىن. ناركومناس ستالين بولا تۇرىپ، ارمانداعان جەرگە بارا المايمىن. سولاي، جولداس رىسقۇلوۆ. مىسالى، سەن تۇركىستانعا بارعىڭ كەلەدى. الگى ءبىر ايقاسقا تاعى دا ارالاسقىڭ كەلەدى. جەڭىپ شىققىڭ كەلەدى. ويتكەنى جەڭىپ ۇيرەنگەنسىڭ. جەڭىستىڭ ءدامى — اپيىن سياقتى. ءبىر داندەسەڭ، اڭساپ تۇراسىڭ. ال ءبىراق تۇركىستانعا ءدال ءقازىر سەن دە بارا المايسىڭ. تۇركىستانعا با-را ال-ماي-سىڭ. وندا دوستارىڭ ۇستىڭنەن ارىز جازىپ جاتىر. گولوششەكين سەنەن قۇتىلعانىنا قۋانىشتى. ايتپاقشى، ساباق جانتوقوۆ دەگەن قانداي ادام؟
— ساباق جانتوقوۆ؟ — رىسقۇلوۆ ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ەسىنە تۇسىرە المادى. — ونداي ادامدى بىلمەيمىن.
— بىلمەسەڭ، ءبىلىپ قوي. گولوششەكيننىڭ وڭ قولى. ونىمەن ءالى كەزدەسىپ قالۋىڭ مۇمكىن عوي. مۇمكىن، تار كوپىردىڭ ۇستىندە كەزدەسۋگە تۋرا كەلەر، كىم بىلەدى؟
ءستاليننىڭ ويىنا نايزا بويلاماس. جۇمباعى كوپ. دوس پەيىلدى سياقتى. جانى اشىپ تۇرعان سياقتى. ءبىراق قۇشاعىن ايقارا اشا سالمايدى. ارى دا يتەرمەيدى. «جانتوقوۆ دەگەن قايدان شىقتى؟ مەن ونىمەن تار كوپىردىڭ ۇستىندە نەگە كەزدەسۋىم كەرەك؟ الگى ارىز وسىنىڭ اتىنان جازىلعان بولدى عوي».
— سونىمەن، باكۋ ساعان ۇنادى عوي؟..
— عاجايىپ قالا، جولداس ستالين.
— ال باكۋگە سەن دە ۇناعانسىڭ. كيروۆ تە، ناريمانوۆ تا، ميكويان دا سەن تۋرالى وتە جاقسى پىكىردە ەكەن. ەندەشە، بىر-بىرىنە ۇناعانداردى اجىراتۋ وبال، سولاي ەمەس پە، جولداس رىسقۇلوۆ؟..
رىسقۇلوۆ ستالينگە تىكتەپ ءبىر قاراپ الدى دا:
— نە ايتايىن دەگەنىڭىزدى تۇسىنىڭكىرەمەي تۇرمىن، جولداس ستالين، — دەدى.
— تۇسىنبەسەڭ، تۇسىنەسىڭ. سەن ءالى ماسكەۋگە ورالماي جاتىپ، ءبىز مۇندا سەنىڭ جۇمىسىڭ تۋرالى اقىلداسىپ، اقىرى سەنى باكۋگە جىبەرۋدى ۇيعاردىق. ۆلاديمير يليچ تە بىلەدى. رىسقۇلوۆ ءۇشىن پرولەتارلىق باكۋ — ۇلكەن مەكتەپ دەدى. قىسقاسى، ناركومناستىڭ باكۋدەگى وكىلى بولاسىڭ. سەنىڭ ريەۆوليۋسياداعى باي تاجىريبەڭ جاۋدان جاڭا عانا تازارعان باكۋگە كەرەك. ال باكۋدىڭ ريەۆوليۋسياشىل باي تاجىريبەسى ساعان دا اۋاداي قاجەت. ناركومناس ءستاليننىڭ ورىنباسارى رەتىندە باكۋدە تۇراسىڭ. ودان ارى ۋاقىت كورسەتەدى. قالاي؟
ستالين «قالاي؟» — دەپ سۇراماي-اق قويسا دا بولعانداي ەدى. ويتكەنى سۇراقسىز دا شەشىلىپ قويعان ماسەلە. لەنين باستاپ، ستالين قوستاپ وسىلاي شەشكەن ەكەن، شەگىنەرگە جەر جوق. شەگىنگىسى دە كەلگەن جوق. ويتكەنى باكۋ بۇعان ءبىر ءتۇرلى جاقىن تۋىستاي، اياۋلى قيماسىنداي قىمبات ەكەنىن ەندى الىستان سەزە باستاپ ەدى. جان-جاعىن اقجال تولقىندى تەڭىز قورشاپ جاتقان باكۋ، ءازىربايجاندار وزدەرى انگە قوسقاندا ايتاتىن «جان باكۋ» رىسقۇلوۆقا جاقىن ەكەنىن جانى سەزدى دە:
— قاشان ءجۇرۋ كەرەك؟ — دەدى.
— ءبىر اپتا شاماسىندا، — دەدى ستالين. — وعان دەيىن مۇنداتى جۇمىستارىڭدى رەتتە. جولعا دايىندىق جاسا. بولسا دا سالت باستىسىڭ عوي. ساتان كوشىپ-قونۋ قيىن ەمەس. ايتپاقشى، تۇركىستانداعى ۇلىڭدى قولىڭا الاسىڭ با؟ العاندا، ءقايتىپ باعاسىڭ؟
— جوق، ول ازىرشە ەنەمنىڭ قولىندا بولادى.
— ايتپاقشى، سۇلتان-عالييەۆ ۇيلەنبەكشى. تويىنا شاقىرعان بولار.
— شاقىردى.
— ەندەشە، بىرگە بارامىز.
— بارساق، بارايىق، — دەپ كەلىستى رىسقۇلوۆ.
* * *
«مەتروپول» مەيمانحاناسىنىڭ قىزمەتكەرى رىسقۇلوۆقا ءنومىردىڭ كىلتىمەن قوسا ءبىر حات ۇسىندى. ەلدەن، تۋعانداردان الىستا جۇرگەندە حات جارىقتىق كوزگە وتتاي باسىلىپ، ىستىق كورىنەدى. ءتورت بۇرىشتى، قوس ءمورلى حاتتى سيپالاي، ادرەسىنە قاراپ تۇرىپ-اق، شىمكەنت، مانكەنت دەگەن سوزدەردەن-اق قايران تۋعان ەلدىڭ ىستىق لەبىن، شالعىنداعى پىشەننىڭ حوش ءيىسىن، دەرمەنە مەن جۋساننىڭ جانناتى جۇپارىن سەزگەندەي بولدى. مانكەنتتىڭ شىرىن ءالما-جۇزىمى، قاۋىن-قاربىزى اڭقىپ تۇرعانداي اسەردەن ايىعا الماي، كونۆەرتتى اشتى.
حات قايىن ەنەسى ەليزاۆەتا پەتروۆنادان ەكەن. كەڭپەيىلدى، كەشىرىمدى قايران ەليزاۆەتا پەتروۆنا! سەندەي اسىل ادامدار بولماسا، جەردىڭ ءۇستى، اسپان استى، تەك كۇنكورىس ءۇشىن جۇرگەن بەيشارا پەندەلەر مەكەنى عانا بولار ەدى. ادامدار اراسىندا اسىل دانەكەر بولماسا اجىراسۋ، ارازداسۋ، ازىپ-توزۋدان كوز اشىلماس ەدى. الدەبىر ادىر بىرەۋ بولسا، ە ءادىرام قال، قىزىمنان اجىراسقان ءبىر قازاق كىمنىڭ شىكاراسى، بارىڭنان — جوعىڭ دەر ەدى. ال مىنا اسىل انا مۇنىڭ جالعىز ۇلىن — ەسكەندىرىن باعىپ، ەسكى جۇرتتا جاپادان-جالعىز وتىر. رىسقۇلوۆ تەك سىپايىلىق ساقتاپ، اندا-ساندا بازارلىق دەپ، ازىن-اۋلاق اقشا سالعانى بولماسا، كەرەمەتتەي كورسەتىپ جاتقان كومەگى دە شامالى. راس، كليەۆەنسوۆ اۋلەتى مۇنى: پاتشانىڭ قۇيىرشىعى، كەشەگى ويازدىڭ قاتىنى دەپ كوزگە ءتۇرتىپ، قۋدالاعانىن قويىپ، تىنىشتىق ورناعان سياقتى. ول دا بولسا، تۇراردىڭ ارقاسى شىعار. الىستا جۇرسە دە ايباتىنان سەسكەنەتىن بولار، كليەۆەنسوۆتار ءازىر تيىسپەيدى.
قايىن ەنەسى سول باياعى ءبىر ۋايىم، ءبىر مۇڭىن قايتالايدى. ەسكەندىردىڭ شەشەسى بوتەن بىرەۋمەن ءۇيلى-جايلى بولىپ كەتتى. ەندى ول قايىرىلماس. قاشانعى سالت باستى، ساباۋ قامشىلى جۇرە بەرەسىڭ، تۇرار، — دەيدى. ەر-ازاماتقا جالعىز ءجۇرۋ، ءۇيسىز-جايسىز بولۋ جاراسپايدى، — دەيدى. ۇلىڭ ءوسىپ كەلەدى باۋىرىڭا سالىپ، تيتتەيىنەن اكەلىك مەيىرىمىڭدى سىڭىرمەسەڭ جاتباۋىر بولىپ كەتەدى، — دەيدى. ايەل دە تابىلار، باسقا بالالارىڭ دا بولار، ءبىراق ەسكەندىردىڭ ءجونى بولەك. ول سەنىڭ تۇلا بويىڭ — تۇڭعىشىڭ، ول سەنىڭ العاشقى ادال ماحابباتىڭ ناتاليا الەكسەيەۆنادان تۋعان تۇلپاردىڭ تۇياعى. وزىڭنەن اۋماي قالعان. قالاي ەمىرەنبەيسىڭ، قالاي ساعىنبايسىڭ؟ الدە مەملەكەت باسقارعان ادامدار بالا سۇيمەسىن، بالاعا يىمەسىن دەگەن زاڭدارىڭ بار ما؟
بۇل كەي-كەيدە وسىلاي ءبىر ارىنداپ الماسا، ادام ءىشقۇسا بولاتىندىقتان ايتىلعان ساندىراق قوي، تۇرار. كوڭىلىڭە اۋىر الما. جۇمىسباستى ەكەنىڭدى بىلەمىن، سەنىڭ قاتىگەز ەمەس ەكەنىڭدى دە بىلەمىن. ءبىراق كوپتەن بەرى ات ءىزىن سالماي كەتكەنىڭ دە ءجون ەمەس. ايتپاقشى، تۇلكىباستاعى تۋىستارىڭ — احات، ءداۋ ومار، ورازباق كەلىپ، مەيمان بولىپ كەتتى. ەسكەندىردى ىزدەپ كەلىپتى، ايتپەسە مەنى نە قىلسىن؟ قوي سويىپ اكەلىپتى. قۇدا-جەكجات دەگەن جاقسى ەكەن. ەندى ءجيى كەلىپ تۇرماقشى. مەنى اۋىلعا شاقىرادى. جالعىزىلىكتى بولعاندىقتان، ءازىر ءۇيدى تاستاپ شىعا المايمىن. قۇدالارىم جاقسى ەكەن. ءا دەگەندە جاتىرقاسا دا، ەسكەندىر ولارعا تەز-اق ۇيرەنىپ، قولدارىنان تۇسپەي قويدى. ولار اتتاناردا بۇرتيىپ، وكپەلەپ قالعان سياقتاندى. انە، قانداي حال باسىمىزدان ءوتىپ جاتىر. دەمالىس الساڭ، ەلگە كەل، تۇرار. ءبىراز كۇن ۇلىڭمەن بىرگە بول...
حاتتى قولىنا ۇستاعان قالپى كرەسلودان تۇرماي، اق پەردەلى تەرەزەدەن كوز الماي، كوپكە دەيىن وتىرىپ قالدى. كوپكە دەيىن وتىرعانىن حاتتى قايتا ءبىر وقيىن دەگەندە كوزى بۇلدىراپ كورمەي، قاراڭعى تۇسكەنىنەن اڭعاردى. تەرەزە سىرتى — ارىنداپ جاتقان، ارلى-بەرلى اعىلىپ جاتقان ماشينا شۋى. الىپ ماسكەۋ. ال مۇنىڭ ويى — الىستا، اسپانتاۋدىڭ باۋىرىندا. ورنىنان تۇرعىسى جوق، شامدى دا جاقپادى. الاكوبەڭ وڭاشادا ءوزىنىڭ قات-قات ويىنا شومىلا بەردى. الاكوبەڭدە كوز الدىنا كوپتەگەن سۋرەت كەلدى. بۇتاقتارى ءيىر-شيىر الما اعاشتار... ارىق جاعاسىندا ارقانداۋلى تۇرعان اق ەشكى. ارىقتىڭ بەر جاعىندا شىنجىرىن سىلدىرلاتقان ارلان كوك. ەسىك الدىندا، تاقتايدان سوققان ورىندىقتا ەسكەندىردى الدىنا الىپ وتىرعان ورىس كەمپىر... ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ ورنىنا ءوز شەشەسى قاليپا مارقۇمدى وتىرعىزىپ كورگىسى كەلدى. قاليپانىڭ ءتۇر-تۇسىن ەلەستەتە المادى. كوكىرەگىندە، كوكىرەك كوزىندە انانىڭ ەلەسى قالماعانى قانداي قورلىق؟! نە دەگەن ادىلەتسىزدىك؟! رىسقۇلوۆ كىنالى ەمەس. قاليپا اناسى ءتىرى بولسا، رىسقۇلوۆ ونى جەردىڭ تۇبىنە بارسا دا، وزىمەن بىرگە ەرتە جۇرەر ەدى... قاليپانىڭ ورنىنا اناسى بولعان ءىزبايشا جازعان دا بۇل دۇنيەدە جوق. وگەي دە بولسا، ءوز شەشەسىنەن كەم كورمەۋشى ەدى. الاساپىران زاماننىڭ داۋىلىنان امان شىعا الماي ارماندا كەتكەن ءبىر بەيباق. ءىزبايشاعا ەسكەندىردى كوتەرىپ وتىرۋ جاراسار-اق ەدى، تاعدىر جازبادى.
ەندى ەسكەندىر ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ باۋىرىندا. انا ءسۇتىن ەمبەگەن تاعى ءبىر رىسقۇلوۆ ءوسىپ كەلەدى. كىم بولىپ وسەدى؟ تيتتەي جۇرەگىنىڭ قوس قالتاسىنا قانداي قاسيەت ۇيالاماق؟ بالاڭنىڭ جۇرەگىنە سەزىمنىڭ، ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ ءىنجۋ-مارجانىن ۇيالاتامىن دەسەڭ جات قىلما، جانىندا بول. اكەدەن جىراق، اكەلىك مەيىرىمنەن اجىراپ وسكەن بالا، ەرتەڭ: «سەن كىمسىڭ؟» — دەسە نە دەيسىڭ، رىسقۇلوۆ؟! دۇنيەدە نە قيىن؟ عۇمىر اتتى ۇزىن جولدا تىم الىسقا كەتىپ قالىپ، كەنەت ارتىڭا بۇرىلىپ قاراعاندا، كوز ۇشىندا بالا كورىنبەسە، سول قيىن.
سول كوز ۇشىندا كورىنبەي قالعان بالاعا ءبىر-اق قارعىپ جەتكىسى كەلگەندەي، رىسقۇلوۆ كەنەت كرەسلودان اتىپ تۇردى.
— بۇل جاراماس. بالانى قولعا الۋ كەرەك. كونسە، ەليزاۆەتا پەتروۆنانى ماسكەۋگە كوشىرىپ الۋ كەرەك. جوق، بۇل جارامايدى، جارامايدى، — دەپ كۇبىرلەدى. الىستاتى ەسكەندىرگە دەگەن ساعىنىش بىلىنبەي-بىلىنبەي كەلىپ، ەندى كەۋدەسىن كەرىپ كەپ كەتكەندە، رىسقۇلوۆ مىنا «مەتروپول» مەيمانحاناسىنىڭ كەڭ بولمەسىنەن اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ بارا جاتقانداي، جۇگىرىپ بارىپ، ۇلكەن تەرەزەنىڭ جاقتاۋىن ايقارا اشىپ جىبەردى. كوشەدەن لاپ بەرگەن اۋا شىلتەرلى توردى لەكىلدەتىپ، كەمەنىڭ جەلكەنىندەي قامپيتىپ كەرىپ كەتتى.
تەلەفون شىرىلدادى. قاراڭعىدا اق تەلەفون سەكەڭدەپ كەتكەن سياقتى كورىندى.
— دا!
— امان، تۇرار تۋىسقان! — ازداعان اكسەنتى بار فرۋنزەنىڭ داۋسىن تاني كەتتى.
— ميحايل ۆاسيليەۆيچ!
— ءيا، ءيا، مەن — فرۋنزە. جاسىل جاپىراق. سەن ايتاتىن — جاسىل جاپىراق قوي!
رىسقۇلوۆتىڭ ءىشى-باۋىرىنا نۇر سەبەلەگەندەي ەلجىرەپ، تاماعىنا ءبىر ءتۇيىن تىرەلىپ، كوڭىلى بوسادى. ءيا، رىسقۇلوۆ فرۋنزەنى ىلعي دا «جاسىل جاپىراق» دەيتىن. سەبەبىن و باستا فرۋنزەنىڭ ءوزى تۇسىندىرگەن. فرۋنزە — مولداۆانشا جاسىل جاپىراق دەگەن ۇعىم بەرەدى. اۋەلى سوڭعى ءارىپ «ە» بولىپ جازىلار ەدى، كەيىن فرۋنزە «ە» شەتەلدىڭ فاميلياسىنا ۇقساتىپ جىبەرەدى ەكەن دەپ «ە»-گە تۇزەتكەن.
— تۇركىستان ساعان سالەم ايتقان.
— راقمەت، جاسىل جاپىراق.
— مەن سەنى ساعىندىم، شايتان بالا. داۆاي، كەل. مەن بۇگىن كەلدىم. قىزىق اڭگىمە بار. مەنىكى دە — وسى گوستينيسا. ءجۇز بەسىنشى ءنومىر. ايدا، كەل، تۇرار!
* * *
ەسىكتى فرۋنزەنىڭ ءوزى اشتى. «بوتەن نومىرگە تاپ بولدىم با!» — دەپ رىسقۇلوۆ تارتىنىپ قالىپ ەدى، فرۋنزە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى.
— وۋ، تۇرار تۋىسقان، تانىماي قالدىڭ عوي!
— ءوزىمىزدىڭ وزبەك، نە تاجىك اعايىنداردىڭ ءبىرى مە دەپ قالعانىم راس، بيقاساپ الا شاپان كيگەنىڭىزدى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن. ءوزى قۇيىپ قويعانداي جاراسادى ەكەن سىزگە، ميحايل ۆاسيليەۆيچ.
ەكەۋى بوساعادا تۇرىپ، قۇشاقتاسىپ كورىستى. فرۋنزە رىسقۇلوۆتى جاۋىرىنىنان قاپسىرا قۇشاقتاعان قالپى تورگى بولمەگە بەتتەدى.
— سوفيا الەكسەيەۆنانى بالالارمەن بىرگە وسىنداعى ءبىر تۋىسقانى ۇيىنە الىپ كەتتى. ءبىراق حوزيايكانى جوقتاتپاۋعا تىرىسامىن. ەكەۋمىز ءقازىر جاقسىلاپ شاي ىشەمىز. ءسىرا، كوك شايدى ساعىنىپ قالعان بولارسىڭ، تۇرار.
— وقاسى جوق، اۋرە بولماڭىز.
— و نە دەگەنىڭ، تۇرار. ءبىز بىلايشا ايتقاندا «مالچيشنيك» جاسايمىز. قازاقشا «باستاڭعى» دەۋشى ەدى عوي. تۇركىستاننان التىن ارتىپ قايتپاسام دا، شاي، ناۋات، ورىك-مەيىز بار. مەن ساعان شاي كەلگەنشە ءبىر سۇمدىق ايتايىن، تۇرار، — دەپ فرۋنزە قىزمەتشى ايەلدى شاقىرىپ، شايدىڭ قامىن تابىستادى. ءۇش بولمەدەن تۇراتىن ۇلكەن ليۋكس ءنومىردىڭ مەيماندار قابىلدايتىن بولمەسىنە قايتا ورالىپ، الا شاپانىن قاۋسىرىنا ءتۇسىپ، فرۋنزە رىسقۇلوۆقا قاراما-قارسى كرەسلوعا جايعاستى. وڭتۇستىكتەن، ىستىق جاقتان كەلگەنى بىردەن بايقالادى: ءجۇزىن كۇن قاقتاپ، توتىعىپ كەتكەن. سارعىش تىكەن شاشى مەن مۇرتىن ورتا ازيانىڭ الاۋ كۇنى كۇيدىرىپ جىبەرگەندەي جيرەن تارتىپتى. تەك جىميعاندا كىشىرەيىپ كەتەتىن كوزى عانا سول باياعى اسپان كوكشىل قالپىندا شۇعىلا شاشقانداي مەيىرلى.
— تۇركىستاندا، شىنىمدى ايتسام، ارعىماق ءمىنىپ، شاپان كيگەنىم راس. ال ەندى التىن العانىم جوق، تۇرار! يمانداي شىنىم. ءبىراق تروسكيي باسقاشا ويلاپتى، — فرۋنزە شىداي الماي كرەسلودان تۇرىپ كەتىپ، ارى-بەرى جۇرە سويلەدى. كوزى ىزعارلانا باستادى. — ءبىزدىڭ پويىز قازان ۆوكزالىنا كەلىپ توقتاۋى-اق مۇڭ ەكەن، سولداتتار قاپتادى دا كەتتى. اۋەلى پەندەشىلىكپەن: «ە، ماسكەۋ ءبىزدى سالتاناتپەن قارسى الماق بولعان ەكەن عوي، مۇنىسى ارتىقتاۋ بولدى-اۋ، مۇنداي قوشامەتتىڭ كەرەگى نە؟» — دەپ قالدىم. سويتسەم، سالتاناتتى ساپ جوق، مۋزىكا دا جوق، سولداتتار ۆاگون-ۆاگونعا سۇڭگىپ كەتتى. پويىز قارۋلى اسكەرمەن قورشاۋلى.
— بۇل نە؟
— ايىپ ەتپەڭىز، جولداس فرۋنزە، اسكەري كوميسسار تروسكييدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، پويىزدى تىنتەمىز، — دەيدى كوماندير.
— اۋ، نە دەپ تىنتەسىڭ؟
— بۇيرىق سولاي.
— سۇمدىق-اي، ەندى نە ىستەرسىڭ! ال تىنتە عوي. بۇحار مەن سامارقاننىڭ، حيۋا مەن قوقاننىڭ، نامانعان مەن ءاندىجاننىڭ بار بايلىعىن فرۋنزە توناپ، پويىزعا تيەپ، پويىز بايعۇس التىننان بەلى قايىسىپ، تارتا الماي كەلە جاتىر ەدى، تىنتە عوي.
فرۋنزە قىزمەتشى ايەل شاي الىپ كىرگەندە اڭگىمەسىن تىيا قويدى. ۇستەلگە داستارقان جايىلىپ، شاينەك پەن شىنىاياق قويىلعاننان كەيىن، فرۋنزە داياشىعا:
— راقمەت، ەندىگىسىن ءوزىمىز-اق جايعاستىرامىز، — دەدى. داياشى شىعىپ كەتتى.
فرۋنزە اۋىزعى بولمەگە شىعىپ كەتىپ، شاشاقتى الا قورجىن الىپ شىقتى. ءبىر باسىنان مەيىز، ءبىر باسىنان سارى مەيىز الىپ، پودنوسقا سالدى.
— مىنە، بازارلىق. تۋعان ەلدىڭ دامىنەن اۋىز تي، تۇرار. كوك شايمەن جاقسى بولادى. ال مىناۋ... — فرۋنزە اينالى شكافتان ءبىر شولمەك الىپ شىقتى. — مىناۋ «كابەرنە» مولداۆان شارابى. ەكەۋمىز دە ىشكىلىككە جوقپىز. ءبىراق كەزدەسۋ قۇرمەتىنە ويماقتاي عانا اۋىز تيۋگە بولادى-اۋ دەپ ويلايمىن.
— قيانات بولعان ەكەن، — دەدى رىسقۇلوۆ شاي ۇستىندە.
— قياناتتىڭ كوكەسى، — دەدى فرۋنزە. — تروسكييدىڭ تالاي وزبىرلىعىن ەستىپ-بىلەتىنمىن، ال مىناداي وسپادارسىز وزبىرلىققا باتىلى بارعانى... ءجا، بۇلاي قالدىرا الماسپىز. مۇنىڭ ار جاعىندا نە سىر جاتقانى بەلگىلى. فرۋنزەنى ءبىر ءسۇرىندىرۋ كەرەك بولدى. قايتكەندە دە كۇيە جاعىپ، اتىنا كىر كەلتىرۋ تروسكييگە ءتيىمدى. سەن بىلەتىن شىعارسىڭ، تۇرار، سوۆناركوم مەنى وڭتۇستىك مايداننىڭ قولباسشىسى ەتىپ تاعايىنداپ، تۇركىستاننان شاقىرىپ الدى عوي. ەندى سول ۆرانگەلمەن شايقاس الدىندا تروسكييدىڭ ماعان جاساعان كەسىرىنىڭ ءتۇرى الگىندەي. ول مەنىڭ تاعايىندالۋىما مەيلىنشە قارسى عوي. تەك لەنيننىڭ كۇش سالۋىمەن فرۋنزە تاعايىندالدى، ايتپەسە تروسكيي جولاتقىسى جوق. انە، ماسەلە قايدا جاتىر؟ ءجا، تۇرار، بۇل ءوزىڭ دە كورىپ جۇرگەن قۇقايىڭ عوي، سەن تاڭ قالا قويماسسىڭ. كۋشەكيندەر ساعان نە ىستەمەدى، قانداي ارەكەتتەرگە بارمادى؟ قياناتشىل ادامداردىڭ سىرى، ارەكەتى ساعان قۇپيا ەمەس. ايتپاقشى، باكۋدە سويلەگەن ءسوزىڭدى بۇرمالاپ، ۇستىڭنەن ارىز ءتۇسىرىپ جاتىر دەپ ەدى، بىلەتىن شىعارسىڭ.
— بىلگەندە قانداي، ەسكى دوستار عوي، — دەپ كۇلدى رىسقۇلوۆ.
— ەسكى دوستار... — دەپ فرۋنزە مىرس ەتتى.
رىسقۇلوۆ كوك شايدى راقاتتانىپ ءىشتى. قارا مەيىزدىڭ ءبىر ءتۇيىرىن اۋزىنا سالىپ، سونىڭ ءارى اشقىلتىم، ءارى ءتاتتى ءدامىن الىپ، قارا مەيىزگە سىڭگەن تۇركىستان كۇنىنىڭ ساۋلەسىمەن نارلەنىپ وتىرعانداي راقاتتاندى. ءتىپتى ماڭدايى ءجىپسىپ سالا بەردى.
— شىنىمدى ايتسام، تۇرار، سەنىڭ تۇركىستاننان كەتۋىڭە باستى سەبەپكەر مەن ەدىم، — دەدى فرۋنزە مولداۆان «كابەرنەسىن» ويماقتاي رومكەلەرگە قۇيىپ بولىپ. — ءدال كوكتەمگى ءورت-جالىندا، ادام ايتقىسىز ايتىس-تارتىستا سەن جانىپ كەتۋىڭ دە مۇمكىن ەدى. سەنى ساقتاۋ كەرەك بولدى. لەنينمەن اقىلداسقانىمدا، بۇل ارەكەتتى ول كىسى دە ماقۇلدادى. ساياساتتى، قىزمەت بابىن بىلاي قويعاندا، مەن سەنى تۋعان باۋىرىمداي جاقسى كورەمىن. بۇل جاعىنۋ ەمەس. سەنى مەن ماعان بىتكەن ءبىر مىنەز — جاعىنا بىلمەيمىز... كانە، ساۋ بولايىق!
رومكەلەر نازدانا سىڭعىرلادى. «كابەرنە» شىنىندا دا اسىل شاراپ ەكەن. فرۋنزە بوس رومكەنى مىقىنىنان ۇستاپ، تامسانىپ تۇرىپ:
— تاڭىرىدەي شۇعىلالى شاراپ، — دەدى.
— ال ساياسي بيۋرو تۇركىستان ماسەلەسىن ءادىل شەشتى. مىنە، بۇل جەردە سەنىڭ ەڭبەگىڭ زور. تۇرككوميسسيامەن ايتىستىڭ. ايتىستان اقيقات تۋدى. لەنين: «رىسقۇلوۆتىڭ جوباسىن قابىلدامايىق دەگەندە، تۇرككوميسسيانىڭ جوباسىن ءجۇز پايىز قابىلدايىق دەگەن جوق قوي. تۇرككوميسسيانىڭ سەن كورسەتكەن كەمشىلىكتەرىن لەنين ءتۇسىنىپ، سەنى قۇپتاپ، تۇرككوميسسيا ۇسىنىستارىنا وتە ءماندى وزگەرىستەر ەنگىزىپ بارىپ قابىلدادى. مىنە، بۇل رىسقۇلوۆتى جوققا شىعارۋ ەمەس، ونىمەن ساناسۋ دەگەن ءسوز ەدى. ساياسي بيۋرو ماجىلىستەرىندە مەن بولماسام دا، ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىمەن تانىسپىن. سەن باياعى مىنەزىڭە باسىپ، قاسارىسا ما دەپ قورقىپ ەدىم، وتە ادەپتىلىك، شىدامدىلىق، كورەگەندىك تانىتىپسىڭ.
— ساياسي بيۋرودا ءيليچتىڭ ماعان نە ايتقانىن بىلەسىز بە، جاسىل جاپىراق؟ — دەدى رىسقۇلوۆ قارا مەيىزدىڭ ءبىر ءتۇيىرىن الىپ جاتىپ.
— سوزبە-سوز قايدان بىلەيىن، نوبايى بەلگىلى.
— ەندەشە، بىلاي. مەنى تالاي-تالاي مارقاسقالار يلاندىرا الماعان، مەن ءوز ساناما ءسىڭىپ، سودان ايرىلعىم كەلمەگەن يدەيانىڭ الىس سارىنىن لەنين ءبىر-اق سوزبەن، ياعني ءبىر-اق اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىردى. ول: «تۇرار رىسقۇلوۆيچ، اسپانداعى كوپ جۇلدىزدان ۇلكەن ءبىر اي جاساۋدىڭ كەرەگى جوق»، — دەدى.
فرۋنزە الاقانىن سارت ەتكىزىپ، باسىن شايقادى:
— مىنە، قۇدىرەت! لوگيكانىڭ، تاۋىپ ايتىلعان ءسوزدىڭ زۇلپاحارداي وتكىرى-اي، شىركىن. وتكەن كوكتەمدە وسى ماسەلە تۋرالى سەن ەكەۋمىز كوپ اڭگىمەلەستىك. ءبىراق سەن كونبەدىڭ. دەمەك، مەن... وي، قۇدىرەت! ارينە، اسپانداعى جۇلدىزداردى جيىپ الىپ، وڭكيتىپ ءبىر اي تۇرعىزساڭ، جامىراعان، جارقىراعان جۇلدىزى جوق اسپان سۇڭقيىپ قالماي ما؟ دەمەك، قازاق وزىنشە، وزبەك وزىنشە، قىرعىز، تۇرىكمەن وزىنشە، تاجىك وزىنشە وتاۋ-وتاۋ بولىپ جارقىراسىن. ءبارىن كومكەرىپ تۇراتىن كوك اسپان — ول ءبىزدىڭ تۇتاستىعىمىز. ول — كەڭەس وكىمەتى.
— سونىڭ وزىندە يليچ تاپ ءقازىر، تابان استىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن تارات دەگەن جوق. مۇمكىندىك قانداي، جاعداي قانداي، ابدەن زەرتتەپ بولىپ، جەكە-جەكە وتاۋ تىگۋدى سودان كەيىن باستايىق دەدى عوي.
— ويلانباي، زەرتتەمەي قابىلداعان اسىعىس شەشىم ارانداتادى. يليچ ارىدەن ويلاپ وتىر دا. ال قازىرگى جاعدايىڭ قالاي؟ ستالينمەن ىستەسۋ قالاي ەكەن؟
— جامان ەمەس، جاسىل جاپىراق. جاقىندا باكۋگە قايتا اتتانامىن. ناركومناس وكىل ەتىپ جىبەرىپ جاتىر.
— ول دا دۇرىس. وندا ناريمانوۆ بار، كيروۆ بار. ءىسىڭ ءساتتى، جاعدايىڭ وڭدى بولار. ايتپاقشى، ءالى بويداقسىڭ عوي.
— ءيا، ورىسشا ايتقاندا: «سولومەننىي ۆدوۆەس»، — ول بويداقتىق ەمەس. ماسكەۋگە بالامدى، قايىن ەنەمدى الدىرسام دەپ ەدىم. ەندى باكۋ شىعىپ تۇر.
— ە، بالاڭ ءوسىپ قالعان شىعار؟
رىسقۇلوۆ مىرس ەتتى:
— اكەسىز ءوسىپ جاتقان بولار. ەكەۋمىز ەكى جاقتا. جاتباۋىر، جاتىرقاۋ وسىندايدان بولا ما دەپ قورقامىن.
ەندى فرۋنزە ويلانىپ قالدى. سالدەن سوڭ:
— نيچەگو. تۇركىستانعا دا ورالارسىڭ. جان-جاعىڭدى جاقسىلاپ كور. ونداعى باسشىلاردىڭ ءحالى ءماز ەمەس. ءنازىر تورەقۇلوۆتى ايتامىن. تۇبىندە تۇركىستانعا سەن كەرەكسىڭ. سولاي، باۋىرىم. ماسكەۋدە ماڭگىلىك قالادى ەكەنمىن دەپ ويلاما. ال از ۋاقىت كورىپ-بىلىپ، كوكىرەككە ءتۇيىپ، بايىپ قايتساڭ، تۇركىستان سەنى قۇشاعىن اشىپ قارسى الادى. تاعدىر سەنى تروسكييلەردىڭ تالكەگىنەن ساقتاسىن. ول ءبىر اينالدىرسا، شىر اينالدىرادى. كوردىڭ بە، مىنا مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ العانىن. نيچەگو، كورىپ الارمىز بالەمدى. وح، وڭباعان! تاپقان ەكەن دۇنيەقوڭىزدى. ءومىرى جالعىز شينەلمەن كەلە جاتقان فرۋنزەدەن ات باسىنداي التىن تاۋىپ الماقشى. ارى-بەرىدەن كەيىن تىنتسە، ءتىنتسىن. ءبىراق ول دزەرجينسكييدىڭ جۇمىسى عوي. تروسكييدىڭ نە اقىسى بار؟!
— ءجا، جاسىل جاپىراق. قىزعانىش دەگەن قىزىل يت سوناۋ كاين-قابىلدان قالعان. سەنىڭ داڭقىڭ جەر جارىپ بارادى. سول عوي ونىڭ ءىشىن ورتەيتىن. سەنىڭ داڭقىڭا داق تۇسىرەم دەۋشىلەردى ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا «دۋايپات» دەيدى. بۇلار ءقاۋىپتى. قاتەرلى جاۋدان دا ءقاۋىپتى. اشىق جاۋمەن ايقاستان گورى جاسىرىن جاۋ جامان. مىسالى، ءسىز كولچاكتى تالقاندادىڭىز، باسماشىلاردى كۇيرەتتىڭىز، اماندىق بولسا، ۆرانگەلدى دە جايراتاسىز. ال تروسكييلەرمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟ اشىقتان اشىق جاۋ ەمەس، ال سەزد سايىن لەنينمەن ايقاسادى، اياقتان شالىپ قالۋعا بەيىم تۇرادى. سوندا قالاي؟
فرۋنزە تىكەنەك شاشىنا الاقانىن ءبىر جانىپ الدى:
— نيچەگو، ءبىزدىڭ تۇركىستاندا: «كيىمى جاماندى يت قابادى، پەيىلى جاماندى قۇداي تابادى» دەمەۋشى مە ەدى، تۇرار. پەيىلى جاماندى ءوزىمىز-اق تابامىز. ءوزىڭ ايتقانداي، سىرتقى جاۋدى جايراتىپ الايىق...
جانشا
پويىز سامارادان شىعا بەرە-اق رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىل كۇيى الدەقالاي ءپاس تارتىپ، ءبىرتۇرلى سامارقاۋلانا بەردى. ەندى الدا تاشكەنت دەپ تۇرعاندا، اۋەلگى الىپ ۇشقان الاۋ سەزىم سۋالعانداي، ەشتەڭەگە زاۋقى سوقپاي، تۇلا بويى سالدىراپ، باسى ءزىل تارتىپ، كۋپەدەگى تاقتاي توسەككە قيسايا بەرگىسى كەلەدى.
«اۋىرعان ەكەنمىن. سۇزەك جۇقتىراپ الدىم. اپىر-اۋ، بۇل سۇزەكتەن باياعى بالا كۇنىمدە ءبىر قۇلاپ تۇرعانىم قايدا؟ سۇزەكپەن ءبىر اۋىرعان ادامعا بۇل دەرت ەكىنشىلەپ جولامايدى دەۋشى ەدى عوي. بەكەر بولعانى ما؟ باياعى تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ مەكەنى تالعار تاۋدا، سولدات سايىنىڭ بويىنداعى جەركەپەدە، وسى سۇزەكتەن قاتتى قۇلاعانىمدا، اكەم بايعۇس، قالجا ءۇشىن قارا قوي ىزدەپ، سول قارا قويدىڭ شاتاعى اقىرى الاپات كەسىر-كەساپاتقا ۇلاسىپ كەتىپ ەدى. اياعى سايماساي بولىستىڭ ولىمىمەن، اكەمنىڭ كاتورگاعا ايدالۋىمەن اياقتالىپ ەدى... بۇل جولعى سۇزەكتىڭ سوڭى نەمەن بىتپەك؟ ۇلى جولدىڭ ۇستىندە قۇلاعان قانداي بولماق؟ بۇل اۋرۋمەن تاشكەنتكە دەيىن جەتە الار ما ەكەنمىن؟ اۋرۋ ەكەنىمدى بىلسە، پويىزدان ءتۇسىرىپ الادى...»
رىسقۇل بالاسى تۇراردى ويدا جوقتا وسىنداي ءبىر وقىس ۋايىم بيلەپ الدى. كۇنى كەشە ماسكەۋدەن تۇركىستان سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى دەگەن ماندات الىپ شىققان بەتى. ساعىنعان تۇركىستانعا اڭسارلى ارمانمەن اتتانعان بەتى. كوكىرەكتە كوپ ارمان، باستا تولعان وي، سونىڭ ءبارىن ىسكە اسىرماق بولىپ، اسىعا اپتىققان بەتى.
ءبىراق رىسقۇلوۆتىڭ ءىسى ەش كەدەرگىسىز جەپ-جەڭىل ءجۇرىپ بەرگەن ەمەس. اسىلى، جەپ-جەڭىل، وپ-وڭاي قۇلدىراڭداپ كەتەتىن جۇمىس قينالماعان، تولعاعى پىسپەگەن اقىلدان شىعاتىن شىعار. ناعىز تولىمدى، تولاعاي ىستەر وڭاي اتقارىلا سالماس.
ماسكەۋدەن اتتاناردىڭ الدىندا عانا ستالين شاقىردى. سودان ءبىر كۇن بۇرىن عانا رىسقۇلوۆ ستالينمەن قوشتاسىپ شىققان. سوڭعى نۇسقاۋلار، اقىل-كەڭەس — ءبارى دە ايتىلعان سياقتى ەدى. ەندى تاعى نە بولدى؟
— تۇرار ريسكيۋلوۆيچ، تاعى ءبىر شارۋا شىعىپ تۇر، — دەدى ستالين ارتىق باس اڭگىمەگە بارماي. — ءوزىڭ بىلەسىڭ، ەدىل بويى قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. قاتەرلى اۋرۋ تاراپ، حالىق قالجىراپ قالدى. جولىڭدا عوي، ءبىراز كۇن جولاي كىدىرىپ، جەرگىلىكتى باسشىلىققا كومەك كورسەتە كەت: نە ءزارۋ، قاي جەردە اشتىقپەن، اۋرۋمەن كۇرەس باسەڭ — سونى انىقتاپ، سامارادان حابارلاس. وسى ءوتىنىشتى ورىنداعان سوڭ، ءارى قاراي تۇركىستانعا ساپارىڭ وڭ بولسىن. مۇنى ساعان تاپسىرىپ وتىرعانىمىز: اشتىقپەن، ىندەتپەن كۇرەستە سەنەن تاجىريبەلى قايراتكەر از-اۋ، ءسىرا. تۇركىستاننىڭ «پومگولىن» باستان كەشىردىڭ عوي ءارى دەسە، «پومگولدى» اسا ءبىر بىلگىرلىكپەن، ۇلكەن جىگەر-قايراتپەن، ءارى ەرەكشە جاناشىرلىقپەن اتقارعانىڭدى ءبىز ۇمىتقان جوقپىز. سولاي، ريسكيۋلوۆ جولداس!
انە، ءستاليننىڭ سول سوزىنەن كەيىن، رىسقۇلوۆ جارتى اي بويى، ەدىل بويىنداعى ەلدەردى ارالاپ ءجۇردى. قاتەرلى ىندەت اۋرۋىنا ۇشىراعان حالىققا مۇندا دا قاناتىمەن سۋ سەبەلەگەن قارلىعاشتاي تىنىم تاپپاي جۇمىس ىستەدى. اۋرۋ ءورتى اسىرەسە اسقىنعان جەرگە قولما-قول جاردەم بەرۋ كەرەك كەزدە، سول ارادان تىكەلەي ماسكەۋمەن حابارلاسىپ، ءستاليننىڭ وزىمەن سويلەسىپ، جاي-جاپساردى بايانداپ وتىردى. قاي جەرگە قانشا دارىگەر، قانشا قارجى، ازىق-تۇلىك كەرەك، باسقا دا قانداي توتەنشە جاردەم كەرەك — ءبارىن تاپ-تۇيناقتاي ۇيىمداستىرىپ بولىپ، سوڭعى بەكەت — ساماراعا سوققان.
گۋبكومدا گۋبەرنيا باسشىلارى جەرگىلىكتى جاعدايمەن تانىستىردى. ىندەت بۇل ولكەنى دە شارپىعان. كەڭسەدەگى اڭگىمە قىسقا بولدى.
— جاردەمدى قولما-قول ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن، جاعدايدى كوزبەن كورىپ، قالانى ارالاپ شىققان دۇرىس بولار، — دەپ ۇسىندى رىسقۇلوۆ. جەرگىلىكتى باسشىلار بۇل ۇسىنىستى قابىل الىپ، جينالىس تەز اياقتالدى.
گۋبكومنىڭ ەڭسەلى ءۇيىنىڭ قابىرعاسىنا: «قول الىسىپ امانداسۋعا تىيىم سالىنادى!» — دەگەن جازۋ ءىرى-ىرى ارىپتەرمەن تەرىلىپ، جاپپاي ىلىنگەن. و باستا گۋبەرنيا باسشىلارىمەن شالا-پۇلا تانىسقان رىسقۇلوۆ، ولاردىڭ اراسىنان ءبىر ادامعا نازارى ەرەكشە اۋا بەردى. ول دا بۇعان قارايلاي بەرەدى. رەسمي ءسوز ءتامامدالعاندا عانا، الگى ادام بۇعان جاقىنداپ كەلىپ:
— تۇرار، مەنى تانىمادىڭ با؟ — دەدى.
— شىرامىتىپ تۇر ەدىم، ەندى انىق تانىدىم: اكبار!
— ءيا، مەن!
ەكەۋى قۇشاق جايا بىر-بىرىنە ۇمتىلىپ، قاۋىشا ءتوس سوعىستىرىپ، ءبىرازعا دەيىن تەڭسەلىپ تۇرىپ الدى.
— اۋ، بۇلارىڭىز ءتارتىپ بۇزۋ عوي، — دەپ قالدى باسشىلاردىڭ بىرەۋى.
— ءبىز قول الىسقان جوقپىز عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ. — اكبار مەنىڭ ەسكى دوسىم. كورىسپەگەلى قانشا...
— سەگىز جىل، — دەپ جىميدى اكبار. — ون ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە تانىسقانبىز.
ون ءتورتىنشى جىلى ەكەۋى دە بالاڭ جىگىت، ءالى مۇرتتارى دا تەبىندەمەگەن بالعىن بوزىم ەدى. ەندى رىسقۇلوۆ بارماق مۇرت قويسا، اكباردىكى قياقتاي سۇلۋ مۇرت بولىپتى. ءبىراق ول رىسقۇلوۆ سياقتى كوزىلدىرىك تاقپايدى ەكەن. قاراتورى ءجۇزى كۇرەڭدەنىپ، ەرتە ەسەيگەندىكتىڭ تابى بىلىنەدى. اكبار گۋبكوم حاتشىلارىنىڭ ءبىرى ەكەن. ول قالانى ارالاۋدا رىسقۇلوۆپەن بىرگە بولاتىن بولدى.
ەكەۋى بىر-بىرىنەن اماندىق-ەسەندىكتى قىسقا عانا قايىرىپ ءبىلىستى دە، كوبىنەسە اۋرۋلار شوعىرلانعان پۋنكتتەردى ارالاۋمەن كوپ سويلەسۋگە دە مۇرشالارى كەلمەدى. قالانىڭ اۋرۋحانالارىندا ناۋقاستارعا ورىن جەتپەيدى. كەسەلحانالار اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولى. ەڭ ورتالىق اۋرۋحاناسىنا كەلگەندە، رىسقۇلوۆ دالىزدە جاتقان ادامداردى كوردى. لىقسىپ، ىڭىرسىپ جاتىر. ساقتىقپەن اق حالاتقا ورانىپ، اۋىز-مۇرىندارىن اق داكەمەن تاڭىپ السا دا، رىسقۇلوۆ كۇلىمسى ساسىق ءيىستى سەزدى. مۇنداي سويقاننىڭ تالايىن كورىپ، باستان كەشكەن رىسقۇلوۆ قوي. اۋليەاتاداعى ون جەتىنشى جىل، تاشكەنتتەگى ون سەگىزىنشى جىل. مۇنداي ىڭىرسىعان تاجال تۇزاعىنداعى ادامداردى رىسقۇلوۆ كوپ كوردى. ءبىراق ءدال ءقازىر ءبىرتۇرلى سەسكەنگەندەي سەزىم شالىقتاپ ءوتتى. ونىسىن اكبارعا بىلدىرمەۋگە تىرىستى. اكبار دا سىر بەرەر ەمەس. ريەۆوليۋسيا شىڭداعان ەرلەردىڭ ءبىرى عوي. ون ءتورتىنشى جىلدىڭ كۇزىندە ساماراداعى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا سونوۋ ورالتاۋدان وقۋعا كەلىپ، تۇرار سياقتى بۇل دا قابىلدانباي قالعان. «نومادتارعا ەگىن ەگۋدى ۇيرەنۋدىڭ قاجەتى جوق. مالىن باعىپ جۇرە بەرسىن»، — دەگەن ينستيتۋت باستىعى. اكبار سوندا تانىسىپ، تاعدىرلاس بولعان. مىنە، ەندى جەرگىلىكتى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپتى. رىسقۇلوۆ ريەۆوليۋسيا وتىن اۋليەاتادا كەشسە، بۇل ايگىلى چاپايەۆ ديۆيزياسىندا ءجۇرىپ، ريەۆوليۋسيا جاۋلارىمەن الىسىپتى.
ۇزىننان ۇزاق دالىزدە توسەك تە جەتپەي، زەمبىلدە جاتقان ءبىر ادامعا رىسقۇلوۆ سۇقتانا قاراپ قالدى. كوپ اۋرۋدىڭ بارىنە ۇڭىلە بەرمەيسىڭ عوي. ءبىراق مىناعان رىسقۇلوۆتىڭ نازارىن اۋدارعان ءبىر جاعداي بولدى. زەمبىلدەگى اۋرۋ ادامنىڭ قولدارىندا اپپاق جۇقا قولعاپ بار ەكەن. مۇنداي اپپاق جۇقا قولعاپ كيگەن ءبىر ادامدى رىسقۇلوۆ بۇرىن ءبىر رەت كورگەن. بىردەن ەسىنە تۇسىرە الماي، اكبارعا قارادى.
— سونىڭ ءوزى، — دەپ سىبىرلادى اكبار. — ينستيتۋتتىڭ باستىعى. ىندەتتەن بۇل دا امان قالماپتى عوي.
— اق قولعاپ تا قورعاي الماعان ەكەن، — دەدى رىسقۇلوۆ.
ءيا، سونىڭ ءوزى. شالقاسىنان جاتقان كىسىنىڭ بۋرىل شوقشا ساقالى جوعارى قاراي شانشىلىپ، سەلتيە قالىپتى. ءوزى دە بۇرىن سۇپ-سۇر ادام، ءقان-سولسىز، تاسبەتتەنىپ كەتىپتى. ون ءتورتىنشى جىلى، سونوۋ تۇركىستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىنەن وقۋ ىزدەپ كەلگەن رىسقۇلوۆتىڭ مەسەلىن قايتارعان، ءۇمىتىن ۇرلەپ وشىرگەن، ارمانىن ادىرا قالدىرعان ادام الدىندا جاتىر. ەمتيحاننىڭ ءبارىن بەسكە تاپسىرسا دا: «نوماد، مالىڭدى ب ا ق»، — دەپ، ينستيتۋتقا قابىلداماي قويعان باستىق. اپپاق جۇقا قولعابى سوندا دا بار ەدى. كۇللى دۇنيە-الەمدە ءبىر كىسىگە اۋرۋ جۇقپاسا، وسىعان جۇقپاس ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسىنان، تۇلا بويىنان اقسۇيەك تەكتىنىڭ لەبى ەسىپ تۇراتىن سىپا-سىلقىم، بۇل دا نەبارى پەندە ەكەن، ەندىگى جاتىسى مىناۋ. زور مەن قوردىڭ اراسى ونشا الشاق تا بولماعانى دا.
رىسقۇلوۆ وسىلاي ويلاسا دا تابالاعان جوق. بىرەۋدى تابالاۋ، ءتىپتى جاۋىڭ دا بولسا، تابالاۋ مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس، اكەسى رىسقۇل: «دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا قىلما، ءتاڭىرى!» — دەپ وتىرار ەدى. بۇگىن بۇل اق قولعاپتى، اقسۇيەك تۇقىمىن تابالاسا، ەرتەڭ ءوزىنىڭ الدىنا كەلمەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتكەن؟ رىسقۇلوۆ اكبارعا سوندا:
— بۇلاي جاتقانى جاراماس، امالداپ پالاتاعا ورنالاستىرۋ كەرەك. جامان بولسىن، جاقسى بولسىن، رەسەيدەگى ۇلكەن ءبىر وقۋ ورنىن باسقارعان ادام. سوندىقتان بۇعان قول ۇشىن بەرىپ جىبەرگەننەن قور بولماسپىز، — دەدى.
اكبار رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزىن ەكى ەتكەن جوق. اق قولعاپتى ادام لەزدە كۇتىمگە الىندى.
رىسقۇلوۆتى اكبار پويىزعا شىعارىپ سالىپ، قوشتاسىپ قالدى. باۋىرلارشا كادىمگىدەي تەبىرەنىسىپ ايرىلىستى.
ۆاگونعا ءمىنىپ، كۋپەگە جايعاسقان بەتتە-اق رىسقۇلوۆتىڭ جاعدايى سىر بەرە باستادى. «الدە شارشاگاندىكى بولار، ءبىراز تىنىعىپ السام، باسىلار»، — دەپ جاستىققا قيسايىپ، كوز ءىلىندىرىپ كورمەكشى دە بولدى. مۇنىڭ كەلە جاتقانىن بىلەتىن پويىز باستىق قۇراق ۇشىپ، تاماق الدىرىپ، بايەك بولىپ-اق ەدى. تاماققا تابەتى شاپپادى، ەشنارسەگە زاۋقى جوق، بويى بايسال، مەڭ-زەڭ تارتىپ، قوشقىل شيەدەي ەرنى تۇزى شىعىپ، كەزەرە بەرەدى. سوندا بارىپ، رىسقۇلوۆ سۇزەكتىڭ سىرىن اڭعارىپ، پويىز باستىققا قاتاڭ تاپسىردى: كۋپەگە ەشكىم كىرمەسىن، جۇقپالى سۇزەك، ەندى پويىزداعىلارعا تاراپ كەتسە، سول قيىن. اۋرۋحاناسى بار كەلەسى ءبىر ستانسيادان مۇنى ءتۇسىرىپ الىپ قالسىن. ءبارىبىر تاشكەنتكە دەيىن جەتە المايدى.
اۋرۋحاناسى بار كەلەسى ستانسيا ورىنبور ەدى. پويىز باستىق الدىن الا تەلەگرامما سوعىپ، ورىنبورداعىلاردى ەسكەرتىپ ۇلگىردى.
رىسقۇلوۆ پويىزدان ءتۇسىرىلىپ، ورىنبوردا قالا بەردى.
* * *
عىلىمنىڭ ايتۋى بويىنشا، سۇزەكپەن اۋىرعان ادامنىڭ ميى عالامات جانتالاسا جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. جايشىلىقتا جايباراقات ۇيىقتاپ جاتاتىن مىڭ-ميلليون كلەتكالار ويانىپ، ادامنىڭ باسى الەمگە، گالاكتيكاعا اينالادى دەسەدى.
راس تا شىعار. ويتكەنى ورىنبوردىڭ اۋرۋحاناسىندا، ارناۋلى جەكە پالاتادا جاتقان رىسقۇلوۆ، باياعى بالاپان بالالىق شاعىنا قايتا ورالعانداي حال كەشتى. باياعى ءاپايتوس تالعار تاۋدىڭ باۋرايى. اينالا زاڭعار شىڭدار، تەرەڭ سايلار، جاپ-جاسىل باۋ-باقشا، جالتىر مۇز، سىلدىراپ اققان كۇمىس بۇلاق... سول كۇمىس بۇلاققا بۇل كەزەرگەن ەرنىن توسىپ، كۇمىس سۋدى ىشە بەرەدى، ىشە بەرەدى. ءبىراق قانشا ىشسە دە ءشولى قانبايدى. انانداي جەردە، جار-قاباقتا قىزىل جەبە مىنگەن اكەسى رىسقۇل تۇرادى دا قويادى.
— بولساڭشى! — دەيدى اكەسى ارىستانداي اقىرىپ. — قاشانعى ىشە بەرەسىڭ؟! كۇللى الاتاۋدىڭ بارلىق بۇلاعىن تاۋىسار بولدىڭ عوي. ءجۇر! — دەپ زەكيدى. ءبىراق بۇل بۇلاقتان باسىن الا المايدى.
ءسويتىپ جاتقاندا، كەزەرگەن، تۇزى شىققان ەرنى جىپسىگەندەي بولادى. ەپتەپ كوزىن اشادى. بۇل ەندى باسقا دۇنيە. اينالا اپپاق ماتا، قارسى الدىندا اق كيىنگەن جاپ-جاس ورىس قىزى.
— پەيتە، — دەيدى الگى قىز كۇلىمسىرەپ. — ءىشىڭىز. اپىر-اي، كوزىڭىزدى اشتىڭىز-اۋ، ايتەۋىر. ەندى قورقىنىش ارتتا قالدى. ەندى وڭالاسىز، — دەيدى الگى قىز.
رىسقۇلوۆ تۇك تۇسىنبەيدى. بۇل نەعىلعان قىز؟ بۇل نە دۇنيە؟ قىزىل جەبە مىنگەن اكەسى قايدا؟ كۇمىس بۇلاقتى سولدات سايى قايدا؟ مىناۋ اپپاق الەم نە؟ ارتىنشا اپپاق دۇنيە بۇلدىراپ، اق كيىنگەن قىز دا مۇنارلانىپ، قالىڭ تۇمان قايتا باسىپ، قايتا سەيىلىپ، جاپ-جاسىل جانناتى اقسۋ-جاباعىلىنى ارالاپ كەتەدى. الدىنان ۇدايى تەڭبىل تورعاي ۇشىپ وتىرادى. تەڭبىل تورعاي ونى شولپانكەبىس گ ۇلى وسكەن، اينالا جاڭعاق ورمانى قورشاعان الاڭقايعا الىپ بارادى. الاڭقاي تولى جايىلىپ جۇرگەن ۇلار قۇس، كەكىلىك بولىپ كەتەدى.
الاڭقايدىڭ ار جاعىنداعى جاڭعاق باۋدىڭ اراسىنان قىزىل جەبە مىنگەن اكەسى تاعى شىعا كەلەدى. جەتەگىندە شىنجىرلى تەڭبىل بارىسى بار. تازى جەتەكتەگەن اڭشىلار بولۋشى ەدى، تەڭبىل بارىس جەتەكتەگەن اڭشىنى كورگەنى وسى. اكەسى:
— تۇرار! ءمىن مىنا تەڭبىل بارىسقا! كەتەمىز! — دەپ ايقايلايدى.
ءبىراق مۇنى تاعى دا ءشول قىسادى. اقسۋ-جاباعىلىنىڭ قۇزدان قۇلاعان سارقىراما سۋىنىڭ استىندا تۇرىپ، اۋزىن الگى سارقىراماعا توسادى. ىشە بەرەدى، ىشە بەرەدى. ءشولى، ءسىرا، قانبايدى. جار باسىنان اكەسى ايقايلايدى. سارقىراما سارىنى ونىڭ نە ايتقانىن ەسىتتىرمەي جىبەرەدى.
ەندى بىردە توبەدەن، سارقىراعان سۋدىڭ ار جاعىنان، ەسكەندىر قول سوزىپ جىلايدى.
— پاپا! — دەگەن ءۇنى ەمىس-ەمىس، تالىپ ەستىلەدى.
بىرەسە اكەسى شاقىرادى.
بىرەسە بالاسى شاقىرادى.
ەسكەندىردى كورمەگەلى ەكى جىل.
رىسقۇلدى كورمەگەلى ون جەتى جىل.
رىسقۇلدى ەكەۋى دە وزەۋرەپ ساعىنعان.
رىسقۇلوۆ تا ەكەۋىن ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ، ۇزدىگىپ ساعىنعان. كىم جاقىن؟ اكەسىنە بارا ما؟ بالاسىنا بارا ما؟ قىزىل جەبە مىنگەن، تەڭبىل بارىس جەتەكتەگەن رىسقۇل سارقىراما سۋدىڭ سول جاق جاعاسىندا. اياعىن اپىل-تاپىل، ءتاي-تاي باسقان ەسكەندىر سارقىراما سۋدىڭ ون جاعىندا. سارقىراما استىندا — رىسقۇلوۆ. ەكى جاعىنا دا بارعىسى كەلەدى. ەكى جاعى دا ادام اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز وڭشەڭ عانا اسىلدار! رىسقۇلوۆ ەكى جارىلا المايدى عوي. قايسىسىنا بارادى. سارقىراما سۋ استىنان شىعا دا المايدى. ويتكەنى ءشولى قانبايدى. ەكى قولىن ەكى جاعاعا سوزسا قايتەدى؟ سوندا اكەسى ءبىر قولىنان، بالاسى ءبىر قولىنان ۇستاسا نە قىلادى؟ ۇشەۋىنىڭ باسى بىرىكسە نەسى كەتەدى؟ تاعدىر سونى دا قيماي ما؟ رىسقۇل — تۇرار — ەسكەندىر بولىپ، ۇشەۋىنىڭ باسى ءبىر قوسىلسا، دۇنيە سودان تارىلىپ قالا ما؟ دۇنيەگە مىڭ-ميلليونداعان ادام سىيىپ-اق ءجۇر عوي. ىشىندە جاقسىسى دا بار، جامانى دا بار، جايساڭى دا بار، جاۋىزى دا بار — الا-قۇلا الەم شەكسىز كەڭ ەمەس پە؟ اتا — بالا — نەمەرە — ۇشەۋى باس قوسسا، باسقا بىرەۋلەرگە جەر ۇستىندە ورىن جەتپەي قالا ما، نەمەنە؟ جەر جەتپەسە اتا — بالا — نەمەرە مىنا سارقىراما استىندا-اق تۇرا بەرەدى. كەلىڭدەر! كەلىڭدەر! كوكە! ەسكەندىر! ەسكەندىر!
تۇزى شىعا كەزەرگەن ەرنى جىپسىگەندەي بولدى. ەرنىنىڭ تۇزى كەتىپ، قايتادان قوشقىل شيەدەي قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. كوزىن اشىپ ەدى، اق كيگەن قىز كۇلىمسىرەيدى. اۋزىنا كۇمىس قاسىقپەن سۋ تامىزىپ وتىر ەكەن.
— پەيتە، — دەپ سىبىرلادى قىز. — ءىشىڭىز. كوزىڭىزدى اشتىڭىز-اۋ، ايتەۋىر. ايقايلادىڭىز. كىم ولار؟ وي، ايتپاقشى سىزگە ءازىر سويلەۋگە بولمايدى. شارشاپ قالاسىز. سويلەمەڭىز. جو-جوق، سۋدى كوپ ىشە بەرۋگە دە بولمايدى. جەتەدى، جەتەدى. تاعى دا ۇيىقتاپ قالىڭىز. مىنە، ءبىزدىڭ مەيمانىمىز وسىنداي ءتارتىپتى، ايتقاندى ىستەيدى. ۇيىقتاپ قالىڭىز...
بۇل نە؟ بۇل نەعىلعان قىز؟ رىسقۇلوۆ، قايدا جاتىرسىڭ؟ ە، مىنە، تەڭبىل تورعاي دا كەلدى. انە، جول كورسەتەدى ەندى سول. تەڭبىل تورعاي رىسقۇلوۆتى اداستىرماستان اقسۋ-جاباعىلىعا الىپ بارادى. قىزىل جەبە مىنگەن، تەڭبىل بارىس جەتەكتەگەن رىسقۇل اكەسى جار باسىنان بەلگى بەرەدى. سارقىرامانىڭ ار جاعىنان ەسكەندىر بالدىرعان ساۋساقتارىن جايىپ، قوس قولىن سوزا ۇمتىلادى. اتا — بالا — نەمەرە — اسپاندا جولدارى قيۋلاسپايتىن، بىر-بىرىنە ساۋلەلەرى ارقىلى عانا جارقىراپ ءتىل قاتىساتىن جۇلدىزدار سياقتى بىر-بىرىنە جاقىنداسا الماي، ىشتەي جىلاپ، شىرقىرايدى.
* * *
شامادا جارتى ايدان كەيىن رىسقۇلوۆتىڭ بەتى بەرى قارادى. قىلكوپىردىڭ ۇستىندە قالت-قۇلت ەتىپ كوپ تۇردى. رىسقۇلوۆ «كاناتوحودسى» دەيتىن دارشىلاردى اۋەلى مەركە بازارىندا، پىشپەك شاھارىندا، ودان سوڭ اۋليەاتا، تاشكەنت قالالارىندا كوپ كورىپ ەدى. بالا كەزىندە ول زاۋ بيىكتە ارقاننىڭ ۇستىمەن ارى-بەرى جۇگىرگەن دارشىلار كەيدە لىقسىپ، تەڭسەلىپ كەپ كەتكەندە، جۇرەگى زۋ-زۋ ەتە قالاتىن. الدەقايداعى دارشىنىڭ ءومىرى ءۇشىن مۇنىڭ جانى شىرىلداۋشى ەدى.
ەندى ءوزى، ءوز باسى، ءتىپتى جۋان كەندىر ارقان دا ەمەس، كادىمگى قىل، شاشتىڭ قىلىنداي كوپىردىڭ ۇستىندە جارتى اي بويى تەڭسەلىپ تۇردى. تابانى ءسال تايىپ، ءبىر جاعىنا قيسايسا، ءتۇپسىز شىڭىراۋ، تەرەڭدىگى تەڭدەسسىز، ءولىم دەگەن ەلدىڭ اۋلىنا اتتانىپ كەتە بارار ەدى، ءبىراق ءالى تاتار تۇزى، كورەر جارىق ساۋلەسى بار ەكەن، بەرى قاراي بۇرىلدى. كىلميگەن كوز، ساۋدىراعان سۇلدە قالدى. تولقىن اتقان قاپ-قارا، قايسار قارا شاش تا سيرەپ كەتكەن سياقتى. «باستان قۇلاق ساداعا»، جان امان بولسا، شاشتىڭ سيرەگەنى ۋايىم ەمەس. مۇرنى دا قوڭقايىپ، جوتالانىپ كەتكەندەي ەكەن، ويتكەنى كوزىلدىرىك بۇرىنعىداي نىق تۇرماي، قولقىلداپ قالىپتى. ارىق اتتىڭ ۇستىنە بايشۇبار قازاناتتىڭ ەرىن سالعانداي.
اق كيىم كيىپ، اندا-ساندا الىستان ەلەس بەرىپ، كۇلىمسىرەيتىن قىز ەندى ەلەس ەمەس. قىلاڭ قىزىل شاي ۇسىنعان قىزدى ەندى انىق كوردى. كەيبىردە كەلبەتى ناتاشاعا دا ۇقساپ كەتە مە، قالاي؟ ءبىراق ناتاليا كولوسوۆسكاياداي تاكاپپار ەمەس، تىم ۇياڭ، ۇلپاداي جۇمساق سياقتى. ءۇنى دە وتە نازىك.
— اتىڭىز كىم؟ — دەپ تۇڭعىش رەت ءتىل قاتتى رىسقۇلوۆ.
— ناديا، نادەجدا كونستانتينوۆنا.
— مەن قايدا جاتىرمىن؟ بۇرىن بۇل ءۇيدىڭ ءىشى اپپاق ماتامەن كومكەرىلگەن سياقتى ەدى عوي؟
— ونىڭىز راس. ول اۋرۋحانا بولاتىن. ال ءقازىر دوسمۇحامبەتوۆتىڭ ۇيىندە جاتىرسىز.
— قاي دوسمۇحامبەتوۆ؟
وسى كەزدە قاستارىنا ەڭسەگەي بويلى ەر كىسى كەلدى. قوشقار تۇمسىق، ارشىن ماڭداي، اق شالعان سەلدىر قارا شاشتى، اقجارقىن ءجۇزدى كىسى ەكەن، قوڭىر داۋىسپەن:
— جانشا دوسمۇحامبەتوۆ، — دەپ قولىن سوزدى. رىسقۇلوۆ قولىن ۇسىنا قويمادى. تەك كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنان ىلميگەن كوز لەزدە وت سالىپ، قادالا قارادى.
— قول الىسۋعا تىيىم سالىنعان، — دەدى سىبىرلاپ رىسقۇلوۆ.
— گيگيەنالىق ساقتىق بولسا ءبىر ءجون. ساياسي ساقتىق ەمەس پە؟ — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ ساق-ساق كۇلدى. — ءيا، مەن جانشامىن. ەل سولاي اتاپ كەتكەن. ال اكەمنىڭ قويعان اتى — جاھانشا. تولىمدىسى — جاھانشاح. اكەم بايعۇس، مەنى الەمنىڭ پاتشاسى بولسىن دەسە كەرەك. الەم تۇرماق قازاقتىڭ ءبىر پۇشپاعى دا بۇيىرمادى. كىشى ءجۇز قازاقتارى مەنى حان سايلاپ ەدى، ونى سەندەر، بولشيەۆيكتەر تارتىپ الدىڭدار.
رىسقۇلوۆ ەزۋى ءسال قيمىلداپ، مىرس ەتكەندەي بەلگى بەردى.
— شىننان حان بولعىڭىز كەلە مە؟
— ە، نەسى بار؟ كىشى جۇزگە كىمدەر حان بولماعان؟ سولاردىڭ مەنەن ارتىپ كەتكەنى جوق.
دوسمۇحامبەتوۆ ساقىلداپ راقاتتانا كۇلدى. كۇلكىسى جاساندى دا ەمەس، بولمىسى سولاي سياقتى. وتە اقجارقىن، اڭقىلداق مىنەزى سىر جاسىرۋدى، قۋلىق ساقتاۋدى بىلمەيتىن سىڭايلى.
— شىن ەكەن دەپ قالما، تۇرار. «حان» دەپ اتاپ كەتكەن كەيۋانا حالىق تا. ءارى دەسە، وسى لاقاپتى لاپىلداتىپ، «دوسمۇحامبەتوۆ ءوزىن-وزى حان سايلاتتى» دەپ بايبالامداتۋ بولشيەۆيكتەرگە ءتيىمدى بولدى. ايتپەسە، مەن الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسىنىڭ ءتوراعاسى عانا ەمەس پە ەدىم. حاندىق قايدا؟ حاندىقتىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن بىلمەيتىن مەن سونشالىقتى كەششە ەمەسپىن عوي.
رىسقۇلوۆ دوسمۇحامبەتوۆكە «وتىرىڭىز» دەگەن يشارا ءبىلدىرىپ، قارسىداعى توزىقتاۋ كرەسلونى ءالسىز قولىمەن مەڭزەدى.
— راقمەت، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ كرەسلوعا شالقالاي وتىرا بەرگەندە، ەسكى نەمە، سىقىر-سىقىر ەتە قالدى. ايتەۋىر، قاقىراپ كەتكەن جوق.
«كرەسلوسى قيراپ تۇرعان حان»، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ ءوزى جاتقان بولمەنى ەندى عانا كوزبەن شولىپ. بۇل جاتقان كەرەۋەتتىڭ تۇسىنا ويۋ-ورنەگى كومەسكىلەۋ كونەتوز كىلەم ءىلىنىپتى. نازارعا ىلىنەر باسقا ەشتەڭە بايقالمايدى. ءوزى الاسالاۋ ءۇيدىڭ توبەسىنە دەيىن تىرەلگەن جالعىز قوڭىرقاي گاردەروب قويقيىپ تۇر. ول دا ەسكى. «ءبارى كونە».
رىسقۇلوۆ «ءبارى كونە» دەگەندە، ءوزى جاتقان اق كەرەۋەتتىڭ ءبىر اياعى اقساق ەكەنىن ءالى كورگەن جوق. اقساق اياقتىڭ ورنىنا كىرپىش قالاپ قويعانىن بايقاسا، «حاننىڭ مۇنىسى قالاي؟» — دەپ تاڭدانار ەدى.
— بۇل ۇيگە تاپ بولعانىڭا تاڭدانبا، تۇرار، — دەدى ءۇي يەسى رىسقۇلوۆتىڭ ويىن سۇڭعىلالىقپەن سەزىپ قويعانداي. — تۇركىستان سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى جاتاتىن ءۇي بۇل ەمەس ەدى، ارينە. تۇركسوۆناركوم بولىپ تاعايىندالعانىڭدى گازەتتەن وقىپ ءبىلدىم. قۇتتى بولسىن!
— راقمەت.
— ءوزىڭدى قاتتى اۋىرىپ، ەسسىز-تۇسسىز جاتقانىڭدا ورىنبورداعى قازاق ۇكىمەتى كۇتپەي، «كىشى ءجۇزدىڭ حانى دوسمۇحامبەتوۆ» كۇتىپ جاتقانى ساعان ەرسى شىعار. قازاق ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى وسىندا ەكەنىڭدى بىلەدى. ولار قامقورلىقتى اياعان جوق. ال مۇندا كەلۋىڭە «كىنالى» مىنا نادەنكا. ورىنبوردىڭ باس اۋرۋحاناسىنا تۇسكەننەن سەنى باعىپ-قاققان وسى. باسقا سەسترالاردىڭ قولىنان سۋ تاتپاي قويىپسىڭ. ونى ءوزىڭ سەزدىڭ بە، سەزبەدىڭ بە — بىلمەيمىن. سودان اۋرۋحانادا جاتا بەرگەنشە، ءۇيدىڭ تىنىسى وڭدى بولار دەپ الىپ شىققانبىز. ءارى دەسە، سۇزەك دەگەن قاتەرلى اۋرۋدى قازاق بۇرىن قالجامەن ەمدەگەن. ونى قازىرگى مەديسينا بىلە بەرمەيدى. ال مەن بولسام، تەك زاڭگەر ەمەس، ەپتەپ تاۋىپتىكتە ونەرىم بار. سۇزەككە قارا قويدىڭ قالجاسى كەرەك. ورىنبور بازارىنىڭ باياعىداي ءسانى بولماسا دا، ءبىر قارا قوي تاۋىپ، سونىڭ سورپاسىن كۇندە مىنا نادەنكانىڭ قولىنان ءىشىپ جاتتىڭ. باسقا ەشكىمنىڭ قولىنان ءنار تاتپادىڭ. عاجاپ!
— عاجاپ، — دەپ قايتالادى رىسقۇلوۆ جاستىقتان كوتەرىلە بەرۋگە تالپىنىپ. دوسمۇحامبەتوۆ ناديا ەكەۋى ەكى جاقتاپ ونىڭ جاستىعىن بيىكتەپ، رىسقۇلوۆتى شالقالاتا وتىرعىزىپ قويدى. اق كەرەۋەت بەبەۋلەپ، سىقىرلاپ الدى.
— قارا قوي دەدىڭىز بە؟
— ءيا، قارا قوي. سۇزەككە بىردەن-بىر ەم.
رىسقۇلوۆ كوزىن جۇمىپ، قايتادان ۇيقىلى-وياۋ، باياعى ءبىر ساندىراقتاۋ قالپىنا تۇسكەندەي، وزىنەن-وزى كۇبىرلەپ، سويلەپ كەتتى. ول سوندا، سونوۋ بالا كۇنىندە دە سۇزەكپەن اۋىرعانىن، اكەسى رىسقۇل قارا قوي ىزدەپ ساندالعانىن، اقىرى قارا قويدىڭ سويقانى رىسقۇل اۋلەتىنىڭ تاعدىرىن مۇلدەم توڭكەرىپ جىبەرگەن ۇلى ناسىرعا شاپقانىن، اسىقپاي-ساسپاي، جىرداي قىلىپ ايتىپ شىقتى.
دوسمۇحامبەتوۆ كۇرەكتەي الاقاندارىن سارت سوعىپ:
— انە، كوردىڭ بە! دەمەك، قارا قويدىڭ قالجاسى سۇزەككە شيپا ەكەنىن بۇل جاقتىڭ قازاقتارى عانا ەمەس، الاتاۋدىڭ قازاقتارى دا بىلگەن عوي! — دەپ لەپىرىڭكىرەپ سويلەدى.
— ە-ە، ونىڭىز دا دۇرىس ەكەن، جانشا اعا. جاھانشاح. ءبىراق العاشقى قارا قويدىڭ سويقانى نەمەن تىنعانىن ءبىلدىڭىز. ەندى مىنا قارا قويدىكى نەمەن اياقتالماق؟ سول جۇمباق.
دوسمۇحامبەتوۆ ەسكى كرەسلونى سىقىرلاتا تۇرىپ كەتتى. اق جارقىن كەيپىن كىربىڭ شالعانداي جىڭىشكە قياق مۇرتىن استىڭعى ەرنىمەن تالماپ، سوياۋداي ساۋساقتارىمەن سيرەك شاشىن شالقالاتا قايىرىپ تاستادى.
— ءقاۋپىڭ سول بولسا، ودان قورىقپاي-اق قوي. ءپارۋانا بولشيەۆيك رىسقۇلوۆ بۇرىنعى الاشورداشى دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جەتەگىنە جۇرە قويماسىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سەنى ۇگىتتەي قوياتىن دا مەن ەمەس. مەنىڭ ۇگىتىمنەن ەندى دارمەن جوق. الاشوردا الدەقالاي مەنى قاقپانگا تۇسىرمەك دەپ كۇدىكتەنسەڭ، ءتاڭىرى جارىلقاسىن — جولىڭ انە!
دوسمۇحامبەتوۆ ەڭگەزەردەي تۇلعاسىمەن نادياعا شۇعىل بۇرىلدى:
— ايتپاپ پا ەدىم، بۇل بولشيەۆيكتەر ادال اسىڭنىڭ وزىنە كۇدىكتەنەدى دەپ!
دوسمۇحامبەتوۆتىڭ قاتتى شىققان داۋسىنا ەسىك اشىلىپ، ىشكە زيپا بويلى، اقسارى رەڭدى، بەكزاداداي ۇستامدى، سۇلۋ ايەل كىردى.
— نە بولىپ قالدى؟
— ءجاي، انشەيىن، — دەپ جاھانشا جايدارىلانا كۇلدى. — مىنە، تۇرار، بۇل كىسى جەڭگەڭ بولادى — ولگا كونستانتينوۆنا، تانىسىپ قوي.
ولگا كونستانتينوۆنا تاناداي ۇلكەن كوزدەرى مەيىرلەنە كەلىپ، جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى الاقانىمەن رىسقۇلوۆتىڭ قولىن سيپاپ قانا:
— قۇدايعا شۇكىر، ەندى كەشىكپەي اياعىڭىزدان تىك تۇرىپ كەتەسىز. ءبىز العاشقىدا قاتتى سەسكەندىك، — دەدى.
— ال، تۇرار، ساعان بۇل جەڭگەڭ دە تەك تىلەۋلەس ەمەس، ناعىز جاناشىر بولىپ، قىزمەت قىلدى، — دەپ اڭقىلدادى دوسمۇحامبەتوۆ.
— جان، — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا كۇيەۋىنە ادەمى كوزدەرىن نازدانا تاستاپ، وكپەلەپ قالعان قالىپ تانىتتى. — سەنىڭ وسى مىنەزىڭ-اي، بالالى ءۇيدىڭ ۇرلىعى جاتپايدى دەۋشى ەدى، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بالاسى سەن بولدىڭ-اۋ. — سونان سوڭ رىسقۇلوۆقا بۇرالا بۇرىلىپ. — سەنىپ قالماڭىز، اسىرىپ ايتادى. قايداعى ءوتىپ كەتكەن قىزمەت، نە قيراتىپپىن سونشا؟! ناديانىكى ءبىر ءجون.
— راقمەت، ولگا كونستانتينوۆنا، — دەپ رىسقۇلوۆ ءالسىز ۇنمەن ءتىل قاتتى. ونىڭ قاباعى جازىلىپ، بەتىنە شىراي كىرىپ، نۇر ويناي باستادى.
— ناديا ءسىزدىڭ...
— ءيا، ناديا مەنىڭ ءسىڭلىم. ءسىز تۇسكەن اۋرۋحانادا سەسترا ميلوسەرديا بولىپ ىستەيدى. سىزبەن ءبىزدى قۇداي سول ناديا ارقىلى تابىستىردى. ايتپەسە، ءسىزدى كورۋ، كورمەك بىلاي تۇرسىن، ۇيىمىزگە مەيمان ەتۋ قايدا-ا-ا...
— مەن دە قۋانىشتىمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ ءجۇزى جىلي ءتۇسىپ. — سىزدەر بولماساڭىزدار، مەنىڭ كۇنىم الدەقانداي بولار ەدى.
— ە، باسە، سويتسەيشى، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ كيمەلەي ءتۇستى. — ءتىپتى «جۇمباق» دەپ ءوزى جىرتىق كوڭىلدى ايىرىپ تاستاي جازدادىڭ. زامانعا، ساياساتقا كوزقاراس باردا، جاي ادامگەرشىلىك، كادىمگى قازاقي تۋىستىق قارىم-قاتىناس دەگەن بار ەمەس پە؟ بالكىم، ەكەۋمىز ەكى ءپوليۋستىڭ ادامى شىعارمىز. سولاي-اق دەلىك. ال يليچ بوتەن ءپوليۋستىڭ ادامى ەكەن دەپ پلەحانوۆپەن قول الىسىپ، امانداسپاي قويعان جوق قوي. جاۋى بولسا دا ونى پىرلەردىڭ بىرىنەن ساناماي ما؟ ءتىپتى ماسكەۋدە لەنين ەڭ ارداگەرلەرگە ارناپ سوقتىرعان وبەليسكىدە پلەحانوۆتىڭ دا ەسىمى تۇرعان جوق پا؟
رىسقۇلوۆ ءۇن قاتپاستان، قايتادان تۇنەرە باستادى. جارق ەتىپ شىققان اي لەزدە قويۋ بۇلتقا كۇمپ بەرىپ كىرىپ كەتكەندەي، جان كىرە باستاعان كوزدەرى كىرەۋكەلەنە قالدى.
— مۇنداي اڭگىمەنىڭ ورنى بۇل ەمەس قوي، جان، — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا ناركەس كوزدەرىن توڭكەرىپ قالدى. — كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، تۇرار، اعاڭىزدىڭ مىنەزى وسىنداي. ويىندا نە بار، سونى سىرتقا شىعارعانشا شىداماي كەتەدى.
وسى اڭگىمەنىڭ بىرىندە دە ءبىر اۋىز ءتىل قاتىپ، ءتىس جارماعان ناديا بوساعا جاقتا اڭگىمە شىرايىنا قاراي اقسارى ءوڭى بىرەسە البىرتىپ، بىرەسە ۇركەكتەپ قالىپ تۇر ەدى.
بەتىنە بىرەسە كولەڭكە ءتۇسىپ، بىرەسە كۇن تۇسكەندەي، نە بولسا دا، ىشتەي ءبىر قۇبىلىس بۇل قىزدا دا بار ءتارىزدى. اپكەسىنە ۇقسايدى ەكەن. ءبىراق اپكەسى بۇعان قاراعاندا اشىق-جارقىنداۋ، ءام ەركىندەۋ، ادەپتەن دە وزبايدى، ءبىراق ەسەسىن دە جىبەرمەس. وقىعان، تەكتى وتباسىدان ەكەنى كورەر كوز كىسى تانىر تالانت بولسا، كورىنىپ-اق تۇر.
رىسقۇلوۆ، دوسمۇحامبەتوۆ سەزىكتەنگەندەي، كۇدىكتەنگەنى دە راس. تۇركسوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى ءالى قىزمەتىنە كىرىسپەي جاتىپ، جولاي جانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ ۇيىندە جارتى اي جاتىپ الادى. ارينە، مەيمان بولىپ، ەرىگىپ جاتقان جوق. جاعداي سولاي بولدى. ءبىراق رىسقۇلوۆتىڭ تۇركىستانداعى «ەسكى دوستارىنا» جاڭا ءبىر جالانىڭ جەلەۋى تابىلادى عوي. سونوۋ ءبىر جىلى ويازدىڭ قىزىن الدى، تاپ جاۋىمەن اۋىز جالاستى دەپ ماكسيماليستەر، سولشىل ەسەرلەر بۇعان نە كورسەتپەدى؟ اياعى اسكەري تريبۋنالمەن بىتپەپ پە ەدى؟ ەگەر تۇرككوميسسيا بولماعاندا سول جولى الگى «دوستار» مۇنى وققا بايلاپ جىبەرۋدەن تايىنعان جوق. ال «الاشوردا» ايبىندانىپ، ەكىلەنىپ تۇرعان كەزدە، وعان ەمەشەگى ەزىلمەگەن رىسقۇلوۆ، ەندى سول «الاشتىڭ» توز-توزى شىققان كەزدە بۇيرەگى بۇرا قويمايتىنىن باسشىلاردىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق سۋماقاي، سۋىق ءسوز جامان. كۇيە جاعۋعا ىڭعايلى ءسات. كۇيەنى جۋساڭ كەتەدى، ءبىراق جۋىپ بولعانشا داق بولىپ تۇراتىنى بار دا. ايتپەسە، رىسقۇلوۆتىڭ عازيز باسى نە كورمەگەن؟
جانشا دوسمۇحامبەتوۆ تۋرالى رىسقۇلوۆتىڭ ءبىراز ەستىپ-بىلگەنى بار. بۇرىن ول ەستىگەنى ارقىلى مۇنى بارىپ تۇرعان شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس الپاۋىت كەيپىندە ەلەستەتەتىن. باياعى جاڭگىر حانداردىڭ تۇقىمى سياقتى كورەتىن. الىستان ەستىگەن حابار — جىلىمىقتا جاۋعان جەنتەك قار سياقتى، جۇدىرىقتاي ءبىر ءتۇيىر جوعارىدان تومەن قاراي قۇلاسا، جول-جونەكەي جۇمساق قار جابىسىپ، بىر-بىرىنە جامالىپ، قوماقتالىپ، جەنتەكتەلىپ، دوڭبەكتەي بولىپ شىعا كەلەدى. مىنا الدىندا وتىرعان دوسمۇحامبەتوۆ الپاۋىتقا ۇقسامايدى. البىرت، العىر، ءسىرا، باتىر تەكتەس. ەجەلگى قازاقتىڭ كەڭ-مول پىشىلگەن دارقان مىنەزى، اڭعال تابيعاتى، دالانىڭ وزەنىندەي اسىقپاي ايدىندانا اعاتىن اقىلى ەۋروپانىڭ سارابدال بىلىمدىلىگىمەن ۇشتاسقانى بايقالادى. ارينە، تەگىن ادام ەمەس.
دوسمۇحامبەتوۆ الگى ءبىر ادۋىن مىنەز تانىتىپ العانىن جۋىپ-شايعىسى كەلىپ:
— ءجا، تۇرار، شامدانىپ قالدىڭ با؟ سەنى جۇرت تىك مىنەز، بىربەتكەي دەۋشى ەدى، راس بولدى عوي. مەنىڭ الگى ءسوزىمدى كوڭىلىڭە اۋىر الماي-اق قوي. ءبىز بەيباقتىڭ كۇنامىز تاۋداي ەمەس، ءبىراق ەندى رايدان قايتساڭ دا، بولشيەۆيكتەر سىرتقا تەبە بەرەتىنىنەن زاپى بولعان پەندەمىز، ءسال نارسەدەن سەكەمشىل، ەر باتقان جاۋىر اتتاي كىرجىڭدەپ قالاتىنىمىز راس، لەنيننىڭ ءوزى قاتەسىن مويىنداعان، بۇرىنعى رايدان قايتقان بۋرجۋازيا ينتەلليگەنتتەرىن ىشكە تارتىڭدار، كۇشىن، ءبىلىمىن پايدالانىڭدار دەپ دانالىق وسيەت ايتسا دا، بەرگىدەگى بەلسەندىلەر ءبارىبىر ءبىزدى باياعىداي قۇقاي كورەدى. انە، سەن دە سەسكەنىپ قالدىڭ، وسىلارىڭ دۇرىس پا؟
— مەن ءسىزدى جاتىرقاپ جاتقان جوقپىن، جانشا اعا، — دەپ رىسقۇلوۆ يىگەندەي بولدى. — ءبىراق وقىستا، ويدا جوقتا، شاقىرىلماعان قوناقتاي، ءۇيىڭىزدىڭ تورىندە قونجيىپ جاتقانىما تاڭعالامىن. كولەڭكەسىنەن قورىققان قويانجاندى كىسى مەن ەمەس.
— ە، باسە، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ اجارى بازارلانىپ، شاتتانىپ شىعا كەلدى. سوستيىڭقىراپ تۇرعان ولگا كونستانتينوۆنا دا:
— قۇدايعا شۇكىر، سويتسەڭدەرشى. كانە، نادەنكا، داستارقان جاي، شاي ازىرلە. قۇرمەتتى مەيمانىمىز، قۇداي قالاسا، ەندى توسەكتەن تۇرادى، — دەدى.
ناديا ەكى بەتى الاۋلاپ اۋىز ۇيگە تۇرا جونەلدى.
رىسقۇلوۆ كۇزگى جاپىراقتاي قالت-قۇلت ەتىپ، اۋپىرىمدەپ اياعىنان تۇردى. ءۇيدىڭ ىشىندە ارلى-بەرلى جۇرەتىن بولدى. اياعىنا مىنە باستاعانى سول ەكەن: «ال ەندى مەن اتتانايىنعا» باستى.
— وۋ، باتىرەكە، سۇزەكتى وڭاي دەمە، بۋىن-بۋىنىڭ بەكىپ، ءال-قۋاتىڭ قالىبىنا كەلگەنشە جولعا شىقپا، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ اقىل ايتتى. — بىلاي ءبىر قاراسام ءمىز باقپايتىن جارتاس سياقتىسىڭ، ال تىرشىلىكتە مازاسىزسىڭ با دەپ قالدىم. شىدام كەرەك، «اسىقپاعان اربامەن قويان ۇستايدى» دەيدى عوي اتام قازاق. مەنىڭ قايىن جۇرتىمدا دا سول ماعىنالاس ءبىر ءسوز بار: «چتو مەدلەننو، تو پروچنو». تاشكەنتتى ساعىنىپ قالساڭ كەرەك، ءسىرا.
رىسقۇلوۆ جىميا تۇرىپ، كۇرسىندى.
— ساعىنعانىم دا راس. اسىرەسە جالعىز ۇلىمدى ساعىندىم. اكە-شەشەسىز ءوسىپ كەلە جاتقان ءتىرى جەتىم سياقتى.
— ءتىرى جەتىمى نەسى؟ راس، ءوزىڭ جىراقتا ءجۇردىڭ. شەشەسى شە؟
— ە، جانشا اعا، قاي-قايداعىنى قوزعايسىز. اجىراسىپ كەتكەنبىز. ءسىزدىڭ قايىن جۇرتىڭىز — مەنىڭ دە قايىن جۇرتىم ەدى عوي...
— سو-و-ولاي دە! — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ قاسىن كەردى. — ە-ە-ە، ءجون-جون. اۋ، مەنىڭ جاعدايىم ءبىر باسقا. ومبىدا، وڭشەڭ ورىستىڭ ىشىندە كوپ جىل تۇرىپ، قىزمەت ىستەپ، مىنا ولگا جەڭگەڭە سوندا تاپ بولدىم. ال كىلەڭ قازاق پەن وزبەكتىڭ، كۇللى مۇسىلماننىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ورىس الىپ ساعان نە جوق؟
رىسقۇلوۆ مىرس ەتتى.
— و جاعىن بەرىك ۇستانساڭىز، ومبىدا دا مۇسىلمان از ەمەس-اۋ: قازاعى دا، تاتارى دا جەتىپ جاتىر. ماحاببات ۇلت تاڭدامايتىنىڭ ءوزىڭىز دە بىلەسىز-اۋ، جانشا اعا. «سۇيمەي العان سۇلۋدان، ءسۇيىپ العان سۋمۇرىن ارتىق» دەپتى عوي قازاعىڭىزدىڭ ءوزى. ءسىرا، جۇلدىزى ىستىق بولماسا، ولگا جەڭەشەمە وسىنشا ىنتىق بولار ما ەدىڭىز؟ ءبىر كورگەن ادام سىزدەردى جاڭادان قوسىلعان ەكەن دەپ قالادى. شىنىمدى ايتسام، سىزدەردىڭ بىر-بىرىڭىزگە دەگەن ۇلى سەزىمگە مەن قىزىعامىن. ءبىرىڭىزدى ءبىرىڭىز الاقاندارىڭىزعا سالىپ، ماپەلەپ وتىرعىلارىڭىز كەلەدى. انە، بۇل ناعىز باقىت. ءبىز دە، ناتاليا الەكسەيەۆنا ەكەۋمىز دە سولايمىز با دەپ ويلاۋشى ەدىم، قىزىعىمىز قىسقا بولدى. ول ەندى الىستاعى كوگىلجىم ساعىمداي ەلەس قانا.
دوسمۇحامبەتوۆ وتكەلەكتىڭ تالايىن كورگەن كىسى عوي:
— الاساپىراندا بىر-بىرىڭنەن اداسىپ قالعان ەكەنسىڭ دا، — دەدى. — ە، ءتايىرى، الگى ءوزىڭ ايتقانداي، جۇلدىزى ىستىق تاعى بىرەۋ كەزدەسەر ءالى. جاسسىڭ عوي، جيىرما سەگىز — ناعىز سەرىلىك شاعى ەمەس پە ادامنىڭ.
بۇل اڭگىمە ارى قاراي ءوربي بەرەر مە ەدى، ەسىك اشىلىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ ولگا كونستانتينوۆنا مەن ناديا كىرىپ كەلدى. ولگا كونستانتينوۆنا قولىنداعى سەبەتتى ەدەنگە قويماي تۇرىپ، رىسقۇلوۆ پەن دوسمۇحامبەتوۆكە كەزەك-كەزەك لەزدە كوز تاستاپ ۇلگىردى.
— ايتىسىپ قالماي، بەيبىت وتىرسىڭدار ما، ايتەۋىر؟
— و نە دەگەنىڭ، ولەنكا؟ ءبىز دۇنيەدەگى ەڭ قىمبات تا قىزىق تاقىرىپقا اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ دەنەسىنىڭ ىرىلىگىنە قاراماي، ابجىلدىك تانىتىپ، ورنىنان جىلدام تۇرىپ، ايەلىنىڭ قولىنان سەبەتتى الدى.
— قۇپيا بولماسا، ول قانداي تاقىرىپ؟ — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا قوڭىراۋداي سىڭعىرلادى.
— و، ول ماحاببات ماسەلەسى.
— و-و-و! مىنە، ءبىزدىڭ ەركەكتەر قانداي اقىلدى! شىركىن، بارلىق بولشيەۆيكتەر مەن الاشورداشىلار تەك ماحاببات تۋرالى عانا ايتىسسا عوي. دۇنيە سوندا مۇلدە باسقاشا بولار ەدى.
بۇرىنعى جۇپىنىلاۋ داستارقاننىڭ ءۇستى قۇلپىرىپ كەتتى.
— تۇرار ءرىسقۇلوۆيچتىڭ تاشكەنتتى ساعىنعانى ءسال دە بولسا باسىلار ما ەكەن دەپ تۇركىستاننىڭ جەمىسىن اكەلدىك، — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا ۇستەلدىڭ ۇستىنە ورىك-مەيىز، ءتىپتى ەكى-ۇش انار اكەلىپ قويدى. — بۇل دەگەن ناعىز ۆيتامين عوي، اسىرەسە سۇزەكتەن كەيىن وتە پايدالى، الىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. جان، ۋحاجيۆاي. قۇدايعا شۇكىر، وزبەكتەر ورىنبوردى جەمىسسىز قالدىرمايدى.
رىسقۇلوۆ قارا مەيىزدەن بىر-بىرلەپ الىپ، شاي ءىشىپ وتىرىپ، قاپەلىمدە وسى وتباسىنىڭ نەمەن كۇن كورىپ وتىرعانىن ويلادى. دوسمۇحامبەتوۆ قىزمەتسىز. ناديا — مەدسەسترا، ايلىعى بەلگىلى. ولگا كونستانتينوۆنا ءبىر مەكەمەدە ماشينيستكا بولىپ ىستەيدى ەكەن. ونىڭ دا تابىسى بەلگىلى. ءوزى از ايلىققا قاراپ وتىرعان ءۇيدى شىعىنداتىپ جاتىرمىن-اۋ دەگەن ويدان ماڭدايى ءجىپسىپ سالا بەردى. سوندا ول الگىندە عانا ولگا كونستانتينوۆنا ەسكىدەن قالعان، شەشەسىنەن مۇرا بولعان بىلەزىگىن لومباردقا سالىپ، مىنا تاعامدى سونىڭ اقشاسىنا اكەلىپ وتىرعانىن بىلگەن جوق.
— و، سىزگە جاقتى، تەرلەدىڭىز، شايدى مەيىزبەن ىشە ءتۇسىڭىز، — دەدى ولگا كونستانتينوۆنا.
— جانشا اعا، قىزمەت جاعى قالاي؟ وكىمەت جۇمىس بەرمەدى مە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ الگى ويدىڭ ۇشىعىنان ارىلا الماي.
دوسمۇحامبەتوۆ شىنىداعى شايىن قىمىزشا شايقاپ وتىرىپ، اڭقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ الدى. ولگا كونستانتينوۆنا وعان كىنالاي قاراپ قويدى.
— رەنجىمە، تۇرار، — دەدى دوسمۇحامبەتوۆ ءالى دە كەڭكىلدەپ قويىپ. — مەن وكىمەتتەن جۇمىس ەمەس، ءبىر باسىما، وتباسىما تىنىشتىق تىلەيمىن. «الاشسىڭ» دەپ تۇرتپەكتەي بەرمەسە ەكەن دەيمىن. اناۋ ايتييەۆتەر نايزاعاي ساتىرلاتىپ، زىندانعا سالىپ تاستاماسا، ماعان سول ولجا. وكىمەتتەن ءوتىنىشىم بولماشى عانا: وسىنداعى ءناشىرياتتان اۋدارۋعا كىتاپ بەرسە، تىم بولماسا. مەن تارگۋ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن اداممىن. ورىسشام، شۇكىر، جەتەدى. ال قازاقشامدى ءوزىڭ تىڭداپ وتىرسىڭ. زاڭگەر بولسام دا ادەبيەتىڭدى ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. راس، دۋلاتوۆ، ايماۋىتوۆتار سياقتى جازۋشى ەمەسپىن، ءبىراق كوركەم اۋدارماعا جارايمىن، وعان سەنىمدىمىن. سەيتقاليعا بۇل جاعدايدى ايتىپ تا ەدىم، كورەرمىز دەگەن. سونىمەن ەكى قول الدىعا سيماي ءجۇرىپ جاتىرمىز. ۋاقىتشا شىعار دەپ قويامىن. تىنىشتىق بولسا، دەنساۋلىق بولسا، ءبىر ءجونى بولار. اشتان ولمەسپىز، كوشتەن قالماسپىز. سولاي ما، ولەنكا؟
— سولايى — سولاي. كوپ سويلەيسىڭ، جان. ءبىر اۋىز جاۋاپتىڭ ورنىنا، دۇنيەنى قوپارىپ شىقتىڭ. «الاشوردا» بىتكەن شەتىڭنەن مىلجىڭسىڭدار، داۋرىقپا، ۇرانشىلسىڭدار. سودان عوي انە، نە وندا جوق، نە مۇندا جوق... وي، — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا الدىنا ىستىق شاي توگىپ العانداي رىسقۇلوۆقا جالت بۇرىلىپ: — كەشىرىڭىز، قۇداي ءۇشىن، ساياسات مەنىڭ نەمدى العان، ءومىرى مۇنداي اڭگىمەگە جوق ادام ەدىم، جامان ويلاپ قالماڭىز، — دەپ شىر-پىر بولدى.
رىسقۇلوۆ جاي جىميدى دا:
— ءسىز دۇرىس ايتتىڭىز، ولگا كونستانتينوۆنا، ويناپ ايتساڭىز دا، ويلاپ ايتساڭىز دا — سىزدىكى شىندىق. ال ساياساتقا ارالاستى دەپ ءسىزدى ايىپتاۋ جانە ارتىق. سوندىقتان ابىرجىماڭىز، — دەپ ءتۇيدى.
— انە، انە، جىلدار بويى قوينىندا جاتقان كۇيەۋىن «ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن ءبىر جاقتاپ قويماعان ايەلىم، از كۇننىڭ ىشىندە بولشيەۆيك رىسقۇلوۆتىڭ ىقپالىندا كەتتى دە قالدى، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ اڭقىلداپ كۇلدى. — ال شىن مانىنە كەلسەك، قازاقتان شىققان بولشيەۆيكتەردىڭ ىشىندە رىسقۇلوۆتاي ناعىز بولشيەۆيك، ءاي، جوق-اۋ. كوپ قوي، ءبىراق كوبى تىم اسىرەقىزىل. ال اسىرەقىزىل سولاقايلاردى لەنين دە جاقتامايدى عوي. اۋىتقىمايتىنى، لەنيندىك تۋرا جولداعىسى رىسقۇلوۆ. كەشىر، تۇرار، ساعان جاعىنايىن دەگەنىم ەمەس. سەن تۋرالى شەتەلدە جۇرگەن مۇستافا شوقايەۆتىڭ نە جازعانىن بىلەسىڭ بە؟ ارينە، بىلەسىڭ.
— نە جازىپتى؟ — دەپ ولگا كونستانتينوۆنانى قۇمارلىق بيلەپ كەتتى. «ساياساتقا ارالاسپايتىنىن» لەزدە ۇمىتتى.
— «رىسقۇلوۆ — ءستاليننىڭ ەڭ سۇيكىمدى ەركەتايى» دەپ جازىپتى مۇستافا. «فاۆوريت ستالينا»، — دەپتى.
— بولسا، نەسى بار؟ ول جامان با؟
— انە، رىسقۇلوۆقا بۇيرەگىڭ تاعى بۇردى!
دوسمۇحامبەتوۆ ءازىلقوي ما، الدە ىشىندە قىجىلى بار ما، رىسقۇلوۆ تۇسىنە الماي دال بولدى.
— ءسويتىپ، مەنىڭ كەلىنشەگىمنىڭ باسىن اينالدىردىڭ دا قويدىڭ، تۇرار. ءسىرا، تاشكەنتكە تەزىرەك اتتاندىرۋ كەرەك شىعار سەنى.
— سويتەيىك، جانشا اعا.
— مەن ىلەسە كەتسەم قايتەسىڭ، جان؟
— انە، انە، ەسىتتىڭ بە، تۇرار؟ — دوسمۇحامبەتوۆ شىنىسىن داستارقانعا قويا سالىپ، ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي: — ءيا، — دەدى.
— وسى نارىندا امانعالي دەگەن بانديت بولدى. بانديت ەمەس، ارينە. «بانديت» دەپ جۇرگەن قىزىلدار. ول بايعۇس ءوزى ءسىڭىرى شىققان كەدەي، كەڭەس ءۇشىن ءپارۋانا بەرىلگەن ادام. بايلارعا قىرعيداي تيگەن عوي. كەيىن باي تۇقىمى دا قاراپ جاتپاي، جالا جاۋىپ، بولشيەۆيكتەردى قارسى قويىپ، امانعالي تۇرمەگە تۇسەدى. ءوزىمنىڭ وكىمەتىم ءوزىمدى جاۋ دەپ قاماسا، وندا مەن كورىپ باعايىن، — دەپ قاماۋدان قاشادى. سوڭىنا ميليسيا ءتۇسىپ كەپ بەرەدى. ول قورعانىپ، ميليسيانى ولتىرەدى. كۇناسى ۇلعايا بەرەدى. قاشانعى قاشادى، قاشقاندا قايدا بارادى؟ نارىننىڭ قۇمى وعان قاشانعى پانا بولادى؟ نە كەرەك، اقىرى ۇستالادى. مۇحسينا دەگەن سۇلۋ كەلىنشەگى بار ەكەن، ايدالىپ بارا جاتىپ، مۇحسيناعا بىلاي دەپتى دەيدى:
مۇحسينا مەنى شىننان سۇيەسىڭ بە؟
شاي كويلەك، قارا بەشپەت كيەسىڭ بە؟
وسىدان وسى ساپار قايتپاي قالسام،
مۇحسينا، بولشيەۆيككە تيەسىڭ بە؟
— ال ەندى، بۇل مىسالىڭىز، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، ءبىر جاعىنان قايعىلى، ءبىر جاعىنان كۇلكىلى، — دەدى رىسقۇلوۆ ساۋ كەزىندەگى ساباسىنا تۇسكەندەي، سابىرلى ۇنمەن. — قايعىلى بولاتىنى — امانعالي تاعدىرى ايانىشتى-اق. ريەۆوليۋسيا تولقىنىنا تۇنشىعىپ كەتكەن ونداي ادال، ءبىراق اداسقان ادامدار از ەمەس. كۇلكىلى بولاتىنى — مۇحسينا بولشيەۆيككە ءتيىپ كەتتى مە، كەتپەدى مە، بىلمەيمىن، ونى ءسىز ايتقان جوقسىز...
— مەن دە بىلمەيمىن، — دەپ ءۇزدى دوسمۇحامبەتوۆ رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزىن.
— ...ال مەن تانىسام، ولگا كونستانتينوۆنا، ءسىزدىڭ باسىڭىزعا امانعاليدىڭ نوقتاسى كيىلسە، ارينە، ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، ولگا كونستانتينوۆنا ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قىرىق جىل كۇتەتىن جان. ەر ازاماتقا تاعدىر جاردى وسىندايدان-اق جازسىن.
سول-سول ەكەن، ولگا كونستانتينوۆنانىڭ شاراداي كوزدەرى لۇپىلدەپ الا جونەلدى، تەز تەرىس اينالىپ كەتتى.
— ولەنكا، ونىڭ قالاي؟ — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ ىڭعايسىزدانىپ قالدى.
— قۇداي تىلەۋىڭىزدى بەرسىن، تۇرار رىسقۇلوۆيچ... — ولگا كونستانتينوۆنانىڭ داۋسى دىرىلدەپ شىقتى.
ولگا مەن نادەجدا ومبىداعى ءبىر كەدەيلەنگەن ەسكى ينتەلليگەنتتىڭ قىزدارى ەدى. تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن جاس دوسمۇحامبەتوۆ ومبى گۋبەرنياسىنا قىزمەتكە جىبەرىلىپ، سوندا كوپ جىل ادۆوكات بولدى. ومبى ءۋالاياتىنا اتى شىقتى. ءىستى بولعان ورىستاردىڭ ءوزى: «دايتە نام چەرنوگو ادۆوكاتا»، — دەپ جالىنادى ەكەن. «چەرنىي ادۆوكات» وتە ءادىل، ءارى مەيلىنشە ءبىلىمدى، ءارى العىر، اۋىزدىدا الدىنا جان سالماعان شەشەن كىسى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ولگاعا ۇيلەنىپ، وتباسى قۇرعاندا، ريەۆوليۋسيا باستالىپ كەتىپ، دوسمۇحامبەتوۆ ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ورال ولكەسى، ورداعا قاراي كوشكەن ەكەن. تيتتەيىنەن جەتىم ءوسىپ، ءومىر دەگەن ۇلى جورىق جولىندا تالاي-تالاي تاۋقىمەتتى باسىنان وتكەرگەن جاھانشا دوسمۇحامبەتوۆ دۇنيە ەكى جارعا بولىنگەندە «الاش» پارتياسىنىڭ باسىنا ىلىكتى. «ۇلت»، «ءميللات» دەگەن ۇراندار تولقىنى ىعىستىرىپ كونترريەۆوليۋسيا قوسىنا بارىپ قوسىلدى دا، دوسمۇحامبەتوۆ قالاسىن، قالاماسىن، سول جاعىندا قالدى.
«ءوزىڭىز جوق-جۇتاڭ جەتىم وسە تۇرىپ، بايشىل «الاشتى» نەگە قالادىڭىز؟» — دەپ رىسقۇلوۆ سۇرامادى.
نەگە ەكەنىن دوسمۇحامبەتوۆ ايتپادى.
دوسمۇحامبەتوۆ رىسقۇلوۆقا تىكتەپ قاراپ، الدەنە سۇراۋعا وقتالا بەرگەندە، ونىسىن سەزىپ قويعان ولگا كونستانتينوۆنا:
— جان، اۋرۋدان جاڭا تۇرا باستاعان ادامعا تىنىشتىق كەرەك، مازاسىن الا بەرمەسەڭشى، — دەدى نازدى ۇنمەن.
— و نە دەگەنىڭىز، ولگا كونستانتينوۆنا، — دەپ رىسقۇلوۆ قارسىلىق ءبىلدىردى. — قايتا مەن اڭگىمە ساعىنىپ قالىپپىن. ونىڭ ۇستىنە جانشا اعا سىندى كىسىمەن اڭگىمە اۋرۋدى دا جالىقتىرماسا كەرەك.
— بىزدىكى بەيبىت اڭگىمە. ۇرسىسىپ قالادى ەكەن دەپ قاۋىپتەنبەي-اق قوي. — دوسمۇحامبەتوۆ ايەلىنىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ، يىعىنان قۇشاقتاپ، ارقاسىنان قاعىپ قويدى.
— ءيا، سونىمەن مەنىڭ بىلگىم كەلەدى، تۇرار. قازاقستاننىڭ جارتىسىن قىرعىز اۆتونومياسى دەپ جاريالادىڭدار. ال سول قازاقستاننىڭ جارتىسى ءالى سەنىڭ تۇركىستانىڭدا. وسى وسىلاي قالا بەرە مە، قايتەدى؟
— قازاقستان بىرىگۋگە ءتيىس. ەكى بولىك بىرىگىپ، ءبىر ءبۇتىن بولادى، — دەدى رىسقۇلوۆ كوپ ويلانىپ وتىرماي.
— سوندا قالاي، تۇركىستان كىشىرەيە مە؟
— تۇركىستان دەگەن رەسپۋبليكا ۇزاققا بارمايدى. ۇلتتىق نىشانىنا قاراي بولىنەدى ءالى. وزبەك ءبىر بولەك، تۇرىكمەن ءبىر بولەك، قىرعىز ءبىر بولەك، تاجىگى دە، — جەكە-جەكە وتاۋ تىگەدى.
— وب-بارەكەلدە-ە-ە! وۋ، سوندا باياعى سەنىڭ تۇركىلى تۇركىستانىڭ قايدا كەتتى؟ تۇركى تىلدەس تۇتاس ءبىر رەسپۋبليكا بول دەپ ۇران تاستاعانىڭ قايدا؟ ءبىز عوي: «ءيسى قازاق بىرىگىپ، ءبىر ەل بول! سونوۋ تاۋكە زامانىنان بەرى باسى بىرىكپەي، ءار جۇزگە جەكە-جەكە حان سايلاپ، جىلىك-جىلىك بولىپ جۇرگەنىڭ جەتەدى، ەندى باسىڭدى قۇرا!» — دەپ قاقسادىق. ال سەن بولساڭ ودان دا اسىپ ءتۇسىپ، «تۇركى تىلدەس تۇگەل بول!» — دەپ جانتالاستىڭ. ەندى كەلىپ، باس-باسىنا — ءبىر-بىر وتاۋ دەيسىڭ. پرينسيپ قايدا، باتىر-اۋ؟
رىسقۇلوۆ — رىسقۇلوۆ بولىپ جارىق دۇنيەدە قانشا ءومىر سۇرەدى — ءومىر بويى الدىنان شىعا بەرەتىن سۇراپىل سۇراق. دوس تا سۇرايدى، جاۋ دا سۇرايدى. ۇزاق ۋاقىت ەكى جاق تا ۇمىتا الماس. ءوزى كوتەرىپ الىپ، ەندى رىسقۇلوۆ ءوزى دە قۇلاتا الماي جۇرگەن سۇراپىل ساۋال.
رىسقۇلوۆ جۋىق ارادا ءۇن قاتا قويماعان سوڭ، دوسمۇحامبەتوۆ ونىڭ شابىنان تۇرتەيىن دەدى مە ەكەن:
— ماسكەۋ شاقىرىپ الىپ، تۇركىستاننان قول ءۇزدىرىپ، ەكى جىل بايلاپ قويىپ، ءوزىڭدى ابدەن وقىتىپ جىبەرگەن-اۋ، ءسىرا، — دەپ قاتىگەز مىنەز تانىتتى.
دوسمۇحامبەتوۆتىڭ قىرشاڭقىلاۋ اۋەزىنە ىلەسىپ شاپتىعا كەتپەي، رىسقۇلوۆ مەيلىنشە سابىر ساقتادى.
— تۇركىستاننان تىسقارى وتكەن ەكى جىلىم ماعان ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت بولعانى دا راس، جانشا اعا، مەن ءسىز سياقتى تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقي العان جوقپىن عوي. — رىسقۇلوۆ دوسمۇحامبەتوۆكە شانشىلا ءبىر قاراپ قويدى. — تۇركىلى تۇركىستان ءالى اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتىر. دۇنيەگە كەلۋى ەرتە كورىنەدى. دۇنيەگە شالا تۋعان بالانىڭ كەلۋى دە ابەس شىعار. ماسكەۋ سولاي شەشتى... — رىسقۇلوۆ «كۇرەسەرگە دارمەن جوق» دەگەندەي قولىن جايدى... — لەنين ايتتى: «رىسقۇلوۆ جولداس، اسپانداعى تولىپ جاتقان جۇلدىزداردى جيىپ الىپ، ۇلكەن ءبىر اي جاساۋدىڭ تۇك قىزىعى جوق»، — دەدى. كوگىندە ءبىر جۇلدىزى جوق، ونىڭ ەسەسىنە ۇلكەن ءبىر ايى بار اسپاندى كوزگە ەلەستەتىڭىزشى. سۇڭقيىپ قالماي ما؟ ونىڭ ەسەسىنە سانداعان جۇلدىزى، ايى بار، كۇنى بار اسپان — ءبىرتۇتاس كسرو دەگەن ەل بولادى. ال ەندى «الاشتىڭ» ۇرانىنا كەلسەك... جارايدى، «الاش» قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇردى دەلىك. رسفسر-عا دا، كەيىنگى كسرو-عا دا ەنبەيدى. جەكە مەملەكەت. ارينە، وتە اسەرلى. سوندا سول مەملەكەت قالاي ءومىر سۇرمەك؟ ءوندىرىسى، ونەركاسىبى جوق، ءوندىرىس قۇرالى جوق، ءبىلىمى جوق، ءبىلىم ورداسى تاعى جوق، ماماندارى جوق، جيىرماسىنشى عاسىردا ءومىر ءسۇرۋ ول مەملەكەتكە قيىن بولادى عوي. وۋ، اعىلشىندار نەمەسە جاپون ءبىر-اق اساپ، قىلعىتا سالماي ما ونداي مەملەكەتتى؟ پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋىنان قۇتىلىپ، انگليا وتارى بولۋدىڭ نەسى قىزىق؟ سوندىقتان ءالى پىسپەگەن اڭگىمە ەكەن، الاش ازاماتتارى.
دوسمۇحامبەتوۆ ءۋاج ايتۋعا اتىرىلىپ وتىر ەدى، ولگا كونستانتينوۆنا جىلارمانداي جالىنىشتى ۇنمەن:
— ميلىي جان! قويشى، قۇداي ءۇشىن! — دەپ ادەمى ەكى قولىن توسىنە باستى. — جاڭا عانا كەلىسپەدىك پە، وسى ساياساتقا بارمايىق دەپ. باسقا ءبىر اڭگىمە تابىلماي ما، ناديا، تاماق ءپىستى مە؟ پىسسە، اكەلە عوي، جانىم. — ودان سوڭ ەر كىسىلەرگە بۇرىلدى. — انە، قارا قويدىڭ قالجاسى دا كەلەدى. ىستىق-ىستىق سورپا ىشەيىك. سودان سوڭ ءتىپتى... نە دەسەم ەكەن، مەن ءان سالىپ بەرەيىن. راس، پيانينومىز... كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە بۇزىلىپ قالىپ، جوندەۋگە وتكىزىپ ەدىك...
— لومباردقا وتكىزىپ ەدىك دەپ شىنىڭدى ايتساڭشى. ەستىسىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر وكىلى. ونىڭ نەسىن جاسىراسىڭ، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ ءور مىنەزگە باسىپ، لەكىلدەتە كۇلىپ الدى.
ولگا كونستانتينوۆنا كۇيەۋىنە كۇستانالاي قاراپ قالىپ، جىلاپ جىبەرە جازدادى.
— جارايدى، رەنجىمە، ولەنكا. ۇيدە ەسكى ماندولينا بار، سول دا جارار. مۇمكىن، تۇراردىڭ دا ونەرى بار شىعار...
— ماندولينا تارتا الامىن، — دەدى رىسقۇلوۆ كۇتپەگەن جەردەن. ءسىرا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ الگى ءبىر كىربىڭىن تاراتقىسى كەلگەن شىعار. سورپادان سوڭ، رىسقۇلوۆ ماندولينانى قولىنا الىپ، قۇلاعىن كەلتىرىپ، شەكتەرىن شەرتىپ-شەرتىپ كوردى دە، كەنەت كەرەمەت ءبىر كۇيلەردى قۇيقىلجىتىپ الا جونەلدى. «امۋرسكيە ۆولنى»، «نا سوپكاح مانچجۋريي»، «برودياگا»، «ستەپ دا ستەپ»، تاعىسىن تاعىلار كەتتى. قازاقشا «ەلىم-اي» كەتتى. تاتارشا «ءتافتيلياۋ» دا تارتىلدى.
— وۋ، تۇرار، جاتىر عوي سەندە، — دەپ دوسمۇحامبەتوۆ باسىن شايقاپ، تاڭدايىن تارس-تارس قاقتى. — وكىمەت بولماساڭ، جاقسى مۋزىكانت شىعاتىن-اق ەكەن سەنەن.
— پىشپەكتە وقىپ جۇرگەنىمدە تەحنيكۋمدا كوركەمونەرپازدار وركەسترىنە قاتىستىم. وڭشەڭ ورىس بالالارى بالالايكا تارتادى، ورتاسىنداعى ماندوليناشى، ءسوليسى مەن ەدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ، ءومىرى ماقتانۋدى سۇيمەيتىن ادام، بوتەن مىنەز تانىتىپ. سونان سوڭ:
— قوناقكادە وسىمەن ءبىتتى. ەندى اۋىلدىڭ التى اۋىزىنان بولسىن، — دەپ ولگاعا قارادى.
ولگا كونستانتينوۆنا ماندولينانى قولىنا الىپ، سۇيرىكتەي اپپاق ساۋساقتارىمەن قاز-قاتار جەزتەمىر شەكتەردى ءبىر جامىراتىپ ءوتتى. اقسارى رەڭىنە باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ قىزعىلتىم بوياۋى جۇققانداي ءبىر الاۋ لاپ-لاپ ەتە قالدى. ورىنبوردىڭ قوڭىر كۇزگى كەشىندە تەرەزەدەن جەز قانات بۇلتتار كورىندى. ولگا داۋسى بارقىت ۇنمەن سونوۋ تەرەڭنەن كۇمبىر-كۇمبىر كوكىرەك كۇمبەزىنەن لىقسي شالقىپ، تار بولمەنىڭ ءىشىن كەرنەپ كەتكەندەي ەدى. ول «ۆەچەرنيي زۆون» دەگەن ءاندى قوڭىراۋلاتتى.
ۆەچەرنيي زۆون،
ۆەچە-ە-ە-رنىي زۆو-و-ون،
كاك منوگو دۋ-ۋ-ۋم
ناۆودي-ي-يت و-و-ون...
ءاننىڭ قايىرماسىنا قوڭىرلاتا، كۇڭىرەنتە دوسمۇحامبەتوۆ قوسىلدى. ءتىپتى جايشىلىقتا اڭگىمەگە ەش ارالاسپايتىن، ءبىرتوعا، ۇياڭداۋ جاس بويجەتكەن ناديانىڭ ءوزى سىڭعىرلاعان جىڭىشكە داۋىسپەن قوستاعاندا، ۇشەۋى بىرىگىپ، شىركەۋ كۇمبەزىنىڭ استىن كۇڭىرەنتكەن كەرەمەت حورداي، وسى انمەن بىرگە ۇشەۋىنە دە قانات ءبىتىپ، قالىڭ تۇمان اراسىندا اداسقان قازدارداي قيقۋلاسىپ، بەينەبىر الىسقا، بەلگىسىز جىراققا بەت العان جاندارداي، شەكسىز ارمانداي؛ مۇڭ مۇحيتىنىڭ ۇستىندە قاناتتارى تالىپ، تيتتەي ارال ىزدەگەندەي، اعىل-تەگىل سىر-اڭسار توگىلدى. نەتكەن ساعىنىش، نەنى ساعىندى؟ ءان، اسىرەسە مىنا ۇشەۋىنىڭ ۇنىندە نەتكەن مۇڭ-زارلى...
— «و يۋنىح دنياح...» — دەپ ولگا داۋسى بيىككە شانشىلا كوتەرىلىپ، دىرىلدەپ شىقتى:
...ۆ كرايۋ رودن-و-وم،
گدە يا ليۋبي-ي-يل.
گدە وچيي دو-و-وم،
بوم-بوم-بو-و-وم، —
دەپ دوسمۇحامبەتوۆ «بوم-بوم-بومىنا» باس قوڭىراۋدىڭ ءۇنىن سالا، قوڭىرلاتا قوسىلعان كەزدە، رىسقۇلوۆتىڭ قۇلاق جارعاعى جارىلىپ كەتەردەي، شىڭ-شىڭ ەتتى. بۇلار جاي ءان سالىپ وتىرعان جوق، وسى ءان ارقىلى الدەبىر ەلدى، الدەبىر زاماندى زارىعا ەسكە الىپ، سونىڭ عالامات سۋرەتىن سالىپ وتىر. ايەلدەر جاعى تۋعان، وسكەن جاعى ومبىنى، ءسىبىردى ساعىناتىن شىعار، قاتار جۇرگەن تەڭ قۇربى، دوس-جاراندارىن اڭسايتىن بولار. ال دوسمۇحامبەتوۆتىكى قاي ساعىنىش؟ كەشەگى الاساپىران ەكىۇداي ارپالىس الەتىندە اداسقانىن، اداسقاق ارمان قۋعانىن، جەڭىلگەنىن، ەندى قاي جاعاعا بارىپ تال قارمارىن بىلمەي، تەلەگەي-تەڭىز تەرەڭىنە ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، ەكى جاعاعا دا جەتە الماي، قالجىراعانىن رىسقۇلوۆقا سوزبەن ايتىپ سەندىرە الماي، ەندى قۇدىرەتتى انمەن ناندىرعىسى كەلە مە ەكەن؟
ي منوگيح نە-ە-ەت،
سرەدي جيۆى-ى-ىح.
كوگدا-تو مولودى-ى-ىح
ي ۆەسە-ە-ەلى-ى-ىح...
بوم-بوم-بو-و-وم.
تەرەزەدەن نۇر تايدى، الاۋ بۇلتتار سۇرلانىپ، قاراۋىتىپ تۇكسيە باستادى. ءبىراق مىنا تار ءۇيدىڭ ءىشى ءان قىزۋى باسىلماي، نە ءۇيدى قۇلاتىپ، نە ادامداردى جىلاتاتىنداي شىعانعا كوتەرىلدى دە، اقىرى دوسمۇحامبەتوۆ ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ءان كەنەت تىيىلىپ، ولگا كونستانتينوۆنا شوشىنا تۇرەگەلىپ، كۇيەۋىنىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، ءوزىنىڭ كىشكەنتاي شىلتەرلى باتەس ورامالىمەن جارىنىڭ كوزىن ءسۇرتىپ، بەتىنەن ءسۇيدى.
— قوي، جان، جىلاما، كوز جاسىڭدى كورسەتپە، — دەپ سىبىرلادى، دوسمۇحامبەتوۆتى قۇشاعىنان ءومىرى بوساتپاستاي قاپسىرىپ الىپ. — جىلاما، جان، جىلاما، جاھانشاح! — دەپ ءۇنى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
رىسقۇلوۆ ورىندىعىنان قوزعالاقتاپ، جانقالتاسىنان ورامالىن الىپ، كوزىلدىرىگىن سۇرتكەن بولىپ، شىلاۋلى كىرپىكتەرىن دە سۇيكەپ ءوتتى. ابايسىزدا اھ ۇرا قاتتى كۇرسىندى.
* * *
كوپ كەشىكپەي رىسقۇلوۆ بۇل ءبىر جۇپىنى مەكەنمەن قوش ايتىسىپ، اتتاندى. رىسقۇلوۆتى تاشكەنتكە دەيىن ناديا شىعارىپ سالاتىن بولدى.
— جول ۇزاق، تۇرار. ءوزىڭ قالجىراپ تۇردىڭ. جالعىز جۇرە المايسىڭ. قاسىندا سەسترا بولعانى ءجون، — دەدى دوسمۇحامبەتوۆتەر.
رىسقۇلوۆ قارسى بولعان جوق. ۆوكزال باسىندا پويىز كۇتىپ تۇرعاندا، ورىنبور شىركەۋلەرىنىڭ كەشكى قوڭىراۋلارى قالا ءۇستىن كۇڭىرەنتىپ الا جونەلدى. ارا-اراسىندا مەشىت مۇناراسىنان ءمۋازيننىڭ «اللاۋكي-اكپار، اللاۋكي-اكپار!» — دەگەن ءۇنى، شىركەۋ قوڭىراۋىمەن ارى-بەرى تەربەتىلىپ، ۇزىك-ۇزىك ەستىلەدى.
قازىعۇرت...
تۇرىكستان سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى رىسقۇلوۆقا ەلدەن ءبىر حات كەلدى. مىجىلىڭقىراعان كونۆەرتتىڭ سىرتىنا اراب ارپىمەن: «تاشكەنت. سوۆناركوم. رىسقۇلوۆقا» دەپ جازىلىپتى. كونۆەرتتىڭ استىڭعى جاعىنا: «احات اتاڭنان» دەپ قويىپتى.
رىسقۇلوۆ وزىنەن-وزى ۇيالعانداي الاقانىمەن ماڭدايىن سارت ەتكىزدى. دۇنيەدە احات دەگەن ادام بارىن ۇمىتپاسا دا، ەسىنە ءجيى تۇسە بەرمەيتىن بولعان ەكەن. ۇمىتقانى عوي... ۇمىتپاعان دا شىعار. ءبىراق تۇركىستانعا كەلە سالىسىمەن، سۇزەكتەن جاڭا تۇرعانىنا قاراماستان، شەتى-شەگى جوق جۇمىس دەگەن ءبىر ءتۇپسىز تەڭىزگە ءتۇستى دە كەتتى. ايتپەسە، ەلدەن جىراقتا ماسكەۋدە، باكۋدە وتكەن جىلداردا ول تالاي رەت تۋعان ەلگە ءبىر بارۋدى، احاتتى، ورازباقتى، ءداۋ وماردى، تاعى باسقا اعايىن-تۋعاندى كورۋدى اڭسايتىن. ەندى مىنە، تاشكەنتكە كەلدى. كەلدى دە ءبارىن ۇمىتتى. تەڭىز تولقىنى ونى ءوز ىڭعايىمەن ىعىستىرىپ، قاقپايلاپ الىپ، ءوز قالپىنا سالىپ الدى. ءسويتىپ، تۇلكىباس ەلى ەسىنەن شىعىپ كەتە جازداعانى راس. ەندى سوعان رەنجي وتىرىپ، كونۆەرتتى اشتى. باياعى احاتتىڭ قولى، ارابشا رىسقۇلوۆتى تورت-بەس جاسىندا-اق ۇيرەتكەن احاتتىڭ جازۋى:
«ارداقتى رىسقۇل بالاسى تۇرار. امان-ەسەن ارۋاق-قۇداي قولداپ، تۇركىستانعا قايتا ورالعانىڭدى بالالار گازەتتەن وقىپ بەردى. تاۋ-شىلمەمبەتتەن قالعان كوزى ءتىرى تۇقىم جيىلىپ، اقسارىباس اتاپ، قۇرباندىق شالىپ، تويقانا وتكىزدى. تاۋ-شىلمەمبەتكە ەلدەن ەرەكشە ءبولىپ بەرىپ جاتقان ەشتەڭەڭ بولماسا دا، ءبىز پاقىرلار توبەمىز كوككە جەتىپ، تاقيامىزدى اسپانعا لاقتىرىپ، ولگەنىمىز تىرىلگەندەي، وشكەنىمىز جانعانداي قاتتى قۋاندىق. مەن، احات اتاڭ، ءالى ءتىرىمىن. كەۋدەدەن جان شىقپاعان سوڭ، جۇرە بەرەدى ەكەنسىڭ. اللانىڭ اماناتىن، اي-كۇنى تۋعاندا ءوزى قايتىپ العانشا جەر باسىپ، قىبىرلاۋعا شاما بار. سەنى جۇرت لەنينمەن بىرگە، سونىڭ قاسىندا قىزمەت قىلادى دەستى. ارتىڭنان ىزدەپ تابۋعا مەندە كۇش جوق. ايتپەسە، لەنين ەكەۋىڭنىڭ قاتار وتىرعاندارىڭدى ءبىر كورگىم-اق كەلدى. تالپىندىم، كارى قانات ۇشا المادى. ءتىرى پايعامباردىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ اۋلەتتەن رىسقۇل بالاسىنىڭ وتىرعانىن جاراتقان ارتىق كورمەسە ەكەن دەپ دۇعاعا قوستىم. مەن كارىڭنىڭ قولىنان كەلگەنى سول بولدى. اتتەڭ دۇنيە، وسى مارتەبەڭدى اكەڭ رىسقۇل كورمەي كەتتى. ارمان سول. ءبىراق رۋحى سەزەدى عوي، ءتاڭىرىم ونىڭ و دۇنيەسىن بەرسىن. سەنىڭ تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاعانىڭا اكەڭنىڭ رۋحى تىلەۋلەس ەمەس دەيمىسىڭ. ارۋاقتار جەلەپ-جەبەپ، حالقىڭ ءۇشىن مارتەبەڭ بيىكتەپ، ابىرويىڭ ارتا بەرسىن. لاجىڭ بولسا، اتا-باباڭنىڭ توپىراعى — ءبىزدىڭ تۇلكىباسقا ءبىر كەلىپ قايت. تىرىسىندە دۇعاسىمەن، ولە كەتسەم رۋحىممەن تىلەكتەس اتاڭ، اكەڭ رىسقۇلدىڭ اعاسى احات دەگەن پەندەدەن وسى سالەمدى قابىل ال».
رىسقۇلوۆ حاتتىڭ مىج-مىجىن الاقانىمەن سيپالاپ، ءبىراز وتىردى. احاتتىڭ كارى الاقانىمەن الاقانىن ايقاستىرعانداي، ءتىلسىز سالەمدەسكەندەي، ءبىر ريزالىق سەزىمگە بولەندى. ەل تىلەۋىمەن ەر كوگەرەر، تىلەۋلەستەر وسىلار عوي. جانكۇيەرى جوق، تىلەكتەسى جوق باسشى قانشا قۇدىرەتتى بولسا دا كەمتار. ونداي باسشى تەك بيلىك كۇشىمەن كۇن كورەدى.
رىسقۇلوۆ ەكى-ۇش كۇنگە تۇلكىباسقا بارىپ قايتپاقشى بولدى. جولاي مانكەنتكە سوعادى. ۇلىن، قايىن ەنەسىن كورەدى. بۇل ساپارعا ول ناديانى دا الا بارماقشى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا جاتقانىندا اۋزىنا سۋ تامىزعان، الاپات ىستىقتان كەزەرگەن ەرنىن سۋلى ماقتامەن ءسۇرتىپ وتىرعان، ءتىپتى دارەتىنە دەيىن الدىرىپ، جاس بالاشا ماپەلەپ باققان ناديا، جانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ بالدىزى مۇنى ورىنبوردان تاشكەنتكە دەيىن شىعارىپ سالىپ، تاشكەنتكە كەلگەن سوڭ دا دارى-دارمەكتى ءوزى بەرىپ، ءوزى باعىپ-قاقتى عوي. اتاق-داڭقى الىسقا كەتسە دە، رىسقۇلوۆتا وسى ۋاقىتقا دەيىن وتباسى جوق. بۇرىنعى ايەل كەتكەن، جالعىز بالا قايىن ەنە قولىندا. «ەر-ازاماتتىڭ قوسى تۇزەلمەي، ءىسى تۇزەلمەيدى» دەيتىن بار. بۇل بابادان قالعان قاعيدانى رىسقۇلوۆ ءوزى ۇمىتا بەرگەنمەن، تاعدىر ەسىنە سالعانداي، وسى ناديا تاپ بولدى. سۇيدىم-كۇيدىمنىڭ ءىسى ەمەس، ءبىراق وزىنە ولەردەي بەرىلە قىزمەت قىلىپ، جاناشىر بولعان جانعا ەندى ساۋىعىپ بولعان سوڭ رىسقۇلوۆ: «ال، جارقىنىم، اۋىلىڭا قايتا عوي»، — دەمەدى. ناديا دا: «مەن قايتايىن»، — دەگەن جوق. ورىنبوردان دا: «اۋ، ناديا نەگە قايتپاي جاتىر؟» — دەپ تاقاقتاعان ەشكىم بولعان جوق. كۇيىپ-جانىپ ولەردەي ىنتىزار بولعان ناتاشادان نە وپا تاپتى؟ جەمە-جەمدە وعان جاردان گورى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاندىبالاق قاس جاۋى، ءوزىنىڭ تۋعان بولەسى پودپولكوۆنيك پريحودكو كۇيىگى باسىم ءتۇستى.
سوۆناركوم ءتوراعاسى باياعىنىڭ گۋبەرناتورىنىكىندەي كەڭ ساراي ۇيگە جولاماي، بۇرىنعى سادوۆايا دەيتىن كوشەدەگى ءوز پاتەرىن الىپ، ناديا ەكەۋى سوندا تۇرىپ جاتقان. ول بۇرىن تۇركسيك ءتوراعاسى كەزىندە دە وسى ءۇيدى مەكەندەپ ەدى. باۋ-باقشالى، تۇيىقتاۋ، تىنىش كوشە.
رىسقۇلوۆ پەن ناديا تاشكەنتتىڭ ۆوكزالىنا تاباندارى تيەر-تيمەستەن-اق ناديانى جۇرت رىسكۇلوۆتىڭ كەلىنشەگى دەپ قابىلدادى. رىسقۇلوۆتى قارسى الۋعا تۇركىستان باسشىلارى شىققان ەكەن. ىشىندە باياعى سۇلتەكەڭ — سۇلتانبەك حودجانوۆ، سانجار اسفاندياروۆ، وراز جاندوسوۆ، فايزوللا حودجايەۆ، اكمال يكراموۆ بار. باسقالار ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، ادەپ ساقتاپ تۇرعاندا، سۇلتەكەڭ ساقپانداي سارتىلداپ، ساڭقىلداپ الا جونەلدى.
— وۋ، تۇرار، قۇسىڭ قۇتتى بولسىن! نەمەنە، تاعى دا ورىستان العانسىڭ با؟ اپىر-اۋ، وسى ساعان، ايتەۋىر ورىستىڭ قىزدارى-اق ىستىق كورىنەدى دە تۇرادى ەكەن. مەيلى، قادامى قۇتتى بولسىن، وقاسى جوق.
— سۇلتەكە، ول... — دەپ سۇزەكتەن تۇرعان رىسقۇلوۆ بوپ-بوز بولىپ، جاعدايدى تۇسىندىرگەنشە، سۇلتانبەك قايتادان باستىرمالاتا جونەلدى.
— اپىر-اي، كىنالاعانىم ەمەس، كوڭىلىڭە اۋىر الماشى، مەيلى، وزىڭە ۇناسا بولدى دا. — سونى ايتىپ بولماي، نادياعا بۇرىلىپ، ءۇيىرىپ الا جونەلدى. ورىسشالاپ:
— اتىڭ كىم، شىراعىم؟ — دەدى.
— ناديا، نادەجدا كونستانتينوۆنا.
— و، ۇلكەن جەڭگەمىزبەن اتتاس ەكەنسىڭ. قاسيەتتى ەسىم ەكەن. سۇلتانبەك حودجانوۆ. قايناعاڭ بولامىن.
بەيتانىس ادامداردىڭ اراسىنا تۇسكەندە، بوتەن ءبىر پلانەتاعا كەلگەندەي بولىپ، ناديا ەكى بەتى دۋىلداپ، نە ايتارىن بىلمەي قىسىلدى. «قايناعاسى نەسى؟ بۇل ەلدە جاسى ۇلكەن كىسىلەر وسىلاي تانىساتىن شىعار؟» — دەپ ويى ون ساققا جۇگىردى.
— ءاي، سۇلتەكە-اي، بۇلدىرمەسەڭ، جۇرە المايسىڭ-اۋ، — دەپ سانجار اسفاندياروۆ مۇرتىن سيپاپ، سىپايى عانا كۇلىپ قويدى.
ءوزى جولدان قاجىپ كەلە جاتقان رىسقۇلوۆ ءمان-جايدى ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ جاتپادى.
سۇلتانبەك حودجانوۆ ايىلىن جيماي، جان-جاعىن بارلاپ-بايقاپ جاتپاي، باياعى ءبىر اڭقىلداقتاۋ، ءبىراق داراقىلاۋ مىنەزدەن ارىلماي، ويىنداعىسىن جاسىرا الماي ايتا سالدى.
— ە، مەيلى، تۇرار. سەنىڭ سەزار پاتشادان نەڭ كەم؟ تاريحتا «سەزار پوكيداەت ريم، چتوبى زاۆويەۆات ريم» دەيتىن ءبىر قاناتتى ءسوز بار. سەن دە تۇركىستاننان كەتىپ ەدىڭ، تۇركىستاندى قايتادان «جاۋلاپ» الدىڭ. جارايسىڭ، ەرىم. بۇل ناعىز ەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. وۋ، ءوزىڭنىڭ ءونىڭ شامالىلاۋ عوي...
— اپىر-وي، سۇلتەكە، قويساڭىزشى ەندى، — دەپ سانجار اسفاندياروۆ، زيالى، جۇمساق مىنەز كىسى عوي، سونىڭ ءوزى قاتۋلانىپ كەتتى. — تۇرار ناۋقاستان تۇردى، ءارى جولدان قاجىپ كەلە جاتىر. مازاسىن المايىق تا.
اسفاندياروۆپەن بەتپە-بەت كەلۋدەن تايساقتايتىن سۇلتەكەڭ:
— قويدىق، ويباي، قويدىق، ساكە، — دەپ كەڭك-كەڭك كۇلدى.
ەكى جىلدىق ايرىلىسۋدان كەيىن، ءوزىنىڭ كوميسسارلارىمەن تۇرار رىسقۇلوۆ تاشكەنت ۆوكزالىنىڭ باسىندا وسىلاي تابىستى.
احاتتىڭ حاتىن العاننان كەيىن، رىسقۇلوۆ ۇيىنە كەلگەن سوڭ نادياعا:
— نادەنكا، ەرتەڭ جول جۇرەمىز، دايىندال، — دەدى.
— قايدا؟.. — ناديا «ورىنبورعا قايتارماقشى ما؟» — دەپ تاڭ قالعانداي بولدى.
— شىمكەنت ۋەزىنە، مانكەنتكە، ودان سوڭ تۇلكىباس دەيتىن جەرگە بارامىز. ايتىپ ەدىم عوي، وندا ۇلىم تۇرادى. تۋعان-تۋىسقان بار. سولاردىڭ تىرىسىنە — سالەم، ولگەنىنە — باتا دەگەن بولادى.
— وعان نە دايىندىق كەرەك؟.. — «مەن دايىن» دەگەندەي ناديا ءوزىنىڭ سىپايى عانا كيىم-باسىنا قارادى.
— دەگەنمەن، ماگازيننەن ءوز قالاعان كيىمىڭدى ال، ءارى انا مۇحسينا اپايعا ايتىپ، سالەمدەمە الىڭدار. بىلەسىڭ بە، سالەمدەمە، بازارلىق بولادى، اۋىلعا قۇرقول بارمايدى. ورىك-مەيىز، ەليزاۆەتا پەتروۆناعا ءبىر ءتاۋىر كويلەك... — دەپ رىسقۇلوۆ نادياعا اقشا ۇسىندى. ناديا يمەنشەكتەي تۇرىپ، اقشانى الدى. ءبارى دە بىرتە-بىرتە ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ تىرشىلىگىنە وزىنەن-وزى ۇقساي بەردى.
— ەندى وسى ءۇيدىڭ حوزيايكاسى سەن، يە بول ۇيىڭە، — دەدى رىسقۇلوۆ. ايتۋىن ايتسا دا: «سۇلتەكەمنىڭ ساندىراعى كەلدى اقىرى»، — دەدى ىشىنەن.
ناديا وتە ءبىر جۇمساق، نازدىلاۋ، يبالى قىلىقپەن كەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك، ءشوپ-شوپ ەتكىزىپ، كەڭ كەۋدەسىنە باسىن تىعىپ، كوزىن جۇمدى.
— دوروگوي موي، بەسەننىي، — دەپ سىبىرلادى.
رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە ناتاشا ءتۇستى. ول دا وسىلاي قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، تەك: «ميلىي»، — دەۋشى ەدى. ونىڭ سىبىرىنان جالىن اتقىلاعانداي بولۋشى ەدى. سوندا اسا سابىرلى رىسقۇلوۆتىڭ دا كوكىرەگى كورىكتەي كوتەرىلىپ-باسىلىپ، بالاشا قۋانىپ، اعىل-تەگىل اساۋ سەزىمنىڭ باسىن تارتا الماي قالاتىن.
بۇل جولى ونداي ارىنداپ تۇرعان سايتان سەزىم كەمشىن دە، تەك تۋعان باۋىرىنا مەيىرلەنە ەمىرەنگەندەي جىلىلىق بار. ول ناديانىڭ سارعىلت شاشىنان سيپاپ، بالعىن دەنەنى باۋىرىنا قىستى. وسىلايشا رىسقۇلوۆ قوسىنىڭ توبەسى شوشايعانداي بولدى. تاعدىر شىعار، «جازمىشتان وزمىش جوق» دەگەن. العانى تاعى دا ورىس اعايىننان بولدى. «مۇنى تاشكەنتتىڭ زيالى قاۋىمى قالاي قابىلدايدى، ەل نە دەيدى»، — دەپ ويلاپ رىسقۇلوۆ كوپ قينالعان جوق. ۇيلەنۋ — ەكى ادامنىڭ، ايتەۋىر قول ۇستاسا سالۋى ەمەس، ونىڭ ار جاعىندا ەلمەن قاتىناس، ءتىپتى كورشى-قولاڭمەن قاتىناس دەگەن بولادى. ول قاتىناستىڭ دانەكەرى — ايەل. ايەلى ورىس دەپ رىسقۇلوۆتىڭ ەسىگىن جەكجات-جۇرات، دوس-جاران اشپاي قويسا، قانشا وكىمەت بولساڭ دا، جەكە باسىڭا سىن. ايەل الىستى جاقىنداتادى، جاقىندى جانىڭداي ءقادىرلى ەتەدى. ايەل الىستى قيىر، جاقىندى جات قىلادى. ايەل تەك اياق-تاباقتىڭ اينالاسى عانا ەمەس. انە، سۇلتەكەڭنىڭ ۇيىندەگى كۇلاندا جەڭگەي جوقتان — بار، باردان — بال جاسايتىن ناعىز كورگەندى ايەل. ۇيىنەن قوناق، داستارقانىنان اس كەتپەيدى. سول سەبەپتى دە سۇلتەكەمنىڭ توڭىرەگىنە توپ جيىلعىش. ءۇيىنىڭ قاقپاسى ايقارا اشىق. سۇلتەكەمنىڭ ءۇيى ءارى ءۇي، ءارى كەڭسە سياقتى. مول داستارقان باسى ۇلكەن-ۇلكەن ءتۇيىندى ىستەر شەشىلىپ جاتاتىن كىشىگىرىم قۇرىلتاي سياقتى. اقجارقىن، سارامجال كۇلاندا جەڭگەي بولماسا، كىم بىلەدى، سۇلتەكەمدە مۇنداي مىرزالىق بولار ما ەدى...
باياعىدا ناتاشانىڭ تۇسىندا رىسقۇلوۆتىڭ ءۇي قىزمەتىندە بولعان تاتار كەمپىر مۇحسينا تۇرارمەن تۋعان بالاسىنداي جىلاپ كورىستى:
— ي-ي-ي، باتىرەم تۇرار، قىر قازلارى كەبەك يىللار ۇتكاش كيلگانسەڭ يندە. حوداەم حايىرلى قادام يتسەن، — دەپ سىڭسىدى. تاماعىنان ءبىر بايلاپ العان اق جاۋلىقتىڭ ۇشىمەن قىزىل جيەك كوكشىل كوزىن ءسۇرتتى. — مين بيك ساعىندىم سينە، بيت. مۋندا ايتتىلار قاھار سۇققاننار: رىسقۇلوۆ يندە قايتىرعا ءبۇلمي ديپ. مين ايتا ۇلارعا: كيلو رىسقۇلوۆ! — دييم. رىسقۇلوۆ قوياش كەبەك، قوياشنى كيلتيرمەۋ مومكەن تۇگەل! — دييم.
— ە-ە، مۇحسينا اپاي، اسىرىپ جىبەرگەنسىز ەندى، مەن كۇن سياقتى ەمەسپىن، كادىمگى اداممىن عوي، — دەپ كۇلەدى رىسقۇلوۆ.
— يۋق، يۋق، وعلىم، الاي ايتىرعا يارامي: مين قوياش! ءمينا، مين كەبەك فاحري ينساننارعا، ميللوتلارعا. سين بيت داۋلەت كيشەسە. لەنين ءبيلان ءيپتاش بيت سين. زۋر كيشە.
— مەيلى، مۇحسينا اپاي، مەن ءسىزدىڭ بارامىشتەرىڭىزدى ساعىندىم. مىنا ناديا كەلىنىڭىزگە ۇيرەتىڭىز، جاردەمدەسىپ جىبەرىڭىز.
ناديانى اينالىپ-تولعانىپ، شالا-پۇلا ورىسشالاپ، تولىپ جاتقان ماقتاۋ ءسوز، قۇتتى بولسىن ايتىپ بولىپ، رىسقۇلوۆقا بۇرىلىپ:
— تاعىن بەر رۋسنى كيلتەرگەن سين؟ موسۋلمان يۋحمى شۋل موسكوۋلاردا؟! — دەپ كۇبىرلەدى.
— ول مۇسىلمانشا بىلەدى، ورىنبوردان عوي. تۇسىنەدى، ابايلاڭىز، — دەدى رىسقۇلوۆ قورقىتىپ.
كەمپىر شىنىندا دا:
— استافري-اللا! عافۋ يتەگەز، — دەپ ساسقالاقتادى. — ۋرىنبۋردا مينەن ابزىي تۇرا، — دەپ نادياعا جىميا قاراپ، ءىشى جىلىپ قالدى.
مۇمكىن، تاتار قىزى دەۋى دە. ويتكەنى ناديا:
— ياحشى، ياحشى، — دەپ ورىنبوردان بىلەتىن بىرەر ءسوزىن ايتقاندا كەمپىر ونىڭ قۇرباندىعى بولىپ كەتە جازداپ ۇرشىقشا زىر جۇگىرىپ، ءبارامىش قامىنا كىرىستى. ناديا مۇحسينانىڭ زىر جۇگىرگەنىنە ىڭعايسىزدانىپ، ىسكە ءوزى دە كىرىسە جونەلدى.
* * *
— بارىپ قايت، ءبىراق قاسىڭا قارۋلى ادام ال، — رۋدزۋتاك. — باسماشىلاردىڭ تامىرى ءالى ءۇزىلىپ بىتپەي تۇر. ساقتىقتا قورلىق جوق.
رۋدزۋتاك قوشتاساردا وسىلاي دەپ قالدى. يان ەرنەستوۆيچ ءقازىر ركپ-نىڭ ورتا ازيا — سرەدازبيۋرو ءتوراعاسى. رۋدزۋتاكتىڭ ۇسىنىسىمەن تۇركىستان سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ، سرەدازبيۋرو مۇشەسى بولىپ سايلاندى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن رىسقۇلوۆتىڭ قوس وكپەسىن قىسقان قىسپاق ەندى جوق. ارقا-باسى كەڭىپ، قۇلاشى كەڭ جايىلعانداي. رۋدزۋتاك سىندى ەرمەن جۇمىس ىستەسۋ — ءلاززاتتى بەينەت. زامان سيپاتى ساۋىققان سىڭايلى. كەشەگى كۋشەكيندەرمەن ارپالىس كەزەڭى — قاتەرلى وتكەل ارتتا قالدى. قيىنشىلىق ءالى كوپ. سونىڭ ەڭ كۇردەلىسى — باسماشىلارمەن كۇرەس. بۇل كۇرەسكە رىسقۇلوۆ ايانباي تۇسەتىن سىڭايلى. وعان كەشە عانا ستالينگە جازعان حاتى كۋا. «رۋدزۋتاكپەن ءتىل تابىسىپ، قويان-قولتىق ىسكە كىرىستىك. ەڭ باستىسى — باسماشىلاردى جويۋ. بۇل كۇرەسكە مەن دە قۇلشىنا كىرىستىم»، — دەپ جازدى رىسقۇلوۆ.
سونىمەن، قاسىنا قارۋلى كومەكشى الىپ، ناديا ەكەۋى، شوپىرمەن تورتەۋى تاشكەنتتىڭ ۋ-شۋىنان سىرعىپ، تەرىسكەيدى بەتكە العاندا، الدىدان سارى-جاسىل كەڭ دالا كوسىلە بەردى. كۇن قاقتاپ، قاڭسىق تارتقان جۋسان ءيىسى تاناۋدى قىتىقتاعانداي. مۇندايعا ۇيرەنبەگەن ناديا اۋەلىدە تۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ الدى. كەدىر-بۇدىر قارا جولدا قارا ماشينا بارىن سالىپ باقسا دا ءجۇرىس ونشا ونبەيدى. شوقالاق ءجۇرىس قولقاڭدى تۇسىرە جازدايدى. «تارانتاسپەن-اق شىقپاعان ەكەنبىز»، — دەپ وكىنگەندەي بولدى رىسقۇلوۆ. ءارى دەسە، مۇنداي ءۇستى اشىق جەڭىل ماشينانى تۇڭعىش كورگەن دالا حالقى قانداي؟ بىرىنەن ءبىرى ەستىپ قالىپ، اتتىسى اتقا، اتسىزى وگىزگە ءمىنىپ، ءتىپتى جاياۋ-جالپى جۇگىرىپ، «كەرەمەتتى» كورۋگە جولعا شىعىپ، اۋرە ەتتى. ءتىپتى اتى جۇيرىكتەر جول بويىنداعى الدىڭعى اۋىلعا ءسۇيىنشى سۇراعانداي شاپقىلاپ جەتىپ، «كەرەمەت» كەلە جاتقانىن حابارلاپ ۇلگىرەدى. «كەرەمەت» ءمىنىپ كەلە جاتقان رىسقۇلوۆ ەكەنىن ءبىلىپ قالعان بىرەۋلەر الداعى اۋىلعا تەز حابارلاپ، «جارتى پاتشانى» دۇرىستاپ ءبىر كورۋگە ىنتىق بولىپ، ماشينانىڭ الدىنان ارقان دا كەرىلدى. قارۋلى قاراۋىل بۇل شوعىردان قورقىپ، ناگانىنا جارماسپاق بولعاندا رىسقۇلوۆ تىيىپ تاستادى.
— حالىققا تاسىراڭ مىنەز كورسەتپە! — دەدى.
ءيا، بۇل تاشكەنتتەن قىتايعا قاراي كەرىلگەن قارا جولدىڭ بويىمەن قازداي ءتىزىلىپ، تۇيەلى كەرۋەندەر وتكەن. اتتىلى، جاياۋ كىمدەر جۇرمەگەن؟ ءبىراق موتور مىنگەن، «تەمىر تۇلپار» مىنگەن ادامنىڭ ءوتۋى تۇڭعىش رەت ەدى. مۇندا تاڭعالماعاندا — قايدا تاڭعالاسىڭ؟
ءتۇس الەتىندە قارا ماشينا قازىعۇرتتىڭ اسۋىنا شىققاندا، دۇنيە وزگەرىپ سالا بەردى. تەرىستىك-شىعىسقا قاراي تەلەگەي-تەڭىز بۇيرا تولقىن، قات-قات قاتپارلى قىراتتار كوز جەتەر قيىرعا دەيىن كوسىلىپ جاتتى. تەلەگەي-تەڭىز تۋلاپ-تۋلاپ، تولقىپ جاتىپ، ءبىر ساتتە ءمىز باقپاي، ماڭگى-باقي قاتىپ قالعان سىقىلدى.
رىسقۇلوۆ ماشينانى توقتاتىپ، اياق جازىپ، جەرگە ءتۇستى. قازىعۇرتتىڭ بيىگىنە ءبىراز جەرگە دەيىن ورمەلەپ شىعىپ، القىنىپ قالعان نادياعا:
— مىنە، نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان تاۋ وسى، — دەدى.
— قايدا، قايدا؟ كەمەسى قايدا؟ — دەپ ناديا سەنىپ قالدى.
— قايدا بولۋشى ەدى، توبەسىندە دا.
— شىعايىقشى، كورەيىكشى وندا، — دەپ جاس كەلىنشەك جانىپ كەتتى. رىسقۇلوۆ ونىڭ قىلىعىن اۋەس كورىپ، كۇلىپ جىبەردى.
— اڭىز عوي، نادەنكا. لەگەندا، — دەدى.
ناديا كونفەت بەرەم دەپ بەرمەي الدانعان نارەستەدەي، كوڭىلى ءپاس تارتىپ، اپتىعى باسىلىپ قالعانداي بولدى.
— نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى تۋرالى اڭىز ءار ءتۇرلى. ارمياندار ارارات تاۋىنىڭ باسىنا توقتاعان دەيدى. تاياۋ شىعىستاعىلار سيناي تاۋىنىڭ باسىندا دەسەدى. ال قازاقتار قازىعۇرتتى قالاپ الىپتى. نەگە — بەلگىسىز؟ نەگىزىندە ءبىر قاسيەت بار بولار. بايقايسىڭ با، انە اناۋ اسقار شىڭدار تالاس الاتاۋىنىڭ اقىرى. ال باسى قىتايدا، شىعىس تۇركىستاندا جاتىر. قازىعۇرت بولسا، سول الاتاۋدان دومالاپ تۇسكەن ءبىر سىنىق سياقتى. قۇتتى مەكەن بولار، مىڭعىرعان مالدىڭ جايلاۋى.
باسىندا قازىعۇرتتىڭ كەمە قالعان،
بولماسا كەرەمەتى نەگە قالعان؟
توبەسىندە ءبىر توقتى جاتىپ قالىپ،
شوپان اتا جارىقتىق سودان قالعان، —
دەپ رىسقۇلوۆ «گۇلدەرايىم» انىمەن ىڭىلداتىپ ەدى، ناديا:
— و، قانداي سۇلۋ ءان! — دەپ الاقانىن شاپاتتادى. — داۋىستاپ ايتشى.
ناديانىڭ كوڭىلىن قيمادى ما، الدە شىننان كوكىرەگىن اۋەن كەرنەدى مە، رىسقۇلوۆ الدىدا تولقىن-تولقىن، تاس تولقىن بولىپ جاتقان بايابان ۇلى دالاعا قاسقايا قاراپ، قوڭىرلاتا ءبىر شىرقادى دەيسىڭ. بۇل انگە كەرەمەت ساعىنىش، الدەبىر ارمان، اڭسارلى الەم سىيىپ جاتقانداي ەدى.
باسىندا قازىعۇرتتىڭ كەمە قالعان،
بولماسا كەرەمەتى نەگە قالعان.
سۇلۋ قىز، كوركەم جىگىت — ءبارى سوندا،
ياپىرماۋ، نەگە كەلدىم سول ارادان؟!
احاۋ، گۇلدەرايىم،
كۇن مەن ايىم،
ۇشارعا قاناتىم جوق،
نەعىلايىن؟!.
— ورىسشاعا اۋدارشى، — دەپ قيىلدى ناديا. رىسقۇلوۆ ماعىناسىن جەتكىزگەندەي بولدى.
— ءيا، قانداي ايانىشتى، — دەدى ناديا مۇڭايعانداي كەيىپپەن. — ۇشارعا قانات جوق. قاناتسىز قانداي قيىن.
— قالاي قانات جوق؟ قانات — ول ارمان. ارمانى سۇلۋ ادام — تەگى جامان ەمەس. پەيىلى تازا، كوكىرەگى ادال ادام اق تىلەكتى ارمانعا ۇمتىلادى. ۇمتىلعان ماقساتىنا ايتەۋىر جەتەدى. انە، قانات دەگەن سول، — دەپ رىسقۇلوۆ ناديانى يىعىنان قۇشاقتاپ، تومەنگە قاراي بەتتەدى.
كۇن جارىقتا مانكەنتكە جەتۋ كەرەك. قازىعۇرت باۋىرىندا موتور گۇر-گۇر ەتىپ وتالدى.
* * *
شاتىرىنىڭ قامىسى قاراۋىتىپ ەسكىرگەن، اباجاداي ءتورتپاق ءۇيدىڭ تۇسىنا قارا اۆتوموبيل توقتاعاندا، اۋەلى شىنجىرلى كوك توبەت ارسىلداپ، ارى-بەرى اتىرىلىپ، اسپانعا شاپشىدى. ءومىرى كورمەگەن قارا تەمىر دومالاپ كەلىپ تۇرا قالعاندا، نە ات ەمەس، نە تۇيە ەمەس، نە سيىر ەمەس، بۇل نە دەپ قاتتى قوبالجىدى. ءيىسى دە بوتەن، جەرماي ساسي ما، الدەقالاي بۇرىن مۇرنى سەزبەگەن جات ءيىس. زاۋىدە شىنجىردان بوساسا، نەدە بولسا تايسالماي قارسى شاۋىپ، باسسالماقتاي جانتالاسا جۇلقىنادى.
ءيتىنىڭ بۇل شابالانعانىنان سەكەمدەنگەن ەليزاۆەتا پەتروۆنا مىنا قارا سۋىقتا يىنىنە بىردەڭە ىلۋگە دە شاماسى كەلمەي، سىرتقا كويلەكشەڭ اتىپ شىقتى. قاقپانى اشىپ قاراپ ەدى، اۋەلى كوزىنە سەرەيگەن مىلتىقتى سولدات شالىنىپ، جۇرەگى زۋۋ ەتە قالدى: «جەردى تارتىپ الۋعا كەلگەن كليەۆەنسوۆتىڭ ادامدارى ما؟» سول زامات ماشينادان رىسقۇلوۆ تۇسە بەرىپ، بەتى بەرى قاراعاندا:
— وي، قاراعىم تۇرار-اي، سەن بە ەدىڭ؟ بۇلار كىم دەپ زارەم كەتتى عوي؟
— امانسىز با، ماما؟ — رىسقۇلوۆ بۇرىل شاش، اقسارى، ءالى دە اجارلى كەمپىردى باۋىرىنا باستى.
— ءوزىڭ قالايسىڭ، تۇرار؟ امان ءجۇرمىسىڭ؟
— ماما، مىنە مىناۋ قىزىڭىز نادەجدا...
ناديا كەمپىرگە ءبىر ادىم جاقىنداپ:
— زدراۆستۆۋيتە، — دەپ يمەنە باس ءيدى.
ەليزاۆەتا پەتروۆنا بوتەن ايەلگە تۇيىلە قاراپ ءبىراز تۇردى. «ناتاشاداي قايدان بولسىن»، — دەدى ىشىنەن.
— امانسىڭ با، قىزىم. قادامىڭ قۇتتى بولسىن. سەن، cipءا، تۇراردىڭ كەلىنشەگى شىعارسىڭ؟
ناديا قىپ-قىزىل بولىپ، بەتىن بۇردى.
— ءيا، ماما، ناديا ەكەۋمىز وسى تاياۋدا قوسىلدىق، — دەدى تۇرار.
— ارينە، ارينە. زاڭدى عوي، جاپ-جاس جىگىتسىڭ، قاشانعى بويداق جۇرەسىڭ؟ ناتاشانىڭ باسى بوس بولسا ءبىر ءجون. الدىمەن كەتكەن ناتاشا، سەن كىنالى ەمەسسىڭ، — دەپ اقىلدى كەمپىر اڭگىمەنىڭ جىگىن جاتقىزا، جىلى-جىلى سويلەدى.
كۇن بۇلتتانىپ، تەرىستىكتىڭ ىزعارلى جەلى تەرەكتەردىڭ قۋراعان جاپىراعىن جامىراتىپ، بويدى سۋىق شالعانداي بولدى. رىسقۇلوۆ: «كويلەكشەڭ توڭىپ قالاتىن بولدىڭىز-اۋ»، — دەگەنشە، قاقپادان بىرەۋ باسپالاپ قاراپ، بەرى قاراي تولقىن-تولقىن قارا شاشىن دۋدىراتىپ، بالانىڭ باسى كورىندى. ۇپ-ۇلكەن، قاپ-قارا كوزدەرى: «بۇلار كىم؟ كىمسىڭدەر؟» — دەگەندەي ءۇنسىز قادالدى. كەمپىر شەشەسىن ىزدەپ، شىعىپ كەتكەن شىعار، بۇل دا كويلەكشەڭ ەكەن، جاق ءجۇنى ۇرپيىڭكىرەپ كەتىپتى. بالا جالاڭاياق ەكەن.
رىسقۇلوۆتىڭ جانى شىرقىراپ، داۋىستاپ جىلايىن دەسە، ونىڭ ءجونىن تاپپاي، ۇندەمەۋگە تاعى تاعاتى جەتپەي، قاباعى ءتۇيۋلى، ءۇنسىز بالاعا قوس قولىن جايا ۇمتىلدى.
— ەسكەندىر!
كەمپىر: «جاتىرقاپ، باقىرىپ جىلاپ بالە بولار ما ەكەن؟» — دەپ كۇدىكتەندى.
رىسقۇلوۆ بالانى قوس قولتىعىنىڭ استىنان تىك كوتەرگەن بويدا، بالاسىنىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى. اكە استىندا، بالا ۇستىدە تۇرىپ، بىر-بىرىنە كوزبەن تىلدەستى. ابيىر بولعاندا، بالا جىلاعان جوق. ءبىراق راي دا بەرگەن جوق. قاباعىن تۇيگەن بويدا، ءالى ءلام دەمەدى.
رىسقۇلوۆ ۇلىنىڭ جەل توڭدىرعان تومپاق بەتىن بەتىنە باسىپ، قاتتى دا قالدى. قۇلاعىنا بالانىڭ كۇرسىنگەن دىبىسى كەلدى. رىسقۇلوۆ كوزىنەن جاس قالاي ىرشىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدى. كوزىلدىرىگى بۋلانىپ، بۇلدىراپ كەتتى.
— پاپ، پاپا! — دەدى ەليزاۆەتا پەتروۆنا نەمەرەسىنە.
بالا سول سازارعان قالپى، كىشكەنتاي سۇق ساۋساعىمەن كوزىلدىرىكتىڭ التىن جيەگىن سىزعىلادى. ول ونشا قىزىق ەمەستەي، ەندى رىسقۇلوۆتىڭ قوپ-قويۋ شاشىن سيپالاپ كوردى. تەمىردىڭ اتى تەمىر عوي، ول ارقىلى ەشقانداي بەلگى تاپپاعانداي، ەندى شاشتى سيپالاعاندا، تۋىستىق ءبىر ىستىق سەزىم الاقانىن جىلىتقانداي، الدەبىر تۇسىنىكسىز تۇيسىكپەن، تابيعات و باستا زەردەسىنە قۇيىپ قويعان سەزىممەن، بۇل ەرەسەك ادامنىڭ ەڭ جاقىن جان ەكەنىن ۇققاندىقتان با، الدە رىسقۇلوۆتىڭ قايراتتى شاشى نازىك الاقانىن قىتىقتادى ما، بالا جىميعانداي بولدى. رىسقۇلوۆتىڭ كوزىلدىرىگىن ساۋساعىمەن شۇقىپ:
— پاپا، — دەدى.
— بەيشارا، ءتىرى جەتىم، — دەپ كەنەت ەليزاۆەتا پەتروۆنا تەرىس اينالىپ كەتىپ، الاباجاقتاۋ الجاپقىشىنىڭ ەتەگىمەن بەتىن باستى.
رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى زىرق ەتتى. باياعىدا، مەركەنىڭ بازارىندا وعان دا ءبىر بەيتانىس:
— ە، بايعۇس، ءتىرى جەتىم، — دەپ باسىنان سيپاعانى ەسىنە ساپ ەتە قالدى. «مەنىڭ ءتىرى جەتىمدىگىم زوراقىلىقپەن بولدى. ال ەسكەندىردىكى نە؟ نەگە ءتىرى جەتىم؟» — دەپ تۇردى ىشىنەن رىسقۇلوۆ.
— قوي، ىشكە كىرەيىك، كۇن سۋىپ بارادى عوي، — دەپ كەمپىر كەنەت قايتا جايدارىلانىپ، مەيمانداردى ۇيگە شاقىردى.
بۇل كەزدە قارا ءاۆتوموبيلدى كوزى شالعان ءتىرى جان، اينالا ورىس، قازاق كورشىلەر جيىلىپ قالعان ەكەن.
جالاڭاياق، جالاڭباس، قۇر كويلەكشەڭ بالاسىن رىسقۇلوۆ پالتوسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، باۋىرىنا باسىپ تۇرعان كۇيى، جيىلعان جاميعاتقا قازاقشا، ورىسشا امانداسىپ، باس ءيدى. اراسىندا ارا-تۇرا كوزى اشىق، ساۋاتتىلارى، ءتىپتى ساياساتشىلارى دا بار ەكەن:
— جولداس رىسقۇلوۆ، تۇركىستانعا قايتىپ كەلگەن قادامىڭىز قۇتتى بولسىن! حالقىڭىزعا قانداي جاقسىلىق ايتاسىز؟
— باسماشىلاردان قاشان قۇتىلامىز؟
— مەكتەپ اشىلا ما؟
— «مويىنسەرىككە» كۇش-كولىك بەرىلە مە؟ — دەپ سۇراقتىڭ استىندا الىپ، ەنتەلەپ بارا جاتىر ەدى، ەليزاۆەتا پەتروۆنا:
— اۋ، بۇل جەردە سەزد اشىلىپ جاتقان جوق قوي! ءوزى جولدان شارشاپ كەلگەن كىسىنى القىمىنان العاندارىڭ نەعىلعاندارىڭ؟ — دەپ رەنىش ءبىلدىردى.
رىسقۇلوۆ ەنەسىنە قاراپ كۇلىپ:
— ماما، ولاردىڭ سۇراقتارى وتە ورىندى. جاۋاپسىز قالدىرۋعا بولمايدى، — دەدى. «ە، وندا ءوزىڭ ءبىل»، — دەگەندەي كەمپىر رىسقۇلوۆتىڭ قولىنداعى بالاعا قول سوزا بەرىپ ەدى، ەسكەندىر بۇرتيىپ، اكەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى.
— ءا، بوتەگەن تۇسكىر، قاراشى، تاني قالۋىن. جاقىندى يت پەن بالا تانيدى دەگەن وسى-ay، — دەپ ەليزاۆەتا پەتروۆنا دا كوڭىلى جىبىگەندەي، كىشكەنتاي نەمەرەسىنىڭ دۋدار شاش باسىن ۇيپالاپ-ۇيپالاپ قويدى. ۇيگە كىرىپ كەتىپ، ءوزى ۇستىنە پالتو كيىپ، ەسكەندىردىڭ اق قويان بوركىن اكەپ كيگىزدى. بۇل كەزدە رىسقۇلوۆ جينالعان جۇرتقا:
— ءقازىر ەڭ باستى مىندەتىمىز — باسماشىلارمەن كۇرەسكە ايانباي كىرىسۋ. ويتكەنى ولاردىڭ وزبىرلىعىنان جۇرت جالىعىپ بولدى، — دەدى. — باسماشى بولعاندا، ولاردىڭ باسشىلارى قاسارىسىپ تۇرعان. ايتپەسە، ساربازدارى زورلىقتىڭ كۇشىمەن عانا امالسىزدان ءجۇر. زورلىقپەن باسماشى توبىرىنا قوسىلعاندارعا وكىمەت كەشىرىم جاسايدى. سونى ولارعا تۇسىندىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. ساربازسىز قالعان ساردارلارى نە بىتىرمەك؟ ولاردىڭ كۇنى باتتى. قۇر بەكەر حالىقتىڭ وبالىنا قالدى. باسماشى ءقازىر بۇدان ەكى-ۇش جىلعى باسماشى ەمەس، ونداعى الدانعانداردىڭ دا كوزى اشىلىپ، كەڭەس جاعىنا ءوتىپ جاتىر. ابىروي بولعاندا، شىمكەنت ۋەزىندە باسماشىلىق جوق. ونىڭ جۇرناعى ءقازىر فەرعانادا، حورەزمدە عانا.
ال مەكتەپكە كەلسەك، مەكتەپ اشۋ ءۇشىن ءمۇعالىم كەرەك. تاشكەنتتە، شىمكەنتتە مۇعالىمدەردى كوپ دايارلاۋعا كۇش سالامىز. مەكتەپ جەر-جەردىڭ بارىندە اشىلادى. ساۋاتسىزدىقتى جاپپاي جويۋ — وكىمەتتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن بورىش.
ەندى «مويىنسەرىككە» كۇش-كولىك... بۇل الداقاشان شەشىلەتىن ءىس. ءبىراق ونى ماندىتپاي وتىرعان جەرگىلىكتى باسشىلار. مۇنى تاياۋ ۋاقىتتا جەدەل قولعا الماقشىمىز. الداعى كوكتەمنەن باستاپ، «مويىنسەرىككە» بەرىلەتىن جەرگە لايىقتاپ تۇقىم، كۇش-كولىك تە بولىنەدى.
— جولداس سوۆناركوم، — دەپ جيرەن ساقال، جىلتىڭ كوز بىرەۋ قول كوتەردى. — دەكرەت بويىنشا، وكىمەت مەنىڭ جەرىمدى تارتىپ الدى. ءسويتىپ، جالاڭبۇتتارعا بەردى. مەيلى، سولاي-اق دەلىك. ال ءسىز سوۆناركومسىز. ەنەڭىزدىڭ يەلەنىپ وتىرعان جەرى مۇنشاما! — ول قوس قولىن جايىپ جىبەرىپ، اعاشتارى جاپىراعىن توككەن الماباقتى كورسەتتى. — بۇل قالاي؟ دەكرەت جالپىعا بىردەي ەمەس پە؟
— ءاي، قاقباس كليەۆەنسوۆ! — دەپ شاڭق ەتتى ەليزاۆەتا پەتروۆنا. — ساعان دا، اناۋ شىمكەنتتەگى ىنىڭە دە، بۇكىل كليەۆەنسوۆ اۋلەتىنە كۇيىك وسى جارتى گەكتار باۋ بولسا، مەن ەرتەڭ وتكىزەمىن، وتكىزەمىن وكىمەتكە! ال نە دەيسىڭ؟
رىسقۇلوۆ ءبىر كەزدە تۋركسيك مۇشەسى بولعان كليەۆەنسوۆتىڭ تۋىسقانىنا قاراپ:
— قاناعاتتاندىڭىز با؟ — دەدى.
— ءيا، كورەرمىز ءالى. قۇر ءسوز بولىپ جۇرمەسىن، — دەپ تەرىس اينالىپ كەتتى. باسقالار رىسقۇلوۆقا ريزالىق ءبىلدىرىپ، ءبىر جاعىنان جولىنان بوگەگەندەرىنە ىڭعايسىزدانىپ، كەشىرىم سۇراپ، راقمەت جاۋدىرىپ، ۇي-ۇيىنە تاراي باستادى. تەك قارا ءاۆتوموبيلدى قىزىقتاپ، قيماعان كىر-قوجالاقتاۋ بالالار عانا كەتكەن جوق.
شىنجىرلى توبەت ولارعا:
— بولدى، جەتتى، قايقايىڭدار! — دەگەندەي ءالى دە ارسىلداپ، سىمتەمىر بويىمەن شىنجىرىن سىلدىرلاتىپ، اشۋلى كەيىپپەن ارى-بەرى تەڭسەلىپ ءجۇر.
ەليزاۆەتا پەتروۆنا كوك توبەتكە كەيىپ:
— نە كورىندى ساعان ءوزىمىزدىڭ كىسىلەردى تانىماي قالىپ؟! — دەپ ءيتتى ۇيشىگىنە سۇيرەپ كىرگىزبەك ەدى، توبەت قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، يەسىنە جالىنىشتى كوزبەن قاراپ، قيپالاقتاي بەرىپ، داربازادان كىرىپ كەلە جاتقان مەيمانداردى كورىپ، كوزى ىزعارلانا قالىپ، تاعى ارسىلدادى. كەمپىر تاعى دا ۇرسىپ، داۋسى قاتتى شىققاندا بارىپ، اعاش ۇيشىگىنە كىرىپ كەتتى.
مەيماندار سالقىن دالادان ۇياداي جىپ-جىلى ۇيگە كىرىپ، توسىلىڭقىراپ تۇرعاندا، ءۇي يەسى ىلەسى جەتىپ:
— وتىرىڭدار، جايعاسىڭدار، — دەپ بايەك بولدى. بوتەن ءبىر دۇنيەگە اداسىپ ەنىپ كەتكەندەي بولىپ تۇرعان نادياعا: — قىزىم... اتىڭىز... ءيا، نادەجدا، نادەنكا، قىسىلما، ءوز ۇيىڭدەي كور، — دەپ ورىندىق ۇسىندى.
رىسقۇلوۆ پالتوسىن شەشەردە بالانى ناديا بارىپ ۇستاي تۇرماقشى بولىپ ەدى، ەسكەندىر بۇرتيا قالىپ، تەرىس اينالدى. ناديا قىپ-قىزىل بولىپ، ورتەنىپ كەتە جازدادى. بالانى كەمپىر ءوزى كوتەرىپ تۇرىپ:
— وي، اقىماق، نەگە جاتىرقايسىڭ؟ ماماڭ عوي، ماما... — دەدى — اكەڭدى عوي تەز تانىدىڭ. شەشەڭدى نەگە تانىماي قالدىڭ؟ بار، بارا عوي... — دەپ بالانى نادياعا قاراي يكەمدەدى. ناديا قولىن يمەنە سوزىپ، قۇدايعا ىشتەي جالبارىنىپ: «مەسەلىمدى قايتارا كورمە!» — دەپ تىلەدى. بالپاناقتاي سۇپ-سۇيكىمدى بالاۋسا بولا تۇرا، كوزى كىرپىك قاقپاي سەكەمدەنە قارايدى. ناديانىڭ بەت-پىشىنىن ابدەن انىقتاپ الدى ما، كىم ءبىلسىن، الدەن ۋاقىتتا بارىپ، جۇپ-جۇمىر، جۇپ-جۇمساق قولىن سوزدى...
مۇنى ءبارى دە جاقسىلىققا جورىدى. ناديا بالاعا بويىن ۇيرەتۋگە بار ونەرىن اياماي-اق سالدى. ارى-بەرى اتكەنشەكشە تەڭسەلىپ، باۋىرىنا قىستى. بىرتە-بىرتە قولتىعىنان الىپ، اسپانداتا لاقتىردى. بالا ءتىپتى سىقىلىقتاپ كۇلىپ تە جىبەردى. ءسويتىپ، نە كەرەك، جەتىم قوزى بوتەن ساۋلىققا باۋىر باسقانداي بولدى.
ادام شىركىن مەيىرىمگە ءزارۋ. دۇنيەدەتى نەبىر قاتىگەزدىك، قانىپەزەر، تاسجۇرەك، مەيىرىمسىزدىك سول انا سۇتىمەن قوسا مەيىرلى شۋاق، جىلى سەزىم جەتىسپەگەندىكتەن شىعاتىن شىعار. اسىرەسە نارەستە انا سۇتىمەن اۋىزدانباعانى قانداي قيانات؟! مىنا ەسكەندىر انا مەيىرىمى تۇرماق، انا ءسۇتىن دە ەمبەدى. شەشەسى ناتاشا سۇلۋ نازبەدەۋدەي سىلاڭداپ، باسقا ءبىر جايلاۋدىڭ قىزىعىمەن، «شاماڭ باردا شايقاپ قال»، — دەپ مۇنى تاستاپ كەتتى. اراعا جىلدار سالىپ، اكەسىنىڭ كەلگەن بەتى مىناۋ. بالا بەيشارانى اتا سالعان جولدى، انا پىشكەن توندى كورۋگە جازسىن.
اكەسى وتكەن وكىنىشتىڭ ورنىن وپىرا تولتىرعىسى كەلگەندەي تولعانىپ، ەسكەندىردىڭ استى-ۇستىنە ءتۇستى. دەگدار بالا ابدەن ۇيرەنىپ، جاتىرقاۋدىڭ جۇقاناسى دا جوعالعان كەزدە، جالعىز ۇلىن موينىنا مىنگىزدى. ءتىپتى كىلەمنىڭ ۇستىنە ءتورتتاعانداپ وتىرا قالىپ، ەسكەندىردى ارقاسىنا قوندىرىپ، ات بولىپ، ارى-بەرى شاپقىلاپ، ءتىپتى كىسىنەپ تە قويدى. بۇعان بالا ءماز بولىپ، شەگىن تارتا كۇلدى. كۇيەۋىنىڭ بۇل قىلىعىنا ناديا دا كۇلىپ قالىپتى. «نەتكەن بالاجاندى! مەنەن بالاسى بولعاندا دا وسىلايشا ويناتار ما ەكەن؟»
— تۇرار، شارشادىڭ عوي. ەندى ماعان بەر، — دەپ قول سوزادى ناديا. الگىندە عانا سول قۇشاقتان شىقسا دا، بالا نادياعا قادالا قاراپ، «سەن كىمسىڭ؟» — دەگەندەي تومسىرايادى.
— بار، بارا عوي. ماما عوي، — دەيدى رىسقۇلوۆ. بالا ەندى رىسقۇلوۆقا قاراپ، ۇزاق قادالادى. «سەن كىمسىڭ؟» تۇرىپ-تۇرىپ، اقىرى قوس قولىمەن اكەسىنىڭ موينىنان قۇشاقتاي الادى.
سوندا رىسقۇلوۆ ەندى ولە كەتسە دە ارمانى جوق ادامداي، مىڭ جاسادى.
توسەككە جاتار شاقتا، تۇرار مەن ناديا وتىرعان بولمەگە ەسىك قاعىپ، ۇيىقتاپ قالعان ەسكەندىردى كوتەرىپ، ەليزاۆەتا پەتروۆنا كىرىپ كەلدى.
— كەشىرىڭدەر، مىنا بالانى ورتالارىڭا الىپ جاتىڭدار، — دەدى بۇرىنعى گەنەرالشا ادۋىنداۋ سويلەپ. — ءيىس الا بەرسىن، ۇيرەنسىن. بايقايمىن، ءسىرا، ونى الىپ كەتۋگە كەلگەن سىڭايلارىڭ بار. سوندىقتان، امالداڭدار. ەكى جاستان ەندى-ەندى استى عوي. تۋاسى مەنىڭ كارى ءتوسىمدى ايمالاپ ءوسىپ ەدى. مەنىڭ جاماۋ-جاماۋ جۇرەگىمدى جىلىتىپ جۇرگەن جالعىز جادىگەر وسى ەدى. جالعىزدىققا مەن دە كوندىگە بەرەيىن... ادام بايعۇسقا جىلىلىق كەرەك. اسىرەسە قارتايعان شاعىندا... ءوزىمنىڭ كارى دەمىممەن ءوزىمدى ءقايتىپ جىلىتا الارمىن — بىلمەيمىن.
كەمپىر ەندى كەمسەڭدەپ، بىلق-سىلق ەتكەن بالعىن بالانى كەڭ كەرەۋەتتىڭ ورتاسىنا جاتقىزىپ، شاشىن سيپادى.
— ولاي دەمەڭىز، ماما. ءبىز ءسىزدى جالعىز قالدىرمايمىز، — دەپ رىسقۇلوۆ قايىن ەنەسىن جۇباتقان بولدى.
— ءيا، تۇرار شىن ايتادى، بىزبەن بىرگە بولىڭىز، — دەپ ناديا ءۇن قوستى. كەرەۋەتتىڭ شەتىنە عانا شوقيىپ وتىرىپ، ەسكەندىردىڭ ۇستىنە كورپە جاپتى.
— ەرتەڭ تۇلكىباستاعى قۇدالارىڭىزعا بارامىز. سودان سوڭ ءبىرجولاتا تاشكەنتكە كوشىرىپ الامىز، — دەپ رىسقۇلوۆ قيىننان جول تاپقانداي، جارقىن-جارقىن سويلەدى.
— بىلمەيمىن. دۇنيەنىڭ باسى — سايران، اقىرى — ويران دەگەن وسى شىعار. — كەمپىر ۇھىلەپ الدى. — بالانى دا قيمايمىن، ۇيرەنگەن تىرشىلىكتى تاستاپ، بوتەن جەرگە بارعىم دا كەلمەيدى. ءارى دەسە، رىسقۇلوۆ گەنەرالدىڭ كەمپىرىن قولىنا كىرگىزىپ الدى دەپ، الگى «دوستارىڭ» تاعى دا جالا جابار. ءبىزدىڭ قارعىس اتقان اۋلەتپەن تۋىستاسقانىڭ ۇدايى الدىڭنان كەسىر بولىپ شىعا بەرەتىن كورىنەدى عوي. انا جىلى سايتان العىر كليەۆەنسوۆ: «رىسقۇلوۆ گەنەرالدىڭ قىزىن الدى، قايىن ەنەسىنە وكىمەتتىڭ جەرىن بەردى»، — دەپ ابدەن قىزىلكەڭىردەك بولىپتى عوي...
* * *
سول جولى رىسقۇلوۆ جاس كەلىنشەگىن، ەسكەندىردى الىپ، تۇلكىباسقا دا بارىپ قايتتى. تىرىسىنە سالەم بەردى، ولگەندەرىنە سالاۋات ايتتى. تومەنگى تالاس جەرىنە دە سوعىپ، اكەسى رىسقۇلدىڭ باسىنا بارىپ، دۇعا وقىتىپ، ەسكەندىرگە: «مىنە، مۇندا رىسقۇل اتاڭ جاتىر»، — دەمەكشى ەدى. ءبىراق تاشكەنتكە تەز ورالۋ كەرەك بولدى. كەلەسى بىردە رەتى تۇسەر دەپ ەدى، قۋ تىرشىلىك ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋمەن-اق بوساتپاي قويدى. رىسقۇلوۆ تۇركىستان دەپ اتالاتىن ءومىرى قىسقا رەسپۋبليكانى كوممۋنيزمگە جالعىز ءوزى سۇيرەپ اپاراتىنداي-اق ايانباي ءبىر ىسكە كىرىستى دەيسىڭ. جالعىز ءوزى قايدان سۇيرەسىن؟ سونى سەزىپ، جان-جاقتا شاشىراپ جۇرگەن ەرەن مىقتىلاردى تاشكەنتكە جينادى. رىسقۇلوۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعان جۇلدىزدى جىلداردا تاشكەنتكە جانشا دوسمۇحامبەتوۆ، حالەل دوسمۇحامبەتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلار جينالدى.
رىسقۇلوۆتىڭ ەڭ زور ارمانى — ەجەلدەن تۋىس، ءتۇبى ءبىر، تامىرى ءبىر تۇركىستان مەن قازاقستاندى بىرىكتىرۋ ەدى. بۇل ەكەۋى بىرىگىپ، ءبىر رەسپۋبليكا بولعاندا... «ازدىڭ ماڭدايىندا ب ا ق تۇرمايدى» دەيتىن تۇرمەدەگى رىسقۇل. رىسقۇلوۆ كوبەيۋدى كوكسەدى. كوكسەگەندى قۇداي قوس كورمەسە، ءبارى بەكەر. بىرلىك — ىرىلىك. ال ماسكەۋ وزىنەن باسقا ءىرىنى قالاي قويار ما ەكەن؟..
«ستالين قاتەلەسەدى!»
ماسكەۋدەن تەلەگرامما كەلدى. ماۋسىم ايىنىڭ توعىزىندا كەڭەس اشىلادى دەپتى. ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى شاقىرىلادى دەپتى. ۇلت ماسەلەسى قارالادى دەپتى.
رىسقۇلوۆ تەلەگراممانى قايتالاپ وقىپ شىقتى دا، ويلانىپ قالدى. ۇلت ماسەلەسى وسىدان نەبارى ءۇش اي بۇرىن ون ەكىنشى سەزدە ەگجەي-تەگجەيلى قارالعان جوق پا؟ بۇل جونىندە ناقتى قارار قابىلدانعان. بولاشاق ىسكە باعىت-باعدار بەرىلگەن. ءقازىر جەر-جەردە سول ون ەكىنشى سەزدىڭ ماتەريالدارى كەڭىنەن تالقىلانىپ-اق جاتىر.
تابان استىندا كەڭەس شاقىرارداي تاعى نە بوپ قالدى؟
ويلان نە، ويلانبا نە، ءبارىبىر جولعا جينالۋ كەرەك.
جينالاتىن نە بار، رىسقۇلوۆ ارتىنىپ-تارتىنىپ ءجۇرۋدى جاراتپايدى: شاعىن شابادانعا سابىن، ماسۋەك، ۇستارا... سالادى.
ءبىراق وبالى نە كەرەك، جەيدەنى كوپ الادى. سونوۋ باياعى رىسقۇل اكەسىنىڭ: «جاعاڭدى كىرلەتپە!» — دەپ زەكىگەنى ميىنا قاشالىپ جازىلىپ قالعان.
ال ەندى تاشكەنتتەن ماسكەۋگە باراتىن ءبىراز جولداستارى ءداۋ-داۋ، قوس-قوس شابادان كوتەرتەدى. ول نە دەسە، ءىشى تولعان ورىك-مەيىز، قازى-قارتا. سونشا نە كورىندى، ماسكەۋدە اشارشىلىق جوق شىعار ەندى. شىعىستىڭ ءدامى ماسكەۋلىكتەرگە تاڭسىق كورىنەدى-مىس...
رىسقۇلوۆتىڭ جولعا دايىندالۋى جەڭىل. ءبىراق وي اۋىر. جۇك كوتەرگەننەن وي كوتەرگەننىڭ ازابى ون سان ەسە ارتىق. «بۇل قانداي كەڭەس؟» — دەپ ورتالىقتاعى تانىستارىمەن بايلانىسىپ ەدى، ولار: «سۇلتان-عالييەۆ ۇستالدى. تۇرمەدە وتىر»، — دەيدى.
ال ەندى ويلانباي كور.
ءيا، ميرسايد حايداروۆيچ سۇلتان-عالييەۆ. تولىق ءاتى-جونى ميرسايد حايدارعالي ۇلى سۇلتان-عالييەۆ. رىسقۇلوۆ بىلتىر كۇزدە تۇركىستان سوۆناركومى بولىپ بەكىتىلگەنگە دەيىن سول سۇلتان-عالييەۆپەن كرەملدە بىرگە قىزمەت ىستەدى. رىسقۇلوۆ ناركومناس ءستاليننىڭ ورىنباسارى ەدى، ال سۇلتان-عالييەۆ سول ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ كوللەگيا مۇشەسى بولدى. وبالى نە كەرەك، ارىدەن ويلايتىن اقىلدى ادام. رىسقۇلوۆتان ەكى-ۇش جاس ۇلكەندىگى بار. ونىڭ ۇستىنە كوپتى كورگەن، جاستايىنان وت پەن سۋدان كوپ ءوتىپ، شىڭدالعان بولشيەۆيك.
ستالينمەن ءتىپتى دوس دەسە دە بولادى. سۇلتان-عالييەۆ جاستايىنان قازاننان باكۋگە كەتىپ، سوسيال-دەموكراتتارمەن ىستەس بولىپ، ستالينمەن سول كەزدەن ءبىلىس ەدى. ستالين ونى ناركومناسقا الىپ جۇرگەنى دە بەكەر ەمەس. سول ەسكى تانىس-بىلىستىكتىڭ ناتيجەسى.
ەندى قالاي؟ ستالينمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنان قانداي قارا مىسىق ءوتىپ كەتتى؟ الدە... الدەبىر قىلمىس ىستەپ قويدى ما؟ سۇلتان-عالييەۆ وتكەندە ءبىر سۇرىنە جازداعان: جازىقسىز جاپا شەككەن ءبىر ايەلگە ارا ءتۇسىپ، الگى ايەلدى قورلاۋشىنى اتىپ تاستاعان. سونىسى ءۇشىن دە قاماۋعا الىنسا كەرەك ەدى، ءبىراق ستالين ارالاسىپ، وگپۋ-گە: «تيمەڭدەر!» — دەپ تاستاعان.
سويتكەن ستالين ەندى ءقازىر سول سۇلتان-عالييەۆتىڭ تۇرمەدە وتىرعانىن بىلمەۋى مۇمكىن بە؟ بىلسە، قۇتقارىپ الماي ما؟ الدە...
رىسقۇلوۆ سۇلتان-عالييەۆتەن وسى تاياۋدا عانا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى حات الدى.
رىسقۇلوۆ وسى ەكى حات كەيىن وزىنە ايىپ بولىپ تاعىلاتىنىن قايدان ءبىلسىن؟ كرەملدە قىزمەتتەس بولعان جولداسىڭنان حات الۋ ايىپ پا؟
ءبىراق سۇلتان-عالييەۆ سول حاتتاردىڭ ىشىنە بومبا وراپ جىبەرگەن شىعار؟ كەڭەس وكىمەتىنە قاتەرلى ءقاۋىپ توندىرەتىن ءبىر سۇمدىق بار بولار؟
ونداي ەشتەڭە سەزىلمەيدى. تەك پارتيانىڭ ون ەكىنشى سەزى ۇلت ەرىكتىلىگىن ءبىرشاما كەڭەيتتى، سونى دۇرىستاپ ءىس جۇزىنە اسىرايىق دەگەن سياقتى بىردەڭەلەر بار.
سۇلتان-عالييەۆ رىسقۇلوۆقا استىرتىن نۇسقاۋ بەرەتىندەي دانەڭە بايقالمايدى. ون ەكىنشى سەزدە قىزۋ ايتىس تۋدىرعان ماسەلەلەردى رىسقۇلوۆ وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن-اق كوتەرگەن. ۇلت رەسپۋبليكاسى دەگەن جالاڭ ءسوز بولماسىن، ۇلت رەسپۋبليكاسى دەگەن اياق-قولى ورتالىق، ياعني ماسكەۋ ارقىلى قيمىلداپ تۇراتىن قۋىرشاق بولماسىن. ونىڭ دا ءوز كوزى، ءوز اۋزى، ءوز قول-اياعى بولسىن دەدى.
سول ءۇشىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتتىگىنەن بوساپ، ماسكەۋگە، ءستاليننىڭ قولاستىنا اۋىستى.
ءيا، سولاي.
ءبارى وتتى-كەتتى. بۇل حاتتاردىڭ باس قاتىراتىنداي ەشتەڭەسى جوق.
رىسقۇلوۆ تا پەندە عوي. قايدان ءبىلسىن، بۇل حاتتار وگپۋ-دىڭ سۇرىپتاۋىنان ءوتىپ، ەرەكشە نازارعا الىنىپ بارىپ، جەتىپ وتىرعانىن.
ايتسە دە كەرەگى بولىپ قالار دەپ، ەكى حاتتى پاپكاسىنا سالا سالدى.
سۇلتان-عالييەۆ تۇرمەدە وتىر دەگەن سوزدەن سەسكەنىپ تە قالدى. جۇرەگى تۇسكىر قوبالجىپ بارىپ باسىلدى. ءبىراق نەگە قوبالجيدى؟ كەڭەس وكىمەتىنە، پارتياعا قارسى ىستەگەن جاماندىعى جوق. ونداي ارام ويدان اۋلاق.
تۇركىستاندا پرەمەر-مينيستر بولعالى جۇمىسى جامان ەمەس. ءىسى ىلگەرى باسىپ تۇر. باسماشىلاردىڭ باسى شابىلىپ، توبى ىدىراي باستادى. حالىق جاقسىلىق ءدامىن تاتقانداي، كەڭەس وكىمەتىنە ءىش تارتىپ، جۇمىلا جۇمىس ىستەپ جاتىر. اشىنعان قارىن تويىنىپ، اشىلعان ەتەك جابىلا باستادى. توتەننەن ءبىر ىلاڭ شىقپاسا، زامان وسىلاي ءوز ىرعاعىمەن وزا بەرسە، ادام بالاسى ىقىلىمنان اڭساعان اقجارىلقاپ كۇن تۋىپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن شىعار. ءيا، كەسىرىنەن ساقتاسىن!
كەسىرىنەن ساقتاسىن! ارتتا تالاي-تالاي ارپالىس جىلدار قالدى. جاقسىلىققا، جان جادىرار جايماشۋاق زامانعا جەتسەك ەكەن دەپ، ولەرمەن ۇمىتپەن العا مويىن سوزىپ، قاسارىسىپ كەلە جاتقالى قاشان. بەينەتتىڭ زەينەتى بار دەمەۋشى مە ەدى؟ ەندى كەلەر سول زەينەت، زاماننىڭ شىرايى جاقسارىپ كەلەدى. توتەننەن سوقپاسا...
توتەننەن سوعار الدەقالاي ءزىلزالا بولماسا، توپان سۋ قاپتاپ، ياكي جەر سىلكىنبەسە، الدەبىر سۇراپىل اشتىق جايلاپ، وبا-ىندەت تاراماسا، ءدال ءقازىر توتەننەن سوعار نە بار؟
ازاپتى اۋىر سوعىستار ارتتا قالدى... ەستيار بالادان ەڭكەيگەن شالعا دەيىن بەينەت ەڭبەككە بەت قويدى. شارۋا قىلىش ورنىنا وراق، جۇمىسشى مىلتىق ورنىنا بالعا ۇستادى. زەينەتكە جەتكىزەتىن بەينەت. بەينەتقور ەل ەڭبەكتەنىپ-اق جاتىر.
رىسقۇلوۆ قات-قابات جۇمىستان سال-ساتكە قولى بوساسا كىتاپ وقىر، ءوزى دە كىتاپ جازۋعا وتىرا قالار. انە، سوندا وي تورلايدى. ۋايىمسىز دا ەمەس. كۇدىكشىل بولماسا دا الدەبىر شۇبا-كۋدىك ەلەس بەرەدى. بولاشاق قالاي بولماق؟
لەنين اۋرۋ. دەرتى قاتتى. ءتىپتى كوكتەمدە وتكەن ون ەكىنشى سەزگە دە قاتىسا المادى.
سۇلتان-عالييەۆ؟ ەندىگى جەردە رىسقۇلوۆ ءۇشىن بۇل ەسىم ۇپ-ۇلكەن سۇراق بولىپ، جۇرسە دە، تۇرسا دا كوز الدىندا تۇردى دا قويدى. قامالعانى قالاي؟ ءمىرسايد سۇلتان-عالييەۆ جازىقسىز جاس ايەلدى اراشالاپ، زورلىقشىل وزبىردى اتىپ تاستاعاندا دا قامالماپ ەدى عوي. راس، كۇناكاردى اتىپ تاستادى. ءبارىبىر كىم بولسا دا كىسى ءولىمى. ول ءۇشىن قاماۋعا، تەكسەرۋگە الىنۋى ءتيىس. ءبىراق ستالين وگپۋ-گە «سۇلتان-عالييەۆكە تيمەڭدەر!» — دەدى دە ءىستى تىيىپ تاستادى.
سۇلتان-عالييەۆ ءقازىر تۇرمەدە وتىرسا، ستالين ەندى نەگە بوساتىپ المايدى؟
ءتىپتى رىسقۇلوۆ جول جۇرەر الدىندا، ءوز داستارقانىنىڭ باسىندا شاي ءىشىپ وتىرىپ تا وسى ءبىر سۇراقتىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىپ كەتسە كەرەك، ايەلى ناديا:
— تۇرار، ساعان نە بولعان، شايىڭ سۋىپ قالدى عوي؟ — دەگەندە عانا بارىپ، پيالاعا قولىن سوزدى.
ناديانىڭ اياعى اۋىر. جالعىزىلىك. جانىنداعى ەسكەندىر قولدى-اياققا تۇرماي جۇگىرە بەرەدى. كوشەگە شىعىپ كەتسە... نە بولادى؟ اداسىپ كەتە مە، ات-اربا، ماشينا قاعىپ كەتە مە؟ كوزدەن تاسا قىلساڭ، ايتەۋىر بىردەڭەنى بۇلدىرەدى.
ناديا ەسكەندىرگە باۋىر باسىپ قالدى. بالا دا ونى كوپ جاتىرقاماي، وگەي شەشەگە تەز تەلىندى.
مانكەنتتەگى اجەسى ەليزاۆەتا ەسكەندىردى تۋعان اكەسىنىڭ، كەلىن بوپ جاڭا تۇسكەن وگەي شەشەسىنىڭ قولىنا تابىستاعان. ەسكەندىردى قيماي، ەلجىرەپ، كوپ جىلادى.
رىسقۇلوۆ:
— ماما، ءويتىپ كۇيىنە بەرگەنشە، ءبىزدىڭ قولىمىزعا كوشىپ الساڭشى. مانكەنتتە جاپادان-جالعىز قالاي كۇن كورەسىز؟ — دەگەن.
— ەي تۇرار، ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى، اللانىڭ دەگەنى بولادى دەمەۋشى مە ەدى؟ ءبىزدىڭ ورىستار ونى: چەلوۆەك پرەدپولاگاەت، بوگ راسپولاگاەت دەيدى عوي. مەنىڭ ارمانداعانىم بۇل ما ەدى.. قىزى تۇسكىر كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جەرگە كەتتى. سەنىڭ سۇيىكتىڭ ناتاليا الەكسەيەۆنانى ايتام... بىر-بىرىنەن ايىرىلعان زامان. گەنەرال بايدان دا ايىرىلدىم. ءبىزدىڭ اۋلەتتەن باس كوتەرگەن اركاديي پريحودكونى ءوزىڭ اتتىرىپ تاستادىڭ. ەندى ولەر شاقتا سەنىڭ بوساعاڭدى كۇزەتىپ قالاي وتىرام؟ ارۋاقتار مەنەن اداسىپ قالار. ولگەندەردىڭ رۋحى مەنى مانكەنتتەن ىزدەيدى عوي، ولگەندەردى اداستىرماي-اق گەنەرالدىڭ شاڭىراعىن كۇزەتەمىن. ال ەسكەندىر بولسا قايتەيىن، ءوز وزەگىمدى جارىپ شىققانداي-اق بولىپ كەتىپ ەدى، نەمەرە ءوز بالاڭنان دا شىرىن بولادى ەكەن. ءبىراق اكەسىنىڭ باۋىرىندا ءوسسىن. سەنەن جاتباۋىر بولىپ كەتسە، مەن كۇناعا باتارمىن. اكە مەن بالانى اجىراتىپ قايتەمىن؟! ءارى دەسە، مەن ءدىندار اداممىن. بولشيەۆيك باستىقتىڭ ۇيىندە يكونا ۇستاۋعا بولماس. وسى كولوسوۆسكييلەر اۋلەتىنە بولا ساعان تاڭىلماعان بالە-جالا ونسىز دا از بولعان جوق... بولەك تۇرامىن. ءبىراق ەسكەندىر باردا، قول ءۇزىپ تە كەتە الماسپىن. كەلىپ-كەتىپ جۇرەرمىن. مانكەنت ونشا الىس تا جەر ەمەس قوي.
قايىن ەنەسى وسىلاي دەدى. ەندى ەسكەندىر ناديانىڭ جانىندا قالدى. ال بۇل بولسا، اياعى اۋىر. كەسىرىنەن ساقتاسىن، ەسكەندىر جالعىز بولماس. شەشەدەن جالعىز قالسا دا، اكەدەن جالعىز بولماس. نە ءىنى، نە قارىنداس كەلەر دۇنيەگە. ءالى اناسىنىڭ قۇرساعىندا جاتقان جاندى جارىق دۇنيەدە نە كۇتىپ تۇر — ونى ءبىر قۇدىرەتتەن باسقا ەشكىم دە بىلمەيدى.
رىسقۇلوۆ ۇيدەن شىعاردا ءبىر قولىنا ەسكەندىردى كوتەرىپ، ءبىر قولىمەن ناديانى باۋىرىنا تارتىپ، ەكەۋىن كەزەك-كەزەك ءسۇيىپ، ءبىراز تۇردى. ناديا ورنىندا ناتاشا تۇرار ءجونى بار ەدى، تاعدىردىڭ ويىنى بويىنشا، جايدارمان، جايساڭ سۇلۋ ناتاشا ەمەس، بۇيىعى، مومىن، قاراپايىم عانا ناديا مۇنىڭ كەۋدەسىنە باسىن باسىپ، ۇندەمەستەن كۇرسىنىپ سالدى. جاي كۇرسىنىس پە، الدەقالاي ۋايىمنىڭ ۋىتى ما، كىم بىلگەن؟ ۋايىمنىڭ دا ءۋاجى بار: ىشتەگى بالا ءبىر ۋايىم، سىرتتاعى بالا ەكى ۋايىم. ال ەڭ ۇلكەن ۋايىم — وسى ءبىر اپ-ادەمى، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ۇزاعىنان با، الدە...
رىسقۇلوۆتىڭ ەتەگىنەن ءوزى ۇستاعانداي بولدى. رىسقۇلوۆ مۇنى قۇلاي ءسۇيىپ، كۇيىپ-جانىپ الماعان سىندى. كىم بىلەدى، اراعا ءازازىل تۇسپەسە، ەكەۋىنىڭ جۇبى جازىلماستاي باياندى بولار. ءارى دەسە، تاشكەنتكە تۋعان اپكەسى ولگا كونستانتينوۆنا مەن جەزدەسى، جانشا، جاھانشاح دوسمۇحامبەتوۆ كوشىپ كەلمەكشى. ەندى جالعىزسىراماس. تۋعان باۋىر، جانىنداي جاقسى جەزدە — كوپ مەدەت قوي.
* * *
تاشكەنتتەن اتتانعاندا مي اينالدىرعان ىستىق ەدى. ماسكەۋدە دا وڭاي ەمەس، كۇن ەداۋىر قىزۋلى ەكەن. رىسقۇلوۆ «مەتروپول» مەيمانحاناسىنان شىعاردا ەكى كوستيۋمنىڭ قايسىسىن كيەرىن ويلاپ، ءبىراز كىدىردى. ءبىرى تاشكەنتتە كيەتىن جەپ-جەڭىل بوزعىلت ەدى دە، ءبىرى باياعى شيەۆيوت قارا كوستيۋم بولاتىن. وسى قارا كوستيۋمدى كيىپ، ول لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان، وسى كوستيۋمدى كيىپ، ون ەكىنشى سەزگە دە قاتىسىپ، ونىڭ بيىك مىنبەرىنەن ءسوز سويلەگەن. سول جولى ورتالىق كوميتەت قۇرامىنا سايلانعان. ول كەزدە ورتالىق كوميتەت ساناۋلى ادامنان عانا قۇرالار ەدى.
وسى كيىم ءبىرتۇرلى جاقسىلىق نىشانىنداي كورىندى دە، ول شيەۆيوت كوستيۋمگە قول سوزدى.
ساعاتىنا قاراپ ەدى، كەڭەستىڭ اشىلۋىنا ءالى ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت بار ەكەن. «كرەمل مىنا تۇرعان جەر عوي، ماشينا شاقىرتپاي-اق جاياۋ تارتايىن»، — دەپ ويلادى. وسى «مەتروپولگە» وزىمەن بىرگە كەلگەن اكمال يكراموۆ پەن سۇلتانبەك حودجانوۆقا حابارلاسىپ، بىرگە جاياۋ كەتەيىك دەمەكشى بولىپ، تەلەفونعا بەتتەي بەرگەندە، ول جەتكەنشە-اق تەلەفون ءوزى دە بەزىلدەپ قويا بەردى. توسىننان شار-ر ەتكەن داۋىستان سەلك ەتە جازداپ، تۇتقانى كوتەردى.
— اللو، رىسقۇلوۆ تىڭداپ تۇر.
— امانسىڭ با، تۇرار! — دەدى ار جاقتان تانىس داۋىس قازاقشالاپ. اۋەلى سۇلتانبەك شىعار دەپ قالعان. سويتسە، ءنازىر تورەقۇلوۆ ەكەن.
— وۋ، ءنازىر، ءوزىڭ امانسىڭ با؟ ءحالىڭ قالاي؟ ءۇي ءىشىڭ امان با؟ ءيا، ابدەن ماسكەۋلىك بولىپ الدىڭدار...
ەكەۋى تەلەفونمەن شۇرقىراستى دا قالدى.
تورەقۇلوۆ ءقازىر ماسكەۋدە تۇرادى. جيىرماسىنشى جىلى رىسقۇلوۆپەن ايتىستان سوڭ، اقىرى ورتالىق رىسقۇلوۆتى ماسكەۋگە شاقىرتىپ، تۇركىستاندا وكىمەت تۇگەلدەي جاڭارىپ، ءنازىر تورەقۇلوۆ تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ سايلانعان.
ءبىراق بۇل قىزمەتتە ول ۇزاق وتىرمادى. تۇراردىڭ ورنىنا وتىرعان تۇركسيك ءتوراعاسى تاجىك ابدوللا راقىمبايەۆ، تۇركسوۆناركوم ءتوراعاسى تۇرىكپەن قايعىسىز اتابايەۆ، ورتالىق كوميتەتتىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ءنازىر تورەقۇلوۆ ۇشەۋى دە بۇل بيىك ورىنداردان بىردەن الىندى. جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق، كەزىندە رىسقۇلوۆقا قارسى وپپوزيسيا قۇرىپ جۇرەتىن بۇل ازاماتتار دا ءوز جۇمىستارىندا ويسىراعان ولقىلىقتار جىبەرىپ قويدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سوراقىسى — قولعا تۇسكەن باسماشىلاردىڭ باسشىلارىن بوساتىپ جىبەرگەندەرى ەدى. مۇنى ورتالىق كەشپەدى دە، ورىندارىنان ءتۇسىردى.
ءنازىر تورەقۇلوۆ ءقازىر ماسكەۋدە شىعىس باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ەدى عوي. جاس جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ نازىرگە بارىپ كىتابىن شىعارتا الماي، ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا سۇراناتىن كەز دە، ءسىرا، وسى تۇس بولار...
تىرشىلىكتە، جۇمىس بابىندا، مانساپتار جولىندا نە بولمايدى؟ ايتىس تا، تارتىس تا بولادى. ءبىراق قىسقا ءومىردى قىرقىسىپ وتكىزگەننەن قۇداي ساقتاسىن. جاپ-جاقسى دوس-جاران، جاپ-جاقىن جاماعايىن، قانداس باۋىر، جورا-جولداس ادامدار بىر-بىرىمەن نەگە عانا اتا جاۋدان جامان قاستاسىپ كەتەدى ەكەن؟ ادامدا اۋرۋدىڭ ءتۇرى كوپ. سونىڭ بارىنەن جامانى — مانساپ اۋرۋى بولسا كەرەك. مانساپ جولىندا ايتىسساڭ ايتىس، تارتىسساڭ تارتىس، ءبىراق جاۋىعۋدىڭ، وشتەسىپ، بەت كورىسپەستەي بولۋدىڭ نە كەرەگى بار؟ وسەر ەلدىڭ بالاسىنا كەلىسپەيتىن كەسەل عوي ول!
رىسقۇلوۆتار، تورەقۇلوۆتار مۇنى جاقسى بىلگەن. بىلگەن دە، ءبىر كەزدەگى كيكىلجىڭدى ۇمىتۋعا تىرىسقان. تورەقۇلوۆتاردىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراپ، ماسكەۋ كەتكەن رىسقۇلوۆ تا ورتالىق سىنىنان ءوتىپ، ەندى ءقازىر تۇركىستانعا قايتا ورالىپ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىن باسقارىپ تۇر.
ءنازىر تورەقۇلوۆ تۇراردىڭ ماسكەۋگە كەلگەنىن ءبىلىپ، ەندى ءوزى تەلەفون سوعىپ، اماندىق-ەسەندىك سۇراپ جاتىر. كوڭىلىندە كەك، كوكىرەگىندە دىق جوق ەكەنىن بىلدىرگەنى عوي. ءدۇرداراز بولىپ ءدۇرديىپ، سىرتتان بۇرتيىپ جۇرسە، ازاماتتار باسى قوسىلار ما؟ ازاماتتارى الاۋىز بولعان ەلدىڭ بەرەكەسى كىرەر مە؟ ازاماتتارى الا تايعا ءمىنىپ، الاۋىز بولىپ جۇرگەن الاشتىڭ سورى بەس باتپان بولماي ما؟
— تۇرار، تەلەفونمەن اڭگىمەگە مەيىر قانباس. كەڭەستەن شىققان سوڭ كەشكە ۇيگە كەل، مەيمان بول. وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىپ ەكشەيىك، تۇركىستان جازۋشىلارىنان كىمدەردىڭ كىتابىن شىعارامىز، سونى اقىلداسايىق، — دەپ جاتىر تورەقۇلوۆ.
قىزمەتتە سۇلۋ قىز سياقتى، اركىم قىزىعاتىن شىعار. قىزىعۋ سەزىمى كوبىنەسە اقىلدى جەڭىپ كەتەتىن شىعار. ءنازىردىڭ قىزمەت بابىندا قىڭىرلىعىن بىلايىراق ىسىرىپ تاستاپ، رىسقۇلوۆ ونى تەرەڭ ءبىلىمى، ادامگەرشىلىك پاراساتى ءۇشىن جاقسى كورەتىن. تورەقۇلوۆتىڭ جولى — تاسپاداي ءتۇزۋ جول ەمەس. اۋەلى «قازاق» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ، «الاشتى» قۇرۋعا ايانباي كىرىسسە دە، كەيىن قىپ-قىزىل بولشيەۆيككە اينالىپ، اسىرە سولشىل بولىپ الدى. كوپ ءتىل بىلەتىن، اسا زەردەلى العىر ازامات.
ادەتتە تەلەفونمەن ۇزاق سويلەسۋدى قالامايتىن تۇرار بۇل جولى ۋاقىتتى قالاي وزدىرىپ العانىن بايقاماي قالدى.
— كەشىر، ءنازىر، — دەدى ول ساعاتقا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ. — كەڭەسكە كەشىگەتىن ءتۇرىم بار. كەشكە كەزدەسەرمىز. ءستاليننىڭ مىنەزىن بىلەسىڭ عوي، كەشىككەندى جاقتىرمايدى.
ول ەندى سۇلتانبەك پەن اكمالدى ىزدەۋگە دە مۇرشاسى كەلمەي، مەيمانحانادان شىعىپ، كرەملگە اسىقتى. جايشىلىقتا «مەتروپولدەن» توبەسى كورىنىپ تۇراتىن كرەمل اسىققاندا تىم الىس بولار ما...
* * *
كرەملدىڭ ۇلكەن زالىنىڭ اۋىر ەسىگىن اشا بەرگەندە ستالين كەڭەستى اشىپ، ءسوز باستاپ تۇر ەكەن. رىسقۇلوۆ ەكى-ۇش مينۋت كەشىگىپتى.
— رۇقسات پا ەكەن؟ — دەدى رىسقۇلوۆ تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ. زال تولى حالىق باسىن بۇرىپ، بۇعان جۇزدەگەن كوز قادالا قالدى. قانشا باتىر بولساڭ دا كوپتىڭ كوزى قادالعانى قيىن. ستالين ەداۋىر ءۇنسىز تۇرىپ الدى. ول ۇندەمەگەن سايىن زال دا سىرەسە ءتۇستى. جاسىل-سارعىش كوزدەرىن سىعىرايتىپ، رىسقۇلوۆقا سۇقتانا تۇرىپ-تۇرىپ، الدەن كەيىن بارىپ:
— ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، تورلەت! — دەدى.
نەگە ولاي دەدى؟ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتتى؟ الدە جورتا ايتتى ما؟ ەشكىم بىلمەيدى. بالكىم، ءستاليننىڭ ءوزى دە بايقاماي، ءزىلسىز ايتا سالعان شىعار. ەكەۋى ناركومناستا بىرگە جۇمىس ىستەدى. بىرەۋى — باستىق، بىرەۋى — ورىنباسار بولدى. بالكىم، بۇرىننان ءازىل-قالجىڭدارى جاراستى شىعار؟ بالكىم، جاقسى كورگەننەن ءىش تارتىپ ايتىپ تۇرعان بولار؟
ول راس. رىسقۇلوۆتىڭ باتىلدىعىنا، العىر، شاپشاڭ ويلىلىعىنا قاراتا ستالين ونى ءوز قىزمەتتەستەرى اراسىندا «شىڭعىسحان» دەپ اتايتىن. ءبىراق كوپشىلىك الدىندا، رەسمي جينالىستا ايتقان ەمەس. ەكەۋىنىڭ مولتەك سىرىن مىنا قالىڭ كوپشىلىك، كىلەڭ ىعاي مەن سىعاي، بۇكىل وداقتان جينالعان باسشى قىزمەتكەرلەر بىلە بەرە مە؟ كەكەسىن دەپ ءتۇسىنىپ قالماس پا ەكەن؟ ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق، ەندى نە دە بولسا ايتىلىپ كەتتى. اتتەڭ، ءازىل دە بولسا، اۋىزدان شىقپاعانى ابزال ەدى، امال جوق... ستالين ويلانىپ ايتسا دا، ويلانباي ايتسا دا — وسى ءبىر جالعىز اۋىز كەلەڭسىز ءسوز كەسىرگە باستاماسا نەعىلسىن...
— ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، تورلەت!
— تورگە گرۋزيننىڭ كنيازى وتىرىپ قالعان ەكەن، ماعان وسى ءبىر جەر دە جەتەر، — دەپ رىسقۇلوۆ العا وزىڭقىراپ بارىپ، بوس ورىنعا جايعاستى.
لەزدە الاي-تۇلەي ءبىر سۇراپىل سوعىپ وتكەندەي-اق، زال سىلتىدەي تىنا قالدى. ستالين دەسە، دەگەن شىعار. ونىسى ورىنسىز كورىنسە دە، كەشىرىمدى بولار. ويتكەنى ستالين — ستالين عوي. ال رىسقۇلوۆتىكى قاي جۇرەك جۇتقاندىق؟ مۇدىرمەستەن سارت ەتە قالدى-اۋ! ايىلىن دا جيعان جوق. بەكەر ايتتىم-اۋ دەپ قىمسىنۋ دا بىلىنبەيدى. بويىن تىك، باسىن شالقاقتاۋ ۇستاپ، اسپاي-ساسپاي بارىپ وتىردى-اۋ. ۇلىقپەن ۇستاسا كەتپەي، «كەشىرىڭىز»، — دەپ باسىن ءيىپ، بۇگىلە قالۋ كەرەك پە ەدى؟ بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولا قالسا، جانى تىنىش جۇرمەس پە ەدى؟
ءبىراق باياعى-باياعى، باسىنا نوقتا سيماي-اق كەتكەن اكەسى رىسقۇل دەگەن كىسى تيتتەي بالاسىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ قويعان وسيەتى بار عوي:
شالقايعانعا — شالقاي،
پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس!
ەڭكەيگەنگە — ەڭكەي،
اكەڭنەن قالعان قۇل ەمەس! —
دەپ، قاي اكە بالام جامان-جاسىق بولسىن دەپ تىلەيدى دەيسىڭ. اركىم-اق بالاسىنا اقىل ايتار-اۋ. ءبىراق بالانىڭ دا بالاسى بار عوي. بىرەۋى اقپاقۇلاق، ايتقانىڭدى ءقازىر ۇمىتىپ كەتەدى؛ بىرەۋى كيىز قۇلاق، قانشا ايتساڭ دا تۇسىنبەيدى. ال ەندى قۇيماقۇلاق اكە اقىلىن ءبىر تامشىسىن دا توكپەي-شاشپاي كوكىرەك قالتاسىنا قۇيىپ الاتىن كورىنەدى. رىسقۇلوۆ سول شىعار. ستالين بولسا قايتەيىن، پايعامباردان تۋعان جوق قوي دەگەن شىعار... اكەسى ۆيسساريون دجۋگايەۆ دەگەن كىسى ەل قىدىرىپ، اركىمنىڭ ەتىگىن تىگىپ كۇنىن كورگەن كىسى ەدى عوي دەگەن شىعار. نە دەسە دە بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى.
زالدىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعاندار ءستاليننىڭ شەشەك داقتى، اقسارى ءجۇزى دۋ ەتە قالعانىن انىق بايقادى. ستالين قانى بەتىنە وڭايلىقپەن شاپشىمايتىن كىسى ەدى... ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. قولىنداعى ءبىر پاراق قاعاز ەداۋىر ءدىرىل قاقتى. سودان سوڭ بارىپ، بويىن تىكتەپ، وڭ جاق قاسىن كەرىپ تۇرىپ، كەڭەس جونىندەگى ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرا جونەلدى. ءبىر پاراق قاعازدى ساۋ قولىمەن تۇتىپ، دىمكاس سول قولىنىڭ سۇق ساۋساعىن كەزەپ قويىپ ورىسشا سويلەگەندە گرۋزينشە اكسەنتى بۇرىنعىدان دا قويۋلانعانداي اسەر قالدىردى.
قارالاتىن ماسەلە تىم ءىرى، وتە كۇردەلى بولاتىن. ۇلت ماسەلەسى، سونىڭ ىشىندە ۇلتشىلدارمەن كۇرەس جولى. اڭگىمە وزەگى — تاتار «ۇلتشىلى» سۇلتان-عالييەۆ ماسەلەسى. ءستاليننىڭ كىرىسپەسىنەن كەيىن، بۇل ماسەلە بويىنشا ۆالەريان كۋيبىشيەۆ بايانداما جاسادى.
رىسقۇلوۆتىڭ بايانداما سارىنىنان بايقاعانى: سۇلتان-عالييەۆ تەرىس پيعىلداعى ادام. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىشتەگى جانە تىستاعى جاۋلارىمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ تۇرعان. «ەدىل-ورال» دەگەن دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جونىندەگى يدەيانىڭدا اۆتورى سۇلتان-عالييەۆ كورىنەدى. بايقايسىز با، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ قاق ورتاسىنان دەربەس مەملەكەت قۇرماق بولعان! قورقىنىشتى ما؟ ارينە. سەنەسىڭ بە، جوق پا؟ اقىلعا سىيىمسىز. مۇمكىن، جالا شىعار؟ تۇركىستاندى كەڭەس مەملەكەتىنەن ءبولىپ اكەتپەكشى بولدى دەپ رىسقۇلوۆقا دا جالا جابىلماپ پا ەدى؟ ولاي ەمەس ەكەنىن رىسقۇلوۆ بۇلتارتپاي دالەلدەسە دە، سول بولماعان ءىس وعان ءالى تاڭىلىپ جۇرگەن جوق پا؟ كىناسىز كىنا وعان ءالى قانشا تاڭىلارىن كىم ءبىلىپ بولعان؟
— سۇلتان-عالييەۆتىڭ زاكي ۆاليدوۆكە جازعان حاتى قولعا ءتۇستى!
رىسقۇلوۆتىڭ ءىشى مۇزداپ قويا بەردى. دەمەك سۇلتان-عالييەۆتىڭ حاتتارى اڭدۋدا بولعان ەكەن عوي. سۇلتان-عالييەۆ رىسقۇلوۆقا دا ەكى حات جازىپ ەدى عوي. ەندەشە، ولار دا ەسەپتە تۇرعان بولدى عوي. كۋيبىشيەۆ ونى ايتاتىن شىعار...
ءبىراق كۋيبىشيەۆ ونى ايتپادى.
زاكي ۆاليدوۆ كۇنى كەشە باشقۇرت اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان. قازاقستاندا «الاشوردا» ۇكىمەتىن قۇرۋعا تىلەكتەس ەدى. ءقازىر ەلدەن كەتىپ، تۇركيادا تۇرادى. سۇلتان-عالييەۆتىڭ ونىمەن بايلانىستى بولۋى — اۋىر قىلمىس. شىن با، جالا ما؟
سۇلتان-عالييەۆ رىسقۇلوۆتان ەكى-ۇش جاس ۇلكەندىگى بار، باشقۇرتستانداعى تاتارلاردان شىققان، اسا ءبىلىمدى العىر ادام. تاتاردىڭ جالىندى ريەۆوليۋسيونەرى موللانۇر ۆاحيتوۆپەن قول ۇستاسىپ تاتارستاندا كەڭەس وكىمەتىن قۇرعان كىسى. موللانۋر وقىستا وپات بولعان سوڭ، ونىڭ ورنىنا ماسكەۋدەگى ورتالىق مۇسىلمان كوميسسارياتىنىڭ ءتوراعاسى، كۇنشىعىس حالىقتارى كوممۋنيستىك ۇيىمدارى ورتالىق بيۋروسىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. تاياۋدا تۇتقىنعا الىنعانعا دەيىن ۇلت ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ كوللەگيا مۇشەسى ەدى.
وسى 1923 جىلدىڭ 4-مامىرىندا جۇمىس ورنىندا وتىرعان جەردە تۇتقىندالعان. تاپا-تال تۇستە، ءوز كابينەتىندە.
ونىڭ الدىندا عانا ستالين وعان وڭاشا وتىرىپ:
— ميرسايد، ابايلا! — دەگەن. — سەنىڭ حاتتارىندى وگپۋ قولعا ءتۇسىرىپتى، — دەگەن.
سوندا قالاي؟ ستالين وعان جانى اشىعانى عوي! جانى اشىپ، بالە-جالادان قورعاپ ساقتاندىرعانى عوي!
ال ەندەشە سۇلتان-عالييەۆتى تاپا-تال تۇستە، ءوز كابينەتىندە، كرەملدە قاماۋعا الۋعا وگپۋ-دىڭ قالاي باتىلى بارعان؟
مىنە، بۇل جۇمباق. ۇلكەن جۇمباق. بولاشاق كوپ جۇمباقتاردىڭ، سان-ساپالاق سويقانداردىڭ باسى وسى بولىپ جۇرمەسىن.
اسىلى، ءار ادام — شەشۋى جوق جۇمباق. ەسىڭىزدە مە، اباي: «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا»، — دەپ ەسكەرتپەي مە؟
شەشەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ سويلەپ جاتىر، سويلەپ جاتىر. كوبى سۇلتان-عالييەۆكە لاعىنەت ايتىپ، قارعىس تاڭباسىن قىزدىرىپ، سۇلتان-عالييەۆتىڭ قورعانسىز تانىنە شىجعىرا باسىپ جاتىر.
رىسقۇلوۆتىڭ كوز الدىنا سوندا سونوۋ تالعار تاۋدىڭ شاتقالى كەلە قالدى. جىلقىشى اكەسى رىسقۇل باسىنا قۇرىق تيمەگەن اساۋلاردى بۇعالىقتاپ، قوس قۇلاقتان تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرعاندا، باسقا جىگىتتەر كورىككە قىپ-قىزىل بوپ قىزعان دوڭگەلەك باس سىمتەمىردى اساۋدىڭ ساۋىرىنا بىج-ج ەتكىزىپ باسىپ كەپ قالۋشى ەدى. اساۋ تۇلىك سوندا شىڭعىرىپ كەپ جىبەرەتىن. كوڭىرسىپ كۇيگەن ەت ءيىسى مۇرنىڭدى جارىپ، جۇرەگىڭدى اينىتاتىن. سايماساي بولىستىڭ كىلەڭ ماقپال قارا، سىلاڭ سۇلۋ جىلقىسىنىڭ وڭ جاق ساۋىرىنا الما بەينەلەس تاڭبا ءتۇسىپ، ىرسيىپ قالاتىن. ەندى ول جىلقى جەر تۇبىنە كەتسە دە جوعالمايدى. كۇيدىرگەن تاڭبا — ومىرلىك!
سايماسايدىڭ جىلقىسىنا ءبىر جىگىت تاڭبا سالسا، مىنا سۇلتان-عالييەۆ مىسكىنگە جابىلا تاڭبا باسىپ-اق جاتىر. ولە-ولگەنشە، ءومىر-باقي، ءتىپتى ولگەننەن كەيىن دە وشپەيتىن تاڭبا.
اپىر-اي، اسىرەسە سول سۇلتان-عالييەۆپەن ىستەس بولعان، ءبىر ناسىلدەن شىققان سەيد-Fالييەۆ دەگەننىڭ ورشەلەنگەنىن كورسەڭ. توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جاعاڭدى ۇستايسىڭ.
وسى سەيد-Fالييەۆ كۇنى كەشە تاتارستاندا قارا حالىقتى ۇلارداي شۋلاتىپ ەدى. «پرودرازۆەرستكا» دەيتىن زالىم سالىقتى ۇستەمەلەتە سالىپ، كەدەيسىڭ بە، ورتاشاسىڭ با، بايسىڭ با دەمەي، جاپپاي قارسى شىققانداردى «كونترا» دەپ توپالاڭ تيگەن قويداي قىلعان. مۇنى ەستىگەن سۇلتان-عالييەۆ ستالينگە، تاعى باسقا باستىقتارعا ايتىپ، قويماي ءجۇرىپ سەيد-عالييەۆتى ورنىنان الدىرعان. ەندى سول سەيد-عالييەۆ مىنا كەڭەسكە قاتىسىپ، سۇلتان-عالييەۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ تۇر.
سوندا مۇنىڭ كەكشىلدىك، وشپەندىلىك، ەسەپ ايىرىسۋ ەكەنىن ستالين شىننان بىلمەي وتىر ما؟ سەيد-عالييەۆتى ورنىنان الدىرعان سۇلتان-عالييەۆ ەكەنىن بىلە وتىرىپ، سەيد-عالييەۆتى جەر تۇبىنەن تاپتىرىپ الىپ، مىنا بيىك مىنبەردەن سايراتىپ قوياتىن نە ءجونى بار؟
بۇل دا جۇمباق. جۇرە بەرسەڭ، كورە بەرەسىڭ، كورگەنىڭ كوپ، رىسقۇلوۆ، ءبىراق كورمەگەنىڭ ءالى الدا...
سەيد-عالييەۆتەن سوڭ سۇلتان-عالييەۆتى ايىپتاۋعا، «سۇلتانعالييەۆشىلاردى» اياۋسىز اشكەرەلەۋتە شاقىرىپ، ءوز جەرلەستەرى يبراگيموۆ، شاميعۇلوۆ دەگەندەر سويلەدى.
رىسقۇلوۆ سوندا ءوزىنىڭ جانداي جاقسى كورەتىن اتاسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ەرتەرەكتە جازعان ءبىر اۋىز ولەڭىن ەسىنە ءتۇسىردى. سونوۋ 1910 جىلى احمەت قارقارالىدا ناقاقتان، جالادان ۇستالىپ تۇرمەگە تۇسكەن عوي. سوندا جازعان ءبىر ولەڭى قۇراننىڭ سۇرەسىندەي جاتتالىپ قالىپتى.
قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.
وسىلاردىڭ بارىنەن دە قيىن ءبىراق،
ءوز اۋلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى.
قايران، احاڭ... دەمەك ءار ەلدە دە «ءوز اۋلىنىڭ يتتەرى» بار بولعانى عوي.
1920 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەۋى بىرىگىپ جازعان ءبىر قۇجات بار. ول ەش جەردە جاريالانعان ەمەس. ءبىراق كەيىن-كەيىن، زامان كەرى كەتەردە، اسىرەسولشىل، دوگمات تاريحشىلار تابىلار دا، سول قۇجاتتى ارحيۆتەن سۋىرىپ الىپ، «ۇلتشىلدىقتىڭ تۋى» دەپ بايبالامداپ، رىسقۇلوۆ پەن بايتۇرسىنوۆقا قارا كۇيەنى اياماي-اق جاعار...
1920 جىلدىڭ كۇزىندە كومينتەرننىڭ كونگرەسى بولماق. سوندا لەنين بايانداما جاساماق. دۇنيەجۇزىلىك كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءمانىن جەتە بىلەر، كەۋدەلەرى كەڭ ساراي، اقىلدى دەگەن قايراتكەرلەرگە لەنين سول بايانداماسىنىڭ تەزيستەرىن جىبەرەدى. ماقسات — ارتىعى بولسا الىپ، كەمى بولسا تولىقتىرىپ، اقىل بىرىكتىرۋ. لەنيننەن ارتىق ءبىلىمپاز قايدا بار؟! ءبىراق لەنيننىڭ ءوزى دە ءوز سەرىكتەرىمەن اقىلداسقان. جالعىز مەن عانا دانىشپانمىن دەپ كەۋدە قاقپاعان.
سول تەزيستەرىن لەنين قازاقتاردان بايتۇرسىنوۆ پەن رىسقۇلوۆقا جىبەرىپ، پىكىر، كەڭەس سۇراعان. سوندا قازاقتىڭ ەكى جايساڭى تىزە قوسىپ وتىرىپ، لەنيننىڭ بايانداماسىنا تولىقتىرما رەتىندە حات جازعان. تۇركىستان مەن قازاقستاندا پاتشا وتارشىلدىعىنىڭ ءالى جويىلماعانىن، حالىق كۇشتىلەردەن ءالى قىسىم كورىپ وتىرعانىن جازادى. ورتالىقتان، ياعني ماسكەۋدەن كەلگەن كوميسسارلار پاتشانىڭ گەنەرالدارىنان اسپاسا، كەم ەمەس، — دەيدى. «كوممۋنيست-كولونيزاتورلار» دەيدى. دەمەك، — دەيدى رىسقۇلوۆ پەن بايتۇرسىنوۆ، — ءبىزدىڭ شىعىستا ايتقانداي، «ءناجىستى ناجىسپەن جۋىپ بولمايدى»، — دەيدى.
مىنە، وسىدان كەيىن اسىرە بەلسەندى، اكىرەڭباي تاريحشىلار، باسشىلار جەردەن جەتى قويان تاپقانداي، «اشكەرەلەۋ» ارەكەتىنە قۇلشىنا كىرىسپەگەندە ءقايتسىن؟ ال ءبىراق بۇل سوزدەرى ءۇشىن رىسقۇلوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتى لەنين ايىپتاعان جوق ەدى.
ءقازىر لەنين پرەزيديۋمدا وتىرسا... كونفۋسيي ايتقانداي، «قاراڭعى ۇيدەن قارا مىسىق» ىزدەر مە ەدى مىنا كەڭەس؟ سۇلتان-عالييەۆتى تۇرمەگە تىعىپ قويىپ، ونىڭ تۇلىبىن ورتاعا سالىپ، كوكپار قىلىپ، وتقا سالىپ ۇيىتەر مە ەدى؟ لەنين ونداي سۇمدىققا جول بەرمەۋشى ەدى عوي. سۇلتان-عالييەۆتىڭ سىرتىنان سىلىكپەسىن شىعارعانشا، اباقتىدا ەكى كوزىن جاۋدىرەتىپ قويماي، وسىندا اكەلىپ ءوزىن نەگە سويلەتپەيدى؟ مۇنداعىلار وعان نەلەر سۇمدىقتى تانىپ جاتىر. ال ءوزى نە ايتار ەدى؟ تاعىلعان ءزىلماۋىر قىلمىستاردى مويىندار ما ەدى، الدە ىشقىنا جانتالاسىپ، ادال ەكەنىن دالەلدەپ ايقاسقا شىعار ما ەدى؟ ەندەشە، ستالين ايقاستان نەگە قورقادى؟
بۇل دا جۇمباق.
رىسقۇلوۆ بايانداماشى كۋيبىشيەۆتى جاقسى بىلەدى. تۇركىستاننان بىلەدى. رىسقۇلوۆ تۇركىستاننىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعاندا، كۋيبىشيەۆ تۇرككوميسسيا مۇشەسى ەدى عوي. ال رىسقۇلوۆ سول تۇرككوميسسيامەن ايانباي ايتىسقان ادام. كۋيبىشيەۆ ونى كەيدە قولداپ، كەيدە سىناپ جۇرگەن. اقىرىندا ماسكەۋگە حات جولداپ، «رىسقۇلوۆ اسا دارىندى ادام، ونى ماسكەۋگە الدىرىپ، جۇمىس بەرسە، ايتۋلى كوممۋنيست بولىپ شىعار ەدى»، — دەپ تە جازدى. دەمەك رىسقۇلوۆ اسا دارىندى، ءبىراق ماسكەۋ «تاربيەسىنەن» وتپەسە، ءبىر جاققا قيسايىپ كەتەتىن كورىنەدى.
ارينە، كۋيبىشيەۆ لەنين گۆاردياسىنداعى وتە كورنەكتى قايراتكەر. ال ءدال ءقازىر ءوزىنىڭ شىن ءسوزى ەمەس، الدەكىمنىڭ سىبىرلاعانىن قايتالاپ تۇرعان سياقتى. رىسقۇلوۆقا سولاي كورىندى.
وسى كەڭەستە فرۋنزە دە سويلەدى. ول دا جاقسى تانىس، ءتىپتى دوس دەسە دە بولادى. راس، تۋرككوميسسيادا جۇرگەندە فرۋنزە رىسقۇلوۆتى ايامادى. ءبىراق كەيىن ەكەۋى قيىسپاستاي بوپ كەتكەن. فرۋنزە ءقازىر قايداعى ءبىر «سۇلتان-عالييەۆشىلدىق» دەگەندى شىعارىپ، «پارتيانىڭ ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى XII سەزد بەلگىلەگەن ساياساتىن، ۇلت ماسەلەسىندەگى كەڭشىلىكتى دەرەۋ قۋشيتا باستاعان جوقپىز با؟» — دەدى. مىنە، بۇل كورەگەننىڭ ءسوزى ەدى. ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ قۇقىسىن قىسا بەرمەيىك، ەركىندىگىن اۋىزدىقتاي بەرمەيىك دەگەن ەدى XII سەزد. ارادا ءۇش اي وتپەي جاتىپ، سۇلتان-عالييەۆتى پەردە قىلىپ، بەتكە ۇستاپ، «سۇلتان-عالييەۆشىلاردى» جەر-جەردەن ىزدەي باستاسا، سول ۇلتتاردىڭ باس كوتەرەرلەرىنە قارسى ناۋقان اشىلماق.
فرۋنزە وسىنى مەڭزەپ تۇر. رىسقۇلوۆ ريزا. انە، ماسەلە قايدا؟
ۋكراينادان كەلگەن سكرىپنيك تە ارىدەن ويلايتىن سۇڭعىلا، ءبىلىمدار كىسى عوي. انە، ول فرۋنزەنىڭ ويىن ارى قاراي اشا ءتۇستى. ۇلت رەسپۋبليكالارى ەندى تەڭ قۇقىلى بولدىق دەپ تىم تايتاڭداپ كەتپەس ءۇشىن، «سۇلتان-عالييەۆ» ءىسىن ويلاپ تاۋىپ، ۇلتتاردىڭ اياق-قولىنا كىسەن سالماقشىسىڭدار! — دەپ سالدى.
كەڭەس باستالعالى بەرى ەشكىمدى كوزگە ىلمەي، مۇندا ماعان تەڭ كەلەتىن ەشقايسىڭ جوق دەگەندەي ماناۋراپ وتىرعان تروسكييدىڭ ءوزى سكرىپنيكتى قولداپ: «وتە دۇرىس ايتادى!» — دەپ ايقايلادى دا تىنا قالدى. Ay، كادىمگىدەي ءسوز الىپ، مىنبەرگە شىعىپ، ايگىلى شەشەندىك تۇلپارىنا ءمىنىپ، «وتە دۇرىستىڭ» ار جاعىندا نە جاتقانىن جىلىك-جىلىك ەتىپ، تاراتىپ جىبەرسە، ءستاليننىڭ «جۇمباعى» شەشىلەر دە ەدى عوي. ءبىراق تروسكيي كەسىرلى پاڭ قالپىندا سازاردى دا قالدى. الىپتاردىڭ بىرىنەن سانالاتىن كامەنيەۆ ءستاليندى قولدايتىنىن جاسىرعان جوق. ءستاليندى قولداۋ ارقىلى كامەنيەۆ پەن زينوۆيەۆ تروسكييدى شەتقاقپايلاتپاق شىعار. لەنين قاتەرلى اۋرۋعا شالدىقتى. زىمياندىققا بويلاپ، تۇبىنە جەتكەن كىم بار؟ سۇڭعىلا، تەلەگەي، اقىلدى ادامداردىڭ دا ەسەپ-قيسابى كەيدە كەسىرگە اينالىپ كەتەر مە... لەنين ولاي-بىلاي بوپ كەتسە، تروسكييدىڭ شوقتىعى بارىنەن بيىك، لەنيننىڭ ورنىن سول باسىپ قالادى-اۋ دەگەن ءىش ءقاۋىپ كامەنيەۆ پەن زينوۆيەۆتى بىرىكتىرىپ، ءستاليندى قولداۋعا ءماجبۋر ەتكەن بە؟..
سوندا ستالين ايتقانىمىزعا كونىپ، ايداۋىمىزدا جۇرەدى، قۇلاقكەستى قۇلىمىز بولادى دەپ دامەلەندى مە ەكەن؟..
لەنيننىڭ اينالاسىنداعى الىپتار توبىندا ستالين ايدارى جارقىراپ العا دا شىقپاي، قاراسى بۇلدىراپ ارتتا دا قالىپ قويماي، اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسىپ، مىقتىلارمەن قاپتالداسىپ، ىقتاۋ جاققا ىڭعايلانىپ، ورشەلەنىپ وڭمەندەمەي، قيا جارعا تىكە شاپپاي، قيالاپ قانا، جولبارىسشا ىڭ-جىڭسىز جىلجىپ كەلە جاتقان. جالىن كۇدىرەيتىپ، ءوزىن ارىستانعا بالايتىن تروسكييلەر ءستاليندى اسا مەنسىنە بەرمەيتىن. ستالين الدىمىزدى وراپ كەتەدى-اۋ دەگەن ءقاۋىپ تونە قويماعان. فۋنكسيونەر ستالين الدەقالاي العا شىعىپ بارا جاتسا، «ءتايت!» — دەپ تاستاۋ قيىن ەمەس دەپ ويلايتىن.
قورىمدى قيا جارتاس سوقپاعىمەن بارىس ىڭ-جىڭسىز قيمىلداعاندا، بىردە-بىر قيىرشىق قوزعالماس. تاسىر-تۇسىر ءجۇرىپ، جاردا تىعىلىپ جاتقان، نە جايىلىپ جۇرگەن ارقارلاردى كۇنى بۇرىن ۇركىتىپ الماس. تاۋ بارىسى جەمتىگىنە تەك وڭتايلى كەزدە عانا، نىساناعا ءدوپ تۇسەرىنە ابدەن سەنگەن كەزدە وقشا اتىلىپ، ءبىر-اق شاپشيدى. سوندا قىلىش تىرناقتان قارسىلاستىڭ قانى سۋشا شاشىرايدى.
ال اقىلدى ادامدار سونى سەزبەيدى.
ءبىراق لەنين سەزىپ قالعان. سەزىپ قالعان دا، توسەك تارتىپ جاتىپ، سەزگە حات جازعان. ءوز سەرىكتەرىنىڭ ءارقايسىسىنا مىنەزدەمە بەرە كەلىپ، ستاليننەن سەسكەنەتىنىن جاسىرماعان. بيلىكتى تۇگەل قولعا الىپ، كۇشەيىپ كەتسە، ءتۇبى تاجال ەكەنىن مەڭزەگەن. XII سەزگە لەنين ءوزى قاتىسىپ، سەزد جۇمىسىن ءوزى باسقارعاندا بۇكىل وداقتىڭ جولى ءساتتى بولىپ، ستالين «بۇكىل ەلدەردىڭ ۇلى كوسەمى» بولماس تا ەدى. سكرىپنيك مىنا كەڭەستە كورىپكەل ءسوز ايتتى: «سۇلتان-عالييەۆ ءىسى» دەگەندى جەلەۋلەتىپ، قيسىق جولعا ءتۇسىپ كەتەمىز بە دەپ قورقامىن»، — دەدى.
تروسكيي: «وتە دۇرىس»، — دەدى دە، كەكىرەيدى دە قالدى.
رىسقۇلوۆ مۇندايدا ۇندەمەي قالۋدىڭ رەتى جوق ەكەنىن سەزدى. ءسوز الىپ، مىنبەرگە كوتەرىلدى.
ءسوز الاردىڭ الدىندا سۇلتان-عالييەۆپەن ىستەس بولعان كەزدىڭ ءبارىن كوز الدىنان وتكىزدى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى، ونىڭ كوسەمدەرىنە قارسى ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىن، نە ءبىر قىلاۋداي ارەكەتىن سەزگەن ەمەس. ۇلتشىلدىق ارەكەتى بولدى ما؟ جوق سياقتى. راس، ۇلتتارعا، ۇلت رەسپۋبليكالارىنا ەركىندىك، مۇمكىندىك مولىراق بەرىلسىن دەگەندى ايتاتىن، جان-جاققا جازعان حاتتارى دا سول سارىنداس. ول ءبىراق سۇلتان-عالييەۆتىڭ ءوز جانىنان شىعارعان بايبالام ەمەس، XII سەزدىڭ شەشىمى عوي. XII سەزدىڭ ءباتۋاسىن بەلسەنە ناسيحاتتاسا، نەسى ايىپ؟ ۇلتتار پاتشا زامانىندا ەزگىدە كەلدى، بۇراتانالار قورلىقتىڭ، زورلىقتىڭ، تەڭسىزدىكتىڭ نەشە ءبىر سۇمدىقتارىن باستان كەشتى. ەندى ەركىندىك كەرەك، رەسپۋبليكالار تەك ماسكەۋگە تەلمىرمەي، وداق كولەمىندە اياعىن ەتىك قىسپاي، وكپەسىن تەس ايىل مەن تارتپا قىسپاي، ەركىنىرەك قيمىلداسىن، ۇلت رەسپۋبليكالارى، تەك ماسكەۋ قيلىمەن عانا اياق-قولى قيمىلدايتىن قۋىرشاق بولماسىن دەگەندى رىسقۇلوۆ تا ايتقان. ول ايتقانى جانجالمەن اياقتالعان. رىسقۇلوۆ ول ويىنان ءالى دە قايتقان جوق. وندا سۇلتان-عالييەۆتىڭ كەبىن بۇل دا كيەتىن شىعار؟
ارينە، كۋيبىشيەۆ جولداستىڭ بايانداماسىندا ايتىلعان ايىپتار راس بولسا، سۇلتان-عالييەۆ تىم سوراقى كەتكەن. شەتەلدىك قاسكويلەرمەن بايلانىس جاساپ تۇرسا، قيىن ەكەن. ارينە، كۋيبىشيەۆ جولداسقا سەنبەسكە لاج جوق. وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي ەتىپ ايتپايتىن شىعار كۋيبىشيەۆ. كۋيبىشيەۆ ناقاقتان جالا جاپسا، زاماننىڭ قۇردىمعا كەتكەنى شىعار. جالعىز كۋيبىشيەۆ پە ەكەن؟ وسىندا اسا سىيلى كىسى مانۋيلسكيي دە سۇلتان-عالييەۆتى سىلەيتىپ سالدى. سەنبەيىن دەسەڭ، اسا قۇرمەتتى قايراتكەرلەر. سەنەيىن دەسەڭ، سۇلتان-عالييەۆپەن ەكى جىلداي بىرگە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، رىسقۇلوۆ ونىڭ سۇمىرايلىعىن قالاي سەزبەگەن؟ كوپە-كورنەۋ قاسكوي جاۋ ەكەنىن قالاي بايقاماعان؟
رىسقۇلوۆ وسىنداي كۇدىكتەرىن ايتا كەلىپ:
— شىندىققا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن سۇلتان-عالييەۆتىڭ ءوزىن تىڭداۋ كەرەك ەدى، — دەدى. — شىننان شپيون بولسا، اياۋ جوق. ال مىنا قادىرمەندى كەڭەس سۇلتان-عالييەۆتىڭ تۇسىنىكتەمەسىن ءوز اۋزىنان ەستىگەنى ءجون ەدى، — دەدى.
بۇل ءالى ەشكىم ايتپاعان ساۋال، ۇلكەن جۇمباقتىڭ شەشۋشى كىلتى ەدى. ال ستالين كىلتتى تۇرمەگە تىعىپ قويىپ وتىر.
رىسقۇلوۆتىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارعانى ستالينگە ۇناماي قالدى. ۇناماي قالدى دەۋ از، ستالين ەندى رىسقۇلوۆقا جاۋىعا باستادى. ونى ول جاسىرعان دا جوق.
مىنبەردە تۇرعان رىسقۇلوۆقا ستالين جاسىل-سارعىش كوزىن قاداپ ۇزاق قارادى. جالىن اتقانداي سۇراپىل سۋىق كوز ەدى. ستالين سوندا نە ويلادى؟ ىشىنە كىرىپ شىققان ەشكىم جوق. ءبىراق نە ويلاۋشى ەدى؟ مىنا ءبورىنى بولتىرىك كەزىندە قىلقىندىرا سالۋ كەرەك ەدى. ونىڭ ءساتى دە ءتۇسىپ ەدى. 1920 جىلى رىسقۇلوۆ پەن تۇرككوميسسيا ايتىسىن پوليتبيۋرو ەكى رەت قارادى عوي. سوندا مۇنىڭ موينىن استىنا قايىرا سالۋ كەرەك ەدى. ءبىراق لەنين...
ستالين رىسقۇلوۆتىڭ الدىندا سويلەگەن تۇركىستاندىق اكمال يكراموۆقا دا ءبىر وعىن سايلاپ قويدى. قاشان، قالاي اتىلادى، ونى ءازىر ستاليننەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى.
يكراموۆ وزىنە ءبىر وقتىڭ ساقتاۋلى ەكەنىن سەزىپ ايتتى ما، سەزبەي ايتتى ما، الدە اۋزىنا قۇداي سالدى ما:
— پارتيانىڭ ۇلت ساياساتىنا بايلانىستى ماسەلەلەر رەسپۋبليكادا ۇشان-تەڭىز. سەزد سالعان جولمەن جۇرەيىك دەسەك، ءالى قولىمىزدا تىزگىن جوق. رەسپۋبليكانىڭ قوجاسى ءبىز ەمەس، ورتالىق. وسىنى ستالينگە، ياكي كامەنيەۆكە ايتايىق دەسەك، قورقامىز. تاباندا ۇستاپ الىپ، اتىپ تاستاي ما دەپ زارە جوق، — دەگەنى عوي.
ستالين ىزعارلانا مىرس ەتتى. ءبىراق يكراموۆقا ول بۇ جولى تيىسكەن جوق. سارعىش كوز بارىس تىرناعىن كورسەتپەدى. ول كىم بولسا سوعان تىرناعىن كورسەتە بەرمەس. ونداي وجار ەمەس. نىساناسىندا ارقارلار تۇرعاندا، لاققا بولا تاس دومالاتىپ، اينالانى دۇرلىكتىرىپ نەعىلسىن. ءار نارسە ءوز كەزەگىمەن. اۋەلى تاس جيناپ الۋ كەرەك. تاستى مولىراق جيناپ الساڭ، كەيىن نىسانانى اتقىلاۋعا جاقسى بولادى. ال يكراموۆ ەشقايدا كەتپەيدى. ول اينالاسى تەمىر تورمەن قورشالعان قورىقتا جۇرگەن كيىك شىعار.
رىسقۇلوۆ بۇل كەڭەستە ماسەلە تەك سۇلتان-عالييەۆتىڭ جەكە باسىنا تىرەلىپ تۇرماعانىنا ابدەن كوزى جەتتى. الگىندە بىرەۋ «سۇلتان-عالييەۆشىلداردىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ كەرەك»، — دەپ قالدى عوي. دەمەك بۇل ۇلكەن توپالاڭنىڭ تۇساۋكەسەرى عانا. سوندىقتان «سۇلتان-عالييەۆشىلدىق» دەگەن تەرميننىڭ وزىنە تويتارىس بەرۋ كەرەك. مۇنى فرۋنزە، سكرىپنيك ءبىرشاما ايتتى دا. بۇل ەكەۋىنە تۇركىستاندىق رىسقۇلوۆ پەن يكراموۆ قوسىلدى. تارازى باسى ءالى دە تەڭ ەمەس. تارازىنىڭ ەكىنشى باسىندا ستالين، كامەنيەۆ، مانۋيلسكيي، زينوۆيەۆ، تاتارستان وكىلدەرى تۇر. بۇل توپ ءالى كوبەيۋى مۇمكىن. ستالين كۇنىبۇرىن دايىنداپ قويعان شەشەندەر وسىلارمەن تاۋسىلماعان شىعار.
تروسكيي بولسا، ءبىر-اق رەت سكرىپنيكتى قولداپ: «وتە دۇرىس!» — دەگەننەن ارتپادى. تروسكييدىڭ ءستاليندى تۇقىرتاتىن تۇسى وسى ءسات ەدى. ءساتىن وتكىزىپ الدى. وزىنە-وزى تىم سەنىمدى سابازىڭ ءدال وسى ەنجارلىقتىڭ سازايىن كەيىنىرەك ابدەن-اق تارتار-اۋ. وي، سوندا بارماعىن شاينايتىن شىعار. بەدەلىنە سەنىپ بەيقام وتىرعاندا، وسال دەگەن جاۋى ونى بەس باتپان گۇرزىمەن سوعىپ، قارا جەرگە بەلشەسىنەن باتىرىپ جىبەرمەسە نەعىلسىن...
رىسقۇلوۆ مىنبەردەن ءتۇسىپ، ورنىنا بارىپ وتىرا بەرگەندە، ستالين استىنداعى كرەسلونى سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان زىلدەنە تۇرەگەلدى. كەلەسى شەشەنگە ءسوز بەرەتىن شىعار. جوق، كەلەسى شەشەندى اتاماس بۇرىن رىسقۇلوۆقا ءزارىن قادادى.
— ءبىز رىسقۇلوۆ جولداستان مۇنى كۇتپەپ ەدىك، — دەپ ىڭىرانا تەربەتىلدى ستالين. — رىسقۇلوۆ ديپلوماتيالىق بۇلاڭقۇيرىققا سالىپ كەتتى. رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ سۇلتان-عالييەۆپەن سىبايلاس، ءتىپتى ارالارىنان قىل وتپەس دوس ەكەنىن، پىكىر تۋىس، يدەيالاس ەكەنىن ايتپاي قويدى...
اۋىر ايىپ. ستالين مۇنى ايتقاندا اناۋ-مىناۋ جەڭىل-جەلپى ايتپايدى. قاراعاي تابىتقا بولات شەگە قاعىپ جاتقانداي، قاتىگەز، قاتال ايتادى عوي. جۇرەگىڭدى سۋىلداتىپ، ەسىڭنەن تاندىرا ايتادى. ءبىراق اسا اكىرەڭدەپ، داۋىس تا كوتەرمەيدى. جاي سويلەپ تۇرىپ-اق، توبەڭنەن جاسىن تۇسىرگەندەي قىلادى. جۇيكەسى جۇقا جانعا ايتىلسا، مىنا سوزدەن كەيىن كىسىنىڭ ءتىلى كۇرمەلىپ، ابدىراپ، قوينىنان ءبوزى، اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ، بەرەكەسى قاشۋى ابدەن ىقتيمال.
رىسقۇلوۆتىڭ ءتىلى كۇرمەلە قويماس، ءبىراق جۇرەگى تۇسكىر مۇزداپ قويا بەرگەنى راس. يكراموۆ دۇرىس ايتادى: «ستالينگە كەزدەسىپ، تىلدەسىپ، تىلدەسكەن سوڭ قاماۋعا الىپ، اتىپ تاستاي ما دەپ ۇرەي بولاسىڭ»، — دەدى عوي. وسىنىڭ ءوزى رىسقۇلوۆتى سۇلتان-عالييەۆتىڭ قاسىنا اپارىپ قاماپ قويايىن دەپ تۇرعان جوق پا؟
سوندا، سول كەڭەستە وتىرعان كىلەڭ جاقسىلار مەن جايساڭدار، قوعامنىڭ بەتكە ۇستار بىلىمدىلەرى، ەل قامىن جەگەن قايراتكەرلەرى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تۇركىستان مەن قازاقستاندىق: سۇلتانبەك حودجانوۆ، ساكەن سەيفۋللين، سەيتقالي مەڭدەشيەۆ سياقتىلار، سوندا رىسقۇلوۆقا ستالين قاھارىن توگىپ تۇرعاندا، وسى سوت، بولاشاق وراسان وپاتتىڭ باسى بولعانىن ويلادى ما ەكەن؟
— رىسقۇلوۆ سۇلتان-عالييەۆتەن وسى تاياۋدا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەكى حات العانى بىزگە بەلگىلى، — دەدى ستالين. — نەمەنە، ءبىرىن ءبىرى ساعىنىپ قالعان با سوندا؟ ول تەك ساعىنىشتى سالەم حات دەپ ويلايسىزدار ما سوندا؟ لايىم دا سولاي بولعاي ەدى.
ستالين مىسقىلداي دا بىلەدى. ءبىراق ءزىلدى مىسقىل. ءزىل دەگەنىڭىز پىلدەن دە ۇلكەن كورىنەدى عوي. ءسىرا، مامونت دەپ جۇرگەنىمىز سول ءزىل بولسا كەرەك. ءستاليننىڭ مىسقىلىنان سەسكەنبەي كور...
— ءبىراق ءبىز ءبارىبىر بىلەمىز، سۇلتان-عالييەۆ رىسقۇلوۆتى ورتا ازياداعى باسماشىلار سويقانىن ءوشىرىپ تاستاما دەپ ازعىرعانىن دا بىلەمىز. تۇركىستاندى كسرو-دان ءبولىپ ال دەپ ارباعانىن دا بىلەمىز. سوندىقتان رىسقۇلوۆ سۇلتان-عالييەۆقا شىننان بۇيرەگى بۇرمايتىنى راس بولسا، ونىسىن دالەلدەپ، بار شىندىقتى اشىپ ايتار جەرى — وسى جەر ەدى، امال قانشا، وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي شىقتى، — دەپ قىنجىلعانداي بولدى ستالين.
بۇل ەندى رىسقۇلوۆتى ءتۇپسىز تەرەڭ قۇزدىڭ يەگىنە اپارىپ، تاقاپ قويعانى ەدى. ەندى ءبىر يتەرىپ جىبەرسە، قوش بول، جازعان رىسقۇلوۆ! ءورت ىشىندە ارپالىسقان قىسقا ءومىرىڭ وسىمەن ءتامام. قانشاداسىڭ ءوزىڭ؟ بيىل 1923 جىلدىڭ جازى بولسا، ءالى جيىرما سەگىزگە تولماعان ەكەنسىڭ-اۋ، بەيشارا.
زالدا وتىرعانداردىڭ كوبى-اق رىسقۇلوۆ سۇلتان-عالييەۆتىڭ ارتىنان كەتەتىن بولدى دەپ قويدى. كەيبىرەۋى ايادى: «اتتەڭ، ەسىل ەر، ءوزى دە قايناپ شىعىپ ەدى، الماس قىلىشتاي وتكىر ەدى، اقىرى تاسقا شابىلدى-اۋ»، — دەدى. ءبىراق ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ، ارا تۇسۋگە جارامادى.
رىسقۇلوۆتى تەك رىسقۇلوۆ قانا قورعاي الادى.
كەيبىرەۋلەر ىشتەرىنەن رىسقۇلوۆتىڭ جانازاسىن وقىپ وتىرعاندا، جۇرتتى قايران قالدىرىپ، رىسقۇلوۆ قايتادان ورنىنان تۇردى.
— تۇسىنىككە رۇقسات ەتىڭىز، جولداس ستالين.
ستالين جانىندا وتىرعان كامەنيەۆكە قارادى. ەكەۋى ەداۋىر شۇيىركەلەستى. نە ايتتى؟ نە دەپ كەلىستى؟ ەشكىم ەستىگەن جوق. اقىر ستالين باسىن باياۋ بۇرىپ:
— رۇقسات، — دەدى.
مۇندايدا دوسقا دا، قاسقا دا سىر بەرمەۋ كەرەك. مۇندايدا بۇكىل تۇلعاڭ تۇرماق، ساۋساعىڭنىڭ ءدىرىلى دە كوزگە تۇسەدى. «اتاسىنا نالەت! قورىقپا، رىسقۇلوۆ. قۇداي بەرگەن جاندى قۇداي ءوزى الادى. وسى جارىق دۇنيەگە كەلگەنىڭنىڭ ءوزى ولشەۋسىز ولجا. كەلمەي قالساڭ قايتەر ەدىڭ؟ قازاقتىڭ ولشەۋسىز كەڭ ولكەسىنىڭ ءبىر پۇشپاعىندا تۋىپ، زورلىقتان، جەتىمدىكتەن، اشتىقتان ءبىر جەردە قىلجيىپ قالماي، ادام بولىپ، اتقا قونىپ، ءوزىڭنىڭ ەمەس، ەلىڭنىڭ جوعىن جوقتاپ، ارلى-بەرلى دۇنيەدە وتكەن پاتشالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاھارلىسىنىڭ قارسى الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ ءسوز سويلەگەنىڭنىڭ ءوزى مىڭ باقىت ەمەس پە؟ جانە قارسى سويلەۋ... ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلىپ جاتقان جوق. بۇعان دا ءتاۋبا، ءتاۋبا...»
— كوپ ۋاقىت المايمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ مىنبەرگە شىققان سوڭ. — قىسقا ايتايىن. مەنىڭ پارتيادان، ورتالىق كوميتەتتەن جاسىرىپ قالار سىرىم جوق. ويىم قانداي، سىرىم قانداي، ءارقاشان سك-دان جاسىرماي، تۋرا بەتىنە ايتاتىن ادەتىم بار. باعىم با، سورىم با، ونى بىلمەيمىن. سوندىقتان الدەنەنى بۇگىپ قالۋ، ءقايبىر جەردە بۇعىپ قالۋ، كۇن رايىنا قاراي اۋناقشىپ، ايلى تۇندە ءوز كولەڭكەسىنەن ءوزى قورقاتىن قويانداي حال كەشەتىن مەن ەمەس. ءوزىمدى ءوزىم اقتاي المايمىن. سۇتتەن اق، سۋدان تازا پەرىشتەمىن دەپ تە ايتا المايمىن. قاتە كىمنەن كەتپەگەن، جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ» دەيدى ءبىزدىڭ حالىق...
«ۇلت ماسەلەسىنىڭ ءبىلىمپازى، تەورەتيگى ءستاليننىڭ ءوزى دە «اۆتونوميزاسيا» دەگەندى ويلاپ تاۋىپ، بۇكىل حالىقتى رسفسر-تا باعىندىرىپ، بۇكىل ۇلتتاردى جالعىز كنوپكامەن باسقارماق بولعان. ءسويتىپ، ءستاليننىڭ ءوزى دە وڭباي قاتەلەسكەن. ونى دەر كەزىندە لەنين تۇزەتپەگەندە، وسى كۇنگى وداق دەگەنىمىز بولار ما ەدى، جوق پا ەدى، قۇداي ءبىلسىن!» — دەپ ايتايىن دەپ تۇردى دا، ءسال كىدىرىپ، اقىرى ايتپادى.
بالكىم، ايتىپ سالۋ كەرەك پە ەدى، اتاسىنا نالەت...
— راس، مەنەن دە ءمۇلت كەتكەن كەز بولدى. ءبىراق ستالين جولداس ايتقانداي ءدال ءقازىر ەمەس، 1920 جىلى. ءقازىر سۇلتان-عالييەۆ ۋاعىزداپ جۇرگەن يدەيانى مەن 1920 جىلى ايتىپ ەدىم. تۇركىستان — ءبىرتۇتاس، ول بولىنبەسىن دەپ ەدىم. ءوز الدىنا ءبىر رەسپۋبليكا بولىپ، وداق قۇرامىندا بولسىن دەپ ەدىم. ياعني، ءوز تىزگىنى وزىندە بولسىن، شەتەلمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساسىن، ءوزىنىڭ شاعىن اسكەرى، ءتىپتى ءوزىنىڭ اقشاسى بولسىن دەپ ەدىم. تۇركىستاندى وداقتان ءبولىپ اكەتەم دەپ جانتالاسقان جوقپىن. بۇل جاۋلاردىڭ جالاسى. ەگەر تۇركىستاندا مۇنداي ەرىك بولماي، ماسكەۋ ونى قوس قۇلاعىنان تۇقىرتىپ باسىپ وتىرسا، مۇنى كورگەن شىعىس ەلدەرى: ءۇندىستان، جۇڭگو، يران ت. ب. بىزدەن شوشىنادى، سوسياليزمنەن بەزىنەدى دەپ ەدىم. قۋىرشاق رەسپۋبليكا بولۋدان اسقان باقىتسىزدىق جوق دەپ ەدىم. مۇنىمدى تۇرككوميسسياسى ۇناتپادى، پوليتبيۋرو قوستاعان دا جوق، مۇلدە جوققا دا شىعارعان جوق. كسرو-نى، ياعني رەسپۋبليكالار وداعىن قۇرار الدىندا مەن ايتقان ۇسىنىستاردىڭ تورتتەن ءۇشى قابىلداندى، كونستيتۋسياعا ەنگىزىلدى. دەمەك مەنىڭ پىكىرىم ساندىراق بولماعانى عوي، جاۋدىق جات پىكىر دە ەمەس.
مۇنىڭ ءبارى سك-عا بەلگىلى. مەنىڭ كونستيتۋسيا تۋرالى، وداق تۋرالى پىكىرلەرىم سك-نىڭ ارحيۆىندە جاتىر. كۇماندانعان ادام كورۋىنە بولادى.
رىسقۇلوۆ وسىلاي ءبىر قايىرىپ تاستادى دا، ەندى سۇلتان-عالييەۆ ماسەلەسىنە كوشتى.
— ستالين جولداس مەنى سۇلتان-عالييەۆپەن قوساقتاپ قويعىسى كەلەدى. «يدەيالاس» دەگەندى ايتادى. سۇلتان-عالييەۆپەن قىزمەتتەس بولعانىم راس. ونىڭ كاسىپقوي ريەۆوليۋسيونەر ەكەنى دە راس. ريەۆوليۋسيا ىسىنە 1905 جىلدان ارالاسقان ادام. كەيىن باكۋدە كوپ جىل تۇرىپ، پرولەتاريات كورىگىنەن وتكەن ادام. ول كەزدەگى سۇلتان-عالييەۆتى مەنەن گورى، ستالين ءوزى جاقسى بىلسە كەرەك ەدى. باكۋدە بىرگە بولدى عوي. سۇلتان-عالييەۆ، ستالين جانە مەن ناركومناستا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. ستالين سۇلتان-عالييەۆتى جاقسى بىلمەسە، ونى جانىنا الىپ، جاقىن ءجۇرىپ نەسى بار؟
وسىنى ايتىپ تۇرعاندا، رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە ستالينمەن سۇلتان-عالييەۆتىڭ ۇيىندە بىرگە بولعانى ءتۇستى. سۇلتان-عالييەۆ ۇيلەنىپ، توي وتكىزدى. تويعا شاعىن توپ، ءوز تۋىستارى، قىزمەتتەس جولداستارى كەلدى. ستالين دە كەلدى. توي ءمىرسايد سۇلتان-عالييەۆتىڭ پاتەرىندە ءوتتى. كەلىنشەگى كوركەم، سۇلۋ تاتار قىزى ەكەن. ءتىپتى ستالين ونىمەن بيگە شىعىپ، كوڭىلدى وتىردى. وسىنداي ءبىر مولتەك وتىرىستا، داستارقان باسىندا، ستالين ادام تانىعىسىزداي وزگەرىپ كەتەدى ەكەن. قىزمەتتەگى قاتالدىقتان ءىز قالماعانداي وزگەرەدى. بي دە بيلەيدى، شاراپتى دا ىشەدى، ەپتەپ ءان دە ايتادى. انەكدوتتان دا قۇرالاقان ەمەس. كادىمگى ادام، اڭقىلداق دوس. سوندا ءمىرسايد سۇلتان-عالييەۆ تاتارشا تامىلجىتىپ ءان سالىپ ەدى. ءسىرا، «عاليابانۋ»، ياكي «ساعىنۋ» شىعار. رىسقۇلوۆ پيانينودا ونى سۇيەمەلدەپ وتىردى.
— و، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، سەن مۋزىكانت ەكەنسىڭ عوي، — دەگەن سوندا ستالين كرەسلودا ترۋبكا تارتىپ وتىرىپ.
— بالا كۇنىمدە، تۇرمە باستىقتىڭ مالايى بولىپ جۇرگەنىمدە، سول باستىقتىڭ قىزى ۇيرەتىپ ەدى، — دەدى رىسقۇلوۆ. سوندا ناتاشا كوز الدىنا كەلدى. جۇرەگى تۇسكىر سىزدا-ا-اپ بارىپ باسىلدى. ناتاشا ەكەۋى ۇيلەنىپ، مىنانداي توي جاساي المادى. تويىنا ءستاليننىڭ ءوزى قاتىسىپ وتىرعان سۇلتان-عالييەۆ قانداي باقىتتى! جاس جۇبايلارعا ارناپ ستالين توست كوتەردى:
— قۋانىشتارىڭ تاۋسىلماسىن. باقىتتى بولىڭدار! — دەدى ستالين.
ارادا بىر-ەكى جىل وتپەي-اق، سول سۇلتان-عالييەۆقا تىلەگەن باقىتتى ستالين ءوز قولىمەن تارتىپ العانى نەسى؟ ءوزى باقىت تىلەپ، ءوزى سورلى ەتكەن قانداي جان؟..
— ال ەندى سۇلتان-عالييەۆ جازعان حاتتار تۋرالى... — رىسقۇلوۆ قالتاسىنان ەكى كونۆەرت سۋىرىپ الىپ، جوعارى كوتەردى. — مىنە سۇلتان-عالييەۆتىڭ حاتتارى. نە ايتادى؟ XII سەزد بەرگەن ۇلت قۇقىلارىن دۇرىس پايدالانايىق دەيدى. سەزد قابىلداعان شەشىمدەر ىسكە دۇرىس اسپاي جاتسا، وعان ورتالىق ءوزى كەسىر ەتسە، ونى الداعى سەزدە اشىپ ايتايىق دەيدى. ارتىق ايتىلعان ەشتەڭە جوق. مەن سولاي دەپ ويلايمىن. اۋ، ورتالىقسىز ءبىز ءوز رەسپۋبليكامىزدا، ءوز بەتىمىزشە، تىم قۇرىسا گازەت اشا الامىز با؟ سول گازەتكە ورتالىقتىڭ رۇقساتىنسىز قوسىمشا ءبىر قىزمەتكەر قابىلداي الامىز با؟ جوق! نە دەگەن سۇمدىق! سوندا ءبىزدىڭ قاي جەرىمىز رەسپۋبليكا؟! ءبىز ماقتا وسىرەمىز، مال كوپ، ءجۇن وندىرەمىز. ال ەندى ماسكەۋدىڭ رۇقساتىنسىز سول ءوزىمىز وندىرگەن ماقتا مەن جۇننەن ءبىر شۇيكەسىن پايدالانا الامىز با؟ جوق! نە دەگەن سۇمدىق! ال سۇلتان-عالييەۆ بولسا، وسىنداي سوراقىلىقتان قۇتىلايىق دەيدى. ونىڭ نەسى ايىپ؟ ەكىنشى حاتىندا ماسكەۋ، لەنينگراد وقۋ ورىندارىنا جەرگىلىكتى جاستاردى جىبەرۋ تۋرالى... ال ەندى مەن وسى حاتتاردان كەڭەس وكىمەتىن جالپ ەتكىزىپ قۇلاتىپ تاستايتىنداي ەشتەڭە سەزگەن جوقپىن. الدە وسى ويلارىندا قورقىنىشتى بىردەڭە بار ما؟ ماسەلەنىڭ ايقىندىعى سونشا، ونىڭ ءبارى وزىمە دە وتە تانىس بولعان سوڭ، مەن بۇل حاتتارعا جاۋاپ تا بەرگەن جوقپىن. مۇنىم ارينە، ەتيكا جاعىنان دۇرىس ەمەس شىعار. حات — اشىق، شيفرلى ەمەس، جاسىرىن ەمەس، كەڭەس پوشتاسى ارقىلى كەلدى. ال ەندى سۇلتان-عالييەۆتان مەن ەكى حات العانىمدى ستالين جولداس قايدان بىلەدى؟ ەگەر ءبىزدىڭ ءاربىر ادىمىمىز، جۇرگەن-تۇرعانىمىز، ءاربىر قيمىلىمىز ستالين جولداستىڭ اڭدۋىندا بولسا، جەتىسكەن ەكەنبىز. كۇدىك قوزعان جەردە — بۇلىك بولادى. Ay، بىر-بىرىمىزگە سەنبەسەق، قالاي كۇن كورەمىز؟
ال ەندى سۇلتان-عالييەۆتىڭ ماعان ىقپالى تۋرالى: سۇلتان-عالييەۆتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىندا جۇرەتىن مەن ونىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى ەمەسپىن. سۇلتان-عالييەۆتىڭ جەتەگىندە جۇرەتىن مەن ونىڭ مۇرنىن تەسكەن تايلاعى ەمەسپىن. سۇلتان-عالييەۆ مەنى ارام ىسكە ايداپ، ازعىرعان دا جوق. سوندىقتان ستالين قاتەلەسەدى!
رىسقۇلوۆتىڭ سوڭعى ءسوزى اششى شىقتى. بۇكىل زال سەلك ەتكەندەي بولدى. ءتىپتى باعانادان بەرى ماناۋراپ، ۇيقىلى-وياۋ وتىرعان تروسكيي دە باسىن شالت كوتەرىپ الدى. جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن ءستاليننىڭ ءوزى دە رىسقۇلوۆ: «ستالين قاتەلەسەدى!» — دەگەندە، «داي بوگ»، — دەپ قالدى.
زالداعىلار گۋ-گۋ ەتىپ، ابىر-سابىر اڭگىمە كەۋلەپ كەتتى. جۇرتتى تارتىپكە شاقىرىپ، كامەنيەۆ قوڭىراۋ قاقتى.
— ال ەندى سەنىم ماسەلەسىنە كەلەيىك، — دەدى رىسقۇلوۆ ءسال تىنىستاپ العان سوڭ. — ستالين جولداستىڭ ايتقان مالىمدەمەسىن مەن سك-نىڭ مالىمدەمەسى دەپ قابىلدايمىن. ەگەردە سك ماعان قىلاۋداي كۇدىك كەلتىرەر بولسا، وندا مەن تۇركىستان اكسر سوۆناركومى ءتوراعاسى قىزمەتىنەن ءقازىر كەتۋگە دايىنمىن. كۇدىكتە ءجۇرىپ كۇن كورگەنى قۇرىسىن.
سوندا ستالين باياۋ قوزعالىپ ورنىنان تۇردى. نە ايتارىن تاعاتسىزدانا كۇتكەنى سونشا، زالدا شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلگەندەي تىنىشتىق ورنادى.
— رىسقۇلوۆ جولداس، — دەدى ستالين. — ءسىزدى سك-عا سايلاعان XII سەزد بولاتىن. سەزد سەنگەندە، ءبىز سەنبەسكە حاقىمىز جوق. تۇركىستان ۇكىمەتىن باسقارۋ سىزگە سەنىپ تاپسىرىلعان ەكەن، اتقارا بەرىڭىز سول جۇمىسىڭىزدى...
زال جامىراي قول سوعىپ جىبەردى. ءسىرا، ادىلەت اڭساعان، جاقسىلىققا سۋساعان جۇرت بولۋى كەرەك، قول دۇركىرەپ سوعىلا بەرگەن سوڭ، كامەنيەۆ تاعى دا قوڭىراۋ قاعۋعا ءماجبۇر بولدى.
* * *
رىسقۇلوۆ وسى اسقاق ابىرويمەن مىنبەردەن ءتۇسىپ، ورنىنا بارىپ جايعاسسا دا بولار ەدى. ءبىراق كەيدە شىعاسىعا يەسى باسشى دەيدى عوي. الدە ارۋاق قىسا ما ەكەن؟ ارقالانىپ كەتەتىن شىعار. كامەنيەۆ قوڭىراۋ قاعىپ، جۇرت تىنشىعان كەزدە تاعى سويلەدى.
— راس، سۇلتان-عالييەۆ جونىندە قيان-كەسكى اڭگىمە ءجۇرىپ جاتىر ەكەن، ەندەشە ادىلدىكتىڭ اسپانىن بۇلت تورلاماس ءۇشىن، الدەقالاي كۇدىك قالماس ءۇشىن، سول سۇلتان-عالييەۆتى وسى كەڭەسكە نەگە قاتىستىرماسقا؟! مىنا ۇكىمەت مۇشەلەرى، رەسپۋبليكا باسشىلارى ءىستىڭ انىق-قانىعىنا كوزى جەتپەي جاتىپ، سۇلتان-عالييەۆ نەگە قاماۋعا الىنادى؟ ەگەر ول شىن جاۋ بولسا، وسى ارادا اشكەرەلەپ، ابىرويىن ايرانداي توگىپ، سودان كەيىن نەگە تۇتقىنداماسقا؟ مەن ءوز باسىم بۇعان تۇسىنبەيمىن. جانە سۇلتان-عالييەۆ جاۋ دەگەنگە سەنبەيمىن.
ال كەرەك بولسا. زال قايتادان گۋلەدى. ستالين كامەنيەۆكە قاراي ەڭكەيدى. كامەنيەۆ تە ستالينگە قاراي قۇلاعىن توسا قالدى. ەكەۋى قۇنجىنداسىپ ەداۋىر كۇبىرلەستى.
اقىرى كامەنيەۆ ايتتى:
— جولداستار، تىنىشتالىڭىزدار. پرينسيپىندە سۇلتان-عالييەۆتى كەڭەسكە الدىرۋعا دا بولادى، — دەدى. — ءبىر ساعات ءۇزىلىس.
* * *
كومانديرى الدىندا، ەكى ايداۋىلى ارتىندا، زالعا سۇلتان-عالييەۆ كەلىپ كىرگەندە، موينىن سوزىپ قاراماعان ادام جوق. ءتىپتى الىسىراق وتىرعاندار ورىندارىنان تۇرەگەلىپ قارادى.
سۇلتان-عالييەۆ مىنبەرگە كوتەرىلمەي، مىنبەردىڭ جانىنا بارىپ تۇردى. رىسقۇلوۆ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي، سۇلتان-عالييەۆتى تانىماي قالدى. تىپ-تىك جۇرەتىن ادامنىڭ جوتاسى بۇكىرلەنىپ، ەڭكىش تارتىپ قالىپتى. جارقىلداق، جايدارمان ءمىرسايد قايدا؟ جاعى سۋالىپ، كوزدەرى ىنىنە كىرىپ كەتكەندەي، كوزىنىڭ اينالاسىن ازاپ تاڭباسىنداي ايشىقتاپ، قارا كولەڭكە قورشالاپ الىپتى. كيىم-باسى ىقتيات، تازا بولسا دا كەشەگى ءوز كوستيۋمى وزىنە قولقىلداپ، بىرەۋدىڭ يىعىنان شەشىپ الىپ كيگەندەي، كەلىسپەي تۇر.
اۋرەلىككە جارالعان ءفاني ادام،
ب ا ق پەن سوردىڭ اراسى — ءبىر-اق قادام! —
دەۋشى ەدى باياعىدا احات اتاسى. رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە سول ءتۇستى. دۇنيە-الەم تۇگەل بىلە بەرمەيتىن تۇلكىباس دەيتىن جەردە، كۇمىسباستاۋ اتتى جۇماق جايدا، ءجانناتتا تۋسا دا توزاق تىرشىلىگىن كوپ كورىپ قارتايعان احاتتار وقىماي-اق، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرمەي-اق فيلوسوف قوي.
اۋرەلىككە جارالعان ءفاني ادام،
ب ا ق پەن سوردىڭ اراسى — ءبىر-اق قادام!
مۇمكىن، بۇل فيلوسوفيانىڭ اۆتورى احات تا ەمەس شىعار، ودان دا بۇرىن، باعزى زاماندا ايتىلىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشىپ، بىزگە جەتكەن جادىگەر شىعار. نەدە بولسا، حالىق دانالىعى.
كۇنى كەشە رىسقۇلوۆ ستالينمەن بىرگە سۇلتان-عالييەۆتىڭ ۇيلەنۋ تويىنا قاتىسىپ ەدى. سوندا ءبىر ادام باقىتتى بولسا، ول — سۇلتان-عالييەۆ سياقتى كورىنگەن. ءستاليننىڭ ءوزى باتا بەرىپ، باقىتتى بولىڭدار! — دەگەن.
باقىتتى قولعا ۇستاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، ءدامىن تاتقان كىم بار؟ ول دا ءبىر ۇشىپ-قونعان قۇس شىعار. ول دا اداسىپ جۇرەتىن بولار. اداسقان ب ا ق تازدىڭ باسىنا، پۇشىقتىڭ مۇرنىنا بارىپ قونادى دەيدى عوي. ايتپەسە، سۇلتان-عالييەۆ سىندى ازامات مىنانداي ءمۇساپىر حالگە تۇسەتىن نەسى بار؟ از كۇندىك باقىت اداسقان عوي...
ءدال ءقازىر سۇلتان-عالييەۆتىڭ اقتالىپ كەتۋىنە، وزىنە ناقاقتان تاعىلعان اۋىر ايىپتاردان قۇتىلۋىنا، جالىندى، ادال، اعىنان جارىلعان ءسوز سويلەۋىنە سۇلتان-عالييەۆتىڭ وزىنەن دە گورى رىسقۇلوۆ مۇددەلى سياقتى. ويتكەنى سۇلتان-عالييەۆ ەندى قايتىپ ورنىنان تۇرا الماي قالسا، وندا جاپپاي «سۇلتان-عالييەۆشىلاردى» اۋلاۋ ناۋقانى باستالماق. ول ناۋقاننىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. الگىندە سويلەگەن مانۋيلسكييدىن، وردجونيكيدزەنىڭ، ءتىپتى ءستاليندى ەپتەپ سىناسا دا، فرۋنزەنىڭ سوزدەرىنەن وسى ىزعار سەزىلەدى. ال كۋيبىشيەۆ پەن ءستاليننىڭ باياندامالارىنان سۇراپىل سويقان سوعىپ تۇر.
سۇلتان-عالييەۆ گپۋ تىرناعىنا وسىدان ءبىر اي بۇرىن ىلىككەن. سودان بەرى گپۋ سۇلتان-عالييەۆتى اناسىنان قايتا تۋدىرعانداي سىڭاي بار. ءبىر كەزدە الماس بولاتتاي ارىس ەدى، ەندى قالايىداي جۇمساق، جۋاسىعان سياقتى. تاعدىردىڭ نوقتاسى قيىن، ال ءستاليننىڭ نوقتاسى ودان دا وراسان، قىل ارقاننان دا قاتۋ. ستالين ءبىر جاعىنان سۇلتان-عالييەۆقا جانى اشىعان بولادى، ەكىنشى جاعىنان گپۋ-دىڭ قىسپاعىنا سالىپ قويادى.
ون ەكىنشى سەزدەن كەيىن، ىلە-شالا، سۇلتان-عالييەۆ سول سەزدىڭ ۇلتتارعا بەرگەن قۇقىسىن تالماي ۋاعىزداپ، اسا ءبىر بەلسەندى بولدى دا كەتتى. جان-جاققا حات جازدى. رىسقۇلوۆقا دا جازىپ جۇرگەنى سول. ءتىپتى لەنيننىڭ گوركييدە جاتىپ، سەزگە جولداعان حاتى جونىندە دە جەر-جەردە ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى. ال وسيەت-حاتتا لەنين ءستاليندى باسىنان سيپامايدى عوي. ستالين دورەكى، ۇلان-عايىر بيلىكتى ونىڭ قولىنا بەرىپ قويۋ كەلەڭسىز، اقىرى قيىن بولادى، سوندىقتان ءستاليندى گەنسەكتەن باسقا جۇمىسقا اۋىستىرۋدىڭ امالىن قاراستىرۋ كەرەك دەگەن عوي. ءبىراق بۇل حات سەزگە جەتپەگەن. پارتيا باسشىلارى عانا ءبىلىپ، كامەنيەۆ، زينوۆيەۆتەردىڭ اقىلىمەن جىلى جاۋىپ قويا سالعان.
ال سۇلتان-Fالييەۆ ونى سالدىر-گۇلدىر ايتىپ جۇرگەن. ستالينگe بۇل ۇناي ما، جوق پا؟ اقىلدى بولسا دا، اڭقاۋ شىعار سۇلتان-عالييەۆ... الدە ءستاليننىڭ قۇدىرەتىن ونشا باعالامادى ما، ءمان بەرمەدى مە؟..
ەندى، مىنە، الدىنان شىقتى. مىنبەر جانىندا مۇشكىل حالدە تۇرعان سۇلتان-عالييەۆكە ستالين پرەزيديۋمنان سۇراق قويدى.
— سۇلتان-عالييەۆ، ءسىز وسى جىلى، ون ەكىنشى سەزدەن كەيىن، باشقۇرت اكسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى ءابحاموۆقا حات جازدىڭىز. راس قوي؟
— راس، — دەدى سۇلتان-عالييەۆ ءۇنى جەردىڭ استىنان شىققانداي.
— سول حاتتى وقىپ بولعان سوڭ، تەز ورتەپ جىبەر دەپ ءوتىندىڭىز عوي. راس پا؟
— راس.
— ول حاتتا ورتەپ جىبەرەتىندەي نە جازىلىپ ەدى، ەسىڭىزدە مە؟ — ستالين ماساتتانا مۇرتىن سيپاپ قويدى.
— ول حاتتا مەن ءابحاموۆقا زاكي ۆاليديمەن شيفرلى حات ارقىلى بايلانىس جاسا دەپ ەدىم.
ستالين زالعا قاراپ، رىسقۇلوۆتى كوزىمەن تىنتكىلەپ تاۋىپ الىپ: «ال، ەندى قايتەسىڭ؟» — دەگەندەي قولىن جايىپ جىبەردى.
رىسقۇلوۆتىڭ ورەكپىگەن كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. زاكي ۆاليدي شەتەلگە ءوتىپ كەتكەن ادام. باشقۇرتستاننىڭ بۇرىنعى باستىعى. ءقازىر تۇركيادا تۇرادى.
ستالين جەڭىمپاز بولىپ، ماسايراپ وتىر. ستالينتە بىتكەن ءبىر قاسيەت: ول نىساناعا العان ادامىن جەرمەن-جەكسەن ەتپەي تىنبايدى. ءقازىر دە بۇل از بولسا، تاعى دا دەگەندەي، سۇلتان-عالييەۆكە بۇرىلىپ:
— ايتىڭىزشى مىنا قاۋىمعا، يراننىڭ ساياسي قايراتكەرى ءتاجى باكشيعا دا جاسىرىن حات جازعانىڭىز راس پا؟ — دەدى.
— راس، — دەدى سۇلتان-عالييەۆ ءۇنى بۋلىعىپ.
— وسى ارەكەتتەرىڭىز كەڭەستىڭ باسشى قىزمەتكەرى رەتىندە سىزگە جاراسىمدى ما؟
— ءيا، بۇل حاتتاردى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاپەرىنە سالماي، جاسىرىن جازعانىم وتە قاتە بولدى. مۇنى مويىندايمىن.
ستالين ادەيىلەپ رىسقۇلوۆقا جىميا قاراپ، تاعى دا قولىن جايدى. «نە شارا؟ ەندى قايت دەيسىڭ؟» — دەگەن سىڭايلى.
ول — ول ما، ورنىنان ىرعالا ءتۇسىپ تۇرەگەلدى دە، ستالين تاعى سويلەدى.
— اڭگىمە وسىمەن بىتسە كەرەك ەدى. ءبىراق ءبىر نارسەنى باسا ايتقىم كەلەدى. سۇلتان-عالييەۆ اركىم-اركىمگە جاسىرىن حات جازىپ، ۇساق-تۇيەك ءمانسىز ماسەلەمەن اينالىسقانداي اسەر قالۋى مۇمكىن. سۇلتان-عالييەۆ ارەكەتىنىڭ ار جاعىندا ۇلى تۇران يدەياسى جاتقانىن اركىم اڭداي بەرمەيدى. بۇكىل تۇركى تۇقىمداس حالىقتاردى بىرىكتىرىپ، باياعى-باياعىدا ءوتىپ كەتكەن ۇلى تۇرىك قاعاناتىن قايتا تۋعىزۋ نيەتى جاتىر ار جاقتا. تۇران دۇنيەسىن ءتىرىلتۋ ارمانى اسقاق سۇلتان-عالييەۆتا. مۇنىڭ اتىن پانتيۋركيزم دەيدى. ال پانتيۋركيزم دەرتىمەن اۋىرعان باسقا ادامدار دا ارامىزدا جوق ەمەس...
بۇل ەندى تىكەلەي رىسقۇلوۆقا اتىلعان وق ەكەنىن ازدى-كوپتى، كوزى اشىق ادامداردىڭ ءبارى ءتۇسىندى. بالكىم، پانتيۋركيست تاڭباسى سۇلتان-عالييەۆتەن گورى، رىسقۇلوۆقا بۇرىنىراق باسىلعان بولار. ونى الگىندە رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە ايتتى عوي. تۇركىستاندى بولمەي-جارماي، تۇتاس ۇستاۋ دەگەن يدەيا اۋەلى رىسقۇلوۆتان باستالعان. تۇركىستان ءبىرتۇتاس بولسا، قازاعى، وزبەگى، تۇرىكمەنى، قىرعىزى، قاراقالپاعى ءبىرتۇتاس بولسا، ول الىپ ماگنيت سياقتى باسقا تۇركى تەكتەس باشقۇرت، تاتار، ءازىربايجان سياقتىلاردى ءوزى-اق تارتىپ الادى. ال ورتالىق بۇدان قاتتى قورقادى. رىسقۇلوۆ رسفسر-دەن بولىنبەيمىز دەپ قانشا قۇلشىنا مالىمدەگەنمەن، اسا ءىرى تۇركىستاننىڭ باسىنا كەيىن نوقتا سيماي كەتەدى عوي. ال ستالين بولسا، بارلىق حالىقتاردى تەڭ قۇقىلى رەسپۋبليكالار رەتىندە ەمەس، باياعى پاتشالار سياقتى گۋبەرنيالار رەتىندە باسقارعىسى كەلەدى. ول ءۇشىن ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر، ءبىر قامشى ءبىر-اق ادامنىڭ قولىندا بولۋى كەرەك. راس، ستالين: «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر!» دەپ ۇراندامايدى، ءبىراق سول ساياساتتان الشاقتا كەتپەيدى.
نە كەرەك، ستالين قويعان اۋىر-اۋىر كىنالاردى سۇلتان-عالييەۆ تۇپ-تۇگەل مويىنداپ تۇر. مويىنداپ تۇرسا دا، مىنا كۇنى كەشەگى قىزمەتتەستەرىنەن كوزىن تايسالتپايدى. جانارىن جاسىرمايدى. ول ءتىپتى ءبىر ءسات رىسقۇلوۆقا دا تىكتەپ قاراپ تۇرىپ قالدى. تىلمەن ايتا الماعاندى ادام كەيدە كوزبەن ايتۋعا ءماجبۇر. سۇلتان-عالييەۆتىڭ كوزىنەن سوندا رىسقۇلوۆ ءتۇپسىز تەرەڭ قاسىرەت اڭعارعانداي بولدى. «كەشىر، باۋىرىم، وسىلاي دەمەسكە شارام جوق»، — دەگەندەي الگى شەكسىز قايعىلى، قاسىرەتتى كوز. رىسقۇلوۆ بايقاپ قالدى: سۇلتان-عالييەۆتىڭ سالالى، سۇيرىك ساۋساقتارى باربيىپ، ءىسىپ كەتكەندەي كورىندى. تىنىمسىز قالتىرايدى ەكەن. ءبىر قولىن ءبىر قولىمەن ۇستاپ توقتاتقىسى كەلگەندەي ەدى، تەز اجىراتىپ الدى، قاتتى اۋىراتىن سياقتى.
شىركىن، سوندا نەگە عانا باتىلى جەتپەدى ەكەن؟..
— جولداستار! — دەسە سوندا سۇلتان-عالييەۆ ساۋساقتارى ىسكەن قوس قولىن جوعارى كوتەرىپ. — مەن ساتقىن، جاۋ ەمەسپىن. ماعان ناقاقتان جاپقان جالانى امالسىز مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىم. مىنە، قاراڭدار! تىرناعىمنىڭ استىنا جۋالدىز ينە جۇگىرتىپ ازاپتادى. قاراڭدار! — دەسە...
سوندا مىنا قايراتكەرلەر الدا وزدەرىن دە نە كۇتىپ تۇرعانىن الدەقالاي سەزىنىپ، سول سويقاننىڭ الدىن الار ما ەدى؟.. ءستاليننىڭ ازاپ ماشيناسى ءالى ەكپىن الماي تۇرعان كەزدە قيراتار ما ەدى؟..
سۇلتان-عالييەۆ ەشتەڭە ايتپادى.
اپىر-اي... سول تويدا... ستالين، رىسقۇلوۆ قاتىسقان تويدا... ادەمى سۇلۋ كەلىنشەگى... اتى كىم ەدى... ءيا، سول سۇلۋ كەلىنشەگى سۇلتان-عالييەۆتى موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ:
سىزىلىپ تاڭ اتقاندا،
ال شاپاق باتقاندا
كۇزلارىم تيكسينە يزليلا-ا-ا-ر... —
دەپ سىبىزعىداي سىڭسىتىپ ءان سالىپ ەدى.
اعارىپ تاڭ اتقاندا،
قىزارىپ كۇن باتقاندا،
سۇيگەنىن قيماي، ءبىر ءسات كورمەسە تۋرا المايتىن سول سۇلۋ ەندى قانداي كۇيدە ەكەن؟ ەندى سو سۇلۋ جانداي جاقسى كورەتىن جارىنا «تەسىكتەن الاقانداي ءتىل قاتىپ» ءجۇر مە ەكەن؟ كىم ايتسا دا، دانىشپان ايتقان: «ب ا ق پەن سوردىڭ بىر-بىرىمەن اجىراسۋى — ازاپ. ونى رىسقۇلوۆتان ارتىق تۇسىنەتىن جان جوق. ون جاسىندا اكەسىنەن تىرىدەي اجىراسا، اداسقان ب ا ق ەندى قوندى ما دەگەندە، زامان داۋىلى سوعىپ، سۇيگەن جاردان — ناتاشاداي ارۋدان ايرىلدى. ناتاشادان قالعان جالعىز جادىگەر ەسكەندىر ءدال ءقازىر ەسىنە ءتۇسىپ، ساعىنىش سەزىمنەن ءىشى-باۋىرى ەلجىرەدى. ەسكەندىردى باۋىرىنا باسقان ناديا كوز الدىندا مۇڭايىپ تۇردى. ءبىراق ونى ونشا ساعىنباعان سياقتى. «اياعى اۋىر ەدى، قانداي حالدە ەكەن؟» — دەگەن ۋايىم عانا ەلەس بەردى.
* * *
سونىمەن، سۇلتان-عالييەۆتى ايداۋىل قايتادان الىپ كەتتى. كەڭەستىڭ اياعىنا دەيىن ۇستاپ قاجەتى جوق ەدى. سۇلتان-عالييەۆتىڭ كىناسى اۋىر. وعان كەڭەستەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ كوزى جەتتى. ستالين جەتكىزبەسكە قويعان جوق.
رىسقۇلوۆ ريزا ەمەس. «سونشا بەيشارا بولعانى نەسى؟» — دەپ ىزالاندى. الگىندە: «ءمىرسايد! كوتەر باسىڭدى. ومىرتقاڭ وپىرىلسا دا، رۋحىڭ سىنباسىن، اتاسىنا نالەت!» — دەپ ايقاي سالعىسى كەلدى. ءبىراق سۇلتان-عالييەۆتىڭ كوزىنە كوزى تۇسكەندە، تاعدىر ونى تاس قىلىپ تۇمشالاپ تاستاعانىن كوكەي كوزىمەن شامالادى. «قۇداي باسقا سالماسىن»، — دەپ شوشىندى. تاعى دا مىنبەرگە اتىپ شىعىپ، ارا تۇسەيىن دەسە، امال جوق، سۇلتان-عالييەۆ ءوز كىناسىن ءوزى مويىنداپ تۇر. كەيىن-كەيىن، 1937-38 جىلدا ۆىشينسكيي دەگەن پروكۋرور شىعار. سول سويقان: «تۇتقىننىڭ ءوز كىناسىن مويىنداۋى — ادىلەتتىك سالتاناتى» دەگەن تەورياسىماق تابار. ءبىراق ول ۆىشينسكييدىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان «تەوريا» بولماس. ول «تەوريانى» ستالين 1923 جىلى، ماۋسىم ايىنىڭ 9 — 12 كۇندەرى-اق ىسكە اسىرار. ال ءازىر مىنا كەڭەستە وتىرعان باسشىلار، اقىلدى بولار، بولماس، ءبىراق كىلەڭ باسشىلار بولاشاق 37 — 38ء-دىڭ تۇساۋكەسەرى وسى كەڭەستە، 1923 جىلى باستالعانىن سەزە دە بەرمەس.
بۇل الداعى جويقىن قۋعىن-سۇرگىننىڭ بەتاشارى بولاتىن. تاعدىر ونىڭ تۇڭعىش قۇربانى رەتىندە ءمىرسايد سۇلتان-عالييەۆتى تاڭداپتى. كەلەسى كەزەك كىمدىكى؟
بۇدان قانداي قورىتىندى بولۋعا كەرەك؟ انە، اناۋ تروسكيي، زينوۆيەۆى، كامەنيەۆى، بۋحارينى، رىكوۆى — ءبارى ءالى ءتورت كوزى تۇگەل وتىر عوي، ويلاندى ما سولار بۇدان قانداي قورىتىندى شىعۋى كەرەك ەكەنىن؟ ولار كەزىندە لەنينگە دە قارسى كەلىپ، ايتىسىپ، تارتىسىپ جۇرەر ەدى. ءبىراق ەشقايسىسىنىڭ باسىنداعى شاشىنىڭ ءبىر قىلى دا قيسايعان جوق، وتىر عوي ءبارى سىرەسىپ. قارسى كەلگەنى ءۇشىن ولاردى وتاپ جىبەرەمىن دەسە، لەنيننىڭ قۇدىرەتى جەتپەدى دەپ ويلايسىز با؟ ساياسي قارسىلاستىڭ قانىن توگۋ تەك تيراننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. دانىشپان كوسەم ونداي وزبىرلىققا بارمايدى. اقىلمەن جەڭەدى.
ال مىنا ءتورتىنشى كەڭەستەن شىعاتىن ساباق: اجالىڭنان بۇرىن ولەيىن دەمەسەڭ، گەنسەكتىڭ الدىن كەس-كەستەمە! ءستاليندى گەنسەك قىزمەتىنەن باسقا جۇمىسقا اۋىستىرعان ءجون دەگەن لەنيننىڭ حاتىن جۇرتقا جايما! ءبىر ەلى اۋزىڭا ەكى ەلى قاقپاق قوي! ون ەكىنشى سەزد ۇلتتار قۇقىسىن تۇزەپ بەردى دەپ، شەشەڭ ۇل تاپقانداي ايقايلاي بەرمە! ايتپەسە، ۇلتتار تايتاڭداپ كەتەدى. قۇقىشىلىن. الىڭە قارا. باس-باسىڭا قوجايىن بولىپ، ءار رەسپۋبليكا ءوزىن-وزى باسقارىپ، ءوز قوتىرىن، ءوزى قاسىلاپ كەتسە، ورتالىق، ورتالىقتاعى ستالين نە بىتىرەدى؟ دەموكراتيا دەيدى. دەموكراتياشىلىن. «دەموكراتيا، رەسپۋبليكا!» — دەپ وڭەشى جىرتىلعانشا وزەۋرەگەن ريەۆوليۋسيونەرلەر بولعان. الىسقا بارماي-اق، فرانسيانى الىڭىز. دانتون، مارات، روبەسپەر دەگەندەرى بولعان سول ريەۆوليۋسيانىڭ. ۇشەۋى دە الىپ ەدى. ۇشەۋى دە جانىپ تۇرعان جالىن ەدى. ءبىراق ۇلكەن ءورت كەزىندە جالىندى جالىن جۇتىپ قويادى ەكەن. دانتون، مارات، روبەسپەر ءبىرىن-بىرى جەپ قويدى. ولار ءبىرىن-بىرى جەپ قويعان سوڭ، كىشكەنتاي گەنەرال ناپولەون شىعا كەلدى...
ستالين دەگەنمەن ناپولەوندى ۇناتادى. سوعان ۇقساعىسى كەلەدى. تاريح كوشىندە كەيبىر ۇقساستىقتار بولا بەرمەك. مىنە، مىنا وتىرعان تاكاپپار، مەنمەن تروسكيي... كامەنيەۆ، زينوۆيەۆ، مۇمكىن بۋحارين ءبارى بىرىگىپ، سول مەنمەنسىگەن تروسكييدى ءستاليننىڭ الدىنا جىعىپ بەرەدى. سودان سوڭ بارىپ، ءالى دە بولسا ءقاۋىپتى-اۋ دەگەن كامەنيەۆ پەن زينوۆيەۆتى بۋحارين تىرسەكتەن قاعىپ، ءستاليننىڭ الدىنا بۇك تۇسىرەدى. ەندى تىرەسۋگە جارايدى-اۋ دەگەن ءبۋحاريندى جۇندەس قولمەن القىمىنان الىپ، قىلقىندىرا سالۋ ستالين ءۇشىن تۇك قيىندىققا تۇسكەن جوق.
اتتەڭ، سوندا... سول ءتورتىنشى كەڭەستە، سكرىپنيك، رىسقۇلوۆ، يكراموۆتاردى جاڭاعى تروسكيي، كامەنيەۆ، زينوۆيەۆ، بۋحارين قولداپ كەتسە، ايقاسقا ايانباي كىرىسسە، ءستاليندى شايقالتۋعا ءالى دە بولسا شاما بار ەدى-اۋ... قاتەرلى دەرتپەن جاتسا دا، لەنين ولاردى قولدار ەدى-اۋ... «تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق!» — دەگەن اقىل ءدال وسى جەردە اداسىپ، ايدالادا قالدى.
ءساتى كەتكەن دۇنيەنىڭ بەتى ارى قارايدى. سۇلتان-عالييەۆ ءستاليننىڭ كوگەنىنە جالعىز بايلانعان قوزىداي ماڭىراپ قالدى. ال سول كوگەنگە، وسى وتىرعان كوسەمدەر، كوبىڭ كوگەندەلەتىندەرىڭدى سول كەڭەستە بىلمەدىڭدەر-اۋ. بولاشاعىن بىلە بەرسە، ادامداردىڭ ءبارى اۋليە بولىپ كەتپەي مە...
قىزىل باتىر
لەنين قايتىس بولعان 1924 جىلدىڭ قاڭتارىنان كەيىن، ستالين تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن تاراتۋعا بەلسەنە كىرىستى. ءستاليننىڭ قۇلاعىنا «تۇركىستان»، «تۇرىك» دەگەن سوزدەر تۇرپىدەي تيەر ەدى. ستالين بۇلاردى الماي-بەرمەي جەك كورەتىن. لەنين كوزىن جۇمعانى سول-اق، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاجىك... جەكە-جەكە وتاۋ بولىپ ءبولىندى دە، تۇركىستانداعى قازاقتار قازاقستانعا قوسىلدى. پاتشا دا بولمەگەن تۇركىستاندى ستالين جىلىك-جىلىك ەتىپ، بولشەكتەپ جىبەردى.
ءسويتىپ، پرەمەر-مينيستر رىسقۇلوۆ رەسپۋبليكاسىز قالدى. تۇركىستاندى «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» ەتەمىن، وعان قازاقستاننىڭ باتىس، شىعىس، ورتالىق، سولتۇستىگىن قوسىپ الامىن. بولاشاقتا باشقۇرتتارمەن، تاتارلارمەن، ازىربايجاندارمەن بىرىگۋىمىز مۇمكىن دەپ جۇرگەندە، تۇركىستاننىڭ ءتورت قابىرعاسى ءتورت جاققا اجىراپ كەتتى...
رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە قايتادان شاقىرىلدى. ستالين ونى كومينتەرنگە جىبەردى. كومينتەرن — موڭعولياعا جىبەردى. از ۋاقىت ىشىندە دۇنيە شىر اينالدى. ناديا، ناديادان تۋعان كىشكەنتاي سوفيا، جالعىز ۇلى ەسكەندىر ايدالادا قالا بەردى...
ۇلى ءسىبىر. باياعىدا، پاناسىز بالا شاعىندا، ءالى «قىرعىزبايەۆ» بولىپ جاۋلاردان جاسىرىنىپ جۇرگەن كەزىندە قيالىندا، تۇسىندە كورەتىن ءسىبىر. كىپ-كىشكەنتاي بالانىڭ ۇلكەن-ۇلكەن جاۋلارى بار ەدى. ونىسى نەسى؟ كىپ-كىشكەنتاي ءسابيدىڭ دە ۇلكەن-ۇلكەن جاۋلارى بولا ما ەكەن؟ مەركەنىڭ مەكتەبىندە شاكىرت شاعىندا ول مۇعالىمنەن:
— ءسىبىر الىس پا؟ — دەپ سۇرار ەدى.
ءمۇعالىم تاڭعالاتىن. سىبىردە نەسى بار؟ نەسى قالدى؟ ءبىراق شاكىرت بالا بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ سۇڭعىلا بولىپ العان، سىرىن ايتپايدى. تەك:
— جاياۋ ادامعا ءسىبىر قانشا كۇندىك جول؟ — دەپ ساۋال قويادى.
ءمۇعالىم عاجاپ قالاتىن. جاياۋ جۇرگەنى قالاي؟ اتتى ادامنىڭ ءوزى ايلار بويى جۇرەدى. پويىزدىڭ ءوزى الدەنەشە تاۋلىك بويى تاۋىسا الماس ۇلى جول عوي.
ءبىر كەزدەگى «قىرعىزبايەۆ»، ەندى رىسقۇلوۆ، سول باياعى قيالشىل بالانىڭ اڭسارلى ارمانىن ورىنداعان سياقتى. ۇلى ءسىبىر جولىمەن تورت-بەس تاۋلىك بويى پويىزبەن تالماي ءجۇرىپ وتىرىپ، يركۋتسك قالاسىنا دا جەتىپ ەدى. پويىز ۇركىتتىڭ قالاسىنا تايانعاندا، الدىنان اكەسى شىعا كەلەتىندەي، جۇرەگى تۇسكىر ەداۋىر ورەكپىدى. باياعىدا ايدالىپ كەتكەن اكەسى الدىنان:
— كەلدىڭ بە، تۇرار؟! كوپ كۇتتىردىڭ عوي! — دەپ الپامسا قۇشاعىن جايىپ تۇرعانداي، رىسقۇلوۆ كوك ۆاگوننىڭ تەرەزەسىنەن تەلمىرە قاراپ، كوز تالدىردى. ادام ءبىر نارسەنى كوپ ويلاپ، قيالداي بەرسە، سول قيالدىڭ وزىنە دە سەنىپ، شىن كورىپ كەتەتىن كەزى بولادى. ال ومىردەگى رىسقۇلوۆ قۇرعاق قيالعا سەنەتىندەي الاڭعاسار، الدانعىش ەمەس، تىم سالاۋاتتى، تىم رەاليست ادام. «بالە كورىپ» وسكەنى، جەلبۋازدىعى جوق، ال ءبىراق اسا ارمانشىل جان ەدى عوي. ايتەۋىر، اكەسىنەن ۇمىتكەر...
* * *
سويتسە، يركۋتسك ۆوكزالىندا تۇرار رىسقۇلوۆتى گۋبكوم حاتشىسى سوروكين كۇتىپ تۇر ەكەن. ءسىبىردىڭ ەڭگەزەردەي ءداۋ ورىسى اڭقىلداپ كەلىپ:
— و، جولداس رىسقۇلوۆ، حوش كەلدىڭىز! سالاماتسىز با؟ — دەپ جايدارمان امانداستى.
— تانىسىپ قويىڭىز، مەنىڭ سەرىگىم حانگەلدين، — دەدى رىسقۇلوۆ ۆاگوننان قوس شابادان كوتەرىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان سۇلۋ رەڭدى، بويشاڭ جىگىتتى مەڭزەپ.
سوروكيننىڭ جانىنداعى كىسىلەر حانگەلديننىڭ قولىنان شابادانداردى ىلدىم-جىلدىم الىپ، كومەكتەسىپ-اق جىبەردى.
— چيچەرين جولداستىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى حابارلادى، — دەدى سوروكين رىسقۇلوۆتى قولتىقتاپ الىپ. «اي، اسىل ادام عوي، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ. كوز الدىنا ۇيمە-جۇيمە كىتاپتاردىڭ، اعىلشىنشا، فرانسۋزشا، نەمىسشە گازەتتەردىڭ ورتاسىندا شيكى س ۇلىنىڭ ءدانىن پىستەدەي شاعىپ جەپ وتىرعان ناركوميندەل چيچەرين ەلەستەدى. — بۇلارعا دا حابارلاپ، قامقورلىق جاساپ جاتقانىن قاراشى». وسى ويدان رىسقۇلوۆ ءبىر قۋات العانداي قاباعى اشىلا ءتۇسىپ، ءجۇزى جادىراپ سالا بەردى.
— مونعولستانعا بارا جاتقانىڭىزدى دا سو كىسى ايتتى. ۇلى ساپار، جولىڭىز بولسىن.
— راقمەت.
— كولىك دايىن، جولداس رىسقۇلوۆ. ءبىراق ءدال ءقازىر جولدان تىنىعىڭىز. سودان سوڭ جۇرەم دەسەڭىز، — ماشينا دايىن. ەندىگى جەردە پويىز جوق. ءبىراق بەكەت جولى جاقسى. بۋرياتتاردىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، قياقتىعا دەيىن جەتەسىز. شەكارادان ارى قاراي ۇرعاعا دەيىن مونعول جولداستار وزدەرى الىپ كەتەدى.
— راقمەت. ال مەن بۇگىن جۇرمەيمىن. مەن ءسىزدىڭ قالانى جاقسىلاپ ارالاپ شىعۋىم كەرەك. مۇمكىن بولسا، جولداس سوروكين جاعداي جاساڭىز، وسى قالانىڭ ەسكى تۇرمەسىن كورگىم كەلەدى.
الپامساداي سوروكين اڭىرايىپ تۇردى دا:
— ونى قايتەسىز؟ — دەدى.
— سول تۇرمەدە مەنىڭ اكەم وتىرعان. تۇرمە دە بولسا، سوندا بارىپ ءتاۋاپ ەتەمىن. ايتپاقشى، سول تۇرمەنىڭ ەسكى ءارحيۆىن قاراتتىرىڭىز. مۇمكىن، اكەمنىڭ ءىسى، سۋرەتى تابىلار.
سوروكين سوندا سوستيىپ تۇرىپ:
— سوندا اكەڭىز قاشان...
ەندى سوروكين سوستيعانىن قويىپ، مەيىرلەنە بەرىپ:
— بولادى، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەدى. ۆوكزال باسىنان شىققان جەڭىل ماشينا قاراعايلى، شىرشالى قالانى قاق جارىپ وتىرىپ، ورتالىققا تارتتى.
— سوندا قالاي، جولداس رىسقۇلوۆ، اكەڭىز پاتشا قاھارىنا ۇشىراعان بولدى ما؟
— ءيا.
— دا-ا-ا! ءسىز بەن ءبىز تۋىس بولىپ شىقپاساق نەتتى. مەنىڭ اكەم دە پەتەربۋرگتەن ايدالىپ كەلىپ ەدى، التىنشى ەمەس، بەسىنشى جىلى. شەشەمىز ەكەۋمىز ارتىنان ىزدەپ كەلىپ، وسىندا تۇراقتاپ قالدىق.
— ونىڭىز دا وڭ بولعان. مەن اكەمنىڭ ارتىنان ىزدەپ كەلە المادىم. اكەم مەنى وزىمەن بىرگە الا كەتپەكشى ەدى، "گۋبەرناتور فون تاۋبە پارمان بەرمەدى...
«ەگەر گۋبەرناتور فون تاۋبە سول جولى رۇقسات بەرگەندە، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ كوشەلەردىڭ قوس قاناتىنا كوز سالا وتىرىپ. — كىم بىلەدى، ءىزبايشا شەشەم، تۇيمەتاي قارىنداسىم ۇشەۋمىز، سول مىڭ توعىز ءجۇز التىنشى جىلدىڭ وزىندە كورەر ەدىك بۇل يركۋتسكىنى. سودان كەيىن نە بولار ەدى؟ قالاي كۇن كورەر ەدى؟ تىرمىزىك تىرشىلىك ۇيرەتەر ەدى دە ولمەس امالدى. ولمەپتى عوي مىنا سوروكين. ءبىز دە وسى سوروكين سياقتى ءبىرجولاتا سىبىرلىك بولىپ قالار ما ەدىك... كۇشالا جۇتقان كۇشىكتەي ءبىر جەردە قىلجيىپ قالماساق، ءبىر امالى بولار ەدى عوي. ونىڭ ەسەسىنە كوكەمدى كورىپ جۇرەر ەدىك. كوكەم قول-اياعى كىسەندەۋلى بولسا دا ءبىزدى ولتىرمەس ەدى. ءيا، ءسويتىپ سوروكين دە ريەۆوليۋسيونەردىڭ بالاسى بولدى. ءبىراق بۇلارعا رۇقسات ەتىپتى. زاڭ بىرەۋ، ورىندالۋى ءارقالاي. ءبىراق مۇنىڭ اكەسى ساياسي تۇتقىن بولعان عوي، كاتورجانين ەمەس، تەك جەر اۋدارىلعان. ال كوكەم... ءومىر بويى اياق-قولى كىسەندەۋلى ءوتتى-اۋ. كىسەن سىلدىرىنان شوشىپ ويانعان تۇپ-تۇنىق تايعا، مىنە، مىناۋ...»
رىسقۇلوۆتى مارات كوشەسىندەگى «سيبير» مەيمانحاناسىنا ورنالاستىردى. جايعاسىپ، شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، رىسقۇلوۆ قالانى ارالاۋعا شىقتى. مارات كوشەسىن قيىپ وتەتىن كورشى كوشە پولياك كوتەرىلىسشىلەر اتىندا ەكەن. قالادا نە كوپ، پيازباس شىركەۋلەر كوپ. سولاردىڭ اراسىندا پولياكتاردىڭ كاتوليك شىركەۋى وزگەشەلەۋ. اعاشتان سوققان ۇشكىر باس، جاداۋ عيمارات. ودان ءاpi اڭعارا وزەنى ايدىندانىپ، سولتۇستىككە قاراي ەرەكشە ءبىر ايبىنمەن اعىپ جاتىر. رىسقۇلوۆ ماشينادان ءتۇسىپ، وزەننىڭ جاعاسىندا ءۇن-تۇنسىز تۇرىپ قالدى. قاراكوك اسپان، شىعىستان سوققان اڭقىلداق جەل. وسى ارادا شىعىس ءسىبىر قاقپاسى باستالادى. رىسقۇلوۆ تىنىمسىز سارناپ اققان ۇلى سۋعا قاراي-قاراي كوزى بۇلدىرادى. «نەگە سونشا اپتىعىپ اسىعادى؟ ۇلى تولقىن بالقىعان قورعاسىنداي لىقسىپ جاتقانى سۇلۋ-اق. ءبىراق بۇل اسىققانى — ءوزىنىڭ اقىرىنا اسىققانى عوي. وسىدان جەر شەتىنە جەتىپ، ۇلى سۋ، ۇلى مۇزعا اينالادى. ءبىراق وزەن بىتكەننىڭ باستاۋى بار، قۇردىمى بار. ءبىزدىڭ تالاس تا، شۋ دا اقىرى قۇردىم قۇمعا ءسىڭىپ تاۋسىلادى. مىناۋ مۇزدى مۇحيتقا اينالادى. مۇنىڭ وسى اعاسىن كوكەم دە كوردى-اۋ...»
— تۇرار اعا، جۇرمەيمىز بە؟ — دەپ قالدى حانگەلدين.
سوندا بارىپ رىسقۇلوۆ وي تولقىندارىنان مالتىپ شىعىپ:
— ءيا، جۇرەيىك، — دەدى. — تۇرمەنى كورەيىك.
يركۋتسكىنىڭ تۇرمەسى قالادان جىراعىراق، بايقال جاق بەتىندە، جارلاۋىت جاعاسىندا ەكەن. ۇلكەن قامال تارىزدەس. تەك كوك تاستان ورىلگەن. بايقال جاعاسىندا تۇرعانى دا تەگىن ەمەس. يركۋتسك — پاتشا تۇتقىندارىنىڭ سوڭعى مەكەنى بولماسا كەرەك. اسا قاۋىپتىلەرىن ۇركىتتەن دە ارى ايداپ، بايقال ارقىلى ساحا ەلىنە، ياكۋتياعا جونەلتكەن. تۇراردىڭ «بۇلىكشىل» اكەسى رىسقۇلدىڭ دا جولى وسى بايقالدى باسىپ وتكەن بولار-اۋ. بودويبو ارتى بەتتە، الىستا، الىستا...
باياعى الماتىنىڭ كوك قاقپالى تۇرمەسى مۇنىڭ قاسىندا بالانىڭ ويىنشىعىنداي-اۋ. ال مىنانى كەلىستىرە سوققان ەكەن. كىلەڭ كوك تاس قوي. زەڭبىرەكپەن اتقىلاساڭ دا شىبىن عۇرلى كورمەس. ءاي، پاتشا جارىقتىق-اي. تۇرمە دەگەندە، تۇرمەدەن ساراي سالعانداي. ەجەلگى ەگيپەتتىڭ پەرعاۋىندارى ءزاۋلىم پيراميدا سالدىرىپ، تاريحتا اتىن قالدىرسا، پاتشا جارىقتىق اباقتى سالىپ، اتىن شىعارماق ەكەن دا. باياعىدا بۇل «قىرعىزبايەۆ» بولىپ وقىعان مەركەنىڭ مەكتەبى ءبىر الپاۋىت وزبەك بايىنىڭ ەسكى قورا-قوپسىسى ەدى دە، مەركە تۇرمەسى كۇيدىرگەن قىزىل كىرپىشتەن ورىلگەن عيمارات بولاتىن. قىزىل كىرپىشىنە قىزىعىپ-اق سول تۇرمەدە تۇنەپ شىققىڭ كەلگەندەي، ءبىرتۇرلى تارتىمدى ەدى. ءيا، پاتشا اعزام مەكتەپتەن گورى تۇرمە سالعاندى، سوقادان گورى كىسەن سوققاندى ۇناتاتىن ەدى عوي.
مەركەدە وقىپ ءجۇرىپ، «قىرعىزبايەۆ» قىزىل كىرپىش تۇرمەگە سىرتىنان تەلمىرە قاراپ: «سىبىردە كوكەم جاتقان تۇرمە دە وسىنداي ما ەكەن؟» — دەپ ويلايتىن. سويتسە، كوكەسى جاتقان اباقتى كوك تاستان ءورىلىپ، ىرگەسىن جاسىل مۇك باسقان، ءزاۋلىم قامال ەكەن...
تۇرمە ارحيۆىنەن رىسقۇلدىڭ ءىس قاعازدارى تابىلا قويمادى. جەرگىلىكتى باسشىلار: «ءسىز موڭعوليادان قايتىپ ورالعانشا تاۋىپ قويۋعا تىرىسايىق»، — دەپ ۋادە بەردى.
سىبىرگە، ساحالينگە، ساحا ەلىنە كاتورعاعا ايدالعانداردىڭ ايالدامايتىنى جوق بولعان. ۇلى ءسىبىردىڭ توقسان تاراۋ جولدارىنىڭ تورابى وسى ۇركىت. رىسقۇل كاتورگادا جۇرگەندە بۇل ايماقتىڭ گۋبەرناتورى گەنەرال بانتىش دەگەن ەدى. يركۋتسكىدە جان-جاققا ايدالاتىن كاتورجانداردىڭ ءىس قاعازى تۇگەل سول بانتىشتىڭ قولىنان وتكەن. بانتىشتىڭ ءارحيۆى قالىڭ، قاتپار-قاتپار عوي. ونى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە قوپارىپ، مىڭداعان ءىستىڭ ىشىنەن رىسقۇلدىڭ قاعازىن تابا قويۋ دا وڭاي ەمەس. اكەمنىڭ سۋرەتى تابىلار ما دەپ ءۇمىت ەتىپ ەدى، كوكەيىندە كوپتەن جۇرگەن ارمان ەدى، — بۇيىرمادى. ءالى دە ءۇمىت ۇزبەي، «مۇمكىن، موڭعوليادان قايتار جولدا ءساتى تۇسەر»، — دەپ جۇباتتى ءوزىن-وزى رىسقۇلوۆ.
پاتشا سوقتىرعان تۇرمەنىڭ تاس قامالىنان اعىپ تۇسكەن كوزدەردىڭ ۇڭگىرىندەي بولىپ، تەمىر تورلى تەرەزەلەر ۇڭىرەيدى. سولاردىڭ بىرىنەن رىسقۇل دا مىنا بايقال بەتكە، انا قاراكوك اسپانعا قاراعان شىعار. ارۋ بايقال، كاتورجانداردىڭ كوز جاسىنان جارالعانداي ءمولدىر كوك، سىلاڭ سۇلۋ ءارى مۇڭلى كولدى جاعالاي كوز جەتەر جەردىڭ كەمەرى جاپ-جاسىل، كوك نۋ ورمان. جاعاداعى قۇج-قۇج جارتاستاردىڭ قياسىنا شىققان سوياۋ-سوياۋ قاراعايلار سورايادى. قۇددى ءبىر باياعىدا قىزىل جەبەگە ءمىنىپ قازديعان رىسقۇل سياقتى. رىسقۇلوۆ ىلە الاتاۋىنىڭ شىڭدارىنا تامان ورمەلەپ شىققان شىرشالاردىڭ ورتاسىندا وسكەن. ورمان وعان تاڭسىق ەمەس. ءبىراق مىنا جابايى جارتاس باسىنداعى ساياق قاراعايلار، ارعى بەتتەن بەرگى بەتكە ءوتe الماي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالعان كاتورجاندارعا ۇقسايدى. كوكەيىنە ىزىڭداپ تاعى دا سالاۋات ءانى كەلدى:
قايتار ەدىم، جولىم جوق،
سۋلار بۋعان جولىمدى.
جۇلدىزداردان كوپىر سالار ەم،
بۇعاۋلادى جازمىش قولىمدى.
قاسىنداعى ادامدار رىسقۇلوۆتىڭ وڭاشا قالعىسى كەلگەنىن ۇقسا كەرەك، قۋ بۇتاق جيىپ، وت جاعىپ، قايىقشىلاردان جاس بالىق الىپ، قازان كوتەرىپ، ءوز تىرشىلىگىمەن بولىپ جاتتى.
— بايقالدىڭ بالىعىنان ءدام تاتپاۋ — كۇنا، — دەپ بۇل ءىستى باستاعان سوروكين ەدى.
ال رىسقۇلوۆ ارعى بەتتەگى جارتاس باسىندا سۋعا سەكىرەيىن دەپ قارايعان قاراعايدان كوز المايدى. بودويبودان قاشقاندا اكەسى بايقالدان ءجۇزىپ وتكەنى انىق. الگى قاراعاي تالعان كوزگە بىرتە-بىرتە ادام كەيپىن ەلەستەتىپ، رىسقۇلعا ۇقساپ بارا جاتتى...
— ماسا تالاپ قويعان جوق پا، جولداس رىسقۇلوۆ؟ وت باسىنا جاقىنىراق تۇرساڭىز، تۇتىننەن ماسا قورقادى، — دەپ سوروكين جاقىنداعاندا، رىسقۇلوۆ وعان جالت قاراپ ەدى، التىن كەمەر كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنان ءبىر تامشى، ساراڭ جاس، مارجانداي ءمولت ەتىپ، ءۇزىلىپ ءتۇستى.
— كەشىرىڭىز، — دەدى سوروكين ىڭعايسىزدانىپ.
— اكەمە ۇقساپ كەتكەنى، — دەدى رىسقۇلوۆ تا ساسىڭقىراپ، الگى قاراعايدى قول سوزا نۇسقاپ. — ءومىر بويى ول ارعى جاعادا، مەن بەرگى جاعادا، بىر-بىرىمىزگە قول سوزۋمەن وتتىك. ارامىزدى ۇدايى داريا ءبولىپ جاتتى. تۇسىمدە دە ىلعي وسىلاي. ساپ بولمايتىن ساعىنىش، تاۋسىلمايتىن ارمان... سولاي، جولداس سوروكين...
زىمىران زامان. مىڭ توعىز ءجۇز التىنشى جىلدان بەرى ارادا ون سەگىز جىل وتە شىعىپتى. ول كەزدە رىسقۇلوۆ ون جاستا ەدى. ەندى جيىرما سەگىزگە ىلىگىپتى. ون سەگىز جىل بويى ىزدەپ كەلەدى. اكەسىن ىزدەيدى. ەندى ونىڭ سوڭعى مەكەندەرىنىڭ بىرىنە جەتۋدىڭ ورايى كەلگەندە، اكەسى تاعى دا تەڭىزدىڭ ار جاعىندا. نەعىلعان تاۋسىلماس تەڭىز؟ كۇزدى كۇنى مۇڭايا سوزىلعان كۇمىس ميزامداي سىڭسىعان ءبىر ساعىنىش. سول جىپ-جىڭىشكە، كۇمىس ميزام رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگىنە جالعانىپ الىپ، قايدا جۇرسە قالماستان سوزىلا بەرەدى، سوزىلا بەرەدى...
* * *
قياقتى — موڭعولستاننىڭ پەتروگرادى دەسە بولعانداي، سۋحە-باتور مەن چويبالسان قۇرعان موڭعولدىڭ حالىق-ريەۆوليۋسيالىق پارتياسىنىڭ كىندىگى. مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ءبىرىنشى جىلى مونعول ريەۆوليۋسياسى ەڭ الدىمەن وسى جەردەن باستالىپ، كوپتى كورگەن كونە دالانى تاعى دا دۇربەلەڭ ءدۇبىر ءدۇر سىلكىندىرگەن.
قياقتىدا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ماشيناسىن مونعول پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى تۇمەن-جىرعال كۇتىپ تۇر ەكەن. ورىسشا، قىتايشا ۇلگىلەرمەن سالىنعان كىلەڭ اعاش ءۇيلى قياقتىدا ءبىراز تىنىستاپ، الدەنگەن سوڭ، رىسقۇلوۆ جانىنداعى سەرىكتەستەرىمەن ەجەلگى موڭعولستاننىڭ جەرىنە بويلاي سۇڭگىپ كەتە باردى. اۋەلى سەلەڭگى وزەنىن جاعالاي ءجۇردى. ويلى-قىرلى، جاسىل رەڭدى دالانى جارىپ جاتقان سەلەڭگى، جولاۋشىلاردىڭ وڭ جاق قاپتالىن الا، كوپكە دەيىن يرەلەڭدەدى. بىرتە-بىرتە سىلاڭ سۇلۋ سەلەڭگى وڭتۇستىك-باتىستى ساعالاپ، التاي تۇسىنا شامالاپ كەتتى دە، جولاۋشىلار ميداي دالامەن شىعىس-تۇستىككە تارتقان.
ارىعان كوزدى اندا-ساندا الداندىرىپ، ءبىر قاپتالدان اراتتىڭ جاتاعان جالپاق كيىز ءۇيى كورىنەدى، ءۇي ماڭايىنداعى شۇراتتا، سول جاتاعان كيىز ۇيلەرگە ۇقساس، جاتاعان جىلقى ۇيىرلەرى كەزدەسەدى. تەك تۇيە جارىقتىق قانا، ءوزىنىڭ ويسىلقارا باباسىنىڭ قانىنا ادالدىعىن تانىتىپ، مۇندا دا ىرىلىگىن، پاڭدىعىن ساقتاپ، ءار-ار جەردە ماڭقيىپ-ماڭقيىپ تۇرادى.
بۇل دالانىڭ تۋىرلىقتاي تانىنە ءالى تۇرەن تيمەگەن.
دالا حالىقتارىنىڭ ەجەلدەن قانىنا سىڭگەن سەنىم بويىنشا، جەرگە تەمىر تيگىزۋ كۇنا. جەرگە تەمىر قازىق قاعۋ — ادامنىڭ دەنەسىنە شەگە قاعۋمەن بىردەي كورىنەدى. سوندا جەردىڭ دە جانى بولعانى عوي. ونىڭ ەسەسىنە بۇل دالادا ات تۇياعى تيمەگەن جەر جوق. Aت تۇياعىمەن يلەنگەن دالا... سوناۋ شىڭعىس حان زامانىندا، ودان بۇرىن دا، ودان كەيىن دە... ءتىپتى شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ولگەننەن كەيىن، جەردى اعاشپەن قازىپ كومىپ، مولاسىنىڭ ۇستىنەن ون مىڭ جىلقى ايداپ وتكىزگەن كورىنەدى. انە، ات تۇياعىمەن يلەدى دەگەن سول.
شەكسىز دالا. قازاق دالاسى سياقتى مۇندا دا بوز جۋسان، تۇيەجانتاق؛ سولاردىڭ اراسىنان سويديىپ، سويديىپ سيىرقۇيرىق پەن شىرىش كەزدەسەدى. جول بويىنان قوساياقتاپ قازديىپ وتىرعان قىزىل سۋىر قوڭىراۋلى كۇيمەگە تاڭدانا قاراپ قالىپ، كەنەت بۇلت ەتىپ، ىنىنە كىرىپ كەتەدى. سۋىردى موڭعولدار تارباعا دەيدى ەكەن. وڭ جاق قاپتالدان سۋى تارتىلعان تەڭىز تۇبىندە قالىپ قويعان جەلكەندى كەمە سياقتانىپ، شوقىلى قىزعىلتىم تاۋ كورىنەدى.
— مىنا شوقىنىڭ اتى نە؟ — دەپ سۇرادى رىسقۇلوۆ تۇمەن-جىرعالدان.
— و، ول ۋلان-ياماات — «ارقارلى قىزىل» عوي. تاۋەشكى، ارقار كوپ.
— تاعى قانداي اڭ-قۇس بار؟
— و، حاكيلديگ كوپ، ورىسشا نە دەۋشى ەدى؟ — دەپ تۇمەن-جىرعال ءمۇدىرىپ قالدى. — ە، گورنىە كۋروپاتكي!
— كەكىلىك! — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى.
— كەكليك — حاكيلديگ. ۇقسايدى، — دەپ كۇلدى تۇمەن-جىرعال.
— تاعى دا گۋرگۋۋل كوپ.
— قىرعاۋىل! — رىسقۇلوۆ «گۋرگۋۋلدىڭ» قىرعاۋىل ەكەنىن لەزدە تاپقانىنا قۋانعانداي جايراڭداپ قالدى.
— تاماشا! — دەپ تۇمەن-جىرعال دا ءسۇيسىندى. — چونو كەزدەسەدى. چونو. تۇسىنبەدىڭىز بە — ۆولك.
— ا، شونا ما؟ قاسقىر ەكەن عوي. بىزدە شونا دەگەن كىسى اتتارى كەزدەسەدى. ا، قاسقىر بولدى عوي. ەندى بىلاي كەلىسەيىك، تۇمەن-جىرعال. ءبىز سويلەسكەندە ورىسشادان كەيىن موڭعولشاسىن دا ايتىپ وتىرىڭىز. كوپ سوزدەردىڭ قازاقشاعا دا ۇقساستىعى بار ەكەن. بالكىم، موڭعولشا تەزىرەك ۇيرەنىپ كەتۋىمە دە بولاتىن شىعار، — دەپ رىسقۇلوۆ ءوتىنىش ءبىلدىردى. تۇمەن-جىرعال:
— و، موڭعولشا ۇيرەنگىڭىز كەلسە، مەن ءمۇعالىم بولۋعا دايىن، — دەپ سۇيسىنگەن پەيىل تانىتتى. — مىسالى، مەنىڭ اتىم — تۇمەن-جىرعال. — مىڭ باقىت دەگەن ماعىنا بەرەدى.
— مىنە، قىزىق، — دەپ رىسقۇلوۆ تاعى ءبىر جاڭالىق اشتى: — تۇمەن — بىزدە مىڭنان دا كوپ، ءسىرا، ون مىڭ بولار، ال جىرعال... جىرعالۋ... ءيا، بۇل — باقىتتى بولۋ. ءبىراق بىزدە كوپ قولدانىلا بەرمەيدى. ەسكى تۇركى ءسوزى.
— تۇركى — موڭعول، ءسىرا، ۇيالاس ءتىل.
— دۇرىس ايتاسىز. بىزگە يسلام، سىزدەرگە بۋددا ءدىنى ەنگەنگە دەيىن، موڭعولدار مەن تۇركىلەر ءتىلى، ءسىرا، تىم ۇقساس بولعان شىعار. دەمەك، مەن شىنداپ شۇعىلدانسام، موڭعولشا ۇيرەنىپ كەتۋىم عاجاپ ەمەس. ايتالىق، اراتتىڭ اۋلىنا بارا قالدىق. قاشانعى ءتىلماش ارقىلى تۇسىنىسەسىڭ.
— وتە دۇرىس ايتاسىز، جولداس رىسقۇلوۆ، ەندى مەنى ءتىل ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى دەپ ەسەپتەڭىز. ال اڭ اۋلاۋ شارۋاسىنا كەلسەك، كەيىنىرەك ءبىر كەلىپ قايتۋعا بولادى. اڭ اۋلاۋعا قالاي ەدىڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ؟
— كانىگى اڭشى دا ەمەسپىن. ءبىراق سەيىلگە شىققاندى ۇناتامىن. اكەم ايتۋلى اڭشى ەدى. قۇرالايدى كوزىنەن اتقان مەرگەن بولعان.
ويدا جوقتا، اڭگىمە جەلىسىمەن ميزام ساعىنىش جالعاسىپ، كەۋدەسى تاعى شىم ەتە قالدى. رىسقۇل اكەسى تۋرالى ەلدە اڭىز بولىپ تاراعان اڭگىمە ەسىنە ءتۇستى. سوناۋ تالاس الاتاۋىندا قالعان اقسۋ-جاباعىلىدا، اكەسى جىگىت شاعىندا، جىلقى باعىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى جىلان ارباعان بوزتورعايدى كورىپ قالادى. بوزتورعاي بايعۇس شىرىلداپ، اسپاننان تومەن قاراي ماگنيت تارتقانداي ىلديلاي بەرەدى. جەردە باسى قاقشيىپ، قارا نايزاعايداي ءتىلى سۋماڭداپ، قاراشۇبار جىلان ىسقىرىپ تۇر ەكەن. بوزتورعايدى اۋەدەن تارتىپ الارداي نە سيقىرى بار؟ ارباۋدىڭ سىرى نەدە؟ وسىلاي ويلاپ تۇرا بەرسە، بوزتورعاي ەندى توپ ەتىپ، جىلاننىڭ اۋزىنا تۇسەتىن بولعان سوڭ، مىلتىعىن الىپ، جىلاننىڭ قاقشيعان باسىن كوزدەپ، باسىپ قالادى. وتىرىك بولسا، وبالى جۇرتقا. جۇرت ايتادى: وق جىلاننىڭ ەكى كوزىنىڭ ورتاسىنان ءتيىپتى دەسەدى، انە، اكەسى رىسقۇل سونداي مەرگەن ەكەن...
مىناۋ مارعاۋ موڭعول دالاسىندا دا قالماي قويعان قايران ەلەس.
قارا جول بۇرالاڭداپ بارىپ، تاعى ءبىر وزەننىڭ جاعاسىنا شىقتى.
— تولى دەيتىن وزەن، — دەدى تۇمەن-جىرعال. — باعانا كورگەن سەلەڭگىگە بارىپ قۇيادى. ال سەلەڭگى بايقالعا بارىپ قۇيادى... ءبىز بارا جاتقان ۇرعا وسى تولىنىڭ بويىندا.
قارا جول تولى بويىمەن يرەلەڭدەپ سوزىلىپ جاتىر. جان-جاق ميداي دالا، اندا-ساندا ءبىرلى-جارىم شوقى تاۋلار الىستان قاراۋىتادى. تاريحتى شۋلاتقان موڭعول دالاسى دەيتىندەي ەمەس، ماناۋراپ سۇلىق ءتۇسىپ جاتقان مارعاۋ دۇنيە. وسى دۇنيەگە رىسقۇلوۆ كەلە جاتىر. كومينتەرن سەنىپ جىبەردى. ارتتا تۋعان ەل قالدى. داۋىلداتا دۇركىرەپ وتكەن جالىندى جىلدار قالدى. سول داۋىلدان تايماي وتكەن رىسقۇلوۆ، ەندى مىنا موڭعولستاندا جاڭا دۇنيە، جاڭا زامان باستاۋعا قول ۇشىن بەرمەك. ازيانىڭ قاق ورتاسىندا مەشەۋلەپ جاتقان جالپاق ەلدى جاڭا جولعا سالۋ وڭاي ەمەس. كومينتەرن كوسەمدەرى بۇل اسا اۋىر ءىستى رىسقۇلوۆقا تاپسىردى. دۇنيە ءجۇزى كوممۋنيستىك ينتەرناسيونالىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى رىسقۇلوۆتى تاعى دا ءبىر وراسان قيىن سىنعا سالدى. اۋىر مىندەتتى ابىرويمەن ورىنداي السا جاقسى...
موڭعولستان كەرتارپالاردان كەندە ەمەس. سۋحە-باتور سياقتى ادال پەرزەنتتەرى بار. سول سۋحەنىڭ2 ءوزى تاياۋدا كەنەتتەن قايتىس بولىپ كەتتى، ەسىل ەر. ونىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار بار، ارينە. ءبىراق جاۋ دا وسال ەمەس. كەشە عانا رىسقۇلوۆ بۋريات-موڭعول جەرىن كەسىپ ءوتتى. كەڭەس قۇرامىندا بولا تۇرا، سول بۋريات-موڭعولدىڭ وزىندە دە كەڭەسكە قارسى ءقاۋىپتى كۇش باس كوتەرەدى. رىسقۇلوۆ بۋريات-موڭعول ۇلتشىل-دەموكراتتارىنىڭ كوسەمى رينچينونىڭ ءبىر جينالىستا سويلەگەن ءسوزىن وقىعانى بار. «ءبىز، بۋرياتتار، تەك ءبىز عانا بۇكىل رەسەيدە جالپى داۋىسپەن سايلانعان ورگانداردى ساقتاپ قالدىق. ءوز ورتامىزدا تەك ءبىز عانا انارحيا مەن بولشيەۆيكتەردىڭ الاساپىرانىنا جول بەرمەدىك. ەندى ءبىز جاپوندار مەن سەمەنوۆقا ارقا سۇيەۋىمىز كەرەك».
بۋريات ۇلتشىلدارىنىڭ كوسەمىنىڭ سيقى سولاي. بۋريات — تاعى كەڭەس وكىمەتىن بولدىرماس ءۇشىن، جاپوندارعا جالپاقتاپ، قانقۇيلى اق اتامان سەمەنوۆقا سۇيەنبەك. ءوزى سولاي بولدى دا. ءبىراق جاپوندار تاس-تالقانى شىعىپ، قالدىعى ءوز ارالىنا قاشتى، ال اتامان سەمەنوۆ بارون ۋنگەرنمەن تىزە قوسىپ، وسى موڭعولستانعا ءوتىپ، تالاي سويقان سالعانى بار.
* * *
مۇنىڭ ءبارى كۇنى كەشە بولعان سويقان. موڭعولستاندا ريەۆوليۋسيا جەڭدى دەگەنمەن، وكىمەت ىسىنە ءالى دە ءدىنباسىلارى، ءتىپتى تەك سۇلدە تۇرىندە بولسا دا بوعدىحان ارالاسىپ وتىر.
شىن مانىندەگى حالىق وكىمەتىن ەندى قۇرىپ، رەسپۋبليكا جاريالاۋ كەرەك. رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋسياسىن قابىلداۋ كەرەك. بۇل ارادا اۋىرتپالىق از ەمەس. سول اۋىرتپالىقتى موڭعول ريەۆوليۋسيونەرلەرىمەن بىرگە رىسقۇلوۆ كوتەرىسۋى كەرەك. بالكىم، سالماق بۇعان كوبىرەك تۇسەر دە. رينچينولار موڭعولستاندا ءالى ءتىرى، ولار رىسقۇلوۆتىڭ الدىنان شىعارى ءسوزسىز. سىرى بەيمالىم، جاسىرىن جاتابەرىسى كوپ، ايلاكەر جاۋدىڭ ۇرىمتال جەرى قايسى؟ ولارمەن الىسار قارۋ-جاراق قانداي بولماق؟ مۇنىڭ ءبارى ءالى رىسقۇلوۆقا جۇمباق. جالعىز قارۋى — ريەۆوليۋسيا ىسىنە ادالدىعى، ارتتا قالعان ايقاس جىلداردان جيناقتالعان تاجىريبە. رىسقۇلوۆ بىتىرگەن ۋنيۆەرسيتەت — تۇركىستان ريەۆوليۋسياسى. ونداي ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرۋدى تاعدىر اركىمنىڭ-اق ماڭدايىنا جازسىن. الاۋلاعان تۇركىستاننىڭ وت پەن سۋىنان تايماي وتكەن رىسقۇلوۆ جاس جاعىنان وتىزعا ەندى تاياسا دا، كۇرەسكەر رەتىندە تارلان تارتقان.
كەلەسى كۇنى رىسقۇلوۆ ءبىر قىرقادان اسا بەرگەندە، ىلگەرىدەن قاپتاعان قالىڭ كيىز ۇيلەردى كورىپ، نە ۇلكەن توي، نە ۇلكەن اس بەرىپ جاتىر ەكەن دەپ قالدى.
بالا كەزىندە قىرعىزداردان تالاي ەستىگەن «ماناس» جىرىنداعى كورىنىستەر ءقازىر شىندىققا اينالىپ، ەلەس بەرىپ تۇرعانداي كورىنەدى. كوكەتايدىڭ اسىنا جينالعان قاراقۇرىم ەل. وزەن جاعالاي تىگىلگەن سانسىز ۇيلەر. اينالا جايىلعان قالىڭ مال. ارى-بەرى ىزعىتا شاپقىلاعان جىگىتتەر. الاسا اتتار كوسىلە شاپقاندا، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، جەر باۋىرلاپ، بارىسشا اتىلادى ەكەن.
جال-قۇيرىعى كۇزەلگەن جاتاعان قوس موڭعول تورى جەتىلگەن، جەز قوڭىراۋلى كۇيمە تاعى ءبىر سارى بەلدەن اسقاندا، الدان تاعى دا قاتپار-قاتپار قىرتىس ماڭدايلى دالا كورىندى. الدان كوز توقتاتار بۇلدىر تاپپاعان رىسقۇلوۆ كۇيمەنىڭ اشىق تەرەزەسىنەن باسىن شىعارىپ، ارتتا قالعان باتىسقا قاراپ ەدى؛ باتىس جاقتىڭ جەلەڭ بۇلتى قازتاڭدايلانا قىزعىلتىم، سارعىش، كوگىلجىم، كۇلگىن تارتىپ، مارگەلاننىڭ اتلاسىنداي قۇلپىرىپ تۇر ەكەن. تاعى ءبىر كۇن باتىپ بارا جاتتى.
الدا — موڭعوليا استاناسى، ارتتا — باي ءسىبىر، بايتاق ەل، تۋعان ەل، ءوزىن الىس جولعا اتتاندىرعان ماسكەۋ. تۇركىستان رىسقۇلوۆتى تۇلەتىپ ۇشىردى دەسە دە، ناعىز شىندالعان جەرى ماسكەۋ.
جەز قوڭىراۋ تالماي جىرلايدى، شەكسىز جىر. سول جەز قوڭىراۋعا اتتاردىڭ تۇياق ءدۇبىرى قوسىلىپ، تۇتاس ءبىر وركەستر ۇزاق حيكايا شەرتكەندەي. كۇيمەنى قاۋمالاي ەكى قاپتالىنان ەكى اسكەر، سوڭىندا ەكى اسكەر جەلە جورتىپ كەلە جاتقان. سوعىس تىندى دەسە دە، ساحارانىڭ بۇلىم-بۇلىمىندا بۇقپانتاي كەزبەلەر، ۋنتەرن باندىسىنىڭ تالقانى شىققان توزىعى توپتانىپ، جول تورىپ جۇرەتىنى بولادى. ساقتىقتا قورلىق جوق دەپ قياقتىدان رىسقۇلوۆ كۇيمەسىنە ءتورت قارۋلى سولدات ەرە شىققان.
تۇمەن-جىرعال مارتەبەلى قوناق ۇزاق جولدا جالىقپاسىن دەپ، كوپ اڭگىمە-حيكايا ايتتى. مۇنى رىسقۇلوۆ جالىقپاي تىڭداپ، بەيتانىس ەلدىڭ قىر-سىرىنا قانا ءتۇسىپ، ءبىر ءسوزىن دە قالت جىبەرمەي وتىر ەدى، كەنەت تۇمەن-جىرعال:
— مەن سويلەي بەردىم، مىلجىڭ ەكەن دەپ قالماڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ، جول قىسقارسىن دەگەنىم عوي، — دەدى. — ادەپسىز بولىپ، سىزگە ءسوز كەزەگىن بەرمەي قويدىم با؟ ايتىڭىزشى، جولداس رىسقۇلوۆ، ءسىز لەنيندى، ارينە، كورگەن شىعارسىز؟ ە، باسە، كوردىڭىز عوي. قانداي باقىتتىسىز؟ بىزدەن لەنينگە تۇڭعىش بارعان سۋحە-باتور ەدى عوي. كۇنى كەشە عانا ەدى، ەندى ەكەۋى دە جوق... نە دەگەن شەكسىز وكىنىش! سونداي ەرلەردىڭ ءومىرى نەگە قىسقا بولادى ەكەن؟ وزگەگە دە، وزىنە دە قايىرىمى كەم كەيبىرەۋلەر ۇزاق جاسايدى. ال الەمنىڭ، ءار ەلدىڭ شامشىراعىنداي لەنين، سۋحە-باتورلار از جاسايدى، بۇل قالاي؟
— ولار كوپ جاسايدى، تۇمەن-جىرعال، — دەپ رىسقۇلوۆ الىستاعى ادىرلاردىڭ ار جاعىنا كوز تىكتى.
* * *
— مىنە، بۇيىرسا، ۇرعاعا دا كەلىپ جەتتىك، — دەدى تۇمەن-جىرعال. — ءبىزدىڭ استانامىز وسى، جولداس رىسقۇلوۆ. — مۇنداي استانانى دۇنيە ءجۇزىن ءجۇز اينالساڭىز دا تاپپايسىز.
تۇمەن-جىرعال وسىنى ايتىپ مىرس ەتكەندە، رىسقۇلوۆ ونىڭ ءتورتبۇرىشتاۋ كەكسەك جۇزىنە قاراپ: «ماقتانعانى ما، قورسىنعانى ما؟» — دەدى. دەگەنمەن نە جالپاقتاۋى جوق، نە تاكاپپارلىعى جوق، تۋرا جىگىت ەكەنىن بىلەدى.
جەرگە تاربيىڭقىراپ بىتەتىن جاڭعاق اعاشتارىنداي جاتاعان ۇيلەر كوشە-كوشە، ورام-ورام بولىپ تىگىلەدى ەكەن. ارىرەكتەن تاس ۇيلەر دە كورىنەدى. كوبىسى جالعىز، ارا-تۇرا ەكى قابات عيماراتتار دا بار. قالا ورتالىعى الماتىداعى ساۋدا كوشەسىن ەسكە سالعانداي. كيىز ءۇيلى كوشەلەردە ماڭقيىپ تۇيەلەر كورىنەدى. كەرمەدە ەرتتەۋلى الاسا اتتار بايلاۋلى تۇر. رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر نازار سالعانى: اتتاردىڭ كوبىنىڭ جالى قىرقىلعان. رىسقۇلوۆ بىلەتىن جىلقىلى اۋىلدا تايدى عانا كۇزەۋشى ەدى. مۇندا كوبى كۇزەۋلى. كادىمگى قىلشىق ءجۇندى قىزىل قوي، بورتە لاقتى ەشكى كوپ ەكەن. قوڭىراۋلاتقان، جان-جاعىن قارۋلى سولداتتار قورشاعان كۇيمەنى قىزىقتاپ، ءارى ءبىر توسىن جاڭالىق كۇتكەندەي، قالانىڭ كارى-جاسى كيىز ءۇيلى كوشەلەرگە اتىلا شىعىپ، كۇيمەگە قاق جارىلا جول اشىپ، الدەنە دەپ دابىرلاسىپ قالىپ جاتىر. ادامدار كوبىنەسە سارىالا كيىنەدى ەكەن.
ەندى بىردە قارا كۇيمە قۇيعىتىپ، ويۋلى قالپاق كيگەن عاجايىپ عيماراتتار تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتتى. جول-جونەكەي كورگەننىڭ ءبارىن ىجداعاتپەن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان تۇمەن-جىرعال:
— مىنە، بۇل بۋددا قۇداي حرامدارى، — دەدى. — موڭعولدار بۇرىن شامان نانىمدا بولعانمەن، كەيىنىرەك بۋددانىڭ لامايزم تارماعىنا قۇلشىلىق ەتتى عوي. ءالى ارالاپ كورەسىز، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەپ قويدى.
ۇكىمەت ءۇيى بۇكىل قالاداعى ءۇش قابات جالعىز ءۇي ەكەن. قارا كۇيمە سونىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعاندا، قاقپا الدىندا سالتانات قۇرىپ، ءتىزىلىپ تۇرعان كىسىلەر كورىندى. رىسقۇلوۆ قولىن ءبىرىنشى العان مول دەنەلى، جالپاق بەت، قاراسۇر كىسى:
— حوش كەلدىڭىز، رىسقۇلوۆ جولداس! كەلگەن قادامىڭىزعا گۇل ءبىتسىن! — دەدى. بۇل پرەمەر-مينيستر سەرەن-دورج ەدى.
ارقار ءمۇيىز، ايشىقتى بورىك كيگەن ءۇش قىز رىسقۇلوۆقا كۇمىس توستاعانعا قۇيىپ، ءيىلىپ تۇرىپ قىمىز ۇسىندى.
— ەڭ قۇرمەتتى قوناققا جول جورا، — دەدى شوشاق بورىك كيگەن جاپ-جاس جىگىت. بۇل وسى كەزدەگى سىرتقى ىستەر جانە سوعىس ءمينيسترى چويبولسان ەدى.
* * *
رىسقۇلوۆ تۇسكەن ءۇي جان-جاعى دۋالمەن قورشاۋلى، شاپ-شاعىن، سۇيكىمدى جاي ەكەن. كىرە بەرگەننەن ءيا ادىراسپان، ءيا ارشا ءيىسى ەكەنى بەلگىسىز، ءبىر حوش ءيىس مۇرىنعا ۇردى. ەندى وسى ەلدە وتەر جىل بويىنا رىسقۇلوۆتى قايدا بارسا دا وسى حوش ءيىس قارسى الار. بۇل موڭعولستانعا سوناۋ ءۇندىستاننان تيبەت ارقىلى سىڭگەن عۇرىپ ەدى. ارشا ۇنتاعىنان جاسالعان قوڭىر شىرپىنى بۇلار «حۋج» دەپ اتايدى. ونى تۇتاتقان ۇيگە بالە-جالا، ءىبىلىس-ىلاس جولاماس.
نانىم سولاي. ال شىندىعىندا، حۋج تۇتاتقان ۇيدەن قولاڭسى ءيىسى بىلىنبەس، كۇيە، ءتۇرلى قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايان مۇنداي جەردەن اۋلاق جۇرەدى.
رىسقۇلوۆ تازالىقتىڭ بۇل تۇرىنە ءسۇيسىنىپ قالدى. باياعى جارىقتىق احات اتاسىن ەسكە الدى. بالالار تىماۋراتقاندا ادىراسپان تۇتاتىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن تۇتىندەتۋشى ەدى. سويتسە، ادىراسپان، ارشا سىندى قاسيەتتى وسىمدىكتەردىڭ زياندى ميكروبتاردى جوياتىن قۇدىرەتى بولادى ەكەن عوي.
بۇل ۇيگە رىسقۇلوۆ پەن ونىڭ كومەكشىسى حانگەلديندى تۇمەن-جىرعال ءوزى اكەلىپ جايعاستىردى دا، ءبىر قارتاڭداۋ موڭعول ايەلىن شاقىرتىپ:
— بۇل كىسى ەردەنە، ياعني اقىق، — دەدى. — سۋحە-باتوردىڭ كومەكشىسى بولعان ايۋشتىڭ جەسىرى. سىزبەن كورشى تۇرادى. ەندى وسى ەردەنە سىزدەردىڭ قىزمەتشىڭىز. تاماق دايىنداۋعا بۇل كىسىدەن شەبەر ايەل جوق. قىزمەتىنە ءتانتى بولارسىزدار دەپ سەنەمىن.
كەزىندە كەلىستى، كوركەم ايەل بولعان ەردەنە سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە، سىنى كەتپەس دەگەندەي، كەلبەتتى ەكەن. اققۇبا شىرايلى، قىر مۇرىن، تەكتى تۇقىم، ارتىق اۋىز ءسوزى جوق، ادەپتەن وزبايتىن، يناباتتى جان بولىپ شىقتى. تەك جاسى وزىڭقىراپ، ونىڭ ۇستىنە ريەۆوليۋسيا داۋىلىندا كۇيەۋىنەن ايىرىلىپ، بەتىن قايعىنىڭ قات-قات ءاجىمى تورلاپتى. رىسقۇلوۆ پەن حانگەلديندى بالالارىنداي كۇتىپ باقتى. حانگەلدين قالجىڭباستاۋ، اشىق-جارقىن جىگىت ەدى. قۋاقىلىعىنا باسىپ:
— ەردەنە، ءبىزدىڭ قازاقتار اعاسىنىڭ ايەلىن جەڭەشە دەيدى. مەن دە ءسىزدى جەڭەشە دەپ جۇرەيىن، — دەپ ازىلگە شاقىرىپ ەدى، ەردەنە وعان كۇلىمسىرەپ قارادى دا، بۋرىل تارتقان ساماي شاشىن ىسىرىپ تۇرىپ:
— شىراعىم، مەنىڭ ۇلكەن ۇلىم ءتىرى جۇرسە، ءدال سەندەي بولار ەدى، قايتەيىن، اكەسىمەن بىرگە سوعىستا ءولدى. سەن مەنىڭ قاينىم ەمەس، ۇلىم بولارسىڭ. تۇرار مىرزا دا مەنىڭ بالام، — دەدى.
* * *
كوپ ۇزاماي ۇرعادا ءبىر ۇلكەن وقيعا بولدى. سوڭعى بوعدىحان كەنەتتەن دۇنيە سالادى. قانشا دەگەنمەن بۇكىل مەملەكەتتىڭ سۇلدە حانى بولىپ تۇرعان سوڭ، بوعدىحاندى جاڭا ۇكىمەت اقىرعى ساپارعا قۇرمەتپەن اتتاندىرماق بولادى دا، بوعدىحاندى جەرلەۋ راسىمىنە رىسقۇلوۆتى دا شاقىرادى. بۇكىل موڭعولستانداعى جالعىز سارى ءاۆتوموبيلدى تىرىسىندە مارقۇم بوعدىحان مىنەدى ەكەن. سونى ۇكىمەت باسشىلارى ەندى رىسقۇلوۆقا جىبەرەدى. بوعدىحاننىڭ ماشيناسى رىسقۇلوۆتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعانىن كورىپ، بۇكىل كورشى-قولاڭ، تۇتاس ورام ۇيلەرىنەن جۇگىرىپ-جۇگىرىپ دالاعا شىعادى. بۇرىندارى بۇل ماشينانىڭ جانىنا جولاي المايتىن ءدىندارلار ءبىر-بىر باسىپ، تايعاناقتاپ كەلىپ، سارى تەمىردى و جەر، بۇ جەرىنەن ءتاۋاپ ەتىپ، سۇيە باستايدى. رىسقۇلوۆ كومەكشى كوميسسارىمەن قاقپادان شىعا كەلگەندە، الگى قاۋىم قالت تۇرىپ، ودان سوڭ بۇك ءتۇسىپ، تاعزىم ەتەدى. كەيبىرەۋلەرى ەندى بوعدىحان وسى ەكەن دەپ قالعانداي. رىسقۇلوۆ بۇل قىلىققا ريزا بولماي:
— بۇل نە؟ — دەيدى كوميسسارعا. — تۇرعىز ورىندارىنان.
كوميسسار حانگەلدين جالىنعانداي بولىپ ءبارىن تۇرعىزىپ، ۇيدى-ۇيىنە تاراتادى. ءبىراق ءبىر بۇلدىرشىندەي جاپ-جاس قىز ماشينانى اينالشاقتاپ كەتپەي قويادى. سونى بايقاپ قالعان رىسقۇلوۆ:
— مىنگىڭ كەلسە، وتىر، — دەيدى.
قىز بالا جاسقانشاقتاپ بارىپ، ماشيناعا مىنە بەرگەندە شىرقىراپ ءبىر داۋىس شىعادى. سويتسە، رىسقۇلوۆتىڭ كۇتۋشىسى ەردەنە الگى قىزعا تۇرا جۇگىرىپ:
— ويۋن! ءتۇس ءقازىر، بوعدىحاننىڭ ارۋاعى ۇرادى، ءتۇس! — دەپ جانتالاسادى.
قىز شەشەسىنەن قورقىپ تۇسە بەرگەندە رىسقۇلوۆ:
— سەنىڭ اتىن ويۋن ەكەن عوي، وتىرا بەر، — دەيدى.
ەردەنەگە قاراپ:
— قورىقپاڭىز، قىزىڭىز امان-ەسەن ورالادى، — دەيدى دە، ويۋندى قاسىنا وتىرعىزىپ الىپ، بوعدىحاندى جەرلەۋ راسىمىنە تارتىپ وتىرادى.
انە، سوندا رىسقۇلوۆ بۋددا حرامىن تۇڭعىش رەت كورەدى. حرام ۇرعانىڭ سولتۇستىگىن الا دوڭدەۋ تۇرعان ۇلكەن عيمارات ەكەن. اۋەلى قاقپا الدىندا اۋزىنان وت شاشقان ايداھارلار تۇرادى. بۇعان تاڭىرقاعان رىسقۇلوۆتى ويۋن جەڭىنەن تارتىپ:
— قورىقپاڭىز. بۇل قاعاز ايداھار، — دەيدى.
قاقپادان ارى وتەردە، باسىنان اياعىنا دەيىن ساپ-سارى كيىنگەن موناح رىسقۇلوۆتىڭ الدىن بوگەپ، حۋج تۇتاتادى. رىسقۇلوۆ حوش ءيىس ءتۇتىن اراسىنان ارى وتكەندە، ۇلكەن زال تولى كىلەڭ سارى كيىنگەن، كىلەڭ تاقىرباس ادامداردى كورەدى. ويۋن ونىڭ قولىنان قىسىپ ۇستاپ الادى. كىلەڭ سارىلار تىزەرلەپ وتىرىپ العان، الدارىندا جاينامازداي كىتاپتار جايۋلى. ءبارى قىرىلداعان، شىرىلداعان، قىرات داۋىسپەن دۇعا وقىپ وتىرادى. ويۋن سوندا رىسقۇلوۆتىڭ الاقانىنا قالتاسىنان ءبىر ۋىس ارپا الىپ سالادى. سىبىرلاپ:
— شاشىڭىز، — دەيدى.
رىسقۇلوۆ بۇل ءراسىمدى تۇسىنىڭكىرەمەي تۇرعاندا قاراكولەڭكەدەن داۋىس شىعادى. قاراسا، پرەمەر-مينيستر سەرەن-دورج، ونىڭ ورىنباسارلارى چويبولسان، تۇمەن-جىرعال، دامبا-دورج تاعى باسقالار تۇر ەكەن. سەرەن-دورج كۇلىمسىرەپ باس يزەيدى. سوندا بارىپ رىسقۇلوۆ الگى ءبىر ۋىس ارپانى شاشىپ كەپ جىبەرەدى. تاقىرباس سارىلار سوندا بۇعان بۇرىلىپ، قوس الاقان بىرىكتىرىپ، ماڭدايلارىن باسىپ، تاعزىم ەتەدى. سوندا تاعى دا ويۋن رىسقۇلوۆتىڭ قولىنا ءبىر قوراپ شيشاقپاق بەرە قويادى.
— اناۋ شامدال تۇبىنە قالدىرىڭىز، — دەپ سىبىرلايدى. رىسقۇلوۆ ونىڭ ايتقانىن ىستەيدى. موناحتار تاعى دا تاعزىم ەتەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ قىزمەتشىسى ەردەنە قىزى ويۋن ون التىدان ون جەتىگە شىعىپ بارا جاتقان بالاڭ قىز ەدى.
— ويۋن دەگەن اتىڭ ادەمى ەكەن. ونىڭ ماعىناسى قالاي؟ — دەپ سۇرادى قايتار جولدا رىسقۇلوۆ.
— اتىم زاتىما ساي بولماۋى مۇمكىن. ويۋن — اقىل دەگەن ءسوز.
— و، نەگە ساي ەمەس؟ ابدەن لايىقتى ات. مەن سەنى بۇرىن كورشى تۇرىپ كورمەدىم عوي. وقيسىڭ با؟
— ال مەن ءسىزدى كۇندە كورەم. ءبىزدىڭ ۇيلەرىمىزدى ءبولىپ تۇراتىن دۋالدىڭ تەسىگىنەن ءسىز جۇمىسقا بارا جاتقاندا، سىعالاپ تۇرامىن. ۇيات-اي، — دەپ قىز بەتىن الاقانىمەن باستى. — شەشەم كورسە، سويادى عوي. وقۋ دەيسىز بە؟ وسىنداعى ورىس مەكتەبىن بىتىرەتىن شىعارمىن بيىل. ءبىزدىڭ ءۇي بۇرىن قياقتىدا بولاتىن. اكەم سونداعى ورىس مەكتەبىنە بەرگەن. سودان سۋحە-باتور اكەمدى ۇرعاعا الدىردى. ەندى ەكەۋى دە جوق، — دەپ قىز مۇڭايىپ، ايالى، قاپ-قارا كوزى جاساۋرادى. ادەمى قىر مۇرنىنىڭ ۇشى تەرشىدى. سودان سوڭ: «كەشىرىڭىز»، — دەگەندەي رىسقۇلوۆقا جاۋدىرەي قاراپ، جىميعاندا ەكى بەتىنە اپ-ادەمى ويىق ۇيالادى.
— و، سەن ورىسشا وقىساڭ، تاماشا عوي. گيمنازيا بىتىرگەن سوڭ نە ىستەيسىڭ؟
— بىلمەيمىن، بىزدە جوعارى وقۋ جوق قوي.
— ماسكەۋگە باراسىڭ با؟ وقۋعا.
قىزدىڭ اققۇباشا ءجۇزى لاپ ەتىپ، قىزعىلتىم تارتتى. زايسان تاۋىنان ءارى اسىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسى ونىڭ وسى قىزعىلتىم ديدارىن ەرەكشە ءبىر نۇرعا مالىپ، تولقىنداندىرىپ جىبەردى.
— قايدان بولسىن، اعا! مەنى ماسكەۋگە كىم جىبەرەدى؟ شەشەم جالعىزىلىك. جۇمىس ىستەپ كومەكتەسۋ كەرەك قوي.
— شەشەڭمەن سويلەسىپ، اقىلداسامىز، — دەدى رىسقۇلوۆ. — تەك ءوزىڭنىڭ تالابىڭ، ىقىلاسىڭ بولسا، بولدى.
بۇكىل موڭعولستانداعى جالعىز سارى اۆتوموبيل كيىز ءۇيلى كوشەلەرمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، رىسقۇلوۆتىڭ رەزيدەنسياسىنا جاقىندادى. بوعدىحاننىڭ ماشيناسىن كورۋگە قۇمارتقان جۇرت ۇي-ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، شىجاڭداي قاپتاپ، قاراپ قالعان. ويۋن ىڭعايسىزدانىپ، بۇرىسە ءتۇستى.
— باسىڭدى كوتەرىپ وتىر، — دەدى رىسقۇلوۆ.
قاقپا الدىندا ەردەنە كۇتىپ تۇر ەكەن.
— قىزىم-اۋ، زارەمدى الدىڭ عوي، باعانا ءوزىڭ كەتكەننەن بەرى جولىڭا قاراي-قاراي زارىقتىم، — دەپ شەشەسى ويۋنعا نە ۇرسارىن بىلمەي، نە ءۇنسىز قالا الماي نالاسىن ايتتى.
— ويۋننىڭ مەنىمەن بىرگە بارعانى جاقسى بولدى، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ول بولماسا، مەن بۋددانىڭ ىرىم-جىرىمىن بىلمەي، ۇياتقا قالعانداي ەكەنمىن. ويۋن مەنىڭ كەڭەسشىم بولدى.
— ول ءالى بالا عوي، بوعدىحاننىڭ كولىگىن مىنگەن سىزگە جاراسادى. ال ويۋندى ءدىندارلار، ءىشى تارلار قارعاي ما دەپ قورقامىن. مەنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرعان جالعىزىم — وسى قىزىم. وسى ءۇشىن عانا قارايىپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن. ايتپەسە، ەرىمنىڭ ارتىندا قالارمىن با مەن بەيباق؟ ءبىز قورلىقتى، جوقشىلىقتى كوپ كورگەن جاندارمىز، تۇرار مىرزا. جاڭا زامان ورناپ، اۋزىمىز اسقا ەندى تيگەندە، ماڭدايىمىز تاسقا ءتيىپ، باسيەمىزدەن ايرىلدىق. جاۋلار قاپىدا اتىپ كەتتى. اراعا اپتا سالماي، كەنەتتەن سۋحە-باتور قايتىس بولدى. سۋحە بولعاندا ءبىز جەتىمسىرەمەس ەدىك. ءقازىرعى باسشىلار دا بىزگە جامان قارامايدى. ءبىراق سۋحەدەي قايدان بولسىن؟ شىركىن، جايساڭ جىگىت ەدى عوي. ءسىز ونى كورگەن جوقسىز، ءا؟ ماسكەۋدە كورمەدىڭىز بە؟ ول لەنينگە باردى عوي. ءاي، بوزىم جىگىت ەدى. ماڭدايىمىزعا سىيماي كەتتى. ءبىز جەرلەس ەدىك قوي. ەلىمىز سىبىرگە، بۋرياتتارعا جاقىن. ءبىز ورمان موڭعولدارىمىز. كاسىبىمىز — اڭشىلىق ەدى. نەبىر اڭ تەرىلەرىن بىزدەن جۇڭگو كوپەستەرى سۋداي تەگىن الاتىن. ءاي، قانىپەزەر جاۋىز كوپەستەر ارقامىزدى بيتتەي تەستى عوي. زامان ەندى وڭالسا ەكەن، ايتەۋىر. تۇرار مىرزا، سىزدەن وتىنەمىن، مىنا قىزدى الگىندەي قاسىڭىزعا ەرتىپ، ەركەلەتە بەرمەڭىز. ەس جوق قوي مۇندا. ءارى دەسە، تىل-كوزدەن، قاڭقۋ سوزدەن قورقامىن.
— قورىقپاڭىز، ەردەنە. ويۋن اقىلدى قىز. اتىن دا تاۋىپ قويعانسىز. ونىڭ بولاشاعى، بۇيىرسا، تاماشا بولماق. ونى ءبىز سىزبەن ءالى اقىلداسامىز. ويۋن وقۋى كەرەك. ال جاڭا ۇكىمەت ءسىزدى قامقورسىز قالدىرمايدى. ناعىز جاڭا وكىمەت ەندى ورنايدى.
* * *
جان-جاق جاتاعان قىزعىلتىم تاۋلار. «ءبىزدىڭ الاتاۋدان مۇلدە بولەك، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ، — كەيبىر سىلەمدەرى، بالكىم، قاراتاۋدان ەلەس بەرەدى».
شىنىندا دا تۇلكىباستىڭ تەرىستىگى — قۇلان، بورالداي تاۋلارى وسىنداي جالاڭاش كەلەر ەدى. ءبىراق ول سىرت كوزگە عانا بولاتىن. تۇرار كورگەن قاراتاۋدىڭ نەبىر شاتقال، قويناۋلارى تولى توعاي: دولانا، ۇشقات، جابايى ءجۇزىم، جابايى شيە، تاعى باسقا تال-داراققا تۇنىپ تۇرار ەدى. ال مىنا موڭعول تاۋلارى قىپ-قىزىل تاس. ءبىراق ارقار ءورىپ جۇرەدى دەيدى. تۇمەن-جىرعال وتكەن جولعى ۋادەسىندە تۇرىپ، رىسقۇلوۆتى ارقار اۋلاۋعا الىپ شىققان. قاستارىندا حاسار، دامبا دەيتىن ەكى ايگىلى اڭشىلارى بار. بۇلار ورحون جاعاسىنا دەيىن بوعدىحاننىڭ سارى ماشيناسىمەن جەتتى دە، وزەن بويىندا وتىرعان ءبىر اراتتىڭ ۇيىنە ماشينانى قالدىرىپ، وزدەرى ءبىر-بىر ات ەرتتەپ ءمىندى.
تۇمەن-جىرعال بۇدان بۇرىن قالىڭ-قالىڭ جۇمىستىڭ اراسىندا، ەكى-ۇش كۇن تىنىس تاپقىزىپ، رىسقۇلوۆتى ءبىراز ايماقتارمەن تانىستىرىپ قايتتى. سونىڭ ءبىرى گوبي ءشولى ەدى. اتاقتى گوبيدىڭ ۇلى دا ءولى كەيپىن رىسقۇلوۆ سوندا كوردى. جابايى تۇيەنى دە، ايگىلى قۇلانداردى دا سول ساپاردا جولىقتىردى.
— قۇلاندار ازايىپ كەتتى، — دەدى تۇمەن-جىرعال مۇڭايىپ. — اسىرەسە پايداكۇنەم اڭشىلار اقىر-تاقىر ەتەر بولدى. اسىرەسە قۇلانداردىڭ ماحاببات ماۋسىمى — ولاردىڭ سورى. اككى اڭشىلار قۇلانداردىڭ ۇيىرگە تۇسكەن كەزىن اڭديدى. ايعىرىن سول ساتتە جايراتىپ، قاساسىن عانا كەسىپ الىپ، جۇڭگو الپاۋىتتارىنا التىنعا ساتادى. ونى جەگەن ادام قارتايمايتىن كورىنەدى.
— نە دەگەن سۇمدىق، — دەدى رىسقۇلوۆ تۇنەرىپ. — نە دەگەن قاتال جۇرەكتەر. قورعاۋ كەرەك قوي.
— رەسپۋبليكا قۇرىلعان سوڭ زاڭ قابىلدانار.
— ءيا، ءيا، — دەدى رىسقۇلوۆ الدەقايدا الداعى ءبىر ىستەردى ويلاپ. ءارى دەسە، ءوز ەلىندەگى «اقساق قۇلان» اڭىزى ەسىنە ءتۇستى. «اقساق قۇلان» كۇيىن احات اتاسى تارتاتىن. سوندا رىسقۇلوۆ ماسكەۋدەن شىققانىنا ەكى-ۇش اي وتكەنىن، ەل-جۇرتتى ساعىنعانىن سەزدى. ماسكەۋدەن شىققالى ەكى-ۇش-اق اي بولسا، تۋعان ەلدەن — قازاقستاننان كەتكەلى قاي زامان! جۇرەگى سىزداپ، دومبىرا ءۇنىن ۇزدىگە-ۇزدىگە اڭساعانىن اڭعاردى. گوبي ساپارى ونى وسىلاي تەبىرەنتكەن.
ەندى، مىنە، «ارقارلى قىزىل» تاۋعا كەلە جاتىر، ارقار اۋلايمىز دەيدى. اڭ اۋلاۋعا زاۋقى جوق. رىسقۇلوۆ اڭ اۋلاپ جارىتپاس. راس، اكەسى رىسقۇل، احات اتانىڭ ايتۋى بويىنشا، ءبىر جولى بوزتورعايدى ارباپ، قاقشيىپ تۇرعان جىلاندى ءدال كوزىنەن اتىپ ءتۇسىرىپتى. انە، رىسقۇل سونداي بولعان. ال رىسقۇلوۆ اڭ اۋلاۋدان گورى جەر كورىپ، ەل ارالاعاندى ۇناتادى. اراتتاردىڭ اراسىندا دا بايى بار، كەدەيى بار. باي توبى جاڭا وكىمەتتى جاقتىرمايدى، كەمباعال جاعى جاڭا زاماننان ۇمىتكەر، رىسقۇلوۆ موڭعولداردىڭ ۇلتتىق مىنەزىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن كوبىرەك بىلگەندى قالايدى. جاڭا ۇكىمەت وتكەننەن، قاديمنەن قالىپتاسقان تۇرمىس عۇرپىن، ءومىر زاڭىن تىپ-تيپىل قيراتا كەلمەۋى كەرەك. كەشەگى تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى اسىرەقىزىل سولاقايلاردىڭ، ماكسيماليستەردىڭ اسىرا سىلتەۋىمەن ۇلتتىق نامىسقا تيەتىن تالاي سوراقى دا زوراقى قىلىقتار بولدى. اسىرەقىزىل سولاقايلار ءدىندى، ەسكى ادەت-عۇرىپتى ءبىر كۇندە جويىپ، جاڭا ءداستۇردى ءبىر كۇندە ورناتامىز دەپ حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ايەلدەردىڭ بەتىنەن پارانجاسىن جۇلىپ تاستاپ، مەشىتتەردى بۇزىپ، جۇمانامازعا بارعانداردى قۋدالادى. سويتسە، سونىڭ ءبارى دورەكى، تۇرپايى ءتارتىپ ەكەن. كەيىنىرەك پارانجا وزىنەن-وزى قالدى، جۇمانامازعا ءپارۋانا شىن ءدىندارلار بولماسا، كوپشىلىك بارا بەرمەيدى. ءبارى دە شىدامعا، پارمەندى تالىم-تاربيەگە، پاراساتتى ناسيحاتقا بايلانىستى. زوراقى تارتىپپەن ءىس بىتپەيدى. سوندا ماكسيماليستەردىڭ بۇل سوراقىلىعىنا اشىنا قارسى شىققان رىسقۇلوۆ ەدى. جولدارىندا رىسقۇلوۆ سياقتى پارمەندى كۇش پايدا بولعانىنا شىداي الماي، ماكسيماليستەر دە ونى قۇرتىپ جىبەرۋگە ايانباي ارەكەت جاساپ باقتى. نەشە ءتۇرلى جالعان ايىپ، عايبات اتاق تاقتى. «رىسقۇلوۆششينا» دەگەندى ويلاپ شىعاردى. رىسقۇلوۆتىڭ ءوز باسىنىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق«رىسقۇلوۆششينانى» پايدالانىپ، كەيبىر جاتابەرىس تاستاعىش، تەرىس پيعىلدار رىسقۇلوۆتى جاماناتتى ەتۋگە تىرىستى. ءيا، ءبارى ەندى ارتتا قالعان سويقان سوعىستار... مىنە، مىنا موڭعولستان ەرتەڭ ءوزىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىندا كونستيتۋسيا قابىلدايدى. ونىڭ نەگىزىن، جوباسىن جاساسىپ جاتقان وسى رىسقۇلوۆ. دەمەك رىسقۇلوۆ موڭعولستانعا كوكتەن توپ ەتە ءتۇسىپ، موڭعولستاندى بىلمەي، تۇسىنبەي جاتىپ، ونىڭ كونستيتۋسياسىن جازا باستاعانى، ابايلاپ ايتقاندا، ادەپسىزدىك بولار ەدى. وسىدان تۋرا ءتورت جىل بۇرىن گولوششەكين تۇركىستانعا كەلە سالىپ، تۇزەمدەر پالاۋدى قولمەن جەيدى ەكەن، بۇل جابايىلىق، قولمەن پالاۋ جەۋگە تىيىم سالىنسىن دەپ شاتاق شىعارعان. سونىڭ كەبىن كيمەس ءۇشىن، رىسقۇلوۆ ءار كۇن، ءار ساعاتتى بوس جىبەرمەي، مىنا ەلدى ارالاي بەرۋى كەرەك، بىلە بەرۋى كەرەك، تاني بەرۋى كەرەك. موڭعولدىڭ بەت-جۇزىن عانا كورىپ توقسىنباي، جانىن ۇعىپ، كوكىرەگىندە نە جاتقانىن بىلمەيىنشە، موڭعول تاعدىرىن شەشۋگە قانداي قاقىڭ بار؟!
اراتتىڭ اۋىلى الىستا قالدى. ءتورت سالت اتتى ورحون وزەنىن بويلاپ، «ارقارلى قىزىلعا» قاراي بەتتەگەن. رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، بوز دالادان بوز ۇيلەردى ارەڭ اجىراتتى. سول بوز ۇيلەردىڭ ءدال ورتاسىنا جالعىز سارى گۇل وسكەندەي ەكەن. ول بوعدىحاننىڭ سارى ءاۆتوموبيلى بولاتىن.
كۇز دە تاياپ قالعانداي، ابدەن قۋراعان اق سەلەۋ جەل تەربەپ سىلاڭ قاعادى. اۋەدە ءالى بوزتورعاي شىرىلدايدى. ورحون بويى عانا بوز دالانىڭ كوگىلدىر كۇرەتامىرىنداي يرەلەڭدەپ، سولتۇستىككە قاراي سوزىلىپ جاتىر. بۇل وزەن دە سەلەڭگىگە بارىپ قۇيادى. سەلەڭگى بايقالعا بارادى... بايقالدىڭ ارعى بەتىندەگى جارتاستا جالعىز قاراعاي. ماڭگى جاسايتىن، ماڭگى جاسىل نار قاراعاي. ونى رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ اكەسىنە ۇقساتتى... قايدا بارسا دا اكەسى مۇنىڭ ىزىمەن ىلەسەدى دە وتىرادى. تىنجىلى جۇرەك جالعىز بالام الدەنەگە ۇرىنىپ قالار دەپ قورقا ما ەكەن، ايتەۋىر ارتىنان اڭديدى دا جۇرەدى. تۇركىستان مەن قازاقستاندى بىلاي قويعاندا، ماسكەۋ باردى — اكەسى كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ستالين رىسقۇلوۆتى ءوزىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ءازىربايجانعا وكىل ەتىپ جىبەردى — اكەسى سوڭىنان ەرە ءجۇردى. ءتىپتى ەۋروپادا دا ەرىپ ءجۇردى-اۋ. ءيا، لەنيننىڭ تاپسىرماسىمەن سىرتقى ىستەر كوميسسارى چيچەرين ەكەۋى كەڭەس دەلەگاسياسىن باسقارىپ، گەنۋيا كونفەرەنسياسىنا قاتىستى عوي. وي، ول ءبىر قيىن ساپار ەدى. انتانتا الپاۋىتتارى، قاقسال كاپيتاليستەر كەڭەس ۇكىمەتىنەن باياعى پاتشانىڭ بەلشەسىنەن باتقان قارىزدارىن تالاپ ەتىپ، بايبالام سالعان جوق پا؟! سوندا چيچەرينمەن بىرگە رىسقۇلوۆ تا قاقسال كاپيتاليستەرمەن ارپالىستى-اۋ. اقىرى بۇلار جەڭىپ شىققان. پاتشانىڭ قارىزىنان كارى قاقسال كاپيتاليستەر كوك تيىن دا قايتارا العان جوق. سوندا گەنۋيادا رىسقۇل قىزىل جەبەگە ءمىنىپ، جالعىز جادىگەرىنە جىگەر بەرىپ، تۇسىنە كىرىپ ءجۇردى عوي. ءيا، رىسقۇل بولماسا رىسقۇلوۆ قايدان شىعادى؟..
رىسقۇلوۆ موڭعول پسيحولوگياسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءدىنىن دە زەرتتەدى. بۋددانىڭ ءار ءدىندارعا قويار ءبىر سۇراعى بار ەكەن: «سەن ءالى تۋماي تۇرعاندا كىمگە ۇقساس ەدىڭ؟» ءوزىڭ ءالى جارىق دۇنيەگە كەلمەسەڭ، كىمگە ۇقساس بولارسىڭ؟ قيىن سۇراق. قيىن عانا ەمەس-اۋ، قيامەت سۇراق! اكەمە ۇقساس ەدىم دەرسىڭ. ءبىراق اكەڭ ءالى سەنى جارىق دۇنيەگە سىزعان جوق قوي... ول سەنى تۋدىرماۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. بۋددا باستى وسىلاي قاتىرار. ال ويلا!
رىسقۇلوۆتىڭ دا جالعىز ۇل بالاسى ءوسىپ كەلەدى. جادىگەر ءتىرى بولسىن، بيىل تورتكە تولدى. ماسكەۋدە قالدى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن رىسقۇلوۆ ونى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ تەلەگرامما جىبەردى. اسىرەسە جۇرەگى سىزداپ ساعىنعانى — سول ەسكەندىرى.
ال ەسكەندىر رىسقۇلوۆتان اۋمايدى. شەشەسى التىن شاش، اقسارىنىڭ ادەمىسى ەدى، سودان تۋعان ەسكەندىر قالىڭ بۇيرا قارا شاشتى، قاراتورى بولىپ شىعا كەلدى. ال كورگەن جۇرت رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن كاتورجان اكەسىنە تارتقان دەسەدى. سوندا رىسقۇلدىڭ ءوزى شە؟ ءوزى كىمگە تارتقان؟ ارينە، اكەسىنە، ءيا باباسىنا. باباسى شە؟..
رىسقۇلوۆ احات اتاسىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ون بەس اتاسىنا دەيىن، سوناۋ دۋلات باباسىنا دەيىن بىلەر ەدى دە، بايدىبەك باباسى مەن دومالاق اناسىنان ءارى قاراي احاتتىڭ ءوزى دە شاتاسا بەرەتىن. ودان ارعى ون بەس اتا، جيىرماسىنشى، وتىز، قىرقىنشى اتا، ەلۋىنشى اتا كىم بولعان؟ ال ءبىلىپ كور! «سەن ءالى تۋماي تۇرعاندا كىمگە ۇقساس ەدىڭ؟» — دەپ بۋددا تەگىن سۇرامايدى عوي.
كەنەت كارى دومبىرانىڭ شەگى دىڭ ەتكەندەي بولدى. رىسقۇلوۆ الگى ويلاردان ويانىپ، جانىنداعى جولداستارىنا قارادى. ولار اتتارىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، الداعى ءبىر توبەگە قادالا قالعان ەكەن. «ىزدەگەن ارقارلارى تابىلدى ما» دەپ قالدى رىسقۇلوۆ.
— مىنا توبەنىڭ تاريحىن بىلەرسىز، مۇمكىن، وقىعان دا شىعارسىز، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەدى تۇمەن-جىرعال قامشىنىڭ سابىمەن توبەنى نۇسقاپ. بۇل — اتاقتى قۇل-تەگىننىڭ ەسكەرتكىشى. تاسى قۇلاپ جاتقان بولۋ كەرەك. ءجۇرىڭىز، جاقىندايىق.
— وندا، اتتان تۇسەيىك، — دەدى رىسقۇلوۆ.
اتتارىن اڭشى جىگىتتەرگە ۇستاتىپ، ەكەۋى ەداۋىر قاشىققا جاياۋ ادىمدادى. ۇلكەن كىسىلەردىڭ بۇل ايالىنا اڭشىلار ىشتەي ريزا ەمەس. كۇن ۇزارتپاي «ارقارلى قىزىلعا» جەتۋ كەرەك ەدى، مىنالار...
ءيا، رىسقۇلوۆ قۇل-تەگىندى بىلەدى، وقىعان. ءوزى دە تاريحتان ەڭبەك جازىپ جۇرگەن جايى بار. وسى بيىل «قىرعىزستان» اتتى كىتاپشاسىن باسپاعا تاپسىردى. ەندى «قازاقستان» اتتى كىتاپ جازىپ ءجۇر. قىرعىزستان مەن قازاقستان تۋرالى جازىپ جۇرگەن ادام تاريحتى زەرتتەمەي جۇرە مە ەكەن؟ بۇل ەكى ەلدىڭ سونوۋ-سونوۋ وتكەنىن بىلمەي جاتىپ تا كىسى قولىنا قالام الا ما ەكەن؟ ايتپاقشى، قىرعىزداردىڭ ەجەلگى ءبىر وتانى وسى ارادان قاشىق تا ەمەس قوي، ەنە-سايدىڭ باسىن الا جاتقان ەل ەدى عوي ءبىر كەزدە... ءبىر كەزدە.
ال قۇل-تەگىن ءومىر سۇرگەن كەزدى عالىمدار سەگىزىنشى عاسىرعا جاتقىزىپ ءجۇر. بەسىنشى عاسىر شاماسىندا قۇرىلعان تۇرىك قاعاناتىنىڭ جۇرناعى سەگىزىنشى عاسىردا مۇحيتتىڭ تاسىپ-تاسىپ قايتقان شاعى دا. قۇل-تەگىن سول كەزدىڭ كوسەمى دا.
توبەشىكتىڭ ءۇستى قيراعان تاستار قيقىمى. كادىمگى كوك تاس. كوك جۋسان، بوز جۋسان، كوك تاس. بوز جۋسان باسى ىزىڭدايدى: «كىمسىڭدەر؟ نە كەرەك سەندەرگە؟ تاعى دا تاس اتۋعا كەلدىڭدەر مە؟ ايدالادا، تەك اسپانعا، تاڭىرگە عانا بوي سوزىپ تۇرعان تاس نە جازدى سەندەرگە؟ اتساڭدار ارقارلارىڭ انا تاۋدا. تاس اتىپ ەرىككەندە نە شىعادى؟ نە مۇراتقا جەتەسىڭدەر؟ مۇندا بۇدان ون ەكى عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن باتىر جاتىر. ول سەندەر سياقتى ارقار اتىپ، قالا بەردى تاس اتىپ ەرىككەن ەمەس. ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ەدى. ەدىلدەن بەرى التاي اسىپ سوزىلعان ۇلى تۇرىك ەلىنىڭ ەلدىگىن ويلاپ، ەڭىرەگەن ەر ەدى. تۇرىك ەلى جان-جاقتان تۇرتكى كورىپ، ىشىنەن دە ىرىتكى شىعىپ، تەڭىزدەي تەلەگەي ۇلى وتان ىدىراي باستاعان كەزدە، وسى قۇل-تەگىن تۇرىك ەلىنىڭ وتكەنىن ايتىپ، كەيىنگىلەرگە وسيەت قالدىرىپ ەدى. ىدىراماس ءۇشىن، بۇلىنبەس، بولىنبەس ءۇشىن، ەرلەر قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ ەدى. بولىنگەندى ءبورى جەيدى، بولىنبەڭدەر، — دەپ ەدى. قۇل-تەگىننىڭ اق بايراعىندا كوك ءبورى باسىنىڭ التىن سۋرەتى بولاتىن. ءبورىلى بايراق وعان سوناۋ كوك تۇرىكتىڭ ءتۇبى تۇمان حاننان، ونىڭ بالاسى مودە حاننان قالعان. نە بىلەسىڭدەر سەندەر؟ شىرەنەسىڭدەر. تۇراقتى دۇنيە كىمدە بار؟ شىرەنگەن سەندەر دە ءبىر كەز جەرمەن-جەكسەن بولاسىڭدار. سوندا باستارىڭا ءبىز سياقتى بوز جۋسان شىعادى. بوز جۋسان مىنا ءبىز سياقتى ءتىلسىز كۇي تارتىپ، تاريح جىرىن شەرتىپ تۇرادى ءالى...
قۇل-تەگىن جاساعان زاماندا شىڭعىس حاننىڭ ءالى ەلەسى دە جوق بولاتىن. كەيىن-كەيىن، كوپ ءجۇز جىل كەيىن، وسى سەندەر تۇرعان جەردە، شىڭعىس حان دا تۇرعان. قانشا قۇدىرەتتى حان بولسا دا، ول دا اتىنان ءتۇسىپ، توبە باسىنا، ياعني وبا باسىنا جاياۋ شىققان. ال وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن، بارون ۋنگەرن بۇل توبەگە اتىنان تۇسپەي شىقتى. ات ۇستىندە شىرەنىپ تۇرىپ، اسكەرلەرىنە بۇيرىق بەردى: «اتىڭدار مىنا جابايىلاردىڭ تاس قۇدايىن، — دەدى. Mac سولداتتار جابىلىپ جاتىپ تاستى اتقىلادى. سودان بەرى ءبىز شوشىنامىز. «جابايىلار»، — دەدى الگى بارون ۋنگەرن. قۇل-تەگىننىڭ تاسىنا تۇرىكتىڭ سىنا جازۋى جازىلعان كەزدە، سول ۋنگەرننىڭ ەلى ەكى قولدا قانشا ساۋساق بار ەكەنىن ءالى ساناي دا بىلمەيتىن. قۇل-تەگىن دىڭگەگى — ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ تاس كىتابى. ەجەلگىلەر تالاي تاس كىتاپ قالدىرعان، ءبىرسىپىراسى اناۋ ەنە-سايدىڭ جارتاستارىندا ءالى ساقتاۋلى. كىم بىلەدى، بارون ۋنگەرندەر تاعى شىقسا، ول كىتاپتار دا جويىلار. ءبىراق ۋنگەرندەردىڭ مولاسى دا بەلگىسىز قالارىڭ ولاردىڭ ەسكەرتكىشى بولىپ، تەك قارعىس تاڭبا قالارىن ەسەرلەر بىلە مە ەكەن؟!»
بوز جۋسان وسىلاي ىزىڭدايدى. جۋسان باسىمەن قوسا، ەسكەك جەل رىسقۇلوۆتىڭ شاشىن دا سيپالايدى.
اسپاندا ىرتىك بۇلت قالىقتاپ بارادى. اقسۇر بۇلتتاردىڭ اراسىنان قاراۋىتىپ جالعىز قاراقۇس كورىنەدى. قاراقۇس ۇزاق جاسايدى. ءبىراق قانشا ۇزاق جاساعانمەن، ول قۇل-تەگىننىڭ قۇرداسى ەمەس. قۇل-تەگىننەن بەرى كوپ زامان ءوتتى. ول سوندا قانشاسىنشى اتا؟ مۇمكىن، رىسقۇلوۆتىڭ وتىزىنشى، الدە قىرقىنشى اتاسى شىعار. «سەن ءالى تۋماي تۇرعاندا كىمگە ۇقساس ەدىڭ؟» تۇركى دۇنيەسىنىڭ تۇلدىرىن تۇتاستىرماق بولعان قۇل-تەگىن بۇدان ون ەكى عاسىر بۇرىن ءوتىپ كەتىپتى عوي.
— بۇل تاستى تەز ارادا قامقورلىققا الماسا بولماس. تاريح الدىندا قىلمىسكەر اتانامىز، — دەدى رىسقۇلوۆ ءتورت قىرلى ۇزىن تاستىڭ توپىراق تۇتقان جازۋلارىن تىرناعىمەن تازالاپ وتىرىپ. ول كونە تۇركى جازۋىن وقي المايدى. ونداي ءبىلىمى جوق. ءبىراق شەتەلدىك عالىمدار، بىرەر ورىس وقىمىستىلارى بۇل جازۋدى كوشىرىپ الىپ، زەرتتەپ جاتىر. ءالى ءبىر تۇتاس تۇجىرىمعا كەلە الماسا دا، قۇل-تەگىن دەگەن كىسىنىڭ كەيىنگىلەرگە نە ايتقىسى كەلگەنى نوبايمەن بەلگىلى بولعان.
تۇمەن-جىرعال ايتتى:
— ءسوزسىز قامقورلىققا الىنادى، جولداس رىسقۇلوۆ، — دەدى.
— ەگەر ەۋروپادا مۇنداي باعا جەتپەس تاس كىتاپ تۇرماق، سىنىق مونشاق تابىلسا دا تابارىك كورىپ، قانشا شۋلار ەدى؟ ءبىز ءالى سامارقاۋمىز، — دەپ رىسقۇلوۆ وكىنىش ايتتى.
بۇلاردىڭ توبە باسىندا ۇزاق تۇرىپ العانىنا اڭشى جىگىتتەر تىپىرشىدى. تومەندە قاڭتارۋلى قالعان ءتورت ات پىسقىرىنىپ، شىدامسىزدىق تانىتقانداي بولادى.
اڭعا اسىعار رىسقۇلوۆ جوق. ءتورت قىرلى دىڭگەك تاستان اينالاقتاپ شىعا المايدى. باتىس جاق مۇنار-مۇنار ساعىمنان عالامات تەڭىز تولقىندارىنداي تەربەلەدى. اق جەلكەندى كەمەلەر قىلت-قىلت ەتىپ، ءبىر باتىپ، ءبىر قالقىپ بارا جاتقانداي ەلەستەيدى. ول ءسىرا، التاي سىلەمدەرى شىعار. التايدىڭ ارعى بەتى — قازاق دالاسى. سولتۇستىك جاق جاسىل دارياداي شالقيدى. الىستا-الىستا ەنە-ساي اعىپ جاتىر. وسى جەردەن، جاسىل داريانىڭ ار جاعىنان مۇز شوقىلار كورىنگەندەي ەلەستەيدى. جالپى، رىسقۇلوۆ قۇل-تەگىن توبەسىنىڭ ۇستىنەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەل كورىپ تۇرعانداي، عاجايىپ ءبىر حال كەشتى. شىنىندا دا جەر شارىنىڭ كىندىك تۇسى — وسى ءبىر ەلەۋسىز توبە سياقتى ەدى.
* * *
1924 جىلى 6-قاراشا كۇنى تۋرا ساعات 11-دە، ياعني موڭعولشا اتاعاندا، كوگىلدىر تىشقان جىلى، كوگىلدىر دوڭىز ايىندا، اق قويان كۇنى، جىلقى ساعاتىندا موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى ۇلى قۇرىلتايى اشىلدى. ونى پرەمەر-مينيستر سەرەن-دورج اشتى. پرەزيديۋمعا دجا-دامبا، بادارحۋ، كومينتەرننەن تۇرار رىسقۇلوۆ، بۋرياتيا سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى ەربانوۆ، كەڭەس ەلشىسى ۆاسيليەۆ، موڭعول حالىق پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى دامبا-دورج، تاعى باسقالار سايلاندى.
قۇرىلتايدى قۇتتىقتاۋ ءۇشىن كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان ءسوز رىسقۇلوۆقا بەرىلدى. قۇرىلتاي دەپۋتاتتارى رىسقۇلوۆ مىنبەگە كوتەرىلگەندە ۇزاق قول شاپالاقتاپ، سودان ارەڭ تىنىشتالعاندا، ءبارى دە اڭتارىلىپ، مىناۋ موڭعول ەمەس پە ءوزى، قاي تىلدە سويلەر ەكەن؟ — دەگەن سۇراققا كۇپتى بولدى. مىنبەدە ەۋروپاشا كيىنگەن، قويۋ قارا شاشى تولقىندانعان، التىن جيەك كوزىلدىرىگى جارقىلداعان، بارماقتاي مۇرتى بار، اجارلى جىگىت تۇر. ادامعا لىق تولى ۇلكەن زالدى بارلاپ قالعان. ىلۋدە بىرەۋ بولماسا، ەۋروپاشا كيىنگەندەر جوق، كىلەڭ كەڭ قولتىق، ۇزىن جەڭ، جەلبەگەي جىبەك شاپان، سىرما شاپان، قارا شاپان، الا شاپان، سارى شاپان كيگەندەر. ءبارى دە بەلدەرىن الدەنەشە قاباتتاپ، قىزىل، كوك، سارى، قارا بەلبەۋمەن بۋىنىپ العان، ءبارىنىڭ دەرلىك اياقتارىندا تۇمسىعى قايقى بىلعارى ەتىك. موڭعولستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن حالىق وكىلدەرى وسىلار. ءبارىنىڭ دەرلىك باستارى تاقىر، شاش قويعاندارى بىرەن-ساران. ءتىپتى ءبىرازىنىڭ باسىنان تۇلىم بايقالادى. بۇل ەلدىڭ قىرى-سىرىن، ءداستۇرىن بىلمەگەن ادامعا الدەقالاي ەرسى كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. ەر بالاعا ايدار قويۋ ءداستۇرى قازاقتاردا دا بار. بالا تىل-كوزدەن امان بولسىن دەگەن ىرىم-جىرىم. مۇنى رىسقۇلوۆ بىلەدى. ال ەندى ەرەسەك ادامنىڭ ايدارلى، تۇلىمى بولۋى... سويتسە، ول اقسۇيەك تۇقىم بەلگىسى ەكەن. وندايدىڭ بىرەۋى پرەزيديۋمدە دە وتىر. ءوزى مينيستر. ءاتى-جونى سەسەن حان، ياعني شەشەن حان، باياعى شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى دەسەدى. ەسكىدەن كەلە جاتقان ادەت. ءبىر كۇندە جويىلا قويماس. تۇركىستاندا پارانجا جامىلعاندار دا بىردەن تىيىلا قويماعان عوي.
پرەزيديۋمنىڭ جەلكەسىنە لەنين مەن سۋحە-باتوردىڭ پورترەتتەرى ىلىنگەن. جان-جاعالاي قىزىل بايراقتار ءتىزىلىپ تۇر. زالدىڭ ىشىنەن ارشانىڭ ءتۇتىن ءيىسى اڭقيدى.
ادامداردىڭ كەسكىن-كەلبەتى تۇتاستاي قاراعاندا ءبىر تەكتەس: كەسەك ءبىتىمدى، شىقشىتتى، دوڭگەلەك جۇزدەر، كوبىسىنىڭ قاباعى قالىڭ، قاستارى كەرىك، قوي كوزدەرى قىسىڭقىلاۋ. سولاردىڭ اراسىنان، زالدىڭ ورتا شەنىندە وتىرعان ەكەۋ ويۋلى قارا تاقيا كيگەن، قازاقتار ەكەنى بىردەن كوزگە باسىلىپ تۇر. ولار بايان-ولگەي جانە قوبدا ايماقتارىنان كەلگەن دەپۋتاتتار ءداۋىتباي مەن مىرزاباي. ەكەۋى دە رىسقۇلوۆقا جولىعىپ تانىسقان بولاتىن. ءداۋىتباي موڭعولستاندا ەجەلدەن تۇرىپ جاتقان قازاقتار تۇقىمىنان ەكەن دە، مىرزاباي بۇل جاققا قازاقستاننان ون سەگىزىنشى جىلى وتكەن ەكەن.
مىرزاباي رىسقۇلوۆقا كەلىپ جولىققاندا، جانىندا ءۇش-تورت قازاعى بار بولاتىن. ادەتتەگىدەي امان-ساۋلىقتان كەيىن، مىرزاباي كەلگەن شارۋاسىنا تىكەلەي كىرىسىپ، ادۋىنداي سويلەدى، ءتىپتى قورقىتا، بوپسالاي كەلدى.
— ال، بالا، اتىڭا سىرتىڭنان قانىقپىز. تۇركىستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىسقان بولشيەۆيك ەكەنىندى دە بىلەمىز. مىنا ءبىز وكىمەت باسىنا بولشيەۆيكتەردىڭ كەلگەنىن قالامادىق تا، قاسيەتتى تۋعان جەردى تاستاپ، التاي استىق. بولشيەۆيكتەر كەتەر دەپ ۇمىتتەندىك، ەلتە قايتا ورالارمىز دەگەن ارمان تاۋدان دا بيىك ەدى. ءبىراق سەندەر كۇن ساناپ كۇشەيىپ بارا جاتقان كورىنەسىڭدەر. توپان سۋىنداي قاپتاپ كەلەسىڭدەر. ەندى مىنە، قۇدايدىڭ ءبىر قيىرىندا جاتقان موڭعولعا دا جاڭا وكىمەت ورناتپاقشى بولىپ جاتىرسىڭدار. بۇل دا سول كەڭەس سياقتى كورىنەدى، — دەپ مىرزاباي ءبىر توقتاپ، شاپانىنىڭ قالتاسىنان كولدەي كوك ورامال الىپ، تەرشىگەن جۋان موينىن، قىزارا بورتكەن بەت-اۋزىن، بۋرىل مۇرت، شوقشا ساقالىن، تۇپ-تۇگەل مۇقيات ءسۇرتىپ شىعىپ، اقىرىندا ەتجەڭدى قوڭقاق مۇرنىن تاڭق-تاڭق ەتكىزىپ ءسىڭبىرىپ الدى. — ال ەندى ەرتەڭ ۇلى قۇرىلتاي اشىلعالى تۇر. ءبىز موڭعولدىڭ قازىرگى وكىمەتىنەن وسى قۇرىلتايدا تالاپ ەتپەكشىمىز: بايان-ايماق مونعولعا تاۋەلدى بولماسىن. ءبولسىن ءبىزدى. سەن عوي، شىراعىم، ماسكەۋدەن ۇلكەن وكىلەتتىكپەن كەلگەن ءىرى ادامسىڭ، ءبىزدىڭ وسى تالابىمىزدى قولدا. ءسوزدىڭ توق ەتەرى وسى.
— مىرزەكە، سوندا قالاي؟ جەكە مەملەكەت قۇراسىز با؟ وعان شاماڭىز كەلە مە؟ كورپەڭىزگە قاراي كوسىلمەيسىز بە؟
— جەكە مەملەكەت دەسەڭ دە بولادى. ايتەۋىر، ءبىز موڭعولعا باعىنبايتىن بولايىق. ۇلكەن سيىردىڭ ارتى بولعانشا، كىشكەنتاي قورازدىڭ باسى بول دەگەن. ەگەردە، مۇندا دا كوممۋنيستەر وكىمەت باسىنا كەلمەگەندە، ءبىز جايباراقات جاتا بەرەتىن ەدىك. راس، كوممۋنيستەر موڭعولدى دا جايلاعان ەكەن، ءبىز بولىنەمىز. ال بولمەيدى ەكەن، جۇڭگو اسىپ، شىعىس تۇركىستان كەتەمىز.
— قىتايدى دا كوممۋنيستەر بيلەمەسىنە كوزىڭىز جەتە مە؟ ءقازىر ولاردا دا كوممۋنيستەر ەزىلگەن حالىقتى الپاۋىتتاردان ازات ەتۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر.
— ءيا، سولايى — سولاي. قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى. قىتايعا سيماساق، ءۇندىنى اسىپ، دىندەس، قانداس، تۋىس تۇركياعا بارىپ كىرەمىز.
— ال تۇركيادا دا كوممۋنيستەر بار، ونى قايتەسىز؟
مىرزاباي قاجى رىسقۇلوۆقا باعجيا قارادى. مايلى قىسىق كوزدەرى ىزعار شاشادى. اقىرىندا امالى تاۋسىلىپ:
— ايتەۋىر، سەندەردەن ءتاۋىر، شوقىنعان نەمەلەر، — دەدى.
— قاجەكە، اداسىپ ءجۇرسىز، — دەدى رىسقۇلوۆ ونى ءبىر ءتۇرلى اياعانداي جىلى رايمەن سويلەپ. — ءبىر اداسۋ بار، ەكى اداسۋ بار، ال ءومىر بويى اداسا بەرۋگە بولمايدى عوي. بايان-ايماعى — ايماق بولىپ قالا بەرەدى، مەكتەپ انا تىلىڭىزدە بولادى، ءىس-قاتىناس قاعاز انا تىلىڭىزدە جۇرەدى. دىنىڭىزگە ەشكىم تيىسپەيدى. ال ءبىراق بايان-ايماق موڭعولدىڭ ورتالىق وكىمەتىنە قارايدى. ونى ەشكىم دە وزگەرتە المايدى. اۋەلى ءسىز حالقىڭىزدان سۇراڭىز، حالىق سىزگە ەرىپ، ەلىن، جەرىن تاستاپ، بىرەسە قىتايعا، بىرەسە ۇندىگە، بىرەسە تۇركياعا اۋىپ، ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي ىلەسىپ جۇرە بەرە مە ەكەن؟ ونىمەن نەگە ساناسپايسىز؟ كوممۋنيست جۇرگەن جەردەن قۇقاي كورەتىن تەك ءوز جەكە باسىڭىز. كۇللى حالىق سىزشە ويلامايدى عوي. اقىلعا كەلىڭىز دە، بۇل ماسەلەنى داۋعا سالماي-اق قويىڭىز. موڭعولدىڭ جاڭا وكىمەتى — حالىقتىڭ وكىمەتى بولادى. ودان جامانشىلىق كورمەيسىز، تەك نيەتىڭىز ادال، پەيىلىڭىز تازا بولسىن. جەر اۋىپ، تەنتىرەي بەرگەن جاقسىلىق ەمەس. اۋعان دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى جامان. اۋعان — ازادى، ەل توزادى. ەلدى اياڭىز. مەنىڭ ايتارىم وسى.
مىرزاباي قاجى رىسقۇلوۆقا مۇلدە ريزا ەمەس. قايتا جاۋىعا قارايدى. وڭاشادا جولىقسا مەرت قىلۋدان تايىنبايدى. بۇل نيەتىن جاسىرماي ايتىپ تا سالدى:
— اتتەڭ، باسىمنان ب ا ق اۋناعان زامان-اي! باياعى كۇنىم بولسا، سەن سياقتى دۋدار باس شوقىنعانداردىڭ شاشىن ءبىر-بىر تالداپ جۇلار ەدىم.
رىسقۇلوۆ بۇدان ارعى اڭگىمەنىڭ قىرسىز ەكەنىن سەزدى دە:
— ال، قاجەكە، امان-ساۋ بولىڭىز. مەنىڭ ۋاقىتىم ءبىتتى. ەرتەڭ قۇرىلتاي اشىلادى. سوعان دايىندالۋىم كەرەك، — دەپ مىرزاباي قاجىنىڭ توبىن ەسىكتەن شىعارىپ سالدى. انە، سول مىرزاباي ءقازىر بۇعان شاقشيا قاراپ قالىپتى.
— باۋىرلار، دوستار! — رىسقۇلوۆ كەنەت ارقالانىپ كەتتى. داۋسى اشىق، ءارى دەسە ءبىر ءتۇرلى تەبىرەنە شىقتى. ءدۇيىم حالىق ونىڭ ءسوزى جاتتاندى، رەسمي ءسوز ەمەس، شىن سەزىمنەن، شىن تىلەۋلەستىكتەن شىعىپ جاتقان جاقسى لەبىز ەكەنىنە سەنەردەي باۋراپ الىپ بارادى. — مەن سىزدەردى، قۇرىلتاي مۇشەلەرىن، سىزدەر ارقىلى بۇكىل موڭعول حالقىن، موڭعولستاندى مەكەندەگەن بارلىق حالىقتاردى III كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اتىنان مىنا بۇگىن اشىلىپ وتىرعان ۇلى حۇرالدانىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاپ، سىزدەرگە كومينتەرننىڭ جالىندى سالەمىن جەتكىزىپ تۇرمىن.
كومينتەرن دەگەنىمىز — بۇكىل جەر ءجۇزى كوممۋنيستەرى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ جاۋىنگەر شتابى. كومينتەرننىڭ كوكەيتەستى ماقساتى — دۇنيە جۇزىندەگى ەزىلگەن حالىقتاردى قۇلدىقتان، جوقشىلىقتان، كەمتارلىقتان، كىرىپتارلىقتان قۇتقارۋ. قازىرگى زاماندا جەر بەتىندە ەكى دۇنيە، بىر-بىرىنە ىمىراسىز ەكى تاپ ءومىر ءسۇرىپ تۇر. ءبىرى — الپاۋىتتار، جەبىرلەر، كاپيتاليستەر، بايلار، ياعني قاناۋشى تاپ. ەكىنشىسى — ەزگى كورگەن، قورلىق كورگەن، زورلىق كورگەن كەدەي-كەپشىك، ەڭبەكشى ەل، ياعني قانالۋشى تاپ.
«ازاماتىم، ارىسىم، — دەدى ىشىنەن كۇبىرلەپ بايان-ايماقتان كەلگەن ءداۋىتباي دەپۋتات. ول الدىعا قاراي ۇزدىگە، ۇمتىلا تىڭداپ قالعان. ول ەندى قايتىپ رىسقۇلوۆتى كورە المايتىنداي، سوندىقتان ونىڭ ءاربىر ءسوزىن كوكىرەگىنە، ءاربىر قيمىلىن، ءتۇر-تۇسىن كوز جانارىنا قۇيىپ الماقشى. تولقىندى قارا شاش، ەكى شەكەلىگى شىعىڭقىلاۋ جاقى ماڭداي، كەلىستى كەرىك قارا قاس، ەكى قاستىڭ اراسىنان قاسارىسا تۇسكەن جالعىز سىزىق... ول سىزىق تىكەسىنەن-تىك تەگىننەن-تەگىن تۇسپەگەن بولار. اينەكتىڭ ار جاعىنان كورىنسە دە كوز جانارى جالىندى ەكەن. مۇرنى ءسال دوڭەستەۋ كەلسە دە، كەلتەلەۋ. ۇشى تومپاقتاۋ ەكەن. مۇرنىنىڭ ۇشى تومپاقتاۋ ادامدار جامان پيعىلدان تازا بولادى دەسەدى. سۋاعارىندا بارماقتاي قارا مۇرت بۇكىل اجارىن اشىپ تۇرعانداي جاراسىمدى. ەرىندەرى دۇردىك تە ەمەس، جىمىق تا ەمەس، توپ-تولىق، استى مەن ءۇستى ۇيلەسىمدى، قىپ-قىزىل ەكەن. استىڭعى ەرنى ۇستىڭگى ەرنىنە كىرىپ تۇراتىن بىرەۋلەر بولادى. وندايلار قىرشاڭقىلاۋ، ءبىراق جىگەرسىز كەلەدى. ال ۇستىڭگى ەرنى استىڭعى ەرنىنە كىرىپ تۇراتىندار بولادى. يەگى سۇيرىك تە ەمەس، جالپاقتا ەمەس، رابايىمەن دوڭگەلەپ بىتكەن ەكەن. مۇندايدا ايىر يەگى قايقى بىتكەندەر توڭمويىن، قايىرىمسىز بولاتىن كورىنەدى. قۇلاعىنىڭ سىرعالىعى جالپاقتاۋ، سالىڭقى ەكەن — جايساڭدىعى شىعار».
ءداۋىتبايدىڭ سۇيسىنگەنى اسىرەسە شەشەننىڭ ءوز بويىن سونشالىقتى دارقان، تىك ۇستاۋىندا ەدى. وسىنشاما حالىقتىڭ الدىندا ەمىن-ەركىن تۇرىپ، كوسىلە ءسوز سويلەۋ ءۇشىن، ادام ءوزىنىڭ اقىلىنا، بىلىمىنە بەك سەنىمدى بولۋ كەرەك-اۋ. تاعى دا بولسا جات ەل، بوتەن ورتا، بوگدە ءتىل. «اپىر-اي، ءبىزدىڭ حالىقتان دا بۇل زامانعا لايىق ۇل تۋعان ەكەن-اۋ، امان ءجۇر، باۋىرىم، بالە-جالادان، قىزعانىشتىڭ قىزىل وتىنان، قاراۋلىقتىڭ قارا نايزاعايىنان ساقتاسىن سەنى قۇداي! ەلدىڭ اتىن شىعاراتىن ەر بولادى. مىنا موڭعولداردىڭ الدىندا سەن ءقازىر بۇكىل كەڭەستىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قانداي ەكەنىن كورسەتىپ تۇرسىڭ. ساعان قاراپ بۇلار سەنىڭ حالقىڭنىڭ قانداي ەكەنىن باعالايدى. مارتەبەمىزدى ءبىر كوتەردىڭ، باۋىرىم!..»
رىسقۇلوۆتىڭ بۇلاي قۇلاش سەرمەۋى مىرزاباي قاجىعا، ارينە، ۇنامادى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى»، — دەدى-اۋ، ءباتشاعار. سوندا ءبىز جەتىسكەننەن ءبولىنىپپىز بە؟ ەرتىستىڭ بويىن ەن جايلاپ جاتقان جەرىمنەن وسى رىسقۇلوۆتار ايىردى ەمەس پە؟ اكەسى بولىستى ءولتىرىپ، قاتىرعىعا كەتتى دەيدى. اتتەڭ، دۇنيە، وسى رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن دە اكەسىنىڭ ارتىنان اياق-قولىن كىسەندەپ ايدار ما ەدى...»
مىرزاباي قاجى ءبىر مەزگىل قيال جەتەگىندە جەلىپ ءجۇرىپ، رىسقۇلوۆتىڭ قاتىرعىعا ايدالىپ بارا جاتقانىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. اناۋ التىن جيەك كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الىپ، تاقالى ەتىكپەن تەپكىلەپ، بىت-شىتىن شىعاردى. اناۋ تولقىن قارا شاشىنا شەڭگەلىن سالىپ، مىرزاباي قاجى ءوزى ات ۇستىندە تۇرىپ، دىرىلداتا سۇيرەدى. وسى شىنعا اينالعانداي شىقشىتى اۋناقشىپ، تىستەرىن شىقىرلاتتى. رىسقۇلوۆقا ءتىس قايراعان قارا زۇلمات موڭعوليادا دا بار ەكەن...
— مىنە، ءقازىر وسى ەكى دۇنيەنىڭ اراسىندا بىتىسپەس مايدان بار، — دەپ تۇر رىسقۇلوۆ. — ىمىراسىزدىقتىڭ ۇلگىسىن ۇلى قازان ريەۆوليۋسياسى كورسەتتى. بۇرىنعى پاتشا بيلەگەن ۇلان-بايتاق رەسەيدە تۇراتىن حالىقتار ازاتتىق الدى. مىنا مەن ءوز باسىم — كەشەگى شىڭى جەتكەن كەدەيدىڭ بالاسىمىن. ەگەردە قازان ريەۆوليۋسياسى بولماسا، پاتشانى قۇلاتىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناماسا مەن كىم بولار ەدىم؟ مەن دە اكەم سياقتى بايدىڭ جىلقىسىن باعىپ، تەپكىسىندە جۇرەر ەدىم. سونداي قورلىققا شىداماعان اكەم بولىستى ولتىرگەنى ءۇشىن سونوۋ جاتقان سىبىرگە ايدالدى، سۇرگىنگە ءتۇستى. مەن دە سونىڭ كەبىن كيەر ەدىم... ەندى، مىنە، بۇكىل كومينتەرن اتىنان سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا تۇرمىن. كومينتەرن موڭعول حالقىنا تەك جاقسىلىق، باقىت تىلەيدى. موڭعول حالقى وكىمەتتى ءوز قولىنا الىپ، رەسپۋبليكا بولۋىن قالايدى. ەندەشە، وسى ۇلى حۇرالدان سول رەسپۋبليكانى جاريالاپ، وكىمەت پەن ۇكىمەتتى سايلاپ، كونستيتۋسيا قابىلدايدى. وسىنداي ۇلى ىستە سىزدەر كومينتەرن وسيەتىنە ادال بولىپ، وزدەرىڭىز قۇراتىن رەسپۋبليكانىڭ بۇل جولدا الا-قۇلا بولماي، اۋىزبىرلىك ءبىلدىرىپ، بەرەكە بايلىعىن تانىتۋلارىڭىزعا تىلەكتەسپىن. التاۋ الا بولسا، اۋىزداعىدان ايرىلادى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگىنى الادى. ءيا، ءسات! جاساسىن موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى! بارلىق ەزىلگەن حالىقتار بوستاندىق الىپ، كومينتەرن تۋىنىڭ استىنا توپتاسسىن!
ۇلى حۇرالدان مۇشەلەرى تۇگەل تۇرەگەلىپ، نايزاعاي شاتىرلاعانداي دۋ كەرنەپ:
— ۋرااي! ۋرااي! نايرامدال! نايرامدال! — دەپ ۇران تاستاعاندا، ءداۋىتباي دا ءبىر داۋىسپەن:
— جاسا، باۋىرىم! مىڭ جاسا! جاماندىق كورمە! — دەپ كوزىنەن جاس پارلاي جونەلدى. ءبىراق ونىڭ داۋسىن: «ۋرااي! ۋرااي! نايرامدال!» كومىپ كەتتى.
ءداۋىتباي كورشىسىنىڭ وتقا تۇسەتىن كوبەلەكتەي، ەسى كەتە ءتانتى بولعانىنا شىداي الماعان مىرزاباي قاجى ونى شىنتاعىمەن بۇيىرىنەن قاتتى ءتۇرتىپ قالدى.
— ا، قاجەكە؟ — دەپ ءداۋىتباي تۇسىنبەي جالت قاراپ ەدى، اناۋ:
— نەمەنەڭە جەتىسىپ وتىرسىڭ، سورلى، — دەپ ىسىلدادى.
ءداۋىتباي ەسەسىن جىبەرمەي شاق ەتە قالا جازداپ بارىپ: «مىنا ماڭعۇلدار ەكى قازاق سيىسا الماي وتىر دەپ قالار»، — دەدى دە، ىشىنەن ءتۇيىلدى.
ءبىراق بۇل ەكەۋىنىڭ كورشىلەرى بۇلارمەن شارۋاسى جوق، بار ىقىلاسى مىنبەردەگى شەشەنگە اۋىپ كەتكەن كورىنەدى. «نايرامدالداپ» كەڭ سارايدى كەرنەپ تۇرىپ الدى. مىرزاباي قاجى وزەگىنە ءورت ءتۇسىپ كەتكەندەي، القىمىنداعى تۇيمەسىن اعىتىپ، جايالىقتاي ورامالمەن بەت-اۋزىن سۇرتە بەردى، سۇرتە بەردى.
قۇرىلتاي باسقارۋشى كەلەسى كىسىگە ءسوز بەرەيىن دەپ وقتالا بەرگەنىنە قاراماي، كوپشىلىك زالدى قاقىراتا كوپكە دەيىن قول شاپالاقتاپ، ۇرانداتىپ تۇرىپ الدى.
ۇلى قۇرىلتايدىڭ العاشقى ءماجىلىسى كەشتەتىپ اياقتالعان سوڭ، جاڭا رەسپۋبليكا ونەرپازدارىنىڭ ويىن-ساۋىعى باستالادى. ءسال تىنىستاپ، قىمىز ءىشىپ، قالاعانى شاي ءىشىپ، ءال-قۋاتتانعان سوڭ، پرەزيديۋم مۇشەلەرى زالعا كىرىپ، ءبىر قاتاردان ورنالاستى. قاق ورتادا — رىسقۇلوۆ، ونىڭ وڭ جاعىندا — پرەمەر-مينيستر سەرەن-دورج، سول جاعىندا — سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ءارى اسكەري قولباسشى چويبولسان جانە سول قاتارعا سۋحە-باتوردىڭ جەسىرى ديچجيما، ونىڭ جانىنا ەردەنە، قىزى ويۋن وتىردى. ەردەنە اۋەلى ىڭعايسىزدانىپ، ساۋىقتان باس تارتىپ كورىپ ەدى، رىسقۇلوۆ ايتتى:
— ءسىزدىڭ ەرىڭىز ءتىرى بولسا، بۇگىن ۇلى قۇرىلتايعا قاتىسىپ وتىرار ەدى، كەشكە ويىن-ساۋىققا ءسىزدى الىپ بارار ەدى. ويۋندى دا قالدىرماس ەدى. ەرىم جوق ەكەن دەپ، جۇرت قىزىعىنان قۇر قالۋعا بولا ما ەكەن؟ سۋحە-باتوردىڭ وزىڭىزدەي جەسىرى قىسىلماي-اق، قىمتىرىلماي-اق، ءتىپتى مەملەكەت ىسىنە ارالاسىپ ءجۇر. بۇگىن قۇرىلتايدا ءسوز سويلەمەكشى. ءبىر كەزدە ەكەۋىڭىز بىر-بىرىڭىزدەن اجىرامايتىن ارالاس-قۇرالاس جاندار ەمەس پە ەدىڭىزدەر...
— ە، تۇرار مىرزا، ديچجيما وقىعان، كوزى اشىق ايەل عوي. مەنى ايتسايشى.
بۇل اڭگىمە تاڭەرتەڭ بولعان. كەشكە ەندى رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىلىن قيماي كەلىپ ەدى، وكىمەت ادامدارىمەن ءبىر قاتاردا وتىرىپ، ديچجيمامەن كورىسىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى.
بۇل ءوزى موڭعولستاندا تۇراتىن ۇلتتاردىڭ، ءتۇرلى ايماقتاردىڭ ەتنوگرافيالىق ونەرى دەسە دە بولعانداي ەدى. اۋەلى حالقا-موڭعولدار ونەر كورسەتتى. قىزىل-جاسىل كيىنگەن، قىزدارى بۇرىمدارىن ارقار مۇيىزدەندىرە وراپ تاستاعان، جىگىتتەرى شوشاق بورىك كيگەن بيشىلەر ەكەن. بۇلاردان سوڭ، ءدۇربىت-موڭعولدار، بۋريات-موڭعولدار، ويرات-موڭعولدار، تورعاۋىتتار، ۇرانقاي، مەركىتتەر شىعىپ، نەشە الۋان قىزىق-تاماشا بولدى. ءبىر كەزدە ساۋىق جارشىسى:
— بايان-ايماق، حوبدا-ايماق قازاقتارى! — دەگەندە رىسقۇلوۆ جۇرەگى بۇلك ەتكەنىن سەزدى. «اپىر-اي، بۇلار قايتەر ەكەن؟» — دەپ ىشتەي تىلەۋلەس بولىپ وتىرعانىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. سەرەن-دورج رىسقۇلوۆتىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ: «ءسىزدىق تۋىستارىڭىز»، — دەدى.
قوبىز ۇستاعان قىز قوس ەتەك اق جىبەك كويلەك، قىزىل كامزول، ۇكىلى قىزىل تاقيا كيىپتى، دومبىرالى جىگىت قۇندىز قارا بورىك، قارا بەشپەت، وقالى جىرىق بالاق شالبارمەن شىقتى. ال زەرلى ابىلاي قالپاق كيگەن، سۇڭعاق بويلى، كوركەم جىگىت، الگىلەردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن، ءسىرا، ءان سالاتىن بولۋى كەرەك. كەنەت ابىلاي قالپاق اڭىراتا ءان سالعاندا، زالدىڭ ءىشىن كەرنەپ، مىنا زور قوڭىر داۋىسقا ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسى تارلىق ەتىپ، اۋا دىرىلدەپ كەتتى...
ساۋىق اياقتالىپ، حالىق تىسقا شىققاندا، ءتۇن ورتاسى اۋىپ، سولتۇستىكتەن تەمىرقازىق جارقىراپ تۇر ەكەن.
— التىن عاداس، — دەدى سەرەن-دورج رىسقۇلوۆقا جۇلدىزدى كورسەتىپ.
* * *
شاماسى ءبىر اپتاعا سوزىلعان ۇلى قۇرىلتاي اياقتالۋعا دا تايالدى. ءار كۇن، ءار ءماجىلىس تالاي-تالاي تارتىستارمەن ءوتتى. رىسقۇلوۆ بۇل كۇندەردىڭ ءبىر مينۋتىن دا جىبەرمەي، باستان-اياق قاتىسىپ، دەپۋتاتتارعا تۇسىنىكسىز كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەردى. ءماجىلىس سايىن دەرلىك ءسوز سويلەدى. داۋلى ماسەلەلەردىڭ ءبارى كومينتەرن وكىلى رىسقۇلوۆ ارقىلى شەشىلىپ وتىردى. دەپۋتاتتار ءتىپتى موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن نە دەپ اتاۋ كەرەك دەگەندە، ءبىر بايلامعا كەلە الماي، ەداۋىر ايتىس بولدى. بىرەۋلەر ايتتى: ۇرعا دەگەن اتىنىڭ ءوزى قالسىن دەدى. ۇرعا — موڭعولشا وردا دەگەن ماعىنا بەرگەندەي. باياعىدا بوعدىحان كوشىپ-قونۋدان جالىقسا كەرەك، تۇراقتى ءبىر مەكەن ىزدەگەن. سوندا وعان اۋليە ايتتى دەيدى:
— ورداڭدى التىن بەسىكتىڭ ورتاسىنا، كۇمىس بەلدىكتىڭ بويىنا سال، — دەپ. التىن بەسىك دەگەنى ۇرعانى جان-جاعىنان قورشاپ جاتقان تاۋلار. كۇمىس بەلدىك — تولى وزەنى عوي. بىرەۋلەر: «تولى وزەنىنىڭ بويىندا تۇر عوي. — تولى بولسىن» دەدى. ەندى بىرەۋلەر: «موڭعول پەكينى دەپ اتالسىن» دەپ تە ۇسىنىس ايتتى. بۇلاردىڭ ءبارىن تىڭداپ بولىپ، رىسقۇلوۆ تاعى دا ءسوز الىپ، ورنىنان تۇردى.
— موڭعول باۋىرلار! موڭعول حالقى — ريەۆوليۋسيادا جەڭىسكە جەتكەن باتىر حالىق. ال سول باتىر حالىقتىڭ وكىمەتى ءقازىر مىنە، قىزىل بايراق كوتەرىپ وتىر. ەندەشە، استانا اتى قىزىل باتىر — ۇلان-باتور بولسىن! — دەدى.
ۇسىنىس داۋىسقا قويىلعانشا-اق ءدۇيىم حالىق ورىندارىنان ورە تۇرىپ، قول شاپالاقتادى.
— ۇلان-باتور! ۇلان-باتور!
— جاساسىن ۇلان-باتور!
— ۋرااي ۇلان-باتور! قىزىل-باتىر...
* * *
قورقىتپەن، قورقىت كۇيلەرىمەن سارىنداس مىنا ارمان اعىسىنداي، ارمان دارياسىنداي، كۇيزەلە شىققان عاجاپ ءۇن.
رىسقۇلوۆ ەمىرەنە تىڭداپ، ەلجىرەي بەرىلىپ، قۇلاق ءتۇرىپ قالعان. كيىز ءۇيدىڭ تۋىرلىعى ءتۇرۋلى، كەرەگە كوزدەرىنىڭ ار جاعىندا، ەكى وركەشى ەكى بالاداي ىنگەننىڭ بۇيداسىن ۇستاپ ارات ايەلى تۇر. ىنگەننىڭ ءيىر موينىننان قۇشاقتاپ، قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن قاسىلايدى. قارسى الدىندا شوشاق بورىك كيگەن، كوكشىل شاپان قىزىل كۇلدارىمەن بۋعان كۇيشى، ءبىر تىزەرلەپ، موريحۋردى بوزداتىپ وتىر. موريحۋر قورقىتتىڭ قوبىزىنان ۇلكەن، ءسىرا، ەۋروپانىڭ ۆيولەنچەل دەيتىن اسپابىنىڭ كولەمىندەي بار ما... موريحۋردىڭ باسى — اتتىڭ باسى سياقتانىپ قاشالعان. اتباستى اسپاپ ءۇنى تۇيەنىڭ بوزداعانىن، بوتانىڭ جىلاعانىن، جەلدىڭ ازىناعانىن، دالا گۇلدەرىنىڭ تەربەلگەنىن، تاعى دا بوتانىڭ جىلاعانىن اينىتپاي سالادى. ىڭگەننىڭ جانىندا جاس بوتا ۇستاعان تاعى بىرەۋ تۇر.
رىسقۇلوۆ مال باققان ەلدىڭ بالاسى. مالشى ءومىرى توسىن ەمەس. ءبىراق ىڭگەننىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرىپ قوبىز تارتىپ، ادامداردىڭ جانۋارعا جالىنعانىن تۇڭعىش رەت كورىپ وتىر. سوندا تۇمەن-جىرعال ايتتى:
— مىنا ىڭگەننىڭ بوتاسى ولگەن. ال انا بوتانىڭ اناسى ولگەن. ەندى سول جەتىمدى مىنا تۇيەگە تەليىن دەسە، بوتەن ءيىستى باۋىرىنا جولاتپايدى. انە، ەندى ادامدار كۇي تارتىپ، مۋزىكا ارقىلى سويلەسىپ كوندىرمەكشى، — دەدى.
موريحۋر كۇڭىرەندى، ىڭىرسىدى، بوزدادى. كۇيشى كەيدە باسىن شالقايتىپ، كوگىلدىر اسپانعا كوزىن قاداپ، كوك تاڭىرىدەن مەدەت تىلەگەندەي، ىرعالىپ-ىرعالىپ قويادى. ارات جەتىم بوتانى ىڭگەننىڭ ەمشەگىنە قاراي يكەمدەپ، يتەرمەلەيدى. بوتا ۇمسىنا بەرسە، ىڭگەن ءبىر اياعىن كوتەرىپ، تەۋىپ جىبەرە جازدايدى. كۇيشى قينالادى، اقىرى موريحۋر ەڭىرەپ-ەڭىرەپ، ەڭكىلدەپ، ىڭىرسىپ، جىلاۋعا كوشتى.
ءبىر كەزدە ىڭگەن كوزىن جۇمدى. ازداپ تەڭسەلگەندەي بولدى. ايەل قۇلاعىن، موينىن قاسىلايدى. ەركەك بوتانى يكەمدەيدى. كۇيشى موريحۋردى ەڭىرەتەدى. اقىرى قىزىل ىڭگەن تۇلا بويىنان توق جۇگىرگەندەي ءدىر ەتتى دە، جاي ىڭىرسىدى. جۇمۋلى كوزدەن جىلجىپ قانا جىپ-جىلى جاس اقتى. ايەل ونىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، كوزىنەن ءسۇيدى. بوتا كەنەت ىسىنگەن ەمشەككە تۇمسىعىن سالىپ، سولقىلداتا سورىپ، ەزۋىنەن كوپىرشىك ءسۇت تامشىلاپ كەتتى.
كۇيشى موريحۋردى كوككە كوتەرە تۇرەگەلىپ:
— و، كوك ءتاڭىرى! جاراتقانىڭا، بەرگەنىڭە، كورسەتكەنىڭە ءتاۋبا، ءتاۋبا، ءتاۋبا! — دەپ اسپانعا كوزىن شاقشيتتى.
رىسقۇلوۆ تۇلىپقا يىگەن سيىردى ءبىلۋشى ەدى. ال قوبىز كۇيىنە يىگەن ىڭگەندى ءوز كوزىمەن كورىپ، شەبەر تابيعاتتىڭ، قۇدىرەتتى كۇيدىڭ كۋاسى بولدى.
ەندى بىردە ىڭگەن ءوزى باۋىرىنا باسقان جەتىم بوتانى جانىنا ىلەستىرىپ، ورىسكە قاراي بەت الدى.
رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە ەرتە ولگەن شەشەسى قاليپا ءتۇستى. اكەسى ەكىنشى رەت ءىزبايشا دەگەن قىزعا ۇيلەنىپ، كىشكەنتاي تۇرار مەن قۇرتاقانداي تۇيمەتاي سول جاس كەلىنشەككە تەلىنىپ ەدى. سول ەسىنە ءتۇستى. كادىمگىدەي تەبىرەنىپ، شەكسىز قۇدىرەت شەبەرلىگىنە ءتانتى بولىپ، وتكەن-كەتكەن، جاقىن جاندار رۋحىنا ىشتەي سيىنىپ قويدى.
ەرلى-زايىپتى اراتتار رىسقۇلوۆقا ريزا بولىپ جاتىر. قۇتتى قوناق ەكەنسىز دەيدى. ىڭگەنىمىز كوپتەن بەرى جەتىم بوتاعا يلىكپەي، يىمەي ءجۇر ەدى دەيدى. ءسىز كەلىپ، ءتاڭىرى ءساتىن سالدى دەيدى.
رىسقۇلوۆ سونشاما ىقىلاسقا ىڭعايسىزدانىپ: «جوق، راقمەتتى كۇيشىگە ايتىڭدار. بۇل كۇيدىڭ قۇدىرەتى»، — دەيدى.
كۇيشى:
— مەنىڭ قۇدىرەتىم بولسا، مەنىڭ موريحۋردى تالماي تارتقانىما ءۇش كۇن بولدى. ىڭگەن يىمەپ ەدى، ءسىز كەلگەن سوڭ كەرەمەت كەلدى، — دەيدى.
بۇل رىسقۇلوۆتىڭ ۇلان-باتوردان شىعىپ، ەلگە بەت العان بەتى ەدى. كەشە كۇيمە كەشەۋىلدەتىپ جەتىپ، وسى بەكەتكە توقتاعان. اراتتار قويىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ، قوشامەتپەن قارسى العان. ەندى مىنە، جاڭا تاڭ اتىپ، جاڭا كۇن شىقتى.
جاڭا عانا تاڭعى شاي ىشىلگەن. جولاۋشىلار ەندى اتتانايىن دەپ تۇرعاندا، ىڭگەن ءيدىرۋ ءراسىمى باستالىپ كەتتى دە ءۇيدىڭ يەسى:
— ساتكە كۇتە تۇرىڭىزدار، — دەپ قيىلدى.
ءساتى ءتۇسىپ، ىڭگەن ءيىدى. قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر دەگەن. كىم بىلەدى، رىسقۇلوۆ قىدىر شىعار؟ ولاي بولماسا دا اراتتار سوعان جورىدى. ءسويتىپ، ويدا جوقتا راقمەتىن جاۋدىردى.
جالپى، موڭعول ەلى، جاڭا موڭعول ۇكىمەتى رىسقۇلوۆقا شىن العىسىن ايتىپ قالدى. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن شەكارادان رىسقۇلوۆتى تۇمەن-جىرعال كۇتىپ العان. ەندى سول اينىماس دوس رىسقۇلوۆتى ءوز ەلىنە شىعارىپ سالىپ كەلە جاتىر.
ارتتا قيماس دوستار قالدى. پرەمەر-مينيستر سەرەن-دورج، مينيستر چويبولسان، تۋعان جەڭگەسىندەي بولعان ەردەنە، ونىڭ قىزى ويۋن قالدى... ويۋندى ماسكەۋگە بارعان سوڭ لۋناچارسكييمەن كەلىسىپ، وقۋعا شاقىرتپاق بولدى. جالعىز ويۋن ەمەس، ءبىر توپ موڭعول جاستارىن ماسكەۋگە وقۋعا جىبەرۋ تۋرالى سەرەن-دورجبەن كەلىستى.
موڭعولستان رىسقۇلوۆتى ۇمىتپاس. ءبىر جىلدا رىسقۇلوۆ موڭعولدارعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. جانا وكىمەتىن، جاڭا مەملەكەتىن قۇرىستى. ءتىپتى جۇڭگو بارىپ، موڭعوليانىڭ جوعىن جوقتاپ، موڭعولدارعا پايدالى كوپ ءىس تىندىردى. جاساعان جاقسىلىعى الدىنان قايتسىن. ال زامان الدەقالاي كەرى كەتسە، لاج جوق. الداعىنى بولجاپ بولمايدى. ادامدار الدىن بولجار كورىپكەل بولسا، پەندەدە باقىتسىز جان بولماس ەدى.
رىسقۇلوۆ تۋعان ەلگە ورالدى. ءۇمىت دۇنيەسى. جاقسىلىقتان دامەلى. الدىدا، تۋعان وتاندا نە كۇتىپ تۇر؟..
بۇعالىق
اق تەلەفون، قىزىل تەلەفون، قارا تەلەفون... اعى شىرىلداسا، قاتارداعى قاراپايىم ادام بولعانى، ياكي باسقا قالادان حابارلاسىپ تۇرعان بىرەۋى. قىزىلى — ۇكىمەت ادامدارى سويلەسەتىن تەلەفون. كوميسسارلار... ايتالىق رىكوۆ، چيچەرين، مولوتوۆ، كاگانوۆيچ... ال قارانىڭ ءجونى بولەك. قارا تەلەفون اپتالاپ، ايلاپ ءۇن قاتپاۋى مۇمكىن. ءتىپتى جىلىنا ءبىر-اق رەت شىرىلداسا دا اسا ماڭىزدى، اسا... ۇرەيلى. ونىمەن تەك ستالين سويلەسەدى.
اق تەلەفونمەن كوبىنەسە ەلدەن كەلگەن ادامدار: ارىز ايتۋشىلار، ادىلەتتىك ىزدەگەندەر سويلەسەدى. رىسقۇلوۆپەن كەزدەسۋگە رۇقسات سۇرايدى. كوبىنەسە ۇيدەگىلەر حابارلاسادى. ايەلى ءازيزا نەمەسە قايىن ەنەسى ءاريفا... كەيدە ەسكەندىر... سۋرەت سالاتىن ءتۇرلى-تۇستى قالام تاۋىپ بەر دەپ اۋرەلەيدى. رىسقۇلوۆ سونوۋ قيىر شىعىستاعى ياكۋت-ساحا ەلىنىڭ ماسەلەلەرىمەن باسى قاتىپ وتىرعاندا نەمەسە قاراعاندى شاحتالارىن جابدىقتاۋ ماسەلەسى جونىندە دونباسس باسشىلارىمەن حابارلاسىپ جاتقاندا، ەسكەندىر ءتۇرلى-تۇستى قالام تاۋىپ بەر دەيدى. مۇمكىن، ەكىنشى سىنىپتىڭ بالاسى ءۇشىن ءتۇرلى-تۇستى قالام قاراعاندى شاحتالارىنان كەم تۇسپەيتىن شارۋا شىعار. ونى دا ءتۇسىنۋ كەرەك. ەندى كرەملدىڭ كومەندانتىنا ءوتىنىش ايتۋعا تۋرا كەلەدى. كرەملدەگى قىزمەتكەرلەردى كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتەتىن سول. ەسكەندىرمەن سويلەسىپ بولا بەرگەندە، كۇتپەگەن جەردەن، توسىننان قارا تەلەفوننىڭ جۋان داۋسى گۇج-گۇج ەتە قالدى. قارا تەلەفون تەكتەن-تەككە ءۇن قاتپايتىن. قارا تەلەفوننان ايتىلاتىن ءسوز ەسكەندىردىڭ ءوتىنىشى ەمەس. قارا تەلەفوننان ارىز ايتىلمايدى. بۇيرىق ايتىلادى. جاي باسشىنىڭ بۇيرىعى ەمەس... رىسقۇلوۆ قۇدايدىڭ داۋسىن ەستىپ كورگەن جوق. ءبىراق قارا تەلەفونمەن سويلەسەتىن ادام — قۇدايدان كەم ەمەس...
— سالاماتسىز با، جولداس ستالين! رىسقۇلوۆ تىڭداپ تۇر.
بۇرىن، سونوۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا رىسقۇلوۆ وعان «يوسيف ۆيسساريونوۆيچ» دەۋشى ەدى، كەيدە ءتىپتى «يوسيف» دەي دە سالاتىن. جاقسى ەدى سول كەز. جاقىندىق بار سياقتى ەدى. جىلىلىق بار سياقتى ەدى. ەندى ول وزگەرگەن. ءقازىر ول «جولداس ستالين». ءتىپتى بۇرىن «كوبا» دەپ جۇرەتىن، ءتىپتى كەيدە «كوبا، سەن...» — دەپ جۇرەتىن بۋحاريندەر ءقازىر تەك «جولداس ستالين» دەيدى.
— تيۋرار رىسكيۋلوۆيچ، ماعان كەلىپ كەتىڭىز.
وسىنى ايتتى دا، ستالين تۇتقانى قويىپ قويدى. كومەكشىسى پوستوۆ ارقىلى شاقىرۋىنا دا بولاتىن ەدى عوي. ءوزى تىكەلەي سويلەسىپ تۇر. دەمەك، تەگىن ەمەس. تەگىنى نەسى؟ دەمەك...
باياعىدا احات اتاسى ايتار ەدى: ءبىر ۇڭگىر بولىپتى، كىرگەن ىزدەر بار دا، شىققان ءىز جوق، — دەپ.
ستالينگە بارۋ دا سوعان ۇقساڭقىرايتىن سياقتى. بۇرىن ونداي ۇرەي بولماۋشى ەدى، سوڭعى جىلدارى قورقىنىش پايدا بولا باستادى. قۇرباندىق كوبەيىپ كەتتى. كەشە عانا جارقىلداپ جانىندا جۇرگەندەر ءبىر ساتتە ۇشتى-كۇيلى جوق بولادى دا كەتەدى. رىسقۇلوۆتىن تىكەلەي باستىعى، سوۆناركومدى لەنيننەن كەيىن، 1924 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان رىكوۆ ءبىر كۇندە ورنىنان الىندى. ورنىنان الىپ، جايىنا قويا بەرسە مەيلى عوي...
كۇپتىلىككە جۇكتى بولعان زامان. رىسقۇلوۆ سوۆناركومنان شىعىپ، گەنسەكتىڭ كابينەتىنە قاراي بەتتەدى. اراسى جاپ-جاقىن، ەكى-ۇش مينۋتتىك جەر. ءبىراق ءزىل-باتپان جۇك ارقالاپ كەلە جاتقانداي، ءاربىر ادىمى ازاپ، قالىڭ قىلىش تىكەننىڭ ۇستىمەن جالاڭاياق ءجۇرىپ كەلە جاتقانداي...
...ءبىرىنشى قاراۋىل... ەكىنشى قاراۋىل... ءۇشىنشى قاراۋىل... ءبارى دە قالشيىپ قاتىپ قالعان تاس ءمۇسىن سياقتى. سۇپ-سۇر. «كرەمليەۆكا» دەيتىن قىزىلالا جولكىلەم. قىزىل جوسا... قاراپتان قاراپ كەلە جاتىپ، ساپ-ساۋ كەلە جاتىپ، باسىڭ اينالعانداي. ءسۇرىنىپ كەتسەڭ، قىزىل جوسا وزەنگە سۇڭگىپ كەتەتىندەيسىڭ...
پوستوۆ — ەڭ سوڭعى ەلەك. پوستوۆتىڭ كوزى كوز ەمەس، ەكى رەنتگەن قۇدىق. سول رەنتگەننەن ستالينگە قاراي وتەتىن ادامنىڭ ىشەك-قارنى، وكپە-باۋىرلارى، جۇرەگى... تۇگەل كورىنەتىندەي... باسى جاپ-جالتىر، كوگىلدىر مۇز سياقتى. تاقىرلاپ قىرىپ تاستاعان. رەنتگەننىڭ ايناسىنداي.
— جولداس رىسقۇلوۆ، كىرىڭىز.
پوستوۆ قالشيىپ تۇرىپ، قاتقىل ءۇن قاتتى. ودان ارى — اپ-اۋىر ەسىك... ودان ارى توردەگى ۇلكەن ۇستەلگە دەيىن توسەلگەن كىلەم. ۇلكەن ۇستەلدىڭ ار جاعىندا — ءوزى. كرەسلودان تۇرعان جوق. بۇرىن تۇراتىن. تۇرىپ كەلىپ، قول بەرىپ امانداساتىن. كەيدە اماندىق-ەسەندىك سۇرايتىن. بۇرىن، ءيا، سونوۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس شاعىندا، ستالين باستىق، رىسقۇلوۆ ورىنباسار كەزىندە، كەيدە ءتىپتى ازىلدەيتىن.
— ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، كەل، — دەيتىن. «چينگيسحان» دەگەندى وتە ءبىر باپپەن، الدەبىر راقاتپەن ايتاتىن. ۇقساعىسى كەلەتىن شىتار. شىركىن، ادامنىڭ ويىن جازىپ الاتىن اپپارات بولسا... ستالين نە ويلاپ، نە ارمانداعانىن ءبىز تەك دولبارلارمىز.
ال اپپارات تاريحقا تالاي سىر اشىپ بەرەر ەدى. ستالين ارعى-بەرگى تاريحتاعى اتاقتى قولباسشىلار تۋرالى كوپ وقيتىن. شىڭعىسحان، ناپولەون... الەكساندر ماكەدونسكيي، سەزار، گاننيبال... ءيا، ونداي «وسالدىعى» بار ەدى. ال ءبىراق شىڭعىسحاندى نەگە رىسقۇلوۆقا قياتىنى بەلگىسىز. ازيات قوي دەيتىن شىعار. رىسقۇلوۆ 1925 جىلى موڭعوليادان قايتىپ كەلگەندە، ستالين ونىمەن ۇزاق وتىرىپ، موڭعولدار تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتقىزىپ ەدى.
— شىڭعىسحاننان قالعان ۇرپاق بار ما؟ — دەپ سۇراعان. رىسقۇلوۆ بىلگەنىنشە ايتىپ بەردى. سويتسە، موڭعولستاننىڭ ءدال وزىندە شىڭعىس تۇقىمىنان سىلەم قالماعان كورىنەدى، بىر-ەكى تۇلىم قويعاندار شىڭعىسحان تۇقىمىمىز دەستى، و دا نەعايبىل. تاريحقا قاراپ تۇرسا، شىڭعىس تۇقىمداستاردىڭ كوبىسى قازاق دالاسىندا قالعان ەكەن. قازاق حاندارىنىڭ كوبى شىڭعىستىڭ ۇرپاقتارى، ابىلايعا دەيىن... ابىلايدان شوقانعا دەيىن... كەنەسارىعا دەيىن...
— كەنەسارىدان كىم قالدى؟ — دەپ سۇرادى ستالين.
رىسقۇلوۆ سادىق تورەنى ايتتى. سۇلتان سادىقتىڭ گەنەرال چەرنيايەۆتان جەڭىلىپ، جانىندا وزىنە بەك بەرىلگەن ون شاقتى اداممەن جۇڭگو ءوتىپ كەتكەنىن، قىتايعا وتەردە اقبوز اتتان ءتۇسىپ، قۇبىلاعا قاراپ وتىرىپ، ناماز وقىپ، ءمىناجات ايتىپ وتىرعاندا، كوزىنەن پارلاپ اققان جاس اق شالعان جيرەن ساقالىن جۋىپ كەتكەنىن ايتتى. ستالين:
— تروگاتەلنو، — دەدى. — ەگەر چەرنيايەۆتىڭ زەڭبىرەكتەرىن سادىق سۇلتانعا بەرسە، نە بولار ەدى؟ — دەدى. — زەڭبىرەك پەن ساداق، — دەپ، ارى-بەرى تەڭسەلىپ ءجۇرىپ العان...
* * *
ستالين كرەسلودان تۇرعان جوق. باياعىداي «شىڭعىسحان» دەپ قالجىڭداعان دا جوق. سالقىن قاباقپەن الدىنداعى كرەسلونى نۇسقادى. الدەنەگە كوڭىلسىز. وسىنىڭ الدىندا عانا ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى كوميسسيامەن كەلىسە الماپتى دەپ ەستىگەن رىسقۇلوۆ. ءسىرا، رىكوۆ ايتقان. ءستاليننىڭ ۇسىنعان جوباسى وتپەگەن. كوميسسيا كەلىسپەگەن. ستالين ۇجىمداستىرۋدى توتەننەن، تۇتقيىلدان ۇدەرە تەزدەتۋ كەرەك، — دەيدى. كوميسسيا: جوق، سابىر ساقتايىق، اسىقپايىق، — دەيدى.
ستالين ادەتتە ايتقان ۇسىنىسىن وتكىزبەي قويمايتىن باسشى. ۇسىنىسى وتپەي قالىپ وتىرسا، ول قانداي باسشى؟!
ستالين لەنين بار كەزدە وزىمدىكىن وتكىزەم دەپ وزەۋرەي بەرمەيتىن. لەنين راي بەرمەسە، امال جوق، ايلاعا سالاتىن، ءبىراق تىكەلەي وزبىرلىققا بارماس ەدى. مىسالى، رەسپۋبليكالاردى «اۆتوماتيزاسيالاۋ» جونىندەگى ۇسىنىسى كەزىندە وتپەي قالدى عوي. لەنين ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى.
ال لەنين دۇنيەدەن قايتقاننان كەيىن، ستالين اينالاسىنا جولبارىستىڭ تىرناعىن كورسەتە باستادى. ەندى مىنا 1930 جىلدىڭ قارساڭىندا ول كۇشىنە ابدەن كىرىپ، كوسەم تۇلپارىنا ءمىنىپ العان كەزى ەدى. ەندى ونى كوسەم تۇلپارىنان جۇلىپ تۇسىرەر قاۋقار كىمدە بار؟
دەسە دە، ءالى دە وعان قارسى كەلەتىندەر بار سياقتى. ماسەلەن، مىنا كوميسسيا... ءالىن بىلمەگەن الەك. ستالينگە قارسى بولماق!
ستالين اسپاي-ساسپاي قارا ترۋبكانى «التىن جىبەك» دەيتىن حوش ءيىستى تەمەكىگە تولتىرىپ، مىرتىقتاۋ باس بارماعىمەن باسىپ-باسىپ نىعىزدادى. شيشاقپاق الىپ، اۋەلى ءشيدىڭ ۇشىن سۇق ساۋساعىمەن سيپالاپ كوردى. شيشاقپاق قالايدا ءبىر تارتقاننان وت الۋى كەرەك، وت الماي قالسا، ءستاليننىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ شىعا كەلەدى. مۇنى رىسقۇلوۆ جاقسى بىلەدى. وندا تۇرعان نە بار؟ ءبىرى تۇتانباسا، ەكىنشىسى تۇتانار. قوراپ تولى شي عوي.
ءستاليننىڭ سەكەمشىل ەكەنىن سودان-اق سەزۋگە بولادى. سەكەمشىلدىك، ىرىمشەكتىككە، ءتىپتى سەنىمگە اينالىپ كەتكەن سياقتى. ەندى رىسقۇلوۆ ىشىنەن الگى شي بىردەن تۇتانىپ كەتسە ەكەن دەپ تىلەدى. ونىڭ تاعدىرى وسى شىرپىعا بايلانىستى سياقتى.
ول راس. كەيدە ادام تاعدىرى جالعىز شىرپىعا بايلانىپ قالاتىن كەزدە بولادى. ايتالىق، ادام ايدالاداعى ارالدا جاپادان-جالعىز قالعان ەكەن دەلىك. قوراپتا — جالعىز شي. ونىڭ ءوزى دىمقىل بولسا شە؟ تۇتاتا بەرگەندە الدەبىر جىندى جەل شالقىپ وتسە شە؟..
ءستاليننىڭ اۋزىنان ءسوز توسىپ وتىرعاندا، ويعا قاي-قايداعى سۇمدىقتار ورالادى. اقىرى ستالين شىرپىنى قوراپتىڭ قوڭىر قىرىنا سەرپە تارتىپ كەپ قالدى. ءستاليننىڭ قاباعى جازىلىپ جۇرە بەرگەندەي بولدى. قاباعى جازىلىپ، ءسال كۇلىمسىرەسە، ستالين دە سۇيكىمدى...
— تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ، سەنى كوميسسيا قۇرامىنا ەندىرسەك دەپ ەدىك. قالاي قارايسىڭ؟
— قاي كوميسسيا، جولداس ستالين؟
ستالين «سونى دا بىلمەيسىڭ بە» دەگەندەي وڭ قاباعىن كوتەرىپ الدى.
— ۇجىمداستىرۋ جونىندەگى كوميسسيا.
رىسقۇلوۆ ءمۇدىرىپ قالدى. «جارايدى»، — دەپ ەلپەڭ ەتە تۇسپەگەنى ستالينگە ۇناعان جوق.
— مەن مۇشە بولماعان كوميسسيا كەمدە-كەم. ماقتا كوميسسياسى، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق... الەۋمەتتىك... كەشە عانا تۇركسىب...
— ءجا، بىلەمىن، — دەپ ءۇزىپ تاستادى ستالين. — ال ۇ-جىم-داس-تى-رۋ، جولداس ريسكيۋلوۆ، بارىنەن دە ماڭىزدى. سەن العىر ويلى ازاماتسىڭ عوي، ۇ-جىم-داس-تى-رۋ! ءتۇسىندىڭ بە؟ ءارى دەسە، سەن ۇجىمداستىرۋ جۇرگىزۋدىڭ قارساڭىندا ەدىل بويىندا، سولتۇستىك كاۆكازدا بولىپ، بۇل ماسەلەنى ابدەن زەرتتەپ قايتتىڭ. بۇل ولكەلەردە كولحوز ۇيىمداستىرۋعا بولادى دەپ تۇجىرىم بەرگەن دە ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟ راس، وندا مەرزىم جونىندە انىق ايتپاعانسىڭ. ال ءقازىر نەگىزگى ماسەلە — مەرزىم. كوميسسيانىڭ كىدىرىپ، ءمۇدىرىپ تۇرعانى دا سول مەرزىم ماسەلەسىنە تىرەلىپ قالۋى. كوميسسيا كولحوز ۇيىمداستىرۋ ءىسىن سوزبالاڭعا سالماق. ەڭ قاتەرلى ءقاۋىپ سول. ىرعالىپ-جىرعالىپ ءجۇرىپ الساق كولحوز ۇيىمداستىرۋ ۇزاپ كەتپەك. ال ول بىزگە ءقازىر كەرەك. ءتۇسىندىڭ بە، ءقازىر كەرەك.
رىسقۇلوۆتىڭ تۇسىنگەنى: كولحوزدى جىلدامداتۋعا كوميسسيا ازداپ بولسا دا قارسىلىق كورسەتەدى ەكەن. ەندى رىسقۇلوۆ سول كوميسسيا قۇرامىنا ەندىرىلسە، ءىس وڭىنا كەلە قالماق پا؟ قالايشا؟ سوندا كوميسسياداعى باسقالاردىڭ بارىنەن رىسقۇلوۆ كۇشتى مە؟ مىنە، بۇل تۇسىنىكسىز.
— وسىعان مەنى قيناماي-اق قويساڭىز، — دەدى.
ستالين، جەر قوزعالسا قوزعالمايتىن ستالين كرەسلودان ۇشىپ كەتە جازدادى، قايتا وتىردى دا، زىلدەنە قاراپ، زىلدەنە قاراعاندا كوزى توتيايىندانىپ كەتەتىن ادەتى، زىلدەنە قاراپ:
— ويلان، ريسكيۋلوۆ، — دەدى.
نەسىن ويلانادى؟ نەنى ويلايدى؟ ءستاليننىڭ «ويلان» دەگەنى انشەيىن ايتىلا سالمايدى. نە كون، نە ءسون دەگەنى عوي. اي، تاعدىردىڭ تالكەگى-اي. تاعدىردان كۇشتى، تاعدىردان قۇدىرەتتى نە بار ەكەن؟ باياعى 1923 جىلعى كەڭەستەگىدەي زور جيىندا مىنبەرگە قارعىپ شىعىپ:
— ستالين قاتەلەسەدى! — دەپ قاسقايىپ قاراپ تۇرار زامان قايدا؟ ول كەزدە ءىس باسىندا بولماسا دا، لەنين ءتىرى ەدى. ول كەزدە تىزگىندى ءوز قولىنا الماسا دا، تروسكيي بار ەدى؛ كامەنيەۆ پەن زينوۆيەۆ ءستاليندى وزدەرىنىڭ قولبالاسىنداي كورەتىن. لەنين كوپتىڭ سورىنا قاراي دۇنيەدەن ەرتە ءوتتى. تروسكيي ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ، شەتەلگە قاڭعىرىپ كەتتى. كامەنيەۆ پەن زينوۆيەۆ ءارى-سارى. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، قاڭباقتاي قاۋقارسىز حالدە قالدى. ءبۋحاريننىڭ ءوزىن ستالين وقتىن-وقتىن سىلىكپەسىن شىعارىپ الادى. وزىنە شامالى قارسى كەلگەن رىكوۆتى دا قاڭعالاقتاتىپ قويدى.
سونداي-سونداي سوي تۇلعالار تۋلاق بولىپ كەتكەندە رىسقۇلوۆ كىمنىڭ شىكاراسى؟ ازاپ. مىنا تۇنجىر كابينەتتىڭ بۇرىش-بۇرىشى، تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ازاپ اڭىزاعى ازىناپ تۇرعانداي. ستالين كوزى توتيايىندانىپ، قادالا قاراپ ۇزاق وتىردى. رىسقۇلوۆ ءۇن قاتپادى. وسىندايدا جانىندا ءبىر جاناشىرىڭ وتىرسا، تىم بولماسا. دۇنيەدە ستالينمەن بەتپە-بەت، جەكە-دارا قالعان جامان. جولبارىسپەن جەكپە-جەك، وڭاشا ۇيدە قالعاندايسىڭ. ءستاليننىڭ ەلىندەگى ءبىر دانا اقىن ەرتەدە «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» دەگەن داستان جازعان ەكەن. سونىڭ گەرويى جولبارىستى القىمىنان الىپ، قىلقىندىرىپ، اسپانعا كوتەرىپ تۇرادى. مىنا جولبارىستى القىمىنان الىپ قىلقىندىرار ەشكىم جوق. بۇل جاي جولبارىس بولماس. كەيبىر كەزدە بۇل لەرمونتوۆتىڭ دەمونىنا دا ۇقساپ كەتەتىندەي. لەرمونتوۆ دانىشپان...
— مىناۋ مەنىڭ جوبام، — دەدى ستالين ماشينكاعا باسىلعان ەكى-ۇش بەت قاعازدى رىسقۇلوۆتىڭ الدىنا ىتقىتا تاستاپ. — وقىپ شىق. ويلان. جاۋابىن بەر.
وسىمەن اڭگىمە اياقتالدى دەگەندەي، ستالين كنوپكا-قوڭىراۋعا قول سوزدى.
پوستوۆ جەردىڭ استىنان شىعا كەلگەندەي لەزدە پايدا بولدى.
— كاگانوۆيچ جولداستى، — دەدى ستالين.
رىسقۇلوۆ الگى جەپ-جەڭىل قاعازدى ءزىل باتپان جۇك كوتەرگەندەي ارەڭ ۇستاپ، ورنىنان تۇردى.
— كورىسكەنشە، جولداس ستالين.
— كورىسكەنشە، تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ، دەسە دە، تەزىرەك كورىسكەنشە.
پوستوۆ قالت تۇرىپ، قالشيىپ، كوزىمەن عانا شىعارىپ سالدى.
* * *
ءوز كابينەتىنە كەلگەن سوڭ، رىسقۇلوۆ باس سالىپ، الگى ءستاليننىڭ جوباسىنا ءۇڭىلدى. ءبىر رەت كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ، ەكىنشى رەت ءار ءسوزىن شۇقشيا وقىدى. ءستاليننىڭ جوباسى بويىنشا، بۇكىل ەلدەگى شارۋالاردى كولحوزعا تارتۋ تەز ارادا وتكىزىلۋى كەرەك. ءبىر جىل، ءارى كەتسە — ءبىر جارىم، ەكى جىل. ول ءۇشىن كولحوزعا كىرەتىندەر مالىن كولحوزعا وتكىزۋى كەرەك. اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارايتىن قۇرال-سايمان: كەتپەن، كۇرەك، تىرما، سوقا — ءبارى دە ورتاق مۇلىك سانالسىن. كولحوزعا كىرۋگە ىقتيارلى بولماعاندار جەكەمەنشىكشىل جات ەلەمەنت سانالسىن. ولارعا مەملەكەت جەر بەرمەيدى.
جەر بەرمەيدى؟ سوندا قايدا بارادى؟ ەگىن سالماسا، مال ۇستايتىن ءورىسى بولماسا، قايدا كەتەدى؟
رىسقۇلوۆ ءوز تۋىستارىن ويشا كولحوزعا كىرگىزىپ كوردى. تۇلكىباس، قاراقويىنداعى ءداۋ ومار... ءيا، ول ءوز ەركىمەن بارۋى دا مۇمكىن. ءتىپتى قارتايىپ قالسا دا سول كولحوزدىڭ بەلسەندىسى، ءتىپتى باستىعى بولۋى مۇمكىن. ورازباق. ول دا قارسى بولماس. كەڭەس وكىمەتىنە وكپەسى جوق شىعار. راس، باياعىدا كەڭەس بولىسى بولىپ، ءوزىنىڭ دۋايپاتتىعىنان ورنىنان الىنعان. ءبىراق ونىڭ وسى وكىمەتكە ولگەنشە ريزا بولار ءجونى بار: پۇشىق مۇرىنىن وپەراسيالاپ، قوڭىنان ەت كەسىپ الىپ، مۇرنىن تۇزەپ بەردى عوي. ال باياعى داۋىلباي تۇقىمى شە؟ ولار ات-تونىن الا قاشۋى مۇمكىن. باياعىداي باي بولماسا دا، ورتا شارۋا، شاماسى... ونىڭ بەس-التى جىلقىسى، ءۇش-تورت سيىر-تورپاعى، ەلۋ-الپىس قوي-ەشكىسى بار-اۋ. ال ەندى ءداۋ ومار جالعىز اتىن كولحوزعا ءوزى جەتەكتەپ اپارىپ وتكىزەر، قورابەك بەس-التى جىلقىسىن وتكىزسە، ادىلدىك قايدا؟ بىرەۋ تىشقاق لاعىن وتكىزەدى، بىرەۋ ءبىر ءۇيىر جىلقى وتكىزەدى. ءسويتىپ، ول مال بارىنە ورتاق بولادى. بۇعان قورابەك كونە قويار ما ەكەن؟ ال مىنا ءستاليننىڭ جوباسى زاڭعا اينالسا، ساياسي بيۋرونىڭ قاۋلىسىنا اينالسا، قورابەك كونبەگەندە قايدا بارادى؟ بەرسە — قولىنان، بەرمەسە — زورىنان! مەملەكەتتىك زورلىق باستالادى. سودان سوڭ قورابەكتىڭ باسى قاي سايدا قالارىن ءبىر ءتاڭىرى ءوزى بىلەدى.
— كولحوزعا كىرگەندەر كولحوزدان ءوز ەركىمەن شىعىپ كەتۋگە قۇقىعى جوق، — دەپتى ستالين ءوز جوباسىندا.
ياعني، كولحوزدىڭ قاراماعىنا ءبىر تۇسكەن ەكەنسىڭ، ودان قايتىپ قۇتىلۋ جوق. «ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى»، — دەۋشى ەدى احات بابا. ال ەندى ادامنىڭ باسى ءستاليننىڭ، ستالينشىلدەردىڭ دوبىنا اينالماق. قايدا تەپسە، سولاي قاراي دومالاي بەرمەك. دومالاماسقا امال جوق.
— بۇل ۇجىمداستىرۋ ءتارتىبى تەحنيكالىق ەگىس ايماقتارىنا دا، مال شارۋاشىلىعى ايماقتارىنا دا تارالسىن، — دەپتى ستالين ءوز جوباسىندا.
تەحنيكالىق eگic دەپ وتىرعانى — ماقتا. ياعني، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى. مال شارۋاشىلىعى — بەلگىلى. ول الدىمەن — قازاقستان.
ەندى وسى سۇمدىقتىڭ ءبارى رىسقۇلوۆتىڭ قولىمەن جاسالۋى كەرەك.
بۇكىل سانالى ءومىرىن حالىقتى ازاپتان ازات ەتۋگە ارناتان رىسقۇلوۆ، ەندى سول حالىقتى ءوز قولىمەن تۇنشىقتىرۋى كەرەك. ستالين سولاي بۇيىرادى. ول رىسقۇلوۆقا ءوز جوباسىن ۇستاتىپ جىبەرگەندە، جاي وقىپ شىعىپ، پىكىرىڭدى ايت، اقىل قوس دەپ وتىرعان جوق. مەنى ساياسي بيۋرودا ءسوزسىز قولدا دەپ وتىر.
ال ستالين ءدال رىسقۇلوۆتىڭ قولداۋىنا نەگە ءزارۋ؟ باسقا ادام تابىلماي قالدى ما؟ مىنە، بۇل جۇمباق.
وداقتا، اسىرەسە ورتا ازيا مەن قازاقستاندا رىسقۇلوۆتىڭ بەدەلى وتە كۇشتى. ونداعى حالىق بىردەڭە دەسە، «اۋ، رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى قولداپ وتىرعان ءىس قوي» دەۋگە جاقسى شىعار. ءستاليننىڭ زىمياندىعىنا نايزا بويلاماس. نايزا نە؟! ونىڭ زىمياندىعى ءتۇپسىز. كوپ اقىلدىلار سونى بايقاماي، سول ءتۇپسىز وپپاعا وماقاسا قۇلاپ كەتتى-اۋ. ەندىگى كەزەك رىسقۇلوۆقا كەلگەنى دە.
رىسقۇلوۆتىڭ الدىنا تاعدىر وقتىن-وقتىن وسىنداي ءبىر وراسان سۇراقتار قويادى. باياعىدا: «نە سۇيگەنىن ناتاليامەن بول، نە ريەۆوليۋسيامەن بول!» — دەپ سۇمدىق تاڭداۋ قويدى. ول ريەۆوليۋسيا جاعىندا قالدى دا، ناتاليادان ايرىلدى. ال ەندى: «نە ستالينمەن بول، نە ومىرمەن قوشتاس!» — دەپ وتىر.
باياعىدا، بالا كەزىندە، جىرتىق ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە قاراتابان بالالاردى جيناپ الىپ، احات باباڭ ايتار ەدى: «ەرتەدە ءبىر ەرەن جىگىت بولىپتى. ءوزى باتىر، ءوزى مەرگەن، اسقان پالۋان، ايدىك ازامات ەكەن. سول ءبىر قىزعا ولەردەي عاشىق بولادى. قىز حاس سۇلۋ بولسا كەرەك. ءبىراق اسا كەسىرلى، مەكەرى كورىنەدى. جىگىتكە شارت قويادى: مەنى الامىن دەسەڭ، شەشەڭدى ءولتىرىپ، جۇرەگىن اكەلىپ بەر، — دەيدى. جىگىت شوشىپ كەتەدى. ءبىراق عاشىقتىق دەرتى اقىلىنان ايىرادى. اقىرى شەشەسىن ءولتىرىپ، جۇرەگىن قىزعا الىپ كەلە جاتقاندا، ءسۇرىنىپ جىعىلادى دا، قولىنداعى جۇرەك ءبىر بۇتاعا ءىلىنىپ قالادى. سوندا جۇرەككە كەنەتتەن ءتىل ءبىتىپ: «قۇلىنىم-اۋ، قاتتى قۇلادىڭ-اۋ، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ قالعان جوق پا؟ جاراقاتتانىپ قالعان جوقسىڭ با؟ تۇرا عوي قۇلىنىم»، — دەگەن ەكەن دەيدى.
رىسقۇلوۆ سوندا ستالينگە بولا شەشەسىن ولتىرمەك پە؟ شەشەسى — حالىق بولار. ءوز تۋعان اناسى قاليپا مارقۇم باياعىدا بۇل تۇراردىڭ ءۇش جاسارىندا-اق دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن. شەشەسىنىڭ ەلەسىن رىسقۇلوۆ كوز الدىنا كەلتىرە المايدى. اناسىز جەتىم. ءبىراق ارلى جەتىم.
ءستاليننىڭ جوباسىن ءۇشىنشى رەت تاعى وقىپ شىقتى دا، سول كرەملدەگى كابينەت تەرەزەسىنەن دۇنيەنى كوزبەن شولعانداي كوپ قارادى. نە ويلادى؟ العاش قۇرىلعان كولحوزداردىڭ ءبىرازىن كوزبەن كوردى. ەدىل بويىنان. ورىس دەريەۆنيالارىنان. كەدەيلەرى كولحوز بولۋعا ىقتيارلى-اق ەكەن. ۇيىمداسسا، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارسا، كادىمگىدەي ەل بولىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. بىرلەسىپ جەر جىرتىپ، بىرلەسىپ ەگىن ەگىپ، قاۋجاڭداسىپ-اق جاتىر. جەكە-جەكە وتىرعاندا بۇلاردىڭ كەيبىرى توقىمداي جەرىن دە جىرتا الماي، سوقاعا ءوزىن-وزى جەككەن مۇجىقتارى دا بولعان. جالعىز جارىم — جارىماس. ال بىرلەسىپ، ۇجىمداسىپ تىرلىك ەتسە، جەر دە جىرتىلادى ەكەن، ەگىن دە بولادى ەكەن. بۇل جاعىنان بەرەكە بولار ءتۇرى بار. ءبىراق كولحوزدىڭ ۇيىمداسىپ تاپقان تابىسىن مەملەكەت تارتىپ الا بەرمەسە بولعانى.
كولحوز تىرشىلىگىندەگى ەڭ قيىنى — ورتا شارۋا كورىنەدى. باي-كۋلاك كامپەسكەلەنىپ، ايدالىپ، سوتتالىپ، سۇرگىنگە ءتۇستى عوي. ونى قويشى. ال مىنا ورتا شارۋا دەگەنىڭ كولحوزعا قاراي بەتتەمەي تۇر. مىسالى، قورابەك سياقتىلار عوي. ىشىپ-جەمى بار، مال-جانى ءبىرشاما شۇكىرشىلىك دەگەندەر قالاي عانا ورتاق قازانعا بارىپ كۇمپ ەتە تۇسپەك؟ كولحوزدان باس تارتقان ورتاشانى كۋلاكتارعا بالاپ، مال-مۇلكىن كۇشتەپ تارتىپ العان جەرلەر دە بار. ونداي گۋبەرنيالاردا وقتىن-وقتىن كوتەرىلىس تە شىعىپ جاتىر.
ال ەندى ءستاليننىڭ جوباسى سول ورتاشانى كولحوزعا كۇشتەپ اپارۋدى قۇپتايدى.
ويلان، رىسقۇلوۆ! ستالين «ويلان»، — دەدى عوي.
* * *
ويلاندى. كوپ ويلاندى. كابينەتتەن شىعىپ، ماشيناعا ءمىنىپ، نەگليننايا دەيتىن كوشەدەگى ۇيىنە قايتار جولدا دا، ماشينادان ءتۇسىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى پاتەرىنە تەپكىشەكپەن كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا دا، پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باسىپ، ەسىك اشىلعاندا دا، پالتوسىن شەشىپ، ىلگىشكە اسقاندا دا... قولىن شايىپ، داستارقان باسىنا وتىرعاندا دا، ءسال تىنىستاپ ديۆانعا قيسايعاندا دا...
ءۇي ىشىندەگىلەر رىسقۇلوۆتىڭ بۇگىنگى ۇسقىنىن جاتىرقاپ، «بۇعان نە بولعان؟»، — دەگەندەي، ءۇنسىز-تۇنسىز، اياقتارىن ۇشىنان باسىپ ءجۇر.
— پاپا، قارىنداش اكەلدىڭ بە؟ — دەپ العاش ءتىل قاتقان ەسكەندىر بولدى.
رىسقۇلوۆ ۇمىتىپ كەتىپتى. كرەملدىڭ كومەندانتىنا ايتۋ كەرەك ەدى. ەندى تەلەفون سوعايىن دەپ وتىرعاندا، ستالين شاقىردى عوي. ۇلىنىڭ الدىندا كىنالى بولىپ قالدى.
— ەرتەڭ، ەسكەندىر، ەرتەڭ... بۇگىن جۇمىس باسىپ كەتىپ، قولىم تيمەدى، — دەدى رىسقۇلوۆ بالاسىن باسىنان سيپاپ.
جاس كەلىنشەك كەلىپ، ەسكەندىردى قولىنان جەتەكتەپ، بىلاي شىعارىپ، قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— پاپاڭ شارشاپ كەلدى، مازاسىن الا بەرمە، — دەدى. ول رىسقۇلوۆتىڭ جاڭا ۇيلەنگەن ايەلى ءازيزا ەدى.
ەگەر رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ شارتىنا كونبەسە، ونى ايىپتايتىن كىنانىڭ ءبىرى وسى ءازيزا بولار. بۇرىنعى وتباسىن تاستاپ، وزىنەن الدەقايدا جاس قىزعا ۇيلەندى، بۇل كوممۋنيسكە، ءارى دەسە، باسشى قىزمەتكەرگە جاراسىمسىز، جالپى كوممۋنيستىك مورالعا جات قىلىق دەپ كۇستانالايتىن تابىلار.
نەگە جات قىلىق؟ بۇرىنعى ايەلدەرىنەن اجىراسىپ، وزدەرىنەن الدەقايدا جاسى كىشى قىزدارعا ۇيلەنگەندەر از با؟ ءستاليننىڭ ءوزى شە؟ ستالين ءۇيلى-جايلى، بالالى بولعان شاعىندا، ناديا الليلۋيەۆانى تۇڭعىش كورگەن كەزدە، ناديا ءالى مەكتەپكە بارماعان نارەستە ەكەن. تەڭىزدىڭ جاعاسىندا جورتاقتاپ ويناپ ءجۇرىپ، سۋعا ءتۇسىپ، باتىپ كەتە جازداعاندا وسى ستالين قۇتقارىپ قالىپتى. ارادا جىلدا-ا-ار وتكەندە، ستالين تالاي كاتورگالاردى باستان كەشىرىپ، سىبىردەن پەتەربۋرگكە ورالعاندا، ناديا ەندى-ەندى بويجەتىپ كەلە جاتقان ءبۇلدىرشىن بولعان ەكەن. ستالين سول ۋىزداي قىزعا ۇيلەنىپ الدى.
...بۋحارين دە بۇرىنعى ايەلىنەن اجىراسىپ، جاپ-جاس لاريناعا ۇيلەندى.
...لۋناچارسكيي دە بۇرىنعى وتباسىن تاستاپ، كىشى تەاتردىڭ جۇلدىزداي ءارتىسى، بۇلدىرشىندەي روزەنەلگە قوسىلدى.
جوق. رىسقۇلوۆقا بۇل جاعىنان كىنا تاعا الماس. ءارى دەسە، بۇرىنعى ايەلى نادەجدا كونستانتينوۆنا ءوز ىقتيارىمەن، بەيبىت اجىراستى. كىنا ارتقان جوق. سوتتاسىپ، دۇنيە ءبولىسىپ، بىت-شىت بولعان جوق. رىسقۇلوۆ كوپ مال-مۇلىك جيناماعان ادام. ءبىراق ازىن-اۋلاق جيعان-تەرگەنى، پاتەر — ءبارى دە نادەجدادا قالدى.
نادەجدا رىسقۇلوۆتىڭ ۇستىنەن ارىز دا جازبايدى، شاعىنبايدى دا. ال ەندى ستالين تاپسىرىپ، گپۋ ماتەريال جيناسا، نادەجداعا سوقپاي وتپەس. سوندا نە دەيدى؟ نادەجدا رىسقۇلوۆتى سوندا دا قياناتقا قيمايتىن سياقتى. كىم بىلەدى...
كورشى بولمەدە بالالاردىڭ ابىر-سابىرى ەستىلەدى دە، تەز تىيىلىپ قالادى.
— تيش-ش-ش، — دەگەن ىزعارىلاۋ ءۇن تۇنشىعىپ شىعادى. بۇل قايىن ەنەسى — ءاريفا.
ەكى ۇلى: راشيد، ءشامىل ۇشەۋى الماتىدان تاياۋدا كەلدى. ءسويتىپ، ۇيدە ءۇش ۇل بار. بىرەۋى ەسكەندىر — ءوزىنىڭ بالاسى، راشيد پەن ءشامىل — ءازيزانىڭ ىنىلەرى. كۇندە ءۇش بالا كورشى بولمەنى باستارىنا كوتەرىپ جاتاتىن. بۇگىن دە سول ادەتتەرىنە باسايىن دەسە، ءاريفا ولاردى بۇعالىقتاپ وتىر. رىسقۇلوۆتىڭ قاس-قاباعىنا قاراعانى. رىسقۇلوۆ كۇندەگىدەي جارقىلداپ كەلگەن جوق. كۇندە بالالاردى جيناپ الىپ، حال-جاي سۇراسىپ، وقۋلارىن تەكسەرىپ، كەيدە ويناپ:
— كانە، ءشامىل، ەسكەندىر ەكەۋىڭ كۇرەسىڭدەرشى، — دەپ، ءوزى تورەشى بولىپ، ويىندى قىزدىرا تۇسەتىن. قايىن ەنەسىنە:
— اپا، قالايسىز؟ — دەپ ءحالىن سۇرايتىن.
بۇگىن رىسقۇلوۆ — بوتەن رىسقۇلوۆ سياقتى...
رىسقۇلوۆ ومىرىندە ءۇشىنشى رەت نەكەلى بولدى. ءبىرىنشىسى تيتتەيىنەن بىلەتىن ناتاليا الەكسەيەۆنا ەدى. ادام تاعدىرى — الماعايىپتىڭ ءىسى. بالا كۇنىندە تۇرار ناتاشانى جاقسى كورسە دە، وعان ۇيلەنەم دەپ ارمانداماعان شىعار. تۇرار — تۇرمە باستىقتىڭ مالايى ەدى؛ ال ناتاشا تۇرمە باستىقتىڭ اسىراندى قىزى بولاتىن. ال شىن اكەسى شىمكەنت — چەرنيايەۆ ۋەزىنىڭ اكىمى ەدى. گەنەرالدىڭ قىزى مالاي بالاعا تيەدى دەپ كىم ويلاعان؟
ءبىراق تاعدىر ەكەن، مالاي بالا تۇركىستاننىڭ ءتوراعاسى بولىپ شىعا كەلدى. ارادا جىلدار وتكەندە سول تۇركىستان ءتوراعاسىن گەنەرالدىڭ قىزى ءوزى ىزدەپ كەلىپ قوسىلدى. ول قوسىلىس شىن سەزىم، ادەمى، اياۋلى سەزىمنىڭ جەمىسى بولسا دا، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا اسىعىس ءوتتى. ەكى جاقسى قوسىلۋى دۇنيەدە سيرەك قۇبىلىس. تاعدىر ەكەۋىنىڭ باقىتىن كوپ كورگەن شىعار، اراعا ساياسي سىپسىڭ وسەكتەر كىرىپ، ساياسي ارانداتۋ سالدارىنان پاتشا گەنەرالىنىڭ قىزى كەڭەس قايراتكەرىمەن بىرگە عۇمىرلىق جۇباي بولۋعا جازبادى.
ەكەۋىنىڭ ماڭگىلىككە بەرگىسىز قىپ-قىسقا ماحابباتىنىڭ ءتىرى بەلگىسىندەي بولىپ دۇنيەگە ەسكەندىر كەلدى. سول ەسكەندىر ءقازىر ون جاسقا اياق باسىپ، تۋعان اكەسىمەن بىرگە تۇرىپ جاتىر. تۋعان شەشەسى ناتاليا سۇلۋ الەكسەيەۆنادان تىرىدەي اجىراعان جادىگەر...
ەكىنشى نەكە، بۇيرىق ەكەن، ورىس قىزى ناديامەن قيىلدى. اتاقتى «الاشورداشىل» جانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ بالدىزى ەدى. ويدا جوقتا ورىنبوردا تانىستى دا، ەكەۋى باس قوستى. تاشكەنتتە سوۆناركوم بولىپ تۇرعاندا ءتىپتى سول جانشا دوسمۇحامبەتوۆتى ورىنبوردان كوشىرىپ الدى. ەكەۋى ساياسي پوليۋستەردىڭ ەكى جاعىندا تۇرسا دا، جاقسى جولداس، تاتۋ باجا بولىپ ەدى.
1924 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تاراپ، بولشەك-بولشەك وتاۋ بولىپ، سول تۇركىستاننىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترى رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە، كومينتەرنگە شاقىرىلىپ، تىم-تىم الىستاعى موڭعولياعا توتەنشە وكىل بولىپ كەتە باردى.
ايەلى ناديادان سوفيا اتتى قىز تۋدى. ناديا سول سوفيامەن قوسا ەسكەندىردى دە باۋىرىنا سالىپ قالا بەردى. ارالارىن سۋىستىرعان جەر الىستىعى ما، الدە كوڭىل الىستىعى ما، وعان قازىلىق ايتار حال جوق. 1925 جىلى رىسقۇلوۆ موڭعوليادان ورالعان سوڭ، قازاقستانعا سوۆناركوم بولىپ بارماقشى بولدى. سول ارادا تاعى دا ساياسي جۇلقىس-تارتىس سالدارىنان، گولوششەكيننىڭ مەكەرلىگىنەن ءارى-سارى كۇن كەشكەن رىسقۇلوۆ ءبىر جىلدان سوڭ، سوۆناركوم ءتوراعاسى رىكوۆتىڭ ورىنباسارى بولىپ، ماسكەۋگە قايتا ورالدى. وسىنداي شىتىرمان شاقتا ناديامەن اراسى ءبىر ءۇزىلىپ، ءبىر جالعاسقانداي جاعداي ەدى.
ومىردە كەزدەيسوق نارسەلەردىڭ وزىنەن زاڭدىلىق قالىپتاسا بەرەتىنى بەلگىلى. ەگەر رىسقۇلوۆ ورىنباسار بولماسا، سول ورىنباسار تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسىن باقىلاپ، باسقارماسا، ءسويتىپ الماتىعا الدەنەشە رەت كەلمەسە... كىم بىلەدى، ول ازيزامەن كەزدەسەر مە ەدى، كەزدەسپەس پە ەدى؟ تاعدىر شىركىن ادامدى جۇگەن-قۇرىقسىز-اق ايداۋىندا جۇرگىزىپ، ايتقانىنا كوندىرەتىن شىعار.
رىسقۇلوۆ تۇركسىبتى سالۋ ىسىنە ينجەنەر مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتى ارالاستىردى. ول كەزدە تىنىشبايەۆ دەگەن ەسىم «الاشوردا» دەگەن ۇعىمنىڭ ءسينونيمى سياقتى بولاتىن. رىسقۇلوۆ تىنىشبايەۆتى تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋدىڭ ينجەنەرى بولادى دەگەندە، گولوششەكين باستاعان قازاقستان باسشىلارى الگى تىنىشبايەۆتان ات-توندارىن الا قاشتى.
— قالايشا؟! — دەپ قالشىلدادى ولار. — كەشەگى الاشوردانىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، ءارى دەسە، كونترريەۆوليۋسيالىق قوقان اۆتونومياسى دەگەن ۇكىمەتتىڭ پرەمەر-مينيسترى بولعان تىنىشبايەۆ تۇركسىبكە ينجەنەر بولماق پا؟ قاسقىرعا قوي باقتىرعاندى كىم كورگەن؟ بۇل رىسقۇلوۆتىڭ ءالى باياعى «ۋكلونيستىكتەن» ارىلا الماعانىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ ەگەر زيانكەستىك بولسا شە؟ تەمىر جول سول زيانكەستىكتەن اپاتقا ۇشىراسا شە؟ كۇدىك، كۇمان قارداي بورادى.
رىسقۇلوۆ ايتقانىن ىستەتتى. تىنىشبايەۆ وتە ءبىلىمدى مامان. ونىڭ جوباسى بويىنشا، تەمىر جول قاشىقتىعى قىسقارا تۇسپەك. «شوقپاق ۆاريانتى» بويىنشا، تىنىشبايەۆ تۇركسىبتى سالىپ ءبىتىرۋ مەرزىمىن ءبىر جىلعا كەمىتپەك. قىرۋار پايدا ەمەس پە؟
ول — ول ما، كوپ دوس-جاران، اعايىن-تۋعان تىنىشبايەۆتى كورسە، سول قول الىسپاق تۇرماق، تەرىس اينالىپ كەتىپ جۇرگەندە، رىسقۇلوۆ مەيمانحاناعا تۇسپەي، تىنىشبايەۆتىڭ ۇيىندە جاتىپ الدى. گولوششەكين تاۋداعى داچاسىن ۇسىنىپ ەدى، ودان باس تارتتى.
ءسويتىپ، گپۋ-دىڭ اڭدۋىنا قاراماي، جۇمىستان سوڭ تىنىشبايەۆتىڭ ۇيىنە كەلىپ، دەمالىپ وتىرعان ءبىر ساتتە قولىنا ءبىر البوم تۇسە كەتتى. ءىشى تولى فوتوسۋرەت ەكەن. كوبىسىن تانىمايدى. تانىماعانداردى تىنىشبايەۆتىڭ جىگىت بوپ قالعان ۇلى ەسكەندىر (بۇل دا ەسكەندىر!) تانىستىرىپ وتىردى. كەلەسى بەتتەن جارق ەتىپ، ەكى قىزدىڭ سۋرەتى شىعا كەلسىن! ەكەۋى دە قازاقشا كامزول كيگەن، قوس بويجەتكەن، بىرىنە-بىرى باس ءتۇيىستىرىپ قالىپتى. ەگىز تۋعان سياقتى. بىر-بىرىنە ۇقساس.
— مىنالار ەگىز بە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ.
— جوق، بولە. شەشەلەرى ءاپالى-سىڭلىلى، — دەپ ءتۇسىندىردى ەسكەندىر تىنىشبايەۆ.
— وسى الماتىدا تۇرا ما؟
— ءيا، وسى الماتىدا.
— تۋىستارىڭ با؟
— قالاي دەسە بولادى؟ ەكەۋىنىڭ اكەلەرى پاپامنىڭ جولداستارى بولعان. مىناۋسىنىڭ اكەسى تۇبەك ەسەنعۇلوۆ، مىناۋسىنىڭ اكەسى ورازعۇل بازانوۆ. ەكەۋى دە قازاندا وقىعان. وقۋ ءبىتىرىپ قايتقان سوڭ الماتىعا قاراقولدان كوشىپ كەلگەن ءبىر تاتار ساۋداگەردىڭ بويجەتىپ وتىرعان ءاپالى-سىڭلىلى قىزدارىنا ەكەۋى ۇيلەنگەن دە، بىر-بىرىمەن ەندى باجا بولعان. سول ەكەۋىنەن مىنا ءازيزا مەن ءنايلا تۋعان.
— ە-ە، — دەدى رىسقۇلوۆ سۋرەتكە قادالا ءتۇسىپ. — ادەمى قىزدار ەكەن. وقي ما؟
— وقيدى. زووۆەتينستيتۋتتا.
— ەكەۋى دە مە؟
— ەكەۋى دە.
— ە-ە، — دەدى رىسقۇلوۆ. سودان سوڭ قۇداي اۋزىنا سالدى ما: — ءازيزا قايسىسى؟ — دەدى.
— مىناۋ، — دەدى ەسكەندىر تىنىشبايەۆ وڭ جاقتاعىسىن ساۋساعىمەن شۇقىپ كورسەتىپ. — اكەسى بىلتىر قايتىس بولدى.
— شەشەسى بار ما؟
— بار. ءاريفا دەگەن كىسى. ەكى ءىنىسى بار: راشيد پەن ءشامىل مەنىڭ دوستارىم.
البومداعى باسقا سۋرەتتەردىڭ ءبارى جايىنا قالدى. رىسقۇلوۆ الگى ەكى قىزدىڭ بەينەسىنەن كوز الماي ۇزاق قارادى. ەس ءبىلىپ، قىزدارعا قىرىنداۋعا جاراپ قالعان ەسكەندىر تىنىشبايەۆ رىسقۇلوۆتىڭ بۇل قىلىعىنا ىشتەي تاڭعالدى. بىلاي قاراساڭ، تىم ەرەسەك، جاسى كەلىپ قالعان كىسى... رىسقۇلوۆ سوندا قانشا جاستا ەكەن؟ وتىزدىڭ تورتەۋى، نە بەسەۋى. ەسكەندىر ءۇشىن ۇلعايعان جاس. بۇلدىرشىندەي جاس قىزدارعا قىزىعۋى ەرسى سياقتى. ءارى دەسە، ۇكىمەت ادامى. ۇلكەن ۇكىمەت. ەرەسەكتەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاقستاننىڭ ءوزى سول ۇكىمەتكە باعىناتىن كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە رىسقۇلوۆتىڭ وتباسى، بالا-شاعاسى بار بولسا كەرەك-تى.
— سەن مىنا قىزدى جاقسى تانيسىڭ با؟ — دەدى رىسقۇلوۆ ءازيزا دەگەنىن نۇسقاپ.
— تانىماعاندا شە؟ — ەسكەندىردىڭ ۇنىندە ماقتانىش لەبى بارداي. — ءبىر قالادا، ءبىر كوشەدە تۇرامىز عوي. ىنىلەرى مەنىڭ دوستارىم. — رىسقۇلوۆتى قىزىقتىرعان قىزدى تانۋدىڭ ءوزى دارەجە سياقتى كورىندى.
ونىڭ ۇستىنە رىسقۇلوۆ پەن ءوزى اكەسى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتىڭ اراسىنداعى ءبىر اڭگىمەگە ەرىكسىز كۋا بولعانى بار.
— تۇرار، وسى سەن ورىستان قىزدى ارمانسىز-اق الدىڭ عوي، — دەپ ەدى اكەسى شاي ۇستىندە قالجىڭ سىڭايلى سويلەپ. — ەندى ءوز قازاعىڭنان ءبىر قىز الساڭشى.
رىسقۇلوۆ اۋەلى كۇلىپ الدى.
— بويداق ەكەنىم راس، مۇحا. بىزدەي بويداقتاردى ورىستار «سولومەننىي ۆدوۆەس» دەيدى. ناديامەن بولەك تۇرامىز. ءبىراق جاس بولسا كەلىپ قالدى...
— وي، ءتايىرى، سو دا ءسوز بە ەكەن؟ — دەپ مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ ەكپىندەپ كەتتى. — وتىز بەس دەگەن جىگىتتىڭ تورەسى ەمەس پە؟! ساعان كەز كەلگەن قازاقتىڭ قىزى تيەدى. تەك يشارا بىلدىرسەڭ بولعانى.
— مەنىڭ ءوزىمدى قالاماي، ۇكىمەتتىگىمدى قالاپ تيەتىن قىزدىڭ ماعان كەرەگى جوق، — دەدى رىسقۇلوۆ زىلدەنە قالىپ. ودان ءارى اڭگىمە نەمەن تىنعانىن ەسكەندىر بىلمەيدى. اكەسى ۇلكەندەردىڭ مۇنداي اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرە بەرمە دەگەندەي ەسكەندىردى بازارعا جۇمساپ جىبەردى.
سول جولى ۇيلەنۋگە پەيىلى بولا قويماعانداي كورىنگەن رىسقۇلوۆ ەندى مىنا سۋرەتتەگى ەكى قىزدىڭ بىرىنە سىرتتاي عاشىق بولىپ قالعان سىڭايلى.
سول جولى الدەقالاي الگى البوم قولىنا تۇسپەسە... الگى سۋرەتتى كورمەسە... كىم بىلەدى، تۇرار مەن ءازيزانىڭ جۇلدىزدارى توعىسار ما ەدى... تاعدىر ەكەن، توعىستى. ەكەۋىنىڭ تانىسىپ، ءتۇسىنىسىپ، تابىسۋى ۇزاق اڭگىمە... بۇل ارادا اكەلى-بالالى تىنىشبايەۆتاردىڭ ىقپالى، كومەگى بولماي قالعان جوق. ازيزامەن باس قوستى. اقىرى نە بولارىن الدىن الا بىلگەن ەشكىم جوق. شەكسىز شەبەر قۇدىرەت ادامدى سولاي جاراتقان: ەشكىم بولاشاعىن بولجاي الماس.
رىسقۇلوۆتىڭ وسى باقىتىن قىزعانعانداي ستالين كوڭىلگە قاياۋ سالىپ قويدى. «ويلان، رىسقۇلوۆ!» — دەدى. ەندى مىنە، جاس كەلىنشەگىن كۇندەگىدەي ايمالاي الماي، توسەكتە ويلانىپ جاتىر. ونىسى ءازيزاعا توسىن كورىندى.
— تۇرار، بۇگىن نە بولدى ساعان؟ — دەپ سىبىرلادى پەرىشتەدەي جارى جانىندا جاتىپ.
— ءبىر اسا كۇردەلى اۋىر جۇمىس باستى قاتىرىپ تۇر، — دەپ رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىن شاشىنان سيپالاپ، تىنىشتاندىرماق بولدى. — ەشتەڭە ەتپەس، كادىمگى جۇمىس عوي. ۇيىقتا، ءازيزا.
ءبىراق ءوزى ۇيىقتاي المادى.
كوشەدەگى ءدابىر-دۇبىر شۋ ساپ بولعان، ۇلكەن شاھار ۋھ دەپ دەم العان شاق ەدى. وقتا-تەكتە عانا، كوشەدەن بىرەن-ساران ماشينا وتكەندە عانا بولماسا، قالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي. ونىڭ ءوزى دە گپۋ-دىڭ قارا ماشينالارى بولار... ول ماشينالارعا سول كەزدىڭ وزىندە-اق «قارا قۇزعىن» دەگەن ات تاعىلعان. ءدىندارلاردىڭ دۇعاسىنا: «قۇداي «قارا قۇزعىننان» ساقتاي گور!» — دەگەن تىلەك كىرە باستاعان كەز.
«قارا قۇزعىن»، جالپى قۇزعىن قۇستىڭ ۇسقىنى سۇيكىمسىز عوي. قۇزعىن كوپ جاسايدى. مومىن، بەيبىت قۇستاردان الدەقايدا كوپ جاسايدى. سوندا زۇلىمدىققا ىزگىلىكتەن كوپ جاساۋدى جاراتىلىسى و باسىندا بۇيىرعان با... قۇزعىن قۇس جەر بەتىندەگى تۇڭعىش جەندەت قابىلدىڭ سۇلدەسى سياقتى. باياعىدا، باياعى بولعاندا، 1924 جىل عوي، رىسقۇلوۆ موڭعولستاندا جۇرگەندە، وسى تۇمەن-جىرعالمەن بىرگە ەلگە شىعىپ، ءبىر اراتتىڭ كيىز ۇيىندە وتىرعاندا، تاپا-تال تۇستە سىرتتان شاڭ-شۇڭ، ايقاي-شۋ ەستىلدى. ۇيدەگىلەر ەلەڭ ەتە قالعان، ىزىنشە ەگدە ايەل ەكى جاپ-جاس بالانى ۇيگە سۇيرەلەپ كىرگىزدى. ەكەۋى دە اياعى ەندى-ەندى شىققان جورتپاش بالاقايلار.
سويتسە، الگى ايەل اسپاننان قۇزعىن قۇستىڭ قالىقتاپ جۇرگەنىن كورىپتى. كورە سالىپ، بالاقايلاردى ۇيگە قاراي الا قاشقان.
— نەگە؟ — دەيدى عوي رىسقۇلوۆ بۇل ارەكەتكە تۇسىنبەي.
— بالاقايلارعا قۇزعىن قۇستىڭ كولەڭكەسى تۇسپەسىن دەگەنى، — دەپ ءتۇسىندىردى تۇمەن-جىرعال. — كولەڭكەسى تۇسسە، جامان ىرىم بولادى.
ەندى مىنە، ارادا التى جىل وتكەندە، مىنا ماسكەۋ ءتۇنىنىڭ قۇشاعىندا، جاس كەلىنشەگىنىڭ جانىندا جاتقاندا، رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە سول ءبىر ارات ۇيىندەگى وقيعا ءتۇستى...
كوزى ەندى ءىلىنىپ بارا جاتىر ما ەدى... ۇيقىلى-وياۋ ءتۇس كوردى: ۇپ-ۇزىن تۇنەك تۋننەل سياقتى ەكەن دەيدى. قاپ-قاراڭعى. تۋننەل تۇگەل قاز-قاتار ىلىنگەن دار اعاشتارى. دار اعاش باسىندا سالبىراپ تۇرعان تۇزاق ارقان. ەندى بىردە تۋننەل لەزدە جوق بولىپ، باياعى مەركە تۇبىندەگى قارا جول بويى... جول بويىنداعى قاراعاي باعانا، باعاناعا ءىلۋلى تۇرعان تايلاق كورىندى. اركاديي پريحودكو، باياعى ناتاشا سۇلۋدىڭ بولە اعاسى، اركاشا اسىپ كەتكەن تايلاق. دارعا اسىپ ولتىرگەن ادام دا سويلەي مە ەكەن، تايلاق بىردەڭە دەپ بىلدىرلايدى. رىسقۇلوۆ تۇسىنبەيدى. تايلاق قاتتىراق، قۇشىرلانا بىلدىرلايدى...
رىسقۇلوۆ ويانا كەتسە، تەلەفون بەزەكتەپ شىلدىر قاعىپ تۇر ەكەن.
ءتۇن ىشىندە بۇل قايسىسى؟ ىرگەدەگى سەلدىر شامدى جاتىپ، ساعاتىنا قاراپ ەدى، تۇنگى ەكى ەكەن.
— اللو، بۇل كىم؟ — رىسقۇلوۆ جاقتىرماي قاتقىلداۋ ءۇن قاتتى. ءتۇن ىشىندە شىرت ۇيقىڭدى بۇزسا، قايدان جاقتىراسىڭ؟ بەيمەزگىل دىبىستان جاس كەلىنشەگى دە ويانىپ كەتسە كەرەك، توسەكتە جاتىپ ءبىر اۋناپ ءتۇستى.
رىسقۇلوۆتىڭ قاتقىل ۇنىنەن ار جاقتاعى كىسى دە توسىلىپ قالعانداي ءبىرازعا دەيىن ءتىل قاتپادى.
— اللو! — رىسقۇلوۆ تۇتقانى تاستاي بەرەيىن دەگەندە بارىپ:
— تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ، قايىرلى ءتۇن! — دەدى ار جاقتاعى ادام.
— قايىرلى ءتۇن، يوسيف... ى-ى، جولداس ستالين!
ۇيقىلى-وياۋ ىرگەگە قاراپ جاتقان جاس كەلىنشەك جىلان شاعىپ العانداي، جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى. رىسقۇلوۆ وعان جاتا بەر دەگەندەي قولىمەن يشارا ەتتى.
— تىڭداپ تۇرمىن، جولداس ستالين.
— تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ، مەنىڭ بىلەيىن دەگەنىم... مەن ءبىر كىتاپ وقىپ وتىر ەدىم... كۇندىز كىتاپ وقۋعا ۋاقىت جوق قوي... ونىڭ ۇستىنە، تىم قۇرىسا، سەن سياقتى مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا دا وقىماعان اداممىن... «ۆەك جيۆي، ۆەك ۋچيس» دەگەن بار عوي. ءيا، ءبىلىمدى وسىلايشا تولىقتىرۋعا تۋرا كەلەدى. ءيا، الگى اكادەميك بارتولد جازادى: عۇندار ءداۋىرى، ۇلى تۇرىك قاعاناتى دەگەن بولعان دەيدى. ءدال سول جەرىن وقىپ وتىر ەدىم...
— قىزىق ەكەن، يوسيف... ءيا-يا جولداس ستالين!
— و-و-وتە قىزىق، تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ... سوندا دەيمىن-اۋ، سونوۋ دۋناي بويىنان تىنىق مۇحيتقا دەيىن ۇلى تۇرىك قاعاناتى بولعان، ءا؟
— سولاي بولعان كورىنەدى...
— Aha، سولاي بولعان.
ەكەۋى ەداۋىر ءۇنسىز قالدى. رىسقۇلوۆ ەندى ءتۇسىندى: بۇل ارباسۋ. بۇل — ارانداتۋ. بۇل، كەرەك بولسا، بوپسالاۋ. ءستاليننىڭ بۇل ءتاسىلىن ەمىس-ەمىس ەستيتىن. اناستاس يۆانوۆيچ ميكويان ايتىپ ەدى رىسقۇلوۆقا. ءتۇن ىشىندە ستالين تەلەفون سوعادى. — تىنىشتىق پا، كوبا؟ — دەيدى ميكويان. — تىنىشتىق، — دەيدى ستالين-اناستاس، تەك سەنەن ءبىر سۇرايىن دەگەنىم: وسى سەن سول كۇنى، باكۋدە، ەسىڭدە مە، جيىرما التى كوميسساردى ۇستاپ اكەلەتىن كۇنى، سوندا سەن قايدا بولدىڭ؟
— وۋ، كوبا، ونى سەن ءبىلۋشى ەدىڭ عوي، — دەپ ميكويان باسىنان باستاپ، سونوۋ 1918 جىلعى جاعدايدى تۇسىندىرە باستايدى. ستالين ونى تىڭداماي: «جا-ا-ارايدى»، — دەيدى دە، تۇتقانى قويا سالادى.
ءسويتىپ، ميكوياندى ۇرەيلەندىرىپ قويماقشى. ال ۇرەي قىسقان ادام ءستاليننىڭ ايتقانىنان شىقپاي، ايداۋىندا جۇرەدى دە قويادى.
رىسكۇلوۆ ءستاليننىڭ شابۋىلىنا ىشتەي دايىندالىپ، داتتەن ايرىلىپ قالماۋعا تىرىستى. داتتەن ايرىلىپ، ابدىراساڭ-اق بولدى، ستالين راقاتتانىپ، ارۋاقتانىپ كەتەدى. ادامدار تۇنگى ءلاززاتتى ءتاتتى ۇيقىدان، جانىنداعى جار قۇشاعىنان كورەر ەدى. مىنا كىسى ءوزى كوزدەگەن قۇرباندىعىن ۇرەيلەندىرۋدەن ءلاززات تاباتىن سىڭايلى. ايتپەسە، مۇنىڭ دا جاپ-جاس كەلىنشەگى بار — ناديا الليلۋيەۆا. جاتپاي ما تىنىش...
ءستاليننىڭ وزىمەن بۇلاي تۇرىپ سويلەسۋگە بولمايدى دەدى مە، الدە سالقىن ءتيىپ قالماسىن دەدى مە، ءازيزا ورنىنان تۇرىپ بارىپ، گاردەروبتان قازاقى قارا شاپاندى الىپ كەلىپ، كۇيەۋىنىڭ يىعىنا جاپتى.
— سوندا دەيمىن-اۋ، — دەدى ار جاقتان ءستاليننىڭ داۋسى قارلىعىڭقىراپ شىعىپ. — سوندا، تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ، الگى سەنىڭ «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەگەنىڭ... ەسىڭدە مە، ءدال جيىرماسىنشى جىلى... ءيا، سول «تۇرىك رەسپۋبليكاسى» دەگەنىڭ وسى ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ جاڭا مودەلى ەمەس پە؟
اتام زامانداعى اڭگىمە. تاعى الدىنان شىقتى! تاعدىرىڭ نەتكەن سۇراپىل ەدى، رىسقۇلوۆ. وسى سۇراق الدىنان اندا-ساندا سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. سۇر جىلانداي سۋىق سۇراق!
ادام قورىققاندا دا، ياكي ساسقاندا دا كۇلەتىن شىعار. رىسقۇلوۆ بالاشا جارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. ونىڭ ءاربىر قيمىلىن، ءاربىر ءسوزىن باعىپ جاتقان جاس كەلىنشەگى «جاقسىلىق بولار» دەپ قۋانىپ قالدى. ءتىپتى كورشى بولمەدەگى قايىن ەنەسى ءاريفا دا ەسىكتەن باسپالاپ قاراپ قالدى. و دا وياۋ ەكەن.
— و نە دەگەنىڭىز، جولداس ستالين! قايداعى ۇلى تۇرىك قاعاناتى؟
— باسە دەيمىن-اۋ، قايداعى ۇلى تۇرىك قاعاناتى. — ەندى ءستاليننىڭ كەڭك-كەڭك كۇلگەنى ەستىلدى. — قايىرلى ءتۇن، تيۋرار ريسكيۋلوۆيچ. تىنىش ۇيىقتا.
ستالين تۇتقانى قويىپ قويدى.
رىسقۇلوۆ شيك-شيك ەتكەن ءوز تۇتقاسىن ءبىرازعا دەيىن سالبىراتىپ ۇستاپ تۇرىپ-تۇرىپ، جاي عانا ۇياسىنا قوندىردى.
* * *
«تىنىش ۇيىقتا»، — دەدى. مازاقتاعانى ما؟ تىنىش ۇيىقتاۋ قايدا! ەندى تاڭ اتقانشا كىرپىك ايقاسپاس.
كەنەت رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى مۇزداپ سالا بەردى. «تىنىش ۇيىقتانىڭ» ءمانىن ەندى تۇسىنگەندەي بولدى. اي، وسى ميىنىڭ شابانى-اي! اۋ، «سپي سپوكوينو» دەگەندى ولگەن ادامعا ايتپاۋشى ما ەدى؟ تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومىپ بولىپ: «سپي سپوكوينو» دەسىپ جاتاتىن. ستالين قاي ماعىنادا ايتتى: الاڭسىز، ۋايىمسىز ۇيىقتا دەدى مە؟ جوق، توپىراعىڭ تورقا بولسىن دەدى مە؟
العاشقىداي ايتقانى بولسا — وتىرىك، جادىگويلىك. قايدان الاڭسىز، ۋايىمسىز ۇيىقتايسىڭ؟
سوڭعىداي ايتقانى بولسا، شىندىققا جاقىن. دەمەك...
جانالعىش جانىڭدى الماي جاتىپ، جاھاننامعا جونەلتكەنى مە؟
Heگe؟ He ءۇشىن؟
جەدەل ۇجىمداستىرۋعا قارسى بولعانى ءۇشىن بە؟ قارسىمىن دەپ ءالى كەسىپ ايتقان جوق قوي. كۇندىز ءستاليننىڭ كابينەتىندە وتىرعاندا-اق قۇراق ۇشىپ، قۇلدىق ۇرىپ، الگى قاعازعا قول قويا سالۋ كەرەك پە ەدى؟ ستالين ءوز ويىن ىسكە اسىرامىن دەسە، رىسقۇلوۆقا كۇنى قاراپ قالعان جوق قوي. ءستاليننىڭ كۇنى ءتىپتى ساياسي بيۋرونىڭ مۇشەلەرىنە دە قاراپ قالعان جوق. ءوزى قۇداي ەمەس پە؟
ۇيىقتاپ قالدى دەگەن ءازيزا كۇرسىنىپ سالدى. الگى اۋىر ويلار لەزدە سەيىلىپ، رىسقۇلوۆ ايەلىنە قاراي بۇرىلىپ جاتتى. ءازيزا دا مۇنىڭ باۋىرىنا تىعىلا ءتۇستى. يىعى ءدىر-دىر ەتەدى. رىسقۇلوۆ ءۇڭىلىپ قاراسا، كەلىنشەگى بەتىن قولىمەن باسىپ جىلاپ جاتىر ەكەن.
— نە بولدى ساعان؟
— قورقامىن، تۇرار...
— قورىققانى نەسى؟ نەدەن قورقاسىڭ؟
رىسقۇلوۆ ايەلىنىڭ جىلى جاس جىلجىپ اققان بەتىنەن، كوزىنەن ءسۇيىپ، جاس بالاشا جۇباتىپ، كورپەمەن ارقاسىن قىمتاپ، الاقانىمەن جاۋىرىنىنان قاققىلاپ:
— قوي ەندى، ۇيىقتا، ۇيىقتاي عوي، — دەدى.
ءازيزا جاس شىلاعان ىپ-ىستىق بەتىن رىسقۇلوۆتىڭ توسىنە باسىپ، ءۇن-تۇنسىز جاتىپ، قايتادان ۇيىقتاپ بارا جاتقاندا، يىعى تاعى دا بولار-بولماس، سولق-سولق ەتتى. الدەبىر جامان تۇستەن شوشىپ ويانىپ، شار ەتە قالعان نارەستە جانىندا جاقىن ادام بار ەكەنىن سەزگەن سوڭ قايتادان ۇيىقتاپ كەتەتىن. ءازيزا دا سونداي حال كەشتى.
— قورقامىن، — دەدى.
جۇرەگى تۇسكىر الدەنەنى سەزە مە؟
ۇرەي مە؟
ءۇمىت پە؟
ءۇمىت پەن ۇرەي قاتار جۇرەتىنى نەسى؟
رىسقۇلوۆ تاڭعى ءتاتتى ۇيقىدان دامەتىپ، ەشتەڭە ويلاماۋعا تىرىسىپ-اق ەدى، ءبىراق تاعى دا مۇرتىنان مىرس-مىرس كۇلىپ وتىرعان ءستاليندى كوردى.
* * *
جانىندا — ءازيزا، كوز الدىندا — ستالين. تۇنگى ساعات ەكىدە تەلەفون سوققانى نەسى؟ ءتىپتى سوناۋ 1906 جىلى اكەسى رىسقۇل ەكەۋى پاتشانىڭ تۇرمەسىندە وتىرعاندا دا نادزيراتەل تۇنگى ساعات ەكىدە وياتقان ەمەس...
بۇل نەنىڭ، نەندەي سۇمدىقتىڭ حابارى؟ قاي-قايداعى ۇلى تۇرىك قاعاناتىن ەسكە سالعانى قالاي؟ پانتيۋركيسسىڭ دەمەكشى عوي. 1923 جىلى ءتورتىنشى كەڭەستە سۇلتان-عالييەۆقا دا وسىنى ايتقان. وسى ايىپپەن سۇلتان-عالييەۆ ءىز-تۇزسىز كەتكەن. ول جولى رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ قىلتىكەنەك بۇعالىعىنان امان قالعان. ستالين سوندا تىكەنەك بۇعالىقتى بۇعان دا لاقتىرىپ كورىپ ەدى، رىسقۇلوۆ دەس بەرمەي قۇتىلىپ شىققان.
بۇيىرىنە تىعىلىپ، ءبۇرىسىپ قانا ۇيىقتاپ كەتكەن ءازيزا ويىن ءبولىپ، كورپەسىن قىمتاي بەرىپ ەدى، ءبارىبىر قىرسىق وي قايتادان سۇلتان-عالييەۆتىڭ اۋلىنا قاقپالاپ الىپ كەلدى. سۇلتان-عالييەۆتىڭ سول سۇلۋ كەلىنشەگى... باقىتتى ەدى-اۋ سول كەزدە ولار. ەندى نە بولدى ەكەن؟ سول كەلىنشەك نە كۇن كەشىپ ءجۇر ەكەن؟ ءتاڭىرى مىنا ءازيزانىڭ تاعدىرىن سوعان ۇقساتا كورمەسىن.
ءبىر جىلداي حات جازىپ ءجۇرىپ، قازاقستانعا قايتا-قايتا بارىپ ءجۇرىپ، ءازيزاداي جۇماق قۇسىن قولىنا قوندىرىپ ەدى. شىركىن، و دا ءبىر كەلگەن ءومىردىڭ نۇرلى شاقتارى شىعار. ەگدە بولماسا دا ەرەسەك تارتقان رىسقۇلوۆ شىن جىگىت زامانى، «قايران جيىرما بەستىڭ» زامانىن قايتادان باستان وتكەرگەندەي بولدى. ەسكەندىر تىنىشبايەۆتى جانىنا ەرتىپ الىپ، ءازيزانى ىزدەپ الماتىدان كوكشەتاۋعا دا باردى. ءازيزا سوندا پراكتيكادان ءوتىپ ءجۇر ەدى... ءازيزا كەلەسى پراكتيكاسىن ۋكراينانىڭ اسكانيا-نوۆا دەگەن جەرىندە ءوتىپ جۇرگەندە، رىسقۇلوۆ سوڭىنان ىزدەپ وندا دا باردى... سونشالىقتى ۇلكەن باسىمەن قىرمىزىداي قىز سوڭىنا ىنتىزارلانا تۇسكەنى جازمىشتىڭ ءىسى شىعار. جازمىشتان وزمىش جوق دەپتى. ءومىر بويى جالاڭاياق قىزىل تىكەن كەشكەن قىسقا عۇمىردىڭ ەڭ ءبىر قىمباتتى كەزى دە سول شىعار. رىسقۇلوۆقا سول قىزىقتى دا قيماي كۇڭكىلدەسكەن كۇنشىلدەر بولدى-اۋ... ورتالىقتاعى ەمەس، اۋىلدان. جانتوقوۆ سياقتى گولوششەكيننىڭ جاندايشاپتارى «رىسقۇلوۆ — فەودال!»، «رىسقۇلوۆ — پانتيۋركيست!» — دەپ دومالاق ارىزدى ورتالىققا بوراتىپ جاتتى. ونىڭ ءبارىن ستالين بى-لە-ەدى. بىلگەن سوڭ عوي ءتۇن ىشىندە تەلەفونمەن تۇرتپەكتەپ وتىرعانى. ءبىراق جاس قىزعا ۇيلەندىڭ دەپ كىنا ارتا المايدى. ويتكەنى ونداي «كىنا» ءستاليننىڭ ءوز باسىندا دا بار. باستى كىنا ءقازىر — پانتيۋركيزم! ال جانتوقوۆتار رىسقۇلوۆتىڭ «پانتيۋركيست» ەكەنىن ءستاليننىڭ ەسىنە ۇدايى سالىپ وتىرادى.
وسىندايدا بارىپ ەسىنە باياعى احاڭ تۇسەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ.
قينامايدى، اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.
وسىلاردىڭ بارىنەن دە سۇمدىعى —
ءوز اۋلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى —
دەدى-اۋ ەسىل احاڭ.
سويتكەن احاڭ دا ءقازىر اق تەڭىزدە ايداۋدا ءجۇر. بۇرىنعىداي اراشا تۇسەرگە... بۇرىن ءبىر رەت، ءالى ستالين كۇشىنە كىرمەي تۇرعاندا، سونوۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ پەن سۇلتانبەك حودجانوۆ ەكەۋى ارا ءتۇسىپ، احاڭدى تۇرمەدەن سۋىرىپ العان. ال ءقازىر زامان باسقا... ەندى رىسقۇلوۆ ءوز باسىن شىرعالاڭنان قۇتقارىپ السىن.
بوزارىپ تاڭ دا بەلگى بەرگەن سياقتى. كوشەدە ماشينالاردىڭ دا گۇرىلى كوبەيە باستادى.
جاۋاپقا دايىن بولۋ كەرەك.
ستالين جاۋاپ كۇتەدى.
ستالين كوپ كۇتۋدى قالامايدى.
كوپ بولسا تۇسكە دەيىن.
تۇسكە دەيىن ستالين جولداس ۇيىقتايدى.
ءتۇنى بويى ۇيىقتامايدى، ءبىراق تۇسكە دەيىن ۇيىقتايدى. ادەتى سونداي.
تاڭ اعارىپ اتىپ كەلە جاتقاندا رىسقۇلوۆتىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى. قانشا ۇيىقتاعانى بەلگىسىز. بالكىم، بەس-اق مينۋت، مۇمكىن، ون بەس مينۋت. ءبىراق تىم كەلتە بولدى. سول كەلتە كەزدىڭ ىشىندە كوپ ءتۇس كورىپ ۇلگەردى. ءبارى ەسىندە جوق. ەسىندە قالعانى — ءتۇرلى-تۇستى قالامدار. ءتۇرلى-تۇستى: كوك، سارى، جاسىل، قوڭىرقىزىل، قىزعىلتىم، كوگىلدىر، سارعىش، قوڭىرقاي قالامدار. اسپان مەن جەردىڭ اراسىن تىرەپ تۇر ەكەن. بارلىق ءتۇردىڭ قوساعى بار سياقتى. مىسالى: كوك-كوگىلدىر، سارى-سارعىش، قىزىل-قىزعىلتىم ت.س.س. تەك قارا ءتۇردىڭ عانا قوساعى جوق — قارا جالعىز، قاپ-قارا. جاپادان-جالعىز. قاپ-قارا. باسقا بالاما جوق.
ەسكەندىردىڭ تاپسىرماسى ەسىنە ءتۇستى.
ستالين ايتادى:
— ريسكيۋلوۆ، داۆاي، قاپ-قاراڭعى بولمەنىڭ ىشىنەن قاپ-قارا مىسىقتى ىزدەپ تاپ، — دەيدى.
رىسقۇلوۆ ايتادى:
— جولداس ستالين، ەگەر قاپ-قاراڭعى بولمەنىڭ ىشىندە قاپ-قارا مىسىق جوق بولسا نە ىستەيمىن؟ — دەيدى.
— ءبارىبىر ىزدەپ تاپ! — دەيدى ستالين.
ستالين بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن جاساعان جۇڭگو فيلوسوفىن قاشان، قايدا وقىپ ۇلگەرگەن؟
باس تىگۋ
I
رىسقۇلوۆ كابينەتىنىڭ تەرەزەلەرى كۇنگەي جاققا شىعۋشى ەدى. ۇستەل باسىندا ۇزاق سارىلىپ وتىرا بەرمەي، كەي-كەيدە تۇرىپ كەتىپ، تەرەزە الدىنا بارادى. ەڭ الدىمەن كورىنەتىنى — سوبورلاردىڭ التىن سارى كۇمبەزدەرى. اسىرەسە بۇلتسىز كۇنى جارق ەتىپ، كوز قارىقتىرادى. سوبور قوڭىراۋلارى ءۇنسىز سالبىراپ تۇرادى. قوڭىراۋلار ءۇن قاتپاعالى قاشان. ءتىلىن كەسىپ تاستاعانداي مەلشيىپ قالعان. كونە قوڭىراۋلار... كونە تاريح كۋالارى. ءبىراق سويلەمەيدى. قوڭىراۋلارعا الدەقالاي ادام ءتىلى بىتسە، ولار سونوۋ الىس زاماندار حيكاياسىن اۋەندەتەر ەدى. قاھارلى يۆان گروزنىي پاتشا... بوريس گودۋنوۆ. ۇلى ءبىرىنشى پەتر... ايەل پاتشالار. ەڭ سوڭعىسى ەكىنشى نيكولاي تاققا وتىرىپ، ءتاج كيگەندە دە بەزىلدەگەن بۇل قوڭىراۋلار...
بۇل سۋرەتتەر رىسقۇلوۆتىڭ ويىندا سول عانا قىلاڭ بەرىپ وتە شىعادى. اسپاندا دوڭبەكشىگەن سۇر بۇلتتار كوشىپ جاتىر. قار جاۋاتىن شىعار. جاڭا قار تۇسسە، كليازماداعى داچاعا بارىپ، ازيزامەن شاڭعى تەبۋگە شىقپاقشى. ويتكەنى ەرتەڭ دەمالىس.
سودان سوڭ بارىپ رىسقۇلوۆتىڭ كوزى ستالين كابينەتىنىڭ تەرەزەسىنە ءتۇستى. تەرەزەلەرى قاراما-قارسى. اراسى ونشا قاشىق تا ەمەس. بىر-بىرىمەن تەرەزەلەرىن اشىپ قويىپ سويلەسۋگە دە بولاتىنداي. ءبىراق سويتە تۇرا، ەكى ارا تىم-تىم الىس. داۋىس جەتپەس...
ستالين كابينەتىنىڭ تەرەزەلەرى سارعىشتاۋ پەردەلەرمەن ۇدايى تۇمشالانىپ تۇرادى. پەردەنىڭ ىسىرىلعانىن رىسقۇلوۆ بىردە-بىر رەت كورگەن ەمەس. ءدال وسى ارادان ستالين تەرەزەسىن كورگەلى مىنە، جەتى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ بارادى، ءبىراق سارعىش پەردە سول قىمتاۋلى قالپىنان ءبىر دە اينىعان ەمەس. سارعىش پەردەنىڭ ار جاعىندا جارتى الەمنىڭ تاعدىرى شەشىلىپ جاتادى. ءبىر ادام، ون ادام، ءجۇز ادام، مىڭ ادام ەمەس، ميلليونداعان جانداردىڭ باقىتتى بولۋى، ياكي سورلاپ قالۋى سارعىش پەردەنىڭ ار جاعىنا بايلانىستى...
قىستىڭ قىسقا كۇنى ەرتە ەڭكەيىپ، دالا كۇڭگىرت تارتقاندا، سارعىش پەردەنىڭ ار جاعىنان شامدالدار ساۋلەسى سەبەزگىلەپ بەلگى بەرەدى. سول شامدالدار كەيدە ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سونبەيدى. ستالين اشقۇرساق تاڭنان باستاپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن تالماي جۇمىس ىستەي بەرۋگە جارالعان قاجىماس جان. سونى كورىپ، باسقا باسشىلار دا ايانبايتىن بولۋى كەرەك، ويتكەنى ولاردىڭ دا تەرەزەلەرى سامالاداي جارقىراپ تۇرادى. مولوتوۆتىڭ قابينەتى، كاتانوۆيچتىڭ كابينەتى... كرەمل از ۇيىقتايدى. كرەملدە مۇلگىپ تۇرعان تەك سوبورلار عانا.
العاشكى كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ جاس كەلىنشەگى بۇرتيىڭقىراپ، قاباعى كىربىڭ تارتىپ ءجۇردى. رىسقۇلوۆ ۇيىنە ءتۇن ورتاسىندا ورالادى. ءتۇن ىشىندە ۇيقىسىراعان كەلىنشەگى شاي قويىپ جۇرەدى.
— قىزمەت دەگەن كەشكى ساعات التىعا دەيىن بىتپەۋشى مە ەدى؟ — دەيدى.
— جۇمىستىڭ رەتى سولاي بولىپ قالدى، ازيۋشكا، — دەپ رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىنىڭ البىراعان الما بەتىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الادى. جاڭا عانا توسەكتەن تۇرعان سۇلۋ جاردىڭ قولاڭ شاشىن، جۇپ-جۇمىر موينىنان يىسكەيدى. ەمشەكتەن ءالى شىقپاعان نارەستە ءيىسى اڭقىعانداي بولادى دا، رىسقۇلوۆ ىشپەي-جەمەي ماساڭ تارتادى.
كەيىن-كەيىن رىسقۇلوۆتىڭ قىزمەتتەن كەش قايتۋىنا ءازيزا دا كوندىككەن. كرەملدىڭ جۇمىس ءتارتىبى وزىنشە ەكەنىنە ونىڭ دا كوزى جەتكەن.
سوندا دا بولسا، سوڭعى ءبىر اپتا ىشىندە كۇيەۋى ۇيگە تىم-تىم كەش ورالاتىن بولىپ ءجۇر. ءجونىن سۇرايىن دەسە، ونىڭ رەتىن تاپپايدى. ويتكەنى بۇل رىسقۇلوۆپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ءۇشىنشى جىلدىڭ جۇزىندە ءازيزا تۇراردىڭ مىنەزىنە ابدەن قانىقتى. جۇمىسقا ءپارۋانا بەرىلگەن جان ەكەنىنە دە سەندى. كەيبىرەۋلەر سياقتى قىزمەتتى سىلتاۋ ەتىپ، سۋىق جۇرىسپەن كەتىپ قالمايتىنىن دا قالتقىسىز ءبىلىپ بولدى. رىسقۇلوۆ قىزمەتكە بەلشەسىنەن باتىپ جاتسا دا ءۇي ءىشى، وتباسى، وشاق قاسىن، التىن بوساعاسىن ىقىلاسسىز قالدىرعان ەمەس. جاس كەلىنشەگىمەن، قولى ءسال بوساسا تەاترلارعا بارادى، دەمالىس كۇندەرى ماسكەۋ توڭىرەگىنىڭ قالىڭ ورماندارىن ارالايدى، دوستارىنىڭ ۇيىنە قوناققا الىپ بارادى، نە كەرەك، ءازيزا ونىڭ ايمالاۋىنان كەندە ەمەس. ءبىراق ادامنىڭ ءبىر اتى — پەندە. پەندەلىكپەن كەي-كەيدە كوڭىلگە كۇدىك كىرگىشتەيدى. اسىرەسە وسى سوڭعى اپتادا...
مىنە، رىسقۇلوۆ بولسا، ءستاليننىڭ كابينەتىنىڭ تەرەزەسىنە قاراپ سارىلعانىنا، ەكى كوزى ءتورت بولعالى دا ءبىر اپتا...
وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن رىسقۇلوۆتى ءوتىنىشى بويىنشا ستالين قابىلدادى. ءبىرازدان بەرى كورىسپەپ ەدى، ەكەۋى حال-جاي، اماندىق-ەسەندىك سۇراسىپ، ەداۋىر شۇيىركەلەستى. ستالين ءتىپتى توقپاق مۇرتى بۇلك ەتىپ:
— جاس كەلىنشەگىننىڭ جايى قالاي؟ — دەپ ازىلدەپ تە قويدى.
— قايداعى جاس، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، قوسىلعانىمىزعا ءۇش جىلداي بولىپ قالدى ەمەس پە، — دەپ رىسقۇلوۆ تا ەركىن كەتتى.
— ا، سولاي ما، كۇنى كەشە سياقتى ەدى، زىمىراپ بارا جاتقان ۋاقىت-اي، — دەدى ستالين ترۋبكاسىن ۋىستاپ تۇرىپ ويلانىپ قالىپ. سودان سوڭ ءبىر كوزىن ءسال قىسىڭقىراپ، سۇرايىن با، سۇرامايىن با دەگەندەي، ءبىراز كىدىرىپ بارىپ:
— بالالى بولعان شىعارسىڭدار؟ — دەدى.
— جو-و-ق، ءيا، ايەلىم ەكىقابات، اي-كۇنىنە جەتىپ وتىر، — دەدى رىسقۇلوۆ ءا دەگەندە ءمۇدىرىپ بارىپ شەشىلىپ.
— و، وندا جاقسى ەكەن. امان-ەسەن بوسانسا، شىلدەحانادا مەن ءۇشىن دە بوكال شاراپ كوتەر، — دەپ كوڭىلدەنىپ قالدى ستالين.
— راقمەت، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، امان-ەسەن بوسانسا...
ادامدار اراسىن دانەكەرلەپ، اڭگىمەگە شىراي بەرەتىن ءسوز وسىمەن ءتامامدالىپ، ەندى قاتال ءومىردىڭ قاتىگەزدەۋ تىلىمەن سويلەسۋ باستالدى.
— ءيا، كەلگەن شارۋاڭدى ايت، مەنىڭ قابىلداۋىمدى قاتتى تالاپ ەتتىڭ عوي، — دەدى ستالين ەندى سۇستى كەيپىنە قايتا ورالىپ. — العاشقى وتىنگەنىڭدە-اق قابىلدار ەدىم، ءبىراق مۇمكىندىك بولماي قالدى. ءسال-پال كۇتىپ قالدىڭ بىلەم، وعان رەنجىمەسسىڭ، جاعداي سولاي...
— مەنىڭ قادالا وتىنگەنىمدى كەشىرىڭىز، جولداس ستالين، — دەپ رىسقۇلوۆ تا قاتۋ پىشىنگە كوشتى. — سىزگە ءبىر كۇن، ءبىر اپتا ەمەس، ءبىر ساعاتقا بولسا دا نەعۇرلىم ەرتەرەك كىرسەم بە دەپ جانتالاستىم.
ءستاليننىڭ وڭ قولى وقىس ىرشىپ ءتۇسىپ:
— نە بوپ قالدى سونشالىقتى؟ — دەدى.
— قازاقستاندا جاعداي وتە اۋىر، جولداس ستالين. مىنە، مىنا حاتتىڭ ىشىندە ءبارى ايتىلعان. ءبارىن اۋىزشا بايانداپ، اسىل ۋاقىتىڭىزدى الىپ نەعىلامىن. تەك وتە-موتە وتىنەرىم: وسىنى وقىپ شىعىڭىز، — رىسقۇلوۆ بىلعارى پاپكانىڭ ىشىنەن ءبىر دەستە قاعاز الىپ، ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى. ءبىرىنشى بەتىندە باسپاحانا ارپىمەن باسىلعان:
«تۇرار رىسقۇلوۆ، رسفسر سوۆناركوم ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى»
دەگەن جازۋدان سوڭ ءماتىن ماشينكامەن باسىلىپتى. بارلىعى 33 بەت قاعاز ەكەن. ستالين وسىنىڭ ءبارىن وقۋ كەرەك پە دەگەندەي، دەستە قاعازدى ساۋساقتارىمەن قياسىنان ءبىر سىندىرىپ ءوتتى.
— تاعى دا وتىنەمىن، بىرەۋگە سىلتەي سالماي، تەك ءوزىڭىز وقىپ شىقساڭىز ەكەن.
ستالين بۇل تاقاقتى جاقتىرماي قالدى. ءزىلدى سارعىش كوزىن سىعىرايتىپ، رىسقۇلوۆقا ءبىر قاراپ الدى.
— بولدى، ءبىر ءسوزدى قايتالاي بەرسەڭ ءقادىرى كەتەدى، — دەپ بۇرق ەتتى.
رىسقۇلوۆ ءۇن قاتپادى. ءتىپتى «كەشىرىڭىز» دە دەمەدى. ستالين مەن رىسقۇلوۆ قاتىناسىنىڭ شەكاراسى وسى تۇس ەكەنىن شامالادى. ودان ءارى اسۋعا بولمايدى. ستالين باسقا بىرەۋ بولسا، الگىندەي ءوتىنىشتىڭ ءوزىن قاتال تالاپقا بالاپ، شارت ەتە قالار دا ەدى، دەسە دە رىسقۇلوۆقا كەلگەندە ول ءوزىن-وزى سول دە بولسا تەجەر ەدى. قورىققاندىقتان ەمەس، ارينە. رىسقۇلوۆتى ول وزىنشە سىيلايتىن. ستالين باسقالارعا قيمايتىن، قيا بەرمەيتىن ىقىلاسىن بۇعان قيعاننىڭ وزىندە دە رىسقۇلوۆ ريزا بولماي قالدى. ويتكەنى ستالين: «بولدى»، — دەپ سويلەتپەي تاستادى. ونىڭ دورەكىلىگىنە لايىق جاۋاپ قاتايىن دەسە، ونىڭ رەتىن تاپپاي، جاۋاپ قاتپايىن دەسە ەسەسى كەتىپ، رىسقۇلوۆ تۇنجىراپ قالدى. اتتەڭ، بۇل دا ءتىل قاتار ەدى، ءبىراق انا حاتتىڭ تاعدىرىن ويلاپ ءتىلىن تىستەدى. امال جوق. ءوزىنىڭ ءبىر جابىرلەنگەنى ءبىر ەلدىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالار بولسا، بۇل ءجابىردىڭ نە تۇرىنە دە كونۋگە دايار.
مىنە، سول ءبىر اڭگىمەدەن بەرى التى كۇن ءوتىپ، جەتىنشى كۇن دە جەتتى. التى جىلعا، جوق، التى عاسىرعا بەرگىسىز التى كۇن ءوتتى. رىسقۇلوۆ ومىرىندە نەلەر زارىعۋ، ساعىنا-ساعىنا كۇتۋ شاقتارى بولدى عوي. ول ءومىر بويى الدەنەنى كۇتۋمەن كەلە جاتقان جان. دۇنيەدە ەشتەڭە كۇتپەگەن جامان. بالا شاعىندا سىبىرگە ايدالىپ كەتكەن اكەسىن توسۋمەن تىم تەز ەسەيدى. اكەسىنىڭ جولىن جىلدار بويى توسۋ ونى شىدامدىلىققا شىڭدادى، تەمىردەي توزىمگە توسەدى. اسىلى، از ءومىردىڭ ءار تاڭىن، ءار ساعاتىن اسىعا كۇتۋ دە ابزال شىعار. ايتپەسە، ۋايىمسىز، كۇتۋسىز، ساعىنۋسىز ومىردە نە ءمان بار... الدان اتار ءار تاڭدى، شىعىستان شىعار ءار كۇندى التىننان دا ارداقتاپ كۇتكەن ءبىر جان بولسا — ول رىسقۇلوۆ. ول كۇتۋگە ءتوزىمدى-اق.
ءبىراق بۇ جولى توزبەدى. توزبەگەندە — نە ىستەيدى؟ ستالينگە: «نەگە جاۋاپ بەرمەي جاتسىڭ؟» — دەي المايدى. «التى كۇن ءوتتى عوي، مەنىڭ حاتىمدى ءالى وقىپ بىتپەدىڭ بە؟» — دەسە جاراسار ەدى، ايتا المايدى. مىنە، كۇتۋدىڭ ازابى! اكەسىن جىلدار بويى زارىعا اڭساعاندا دا بۇلاي ازاپتانباعان.
و، رىسقۇلوۆ توزە بىلەدى. توزگەندە قانداي؟! وسى ءازيزاسىنىڭ «ءيا» دەگەن قىپ-قىسقا ءبىر-اق ءسوزىن ول ءبىر جىلدان اسا زارىعا كۇتتى. جۇرەگى بار بولعىر ەلجىرەي، شىم-شىم سىزداپ، ءلۇپ-لۇپ تىپىرلاپ، ساعىنىشتىڭ كۇن باتارداعى قىزعىلتىم ساۋلەسىندەي مۇڭعا بولەندى. اق ساماراداعى دوسى اقمار ايتقان اندەگى:
اق شاپاق اتقاندا،
قىزارىپ كۇن باتقاندا.
كۇزلورىم تيك سينە ءيزليلار... —
دەگەننىڭ ءدال ءوزى بولدى.
عاشىقتى كۇتۋ — قاسيەتتى، قۇدايداي قۇدىرەتتى سەزىمنىڭ ساتتەرى عوي. ونداي ساتتەردى زاڭعار كوكتىڭ ءوزى، كوكتەگى كۇن مەن اي، عاشىق جۇلدىزدار قولداسىن.
ال مىنا كۇتۋ باسقا-ا-ا... بۇل ۇرەيلى كۇتۋ... دالىرەك ايتقاندا، ۇرەي مەن ءۇمىت. ەكەۋى ەكى دۇنيە: بىرەۋى — ءتۇن، بىرەۋى — كۇن سياقتى. ەكەۋىن دە جاساي الاتىن ءبىر-اق ادام. ول — ستالين. قۇدايدان نەسى كەم؟ ۇرەيلەندىرەم دەسە، ۇرەيلەندىرەدى، ۇمىتتەندىرەم دەسە، ۇمىتتەندىرەدى. ول رىسقۇلوۆتىڭ حاتىن تىم ۇزاق بولسا دا وقىپ شىقتى. وقىماۋى مۇمكىن ەمەس. رىسقۇلوۆ ارزان ءسوزدىڭ ادامى ەمەس ەكەنىن ستالين بىلەدى. ونىڭ بىلمەيتىنى كەمدە-كەم. بالكىم بىلمەيتىنى جوق تا شىعار. ول سونىسىمەن قۇدىرەتتى. ول حاتتى وقىدى. ءبىراق نەگە تىم-تىرىس؟ ۇناماسا — قاھارلانار. ال ستالين قاھارلانسا، جارتى الەمنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارا الادى.
جالعىز رىسقۇلوۆ ول ءۇشىن كىم؟ قوڭىراۋدى ءبىر باسىپ قالسا ءبىتىپ جاتىر. قوڭىراۋدى ءبىر باسىپ قالعاندا، ءبىر اۋىز ءسوزدى كىمگە ايتارىنا بايلانىستى. ەگەر ياگوداعا: «انا سوۆناركومداعى رىسقۇلوۆتىڭ كوزىن قۇرت! — دەسە، ءبىتىپ جاتىر. ياگودا — وگپۋ.
كەشەگى وتكەن فەليكس دزەرجينسكييدىڭ ۆچك-سى بۇگىندە وگپۋ اتالادى. ونىڭ باستىعى مەنجينسكيي دەگەن كىسى ەدى. دزەرجينسكييدىڭ تىكشىل قاسيەتتەرىنىڭ جۇقاناسى سول مەنجين-سكييدە ساقتالىپ ەدى. ءبىراق ول ءقازىر دەرتتى. ءىس باسىنان كەتتى دەسە دە بولادى. مەنجينسكييدىڭ قىزمەتىن ەندى ونىڭ ورىنباسارى ياگودا دەگەن اتقارىپ تۇر. مەنجينسكييدىڭ ەندى قايتىپ كوتەرىلە الماسىن بىلگەن ورىنباسار ءقازىر تىم-تىم پىسىق، تىم-تىم ءتىلالعىش، تىم-تىم كوزگە تۇسكىش. ءستاليننىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەس. ءتىپتى ونىڭ ايتقانى دۇرىس پا، بۇرىس پا، ءبىر ءسات تە ويلانىپ جاتپاس. ايتىلدى — بولدى، مۇلتىكسىز ورىندار. بۇرىن چك-نىڭ ماڭدايشاسىندا دزەرجينسكييدىڭ قاناتتى ءسوزى جازۋلى تۇرار ەدى: «چەكيست! باسىڭ سالقىن، جۇرەگىڭ ىستىق، قولىڭ تازا بولسىن!»
ا، ياگودا ءقازىردىڭ وزىندە-اق قولىن جازىقسىز قانعا بىلعاپ الدى-اۋ...
رىسقۇلوۆتىڭ حاتىندا ستالينگە ۇنامايتىن، ءتىپتى ونىڭ جىنىنا تيەتىن اۋىر-اۋىر سوزدەر بار. «اۋ، بايتاق ەلىڭنىڭ ءبىر شەتىن ءورت الىپ جاتقاندا، كابينەتتەرىڭە شالقاقتاپ كىرىپ، شالجيىپ شىعاتىندارىڭ قالاي؟» — دەيتىن سياقتى رىسقۇلوۆتىڭ كەيبىر سوزدەرى. «ەگەر كسرو دەيتىن ەلدىڭ ءبىر شەتىنە جاۋ باسىپ كىرىپ، حالقىن قىرىپ جاتسا، ارينە، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمايسىڭدار عوي. قولما-قول سوعىسقا كىرىسىپ، ەلدىڭ شەكاراسىن قورعايسىڭدار عوي. ال ەندى قازاقستانعا شەتتەن جاۋ شاپقان جوق، ءبىراق حالقى قىرىلىپ جاتىر. ءبىر اۋىل، ەكى اۋىل، ءتىپتى ءبىر اۋدان، ەكى اۋدان بولسا ەشتەڭە ەمەس، تۇتاس رەسپۋبليكا اپاتقا ۇشىرادى. قۇرتىپ بارا جاتىر. ال سەندەردىڭ بۇل وتىرىستارىڭ — قاي وتىرىس؟!
رىسقۇلوۆتىڭ حاتىنداعى سوزدەردى كادىمگى يماندى جۇرەك تىلىنە اۋدارعاندا ماعىناسى وسىلاي بولىپ شىعادى. ال ونى ستالين تۇسىنبەيدى ەمەس. ستالين تۇ-سى-نە-ە-دى.
ال ءتۇسىندى دەيىك. ەندەشە، نەگە دابىل قاقپايدى؟ ناركومداردى نەگە اياعىنان تىك تۇرعىزبايدى؟ ساياسي بيۋروعا شاقىرىپ الىپ: «قازاقستاندى قىرعىننان قۇتقارىڭدار!» — دەپ، ادەتىنشە ءبىر-اق كەسىپ نەگە ايتپايدى؟
رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ تەرەزەسىنە تەسىلە قاراپ تۇرىپ، وسى ويعا كەتەدى. كەيدە بۇل ويلار وزىنە دە كۇدىكتى بولىپ، وسى مەن بۇرا تارتىپ بارا جاتقان جوقپىن با دەپ سەسكەنىپ تە قالادى. ءبىراق وي تەجەۋگە كونبەيدى. سۇڭعىلا وي تاسقىنداپ كەلە بەرەدى، كەلە بەرەدى. بۇل شاقشاداي باسقا قۇداي مۇنشاما شەكسىز ويدى قالاي سىيعىزعان؟
ال بۇلاي ويلامايىن دەسە، ءستاليننىڭ پەيىلى تازا، نيەتى ءتۇزۋ دەيىن دەسە، «ويباي، ءولدىم!» — دەپ شىڭعىرعان جان داۋسىنا سەلت ەتپەيدى. بۇل قالاي؟ التى كۇن ءوتتى، جەتىنشى كۇن دە سۋر بۇلتتاردىڭ اراسىنان اۋرۋ كوزدەي كىرجيىپ، ۇياسىنا كىرىپ بارادى.
ستاليننەن حابار جوق. تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن كوتەرىپ:
— رىسقۇلوۆ، سەنىكى دۇرىس، ياكي بۇرىس، — دەگەن ءبىر-اق ءسوزى جەتىپ جاتىر عوي. مەيلى، تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن ءوزى كوتەرمەي-اق قويسىن، الگى قىسىر جىلانداي اتىرىلىپ تۇرعان ىسقاياق كومەكشىسى پوستوۆ دەگەن بار ەمەس پە؟ سوعان تاپسىرا سالسا دا بولدى عوي.
ال پوستوۆتىڭ وزىمەن سويلەسەيىن دەسە، و دا ءقاۋىپتى.
— جولداس پوستوۆ، ءوزىڭىز بىلەسىز، وسىدان التى كۇن بۇرىن مەن ستالين جولداستا بولعانمىن. حات قالدىرىپ كەتىپ ەدىم. سونىڭ تاعدىرى نە بولدى ەكەن؟ بىلمەيسىز بە؟ — دەپ سۇراي سالۋعا بولادى، ارينە. وندا تۇرعان نە بار؟ پوستوۆ سول ءۇشىن وتىرعان جوق پا؟
جوق. پوستوۆ قيىن. پوستوۆ ءتىپتى ستاليننەن دە قاۋىپتىرەك. پوستوۆ ناركومدارمەن ءستاليننىڭ اتىنان سويلەسەدى. مىسالى:
— جولداس ياگودا! ستالين جولداستىڭ تاپسىرماسى! رىسقۇلوۆپەن شۇعىلدانىڭىز، — دەسە، ءبىتتى. ستالين ونداي تاپسىرما بەردى مە، بەرمەدى مە، ياگودا ونى ءستاليننىڭ وزىنەن سۇراپ، انىقتاپ جاتپايدى. ءتىپتى انىقتاعىسى كەلگەن كۇننىڭ وزىندە وعان باتىلى بارمايدى.
— سەن نەمەنە، پوستوۆقا سەنبەيسىڭ بە؟! نەگە تاقاقتايسىڭ؟
ءوستىپ قالۋى مۇمكىن عوي. ابدەن مۇمكىن.
ستالينگە جولىققان سايىن رىسقۇلوۆ پوستوۆتىڭ الدىنان وتەدى. كوزىلدىرىگى دوڭەس قالىڭ اينەكتى. لينزا سياقتى. سوندىقتان كوزى كەيدە تىم ۇلكەن، كەيدە ءتىپتى بىتىك سياقتى بوپ كورىنەدى. كوز اتاۋلى جوق، تەك شىنى. ەكى بەتى تالاۋراپ سىزداپ تۇرعان شيقانداي، شەرتىپ قالساڭ، تارس كەتەردەي بولىپ تۇرادى. سۇلۋلىقتان، اسەمدىكتەن سەزىمى نەيبەت قالماعان، اجەپتاۋىر تالعامى بار ستالين الگى بەتتەن قالاي جيىركەنبەيتىنى تاڭعالارلىق. باسقا كىسى قۇرىپ قالعان با؟
ءستاليننىڭ كابينەتىنە كىرەردە، پوستوۆ رىسقۇلوۆقا ءتىل قاتپاي قاراپ قالادى. كوز ەمەس، دوڭەس شىنى قارايدى. مۇمكىن، ول رەنتگەن سياقتى بىردەڭە شىعار. رىسقۇلوۆتىڭ بويىندا قارۋ بار ما، ويىندا بوتەن پيعىل بار ما، سونى ءبىلىپ قوياتىن ءبىر سۇمدىق اپپارات شىعار. ايتەۋىر، رىسقۇلوۆ پوستوۆتىڭ الدىنان وتكەن سايىن تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتەدى.
رىسقۇلوۆتىڭ ەسىنە تۇسەدى... لەنينگە العاش رەت جولىققانى... ول كەزدە تىم جاس ەدى. لەنيننىڭ قابىلداۋىنا كىرەردە، قابىلداۋ بولمەسىندە وتىرعانى ەسىندە. ازداپ ابىرجىپ ەدى. ءبىراق قورىققان جوق، قىسىلدى راس. لەنينمەن تۇڭعىش رەت كەزدەسەردە پايعامبار بولساڭ دا قىسىلارسىڭ... سوندا فوتييەۆا دەگەن كىسىنىڭ اقىلدىسى-اي. تۇركىستاننىڭ جاس باسشىسىنىڭ ابدىراڭقىراپ تۇرعانىن بايقاپ:
— ساسپاڭىز، جولداس رىسقۇلوۆ. يليچ باتىل بولعاندى ۇناتادى، ەركىن ۇستاڭىز ءوزىڭىزدى، — دەپ ەدى. جانە مۇنى سوندايلىق ءبىر دوستىق نيەتپەن، تۋعان اپاسىنداي ايمالاپ ايتقان سياقتى ەدى. ەندى و دا ءبىر ەلەس، الىس ارمان. جايدارمان جاقسى سوزدەردى ساعىناسىڭ. ەندىگى سوزدەر تەك جابىرقاتۋعا جاراتىلعانداي، ءبارى قاتال، ءبارى بۇيرىقتاي ەستىلەدى.
جوق، پوستوۆقا تەلەفون سوقپاس.
سوندا قانداي امال بار؟ اراعا سۋليموۆتى سالىپ كورسە قايتەر ەدى؟ سۋليموۆ رسفسر سوۆناركومىنىڭ ءتوراعاسى، رىكوۆتان كەيىن كەلدى. رىكوۆ ءستاليننىڭ قاھارىنا ۇشىرادى. لەنيننىڭ بارىندا ستالينمەن مەنسىنبەي سويلەسەتىن رىكوۆ ەندى قۋعىندا ءجۇر. بۇل جارىق دۇنيەدە كورەتىن ساۋلەسى، تاتاتىن ءدامى قاشان تاۋسىلارى عانا بەلگىسىز، ايتپەسە كەلمەسكە كەتكەنمەن بىردەي.
ونىڭ ورنىنا كەلگەن سۋليموۆ تا ءبىرشاما ءتاۋىر كىسى. رىسقۇلوۆ ايتقاندا قازاقستانداعى قازىرگى جاعدايعا قانىعىپ، كادىمگىدەي قابىرعاسى قايىستى. ءتىپتى كۇيىندى، وپىندى. ءبىراق ىسكە ارالاسا قويمادى. تەك:
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، بۇل ىسپەن ءوزىڭ شۇعىلدان. مەن ساعان مۇمكىندىك بەرەيىن، — دەدى ورىنباسارىنا.
رىكوۆتەگىدەي ازۋ سۋليموۆتە جوق. ءسىرا، ازۋلى بولۋ دا قيىن شىعار. ازۋ ءتىسىڭدى قاعىپ الىپ، قاڭسىلاتىپ قوياتىن قاتالدىق شىعىپ تۇر. سۋليموۆ سودان قورقادى. الدىندا كورىپ قالعانى بار. سونىڭ كەبىنىن كيگىسى كەلمەيدى.
ال مولوتوۆ شە؟ ۆياچەسلاۆ ميحايلوۆيچ ەنجار كىسى ەمەس، ەلگەزەك. مىنەزى دە جايلى، ءزىلسىز كورىنەر. 1926 جىلى رىسقۇلوۆتى قىزىلوردادان ىزدەپ تاۋىپ، تەلەفونمەن سويلەسكەن وسى مولوتوۆ. ساياسي بيۋرو رىسقۇلوۆتى ماسكەۋگە جاڭا قىزمەتكە شاقىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن رىسقۇلوۆقا العاش حابارلاعان مولوتوۆ. ارتىنشا سونىڭ قولى قويىلعان تەلەگرامما دا كەلدى.
تەلەگراممانى الىپ، رىسقۇلوۆ گولوششەكينگە كىردى.
— مىنە، فيليپپ يسايەۆيچ، مىنانداي قاعاز كەلىپ تۇر، — دەدى.
گولوششەكين قينالعان بولدى.
— سەن سياقتى قىزمەتكەر وزىمىزگە دە كەرەك قوي. ءبىر جاعىنان قۋانىپ تۇرمىن. ءبىزدىڭ كادر جوعارىلاپ، وداق باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ جاتسا — قۋانۋ كەرەك. ءبىراق مۇندا جەرگىلىكتى كادرلاردىڭ بۋىنى ءالى بەكىمەي جاتقاندا، سەن سياقتى اسا بىلىكتى ادامنىڭ كەتىپ قالعانى، شىنىمدى ايتسام، قابىرعاما باتادى.
رىسقۇلوۆ ويلادى:
«شىنىڭدى ايتىپ تۇرعان جوقسىڭ، فيليپپ يسايەۆيچ، ايارلىق جاساپ تۇرسىڭ. مەن موڭعوليادان قايتقان سوڭ، وسىدان التى اي بۇرىن، ماسكەۋدەن قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مانداتىمەن كەلگەندە، بايبالام سالىپ، رىسقۇلوۆتان باس تارتقان كىم ەدى؟ ماعان نىعمەت نۇرماقوۆتىڭ دا، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دا كەرەگى جوق! — دەپ وت باسقانداي ويبايلاعان كىم؟»
رىسقۇلوۆ كەكشىلدىككە بارمادى. بۇل ويىن داۋىستاپ ايتپادى.
— راقمەت، فيليپپ يسايەۆيچ، از ۋاقىت تاعى دا قىزمەتتەس بولدىق. ەندى ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتۋگە رۇقسات ەتىڭىز. قوشتاسقالى كەلدىم، — دەدى.
گولوششەكين تەكە ساقالى دىرىلدەپ، كادىمگىدەي كەمسەڭدەپ كەلىپ، تۇراردى قۇشاقتاپ قوشتاستى. سويتە تۇرىپ، پەندەشىلىك تانىتىپ:
— پاتەردى كىمگە قالدىراسىڭ؟ — دەدى.
كرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى پاتەردى ەمەس، قىزمەتىڭدى كىمگە قالدىراسىڭ دەسە جاراسار ەدى، ونى ايتپايدى. ونى رىسقۇلوۆ ءوزى ايتتى.
— پاتەردى ءسابيت مۇقانوۆقا قالدىردىم. ءۇيسىز-جايسىز قينالىپ ءجۇر ەدى. سول كىرسىن، — دەدى.
— ا-ا، دۇرىس، مەيلى، مەيلى، — دەدى گولوششەكين.
— ال ارتىقتاۋ بولسا دا ايتايىن، «ەڭبەكشى قازاقتىڭ» رەداكتورلىعىن دا سوعان قالدىرسام بولار ەدى، ارينە، ونى كرايكوم ءوزى شەشەتىن ماسەلە. ءسابيت بولماسا، بەيىمبەت مايلين. ول ورىنباسارىم عوي، ىستەي الادى.
گولوششەكين تىجىرىنىپ قالدى.
— جانتوقوۆ اۋزىڭا نەگە تۇسپەدى، تۇرار؟ ول جاقسى جۋرناليست، كاسىپقوي سىنشى ەمەس پە؟ — دەدى.
— جانتوقوۆ — جاعىمپاز. ول اسىرەقىزىل. ول ءوزىنىڭ شىققان تەگىنەن قورقىپ، بەزىنگەنى سونشا، ايتەۋىر كەڭەسكە جاعىنۋ ءۇشىن، ءاردايىم اسىرا سىلتەۋگە بەيىم. ول ءقاۋىپتى.
— ا-ا، — دەپ اڭقيعان بولدى گولوششەكين، — وندايى بار ما ەدى؟ بايقامادىم، بايقامادىم. وتە سىپايى، وتە ينتەلليگەنت جىگىت. مۇمكىن، مۇمكىن، ءبارى دە مۇمكىن...
ءيا، مولوتوۆ... ءبىراق و دا پەندە. ءالى ونىڭ جانىندا جاتقان جان جارىن ستالين حالىق جاۋى دەپ جاريالار. سوندا مولوتوۆ ءوز ايەلىن قورعاپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماس. سول مولوتوۆ رىسكۇلوۆتىڭ جوعىن جوقتاپ، ستالينگە باتىلى بارىپ ءسوز سويلەي قويار ما ەكەن...
ەندى ءبىر ءسوزى وتەدى دەيتىن كىسى لازار كاگانوۆيچ. ءبىراق ءستاليننىڭ الدىندا ول دا يمەنشەك. تۋعان باۋىرىن حالىق جاۋى دەپ جاتقاندا، و دا ارا تۇسە الماي، ستالينگە باس شۇلعي بەرۋدەن ءارى اسا الماس.
رىسقۇلوۆ كۇڭىرەنتە كۇرسىنىپ سالدى. كۇنى كەشە بار ەدى-اۋ سونداي ەرلەر... ستالينگە يمەنبەي كىرىپ، باتىل-باتىل سويلەسە الاتىن ەرلەر قايدا بۇگىن؟.. فرۋنزە جوق، كۋيبىشيەۆ جوق، دزەرجينسكيي...
ستالين كابينەتىنىڭ سارعىش پەردەلى تەرەزەسىندە شامدال جارق ەتتى. دەمەك ستالين ءالى وتىر. شام جانعاندا رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى بۇلك ەتە قالدى. جاقسى نىشان. ساۋلە شاشىرادى عوي. جارىق ساۋلەنىڭ قىمباتى-اي. جارىق ساۋلە كورە الماي كەتكەندەر قانشا... كابينەتىنە شامدالدار ساۋلەسى توگىلگەندە ءستاليننىڭ كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى، مەيىرلى تارتار ما ەكەن؟ و دا ەت جۇرەكتى ادام، و دا جوق-جەتىم؛ كەمتارلىق كورگەن، حالىقتىڭ قايعى-مۇڭىن كورگەن، ادىلەتسىزدىكتەن كۇرەس جولىنا ءتۇسىپ، ايداۋدىڭ، قۋعىن-سۇرگىننىڭ، تۇتقىننىڭ ازابىن شەككەن... سونىڭ ءبارى ادىلەت جولى ءۇشىن ەمەس پە ەدى؟ ەندى ادىلەت پاتشالىعىن ورناتۋ-ورناتپاۋ ءوز قولىندا تۇرعان شاقتا، نەگە ادىلەت پاتشاسى بولمايدى؟ قازاقستانداعى ميلليونداعان ادامنىڭ كۇيزەلىسىنە قابىرعاسىن نەگە قايىستىرمايدى؟
رىسقۇلوۆ تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ، ستالينمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىن قارا تەلەفونعا قول سوزا بەرگەندە، كابينەت ەسىگى اشىلدى دا، كومەكشى جىگىت:
— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، قالالىق تەلەفوندى الىڭىزشى، — دەدى.
— كىم سۇرايدى؟ — رىسقۇلوۆ ونىڭ بەيمەزگىل كيلىككەنىن جاقتىرماي قالدى.
— قازان ۆوكزالىنىڭ باستىعىمىن دەيدى.
— ونىڭ مەندە قانداي شارۋاسى بار؟
— وتە كەرەك دەيدى. ەلدەن قارىنداسىڭىز كەلسە كەرەك...
— قارىنداس؟
— ءيا.
رىسقۇلوۆ اۋەلى سويلەسكىسى كەلمەپ ەدى، ەندى امال جوق، اق تەلەفونعا قول سوزدى.
— رىسقۇلوۆ تىڭداپ تۇر!
II
جالپاقساز ستانسياسىنىڭ باسى ىڭىرسىپ تۇر. اينالا اش-جالاڭاش. ءبارى پويىز توريدى. جالپاقسازدى ءورت العانداي، سول ورتتەن قاشقانداي، تىم-تىراقاي، جان-جاققا بەزىپ جاتقان جۇرت. پويىزعا ۇمتىلۋعا جاراماي، ۆوكزال باسىندا قيسايىپ، قىلجيىپ جاتقانى قانشاما. بىرەۋدى بىرەۋى سۇيەپ، مۇسىركەۋ كەم. ءجانتاسىلىم ەتكەندەرىن ارباعا سالىپ، الدەقايدا اكەتىپ جاتقان بىرەر سانيتارسىماقتار عانا بار. الدەكىم ءولىپ جاتسا، ودان ءبىر پالە جۇعا كەتەتىندەي، ادامدار انادايدان اينالىپ وتەدى.
ۆوكزال باستىعى دا سورلاپ ءجۇر.
— كەت، كەت! — دەپ قاڭعىباس اشتاردى ارى قۋادى، بەرى قۋادى. ءبىراق اش ادام ەشتەڭەدەن قورىقپايدى. وعان ءبارىبىر. سول ۆوكزال باستىعى تۇيمەتايدى ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس بالاسىمەن الماتى — ماسكەۋ پويىزىنا ارەڭ مىنگىزدى. ونىڭ وزىندە رىسقۇلوۆتىڭ قارىنداسى ەكەندىگىن بىلگەندىكتەن عانا، رىسقۇلوۆتى سىيلاعاندىقتان عانا. ايتپەسە، تۇيمەتاي سياقتىلار كوپ. ونىڭ ءبارىن ۆوكزال باستىق پويىزعا مىنگىزە بەرمەيدى.
ۆوكزال باستىق — وسى مەركە ماڭىنىڭ ەجەلگى ورىسى — تيموفەي سەليۆانوۆ دەگەن كىسى ەدى. ول رىسقۇلوۆتى ەرتەدەن، سونوۋ 1916 جىلدان بىلەتىن. ونىڭ وسىنداعى كوتەرىلىس باسشىسى بولعانىن دا بىلەدى. ال تۇركسىب سالىنعاندا تيموفەي سەليۆانوۆ اسا وزات جۇمىسشى رەتىندە رىسقۇلوۆتىڭ قولىنان وردەن العان.
ەندى مىنا دۇربەلەڭ زاماندا، سول رىسقۇلوۆتىڭ تۋعان قارىنداسى ەدىم دەپ كەلگەن تۇيمەتايدىڭ مەسەلىن قايتارماي، بيلەت الىپ بەرىپ، پويىزعا وتىرعىزدى. ايتپەسە، پويىزعا ءىلىنۋ قايدا...
— ءاي، بەيشارا، بالالارىڭ تىم جاس ەكەن. ماسكەۋگە جەتكەنشە ءولتىرىپ الماساڭ جارار ەدى، — دەپ، اينالا اشتاردان جاسىرىپ، ءبىر بولكە نان، بىرنەشە ءتۇيىر پىسكەن كارتوپ بەردى. — ايرىلىپ قالما، اشتار تارتىپ الىپ، جەپ قويماسىن، — دەپ پىسىقتادى.
تۇيمەتاي شاماسى جەتكەنشە العىسىن جاۋدىردى.
— اۋىلداعى اعايىننان سەن جاقىن بولدىڭ-اۋ، تيموفەي، مىڭ دا ءبىر راقمەت ساعان. ورىس تا بولساڭ، تۋعانىمنان كەم كورمەسپىن. وسىدان امان ورالسام، جاقسىلىعىڭدى قايتارارمىن، — دەدى.
— بولدى، بولدى. ءتىرى جۇرسەك، سول ولجا، — دەپ تيموفەي كادىمگىدەي كوڭىلى بوسادى. — تۇرارعا امان-ەسەن جەتسەڭ، ەلدىڭ جاعدايىن ايت. وسىنداي ءبىر ناۋبەت كۇن تۋدى ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسىنا. ۇلكەن جەردە وتىر عوي، قول ۇشىن بەرسىن ەلىنە.
جالپاقساز ۆوكزالىنىڭ باستىعى تۇيمەتايمەن وسىلاي دەپ قوشتاستى.
* * *
رىسقۇلوۆ ءبىر توپ ادامدى ۇلارداي شۋلاتىپ ۇيىنە الىپ كەلگەندە، ۇيدەگىلەر ءۇرپيىسىپ، شوشىپ قالدى. اۋەلى ءۇن قاتقان قايىن ەنەسى ءاريفا بولاتىن:
— بۇلارىڭ كىم تاعى دا، تۇرار-اۋ؟ قايداعى قايىرشىلاردى قايدان جيناپ العانسىڭ؟ — دەپ رەنجىپ جاتىر.
— اپا، بۇلار قايىرشىلار ەمەس، — دەدى رىسقۇلوۆ ىشتەي ىزالانسا دا سابىر ساقتاپ، قايىن ەنەسىنە نەعۇرلىم سىپايى سويلەپ. — مىناۋ مەنىڭ تۋعان قارىنداسىم تۇيمەتاي. مىنالار بالالارى. ايتىپ ەدىم عوي، تۇيمەتاي دەگەن جالعىز باۋىرىم بار دەپ. سول وسى.
ءاريفا شوشىنعانداي شەتىنشەكتەپ، قولىن ەربەڭدەتە:
— استافاراللا! — دەدى. — يشانمايمىن، تۇراردىڭ قارىنداسى وسىنداي ما؟
تۇراردىڭ جاس كەلىنشەگى ءازيزا شەشەسىنىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالىپ، قوي دەگەندەي، ەرنىن تىستەدى. ءاريفا:
— يشانمايمىن، — دەپ داۋسىن باسەڭدەتتى.
— «ەردى كەبەنەك ىشىندە تانى» دەگەن، ءاني، بۇلار اجالدان قاشىپ كەلدى. قايىرىمدى بولىڭىز، — دەپ رىسقۇلوۆ وشارىلىپ تۇرعان جۇدەۋ جاندارعا بۇرىلىپ، تۇيمەتايدىڭ قولىنداعى بالانى الىپ:
— ال، شاپانىڭدى شەش، — دەدى. تۇيمەتايدىڭ ۇلكەنى نۇربەدەلگە دە: — سەن دە شەشىن. ءازيزا، سەن انا كىشكەنتايلارىنا كومەكتەس. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ، تانىسىپ-بىلىسە جاتارسىڭدار. تەزدەتىپ تاماق بەر. ال مەنىڭ شۇعىل جۇمىستارىم بار. تەزىرەك كەلۋگە تىرىسامىن. ايتپاقشى، ءازيزا، بۇلاردى ۆانناعا شومىلدىر. كيىمدەرىن اۋىستىر. ەسكىلەرىن سىرتقا شىعارىپ تاستا. ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي...
وسىنى ايتىپ، رىسقۇلوۆ ەسىككە بەتتەدى. كەتىپ بارا جاتىپ تۇيمەتايعا:
— ال ەندى، كوز جاسىڭدى كول قىلا بەرمەي، ءتاۋباڭا كەل، جايعاسىپ دەمال. وسى ءۇي سەنىكى، — دەدى.
— قايدام، — دەپ تۇيمەتاي كەمسەڭدەدى. — ەندى عانا كورىسكەندە، ءبىزدى تاستاپ قايدا كەتىپ باراسىڭ؟ مىنالارىڭ جاتىرقاپ تۇر عوي.
— جاتىرقامايدى. مىناۋ ءازيزا جەڭگەڭ بىلەدى. بار جاعدايىڭدى جاسايدى. مەن قىزمەتتەگى اداممىن عوي. مەنى جۇرت كۇتىپ وتىر.
«جەڭگەڭ» دەگەندەگىسى ۋىزداي جاپ-جاس كەلىنشەك. تۇيمەتاي ونىڭ شەشەسىندەي. تۇيمەتاي قارتايىپ تۇرعان جوق. قارتايتقان ءدۇنيا ازابى ەدى. جەڭگەسىنىڭ ءجۇزى يماندى ەكەن. «ءتۇسى يگىدەن تۇڭىلمە» دەگەندەي، تۇيمەتاي ەندى مۇڭايىپ ءازيزاعا قارادى. ال ءا دەگەندە شاپىلداڭقىراپ، جاقتىرماي قالعان كەكسە ايەلدەن ءالى كۇدىكتەنەدى. ءتىلى بوتەندەۋ ەكەن. ءبىراق تۇرىنە قاراپ ءازيزانىڭ شەشەسى ەكەنىن، وزىنە قۇداعي ەكەنىن پايىمدادى. كەزىندە كەربەز، سۇلۋ بولعانى كورىنىپ-اق تۇر.
— اتىڭ كىم؟ — دەيدى ءازيزا شاشى، تىرناعى وسكەن، تۇكسيگەن بالاعا قاراي كۇلىمسىرەپ.
— نۇربەدەل، — دەپ دۇڭك ەتتى بالا مۇرنىن تارتىپ قالىپ. — قارنىم اشتى.
بۇل بالانىڭ سالەم ءسوزى ەدى. بۇل ونىڭ مىنا بيازى كەلىنشەككە: «مەن اش اداممىن. اش بالا توق بالامەن وينامايدى. ات سۇراسىپ، ءجون سۇراسىپ، سىزىلىپ تۇرماي، شىن جانىڭ اشىسا، وزەك جالعار بىردەڭە بەر» دەگەن تىلەگى دە، تالابى دا ەدى.
— قويا تۇر-ەي، جۇگىرمەك، قىرقىنا شىداپ، بىرىنە شىدامايسىڭ با؟ ونسىز دا انا كىسى ءبىزدى جاقتىرماي تۇر، — دەپ تۇيمەتاي ءاريفانى نۇسقادى.
— ولاي دەمەڭىز، قۇداشا. سەن تۇراردىڭ قارىنداسى بولساڭ، بىزگە جات ەمەسسىڭ. اۋەلى تانىماي جاتقانىمىز عوي، — دەپ رايعا كەلدى ءاريفا. — اۋ، اۋزىم اڭقيىپ تۇرىپ قالىپپىن عوي، شاي قويايىن. ءاي، راشيد، شاميل، ەسكەندىر، نەعىپ سىلەيىپ تۇرسىڭدار، ۇستەل دايىنداپ، ورىندىق قويىندار. وسى ۇيدە مۇنشا ادامعا ورىندىق جەتەر مە ەكەن؟ ءاي، ءالي، وسى ءۇي كوشىپ جاتسا دا سەنىڭ بىلق ەتپەيتىنىڭ-اي!
ءاريفا تۇكپىر بولمەدە پيانينو تىڭقىلداتىپ وتىرعان بالاعا دا ءبىر ءتيىسىپ كەتتى.
راشيد، شاميل دەگەندەرى، سويتسە، ءاريفانىڭ بالالارى، ءازيزانىڭ ىنىلەرى ەكەن. ءراشيدى ون ءتورت-ون بەس شاماسىندا. شاميل نۇربەدەل قۇرالپى — ون ەكىدە ەكەن. سول شاماداعى ءالي دەگەن بالا ءازيزانىڭ تۋعان بولەسى كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارىن كەيىن تۇيمەتايعا ءاريفا ايتىپ بەردى.
— ال اناۋ ەسكەندىر، — دەدى ءاريفا كەنەت سىبىرلاپ قانا، — تۇراردىڭ بۇرىنعى ورىس قاتىنىنان قالعان. كوردىڭ بە، قۇداشا، تۇراردان اۋمايدى.
ءىىى
رىسقۇلوۆ ستالينگە جولىعۋعا قۇشتار ەمەس. قىزمەت بابى بولماسا، ءىسى تۇسپەسە، ارىرەك، اۋلاق جۇرەر ەدى. الماي-بەرمەي اراقاتىناس سونداي. تاعدىردىڭ ءىسى ەكەن، رىسقۇلوۆ 1920 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ بەتپە-بەت قىزمەتتەس بولدى. ستالين — ناركوم، رىسقۇلوۆ — ورىنباسار. جو-جوق، ستالين ونى قورلاپ، زورلاپ، سارساڭعا سالعان ەمەس. قايتا العاشقى كەزدە قولداپ، تۇركىستاندىق ەسكى «دوستاردىڭ» بالە-جالاسىنان قورعاشتاپ تا ءجۇردى. ءبىراق باۋىرىنا دا تارتپايدى، سىرتقا دا تەپپەيدى. كوبىنە ءزىلماۋىر، اۋىر مىنەزدى كىسى كەيدە اقجارقىن تارتىپ، ارا-تۇرا ءازىل-قالجىڭعا دا بارىپ، رىسقۇلوۆتى كورگەندە «ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى» دەپ قويار ەدى.
مۇنىسى ءزىلسىز ءازىل سياقتى كورىنەتىن. ستالينگە ورىنباسار بولعاندا، رىسقۇلوۆ نەبارى جيىرما بەس جاستا عانا ەكەن. كۇنى كەشەگى اۋىلدىڭ جالاڭاياق، قۋ سيراق بالاسى، بۇگىن مەملەكەت قايراتكەرى بولعانى — ۇشپاققا شىعانداپ شىققانمەن بىردەي شىعار. وسىدان نەبارى ءۇش جىل بۇرىن قىزمەتىن اۋليەاتا سوۆدەپىنەن باستاپ، ەندى بۇگىن كرەملدەن ءبىر-اق شىققانى — اسپانداعى ايدىڭ ءوزىن اۋىزدىقتاپ مىنگەنمەن پارا-پار بولار. ستالين ونى وسى سەبەپتى دە «شىڭعىسحان» دەپ قاعىتاتىن شىعار. ا، مۇمكىن، قاعىتۋ ەمەس، ءسۇيسىنۋ مە ەكەن... ونىسىن كۇمانسىز ءتۇسىنۋ قيىن. جالپى، ءستاليندى ءتۇسىنۋ قيىننىڭ قيىنى. تۇلا بويى تۇنعان جۇمباق، كۇمان سياقتى كورىنەتىن دە، رىسقۇلوۆ ودان الدەقانداي بەلگىسىز تۇيسىكپەن ىشتەي ساقتانىپ جۇرەتىن.
سۇمدىق-اي، تۇيمەتاي ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى بەس بالاسىمەن ءبۇتىن رىسقۇلوۆتىڭ ۇيىندە وتىر. قازان ۆوكزالىنان ءوزى بارىپ الىپ كەلدى. قازان ۆوكزالى باستىعىنىڭ كابينەتىنە كىرىپ بارعاندا، البا-جۇلبا ءبىر توپ بالانىڭ ورتاسىندا وتىرعان تۇيمەتايدى تانىماي دا قالدى. تۇيمەتاي ەكەنىن انىق ءبىلىپ كەلمەسە، مۇلدە تانىماس تا ەدى. وي، سوندا تۇيمەتايدىڭ داۋىس قىلىپ اڭىراعانى-اي! جاھانداعى جالعىز باۋىرىن قۇشاقتاپ، مۇڭىن شاعىپ، ارىز ايتىپ جىلاعاندا، رىسقۇلوۆ اينالا اڭ-تاڭ قالىپ تۇرعانداردان قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدى ۇمىتىپ كەتتى.
— سورلاپ قالدىق قوي، تۇرار-اۋ! — دەپ اڭىرادى تۇيمەتاي بەيباق. — قۇردىمعا كەتتىك قوي. قۋ قۇدايدىڭ قاھارى نەگە بىزگە ەرەكشە ءتوندى؟ نە جازىپ ەدىك، قىل قۇيرىقتى، كيىز تۋىرلىقتى بەيبىت جۇرگەن جان ەدىك قوي! كىمگە قيانات قىلدىق؟
— قوي ەندى، تۇيمەتاي، بۇل اۋىل ەمەس قوي، داۋىس قىلاتىن. قاراشى جان-جاعىڭا! قوي ەندى، — دەپ سىبىرلاپ، رىسقۇلوۆ قارىنداسىن ارقاسىنان قاعىپ، جۇباتقان بولادى. ءبىراق تۇيمەتاي:
— قاراسا قاراي بەرسىن! كورسىن ماسكەۋ بىزدەي بەيكۇنا بەيباقتاردىڭ قاڭعىرىپ قالعانىن.
حان بازارداي قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا شەشەسى اعىل-تەگىل اڭىراعانىن كورىپ، تۇيمەتايدىڭ بەس بالاسى بىردەي ۇلارداي شۋلاپ قويا بەرسىن.
ۆوكزال باستىعى ولارعا گرافيننەن سۋ قۇيىپ بەرىپ، ءتىپتى ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنان ءبىر قوراپ ءمامپاسي الىپ، بالالاردىڭ الاقانىنا سالىپ، بايەك بولىپ-اق ءجۇر.
ال تۇيمەتاي اڭىرايدى. ۇزاق جول بويى ءتاستۇيىن بولىپ ءتۇيىلىپ، بەس بالانى جەلكەسىنەن تىستەلەپ، ورتتەن قاشقان قاسقىردىڭ قانشىعىنداي جانتالاسۋمەن ءجۇرىپ مۇز بولىپ قاتىپ قالعان جۇرەگى، ەندى جالعىز باۋىرىن كورىپ، كەنەت وتالا جونەلگەندەي، سول سورلى جۇرەكتەن اعىل-تەگىل تەلەگەي سەل تاسىعانداي ءبىر حال كەشتى.
تەگىندە، تاۋدان قۇلاعان سەلدەن دە جۇرەكتەن تاسىعان جان جۇيەڭنەن تولقىعان سەل جامان. تاۋ باسىنا قار قالىڭ تۇسكەن جىلى، شىلدەدە كۇن ىسىپ، وعان نوسەر قوسىلعان جىلى ءتىلسىز سەل لاق ەتە قالۋى تاڭسىق تا، تاڭقالارلىق تا ەمەس. ال ادامداردىڭ جۇرەگىنەن، جان دۇنيەسىنەن سەل قاپتاۋى وتە سيرەك قۇبىلىس. ول زامانعا بايلانىستى. زاماندى، ادامدى بيلەگەن وكتەمدىككە، زوراقىلىققا، قورلىققا بايلانىستى. مىنا تۇيمەتايدىڭ كوزىنەن پارلاعان جاس سول سۇراپىل سەلدىڭ ءبىر تامشىسى عانا...
سول جىلاعاندا تۇيمەتاي جالعىز ءوز باسىنىڭ قايعىسى ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ ازاپ-قاسىرەتىن، باسىنان كەشكەن قورلىق-زورلىعىن ارقالاپ الا كەلگەن سياقتى ەدى. تۇيمەتاي زارى — كۇللى قازاقتىڭ زارىنداي ەستىلدى دە، ەندىگى جەردە رىسقۇلوۆ سىپايىلىق ساقتاپ، ستاليننەن سارىلا حابار كۇتكەندى قويدى دا، بەتتىڭ ارىن بەلگە ءتۇيىپ، شىبىن جاندى شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قاھارلى دا قاتىگەز ارىستاننىڭ اۋزىنا نە دە بولسا ءوزى بارىپ تۇسپەك بولىپ، ءستاليننىڭ كابينەتىنە جانپيدالىقپەن تىكە تارتتى.
* * *
— مەنىمەن جولىعۋعا نەگە سونشا وزەۋرەدىڭ؟ ءسىرا دا مەنى ساعىنىپ قالماعان بولارسىڭ، — دەپ ستالين رىسقۇلوۆتى قىرىستانا قارسى الدى.
«جولىم بولمايتىن شىعار، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ. — كوڭىل حوشى جوق قوي». ستالين كەيدە كوڭىلى تۇسكەندە رىسقۇلوۆتى: «ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، كەل»، — دەپ قالجىڭداپ قابىلدايتىن. بۇل جولعى سالەم ءسوزى قاتۋ.
— شۇعىل شارۋا، جولداس ستالين.
— نە بولىپ قالدى؟ جاۋ شاپپاعان شىعار.
ستالين كرەسلودان قيمىلداماي، زىلدەنە قاراپ، ترۋبكاسىنا تەمەكى سالماققا، الدىنداعى التىن زەرلى قوراپقا قولىن باياۋ سوزدى.
— جاۋ شاپقاننان جامان، جولداس ستالين.
ءستاليننىڭ وڭ قاباعى سەرپىلىپ كەتتى دە، كوسەم باسىن كوتەرىپ، رىسقۇلوۆقا جاسىل سارعىش كوزدەرىن وقشا قادادى.
— و نە؟
— ەسىڭىزدە بولار، جولداس ستالين، مەنىڭ سىزگە جازعان ەكىنشى حاتىم... وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن...
— ءيا، ەسىمدە. ءبىر اپتا... ءبىر اپتادا انىقتاي سالاتىن جاي ارىز-قۇرىز ەمەس قوي ول.
— ءبىر اپتا تۇرماق، ءبىر كۇن ءبىر عاسىرعا بارابار. كۇن وتكەن سايىن قازاقستاندى ءورت الىپ بارا جاتقان جوق پا؟! حالىق قىرىلىپ جاتىر!
ستالين ىرعالىپ بارىپ كرەسلودان تۇردى. قارا ترۋبكانى ءبىر بۇرق ەتكىزىپ، ءتۇتىنىن بۋداقتاتتى، «التىن جىبەك» تەمەكىسىنىڭ حوش ءيىسى اڭقىپ سالا بەردى. گەنسەك ءتىپتى ءبىر رەت ءتۇتىندى رىسقۇلوۆقا قاراتا شۇبالاڭداتىپ جىبەردى. ابايسىزدا ما، ادەيى مە، ءوزى عانا بىلەدى.
— كىم قىرىپ جاتقان؟
رىسقۇلوۆ كۇرسىنگەندەي بولدى، ءسال بوگەلىپ تە قالدى. راس-ay، كىم قىرىپ جاتقان؟ سوعىس جوق، جاۋ شاپقان جوق. قازاقستاننىڭ ۇستىنە اسپاننان اي قۇلاپ تۇسكەن جوق. تاۋ قوپارىلىپ، جەر سىلكىنىپ، ءزىلزالا سوققان جوق.
— اسقىنعان اسىرا سىلتەۋشىلىك، جولداس ستالين.
كىلەم جولدىڭ ۇستىندە ارى-بەرى جاي باسىپ جۇرگەن ستالين كىلت توقتاي قالدى.
— اسىرا سىلتەۋشىلىك ايىپتالعان. ستالين جولداستىڭ «تابىستان باس اينالۋ» اتتى ەڭبەگىن رىسقۇلوۆ وقىعان بولار؟!
— وقىدىم، جولداس ستالين. قايتا-قايتا وقىدىم. سوندىقتان دا ءتۇسىنۋ قيىن...
ستالين شىداي الماي ءسوزدى ءبولىپ جىبەردى:
— نەنى؟ مەنىڭ جازعانىمدى ما؟
— جوق، جولداس ستالين. قازاقستان باسشىلارىنىڭ سۇمدىق ارەكەتىن. ولار ءسىزدىڭ جازعان ماقالاڭىزدى وقىعان سوڭ، سول اسىرا سىلتەۋدى اسقىندىرا ءتۇستى دەپ قورقامىن.
— سوندا قالاي؟ قازاقستان باسشىلىعى، ايتالىق، گولوششەكين، ستالين جولداستىڭ ايتقاندارىن ەلەمەي، وعان قۇلاق اسپاي قويعانى ما؟ وسىلاي بولادى دەپ سەنەسىڭ بە؟
— سەنگىم كەلمەيدى. سەنبەيىن دەسەم، ارەكەت باسقاشا. كولحوزداستىرۋ جۇمىسىن ولار بايگەگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. كىم كوبىرەك كولحوز قۇرادى، كىم تەزىرەك قۇرادى دەپ وبلىسپەن وبلىس، اۋدانمەن اۋدان قىرعىن جارىسقا تۇسكەن. بۇل قىرعىن جارىستىڭ قۇربانى بولىپ ميلليونداعان ادام قىرىلىپ جاتقانىن دا كورمەي، كوزدەرىنە قان تولىپ، الگى جارىستىڭ قىزىعىنا ماس بولىپ، ەلىرىپ، ەسىرىپ كەتكەن سياقتى.
ستالين جولبارىس كوزدەرىن سىعىرايتىپ، رىسقۇلوۆتىڭ پيعىل-سىرىن ايتپاي-اق بىلگىسى كەلگەندەي تەسىلە قارادى.
— بىلاي بولۋى مۇمكىن بە، تۇرار، ايتالىق، ستالين اسىرا-سىلتەۋدى ايىپتاپ، بۇكىل حالىققا جاريا ەتتى. حالىق سەنىپ قالدى. ارتىنشا ستالين جەر-جەردەگى باسشىلارعا، اسىرەسە قازاقستان باسشىلىعىنا استىرتىن سيركۋليار-حات جولداپ: «تابىستان باس اينالۋدى» وقىپ توقتاپ قالماڭدار. قايتا قارقىندى كۇشەيتىڭدەر!» — دەپ نۇسقاۋ بەرۋى مۇمكىن بە؟ جۇرت وسىلاي دەپ قالۋى مۇمكىن بە؟ سەن قالاي ويلايسىڭ؟
رىسكۇلوۆتىڭ ءوڭى قۋقىل تارتىپ، ماڭدايى ءجىپسىپ جۇرە بەردى. سۋجۇرەك ەمەس ەدى، سۇمدىقتىڭ، سۇرقيالىقتىڭ، زالىمدىق پەن زىمياندىقتىڭ تالاي تۇزاعىن تالقانداپ، تالاي شىرماۋدان شاتاسپاي شىعىپ ەدى. ءبىراق ءدال مىنانداي سۇراپىل سۇراققا كەزدەسكەن ەمەس. ءبىر ءسات ول: «وسى ايتىپ تۇرعانى شىنى بولماسا نەتتى؟» — دەدى دە، تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى.
— مۇمكىن ەمەس، جولداس ستالين. ولاي ويلاۋ كىمنىڭ باسىنا كەلەدى؟
ءستاليننىڭ سىرەسكەن بەتى ءسال جىلىمىقتانىپ، كوزى كۇلىمدەگەندەي بولدى.
— مەن دە سولاي ويلايمىن. مۇنداي سۇمدىق كىمنىڭ باسىنا كەلمەك؟ ءبىراق جاۋلار سونداي لاقاپ تاراتۋى دا مۇمكىن عوي. ءوزىڭ ويلاشى، ستالين باسپا ءسوز بەتىندە اسىرا سىلتەۋ بولماسىن دەيدى. ال جەر-جەردە كەرىسىنشە، اسىرا سىلتەۋ ءورشي تۇسەدى. ءستاليننىڭ ايتقانىنا باعىنباي جاتىر دەۋگە ءتىل بارمايدى. سودان شىعاتىن قورىتىندى، لوگيكا بويىنشا، ستالين استىرتىن تاپسىرما بەرىپ وتىر دەپ ايىپتاۋ جاۋلار ءۇشىن وپ-وڭاي ءتاسىل. سولاي ەمەس پە؟
— تاپ جاۋلارى سولاي دەۋى ابدەن ىقتيمال. ال حالىق... حالىق سىزگە سەنەدى، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ.
— جولداس ستالين دە. سونوۋ جيىرماسىنشى جىلدان بىرگە جۇمىس ىستەپ، اۋزىڭ قالىپ الىپ كالعان. ايتسە دە، سەنىڭ سولاي دەپ اتاۋىڭا دا بولادى. سونىمەن حالىق سەنەدى؟
— سەنەدى، جولداس ستالين.
— قۇدايعا شۇكىر. داي بوگ.
ءبىر ساتكە ستالين دە پەندە بولىپ، رىسقۇلوۆتىڭ جاۋابىنا كادىمگىدەي ءىشى جىلىپ، وعان راحىمى تۇسەردەي بولدى. ونىڭ ارىزىن شىن ىقىلاسپەن تىڭداپ، ءوتىنىشىن ورىنداعىسى دا كەلدى.
ارى-بەرى ىرعالىپ ءجۇرىپ، رىسقۇلوۆتىڭ نەگە سونشا وزەۋرەپ، نەگە سونشا شىرىلداپ، جانتالاسقانىن ويلادى.
حالىق قىرىلىپ جاتىر دەيدى. اشتان، اشتىق ارقىلى تاراعان ىندەتتەن قىرىلىپ جاتىر دەيدى. قازاقتار قىرىلىپ جاتىر دەيدى. ول قانداي حالىق؟ كوشپەندى دەيدى. مالمەن كۇن كورەدى دەيدى. بىردە گەرودوتتان وقىعانى ەسىنە ءتۇستى. گەرودوت ايتادى: كوشپەندىلەردىڭ باسپاناسى كيىز ءۇي، تاماعى مالدىڭ ەتى، ءسۇتى، كيىمى مالدىڭ تەرىسى، ءجۇنى دەيدى. قىمىز دەيتىنى بولاتىن كورىنەدى، كوپ ىشسە ماس قىلاتىن كورىنەدى. كوشىپ كەلە جاتقاندا ايەلدەرى اتتىڭ، تۇيەنىڭ ۇستىندە تولعاتىپ، تۋا بەرەتىن كورىنەدى. وزدەرى جاۋىنگەر حالىق دەسەدى، ەرلەرىن بىلاي قويعاندا، ايەلدەرى، قىزدارىنا دەيىن قولدارىنا نايزا الىپ، جاۋعا شىمىرىكپەي شابادى دەيدى.
ال ەندى مىنا رىسقۇلوۆ كەلەدى دە، سول «تاريحتىڭ اتاسى» اتانعان گەرودوتتىڭ جازىپ كەتكەن كوشپەندىلەرىنىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى اشتان، ىندەتتەن قىرىلىپ جاتىر دەپ شىر-شىر ەتەدى.
ستالين رىسقۇلوۆتىڭ ەكىنشى حاتىن دا وقىپ شىقتى. ماشينكامەن باسقاندا وتىز ءۇش بەت ەكەن. ۇزاقتاۋ، ارينە. كوپ ۋاقىت الادى. ءبىراق مىلجىڭ ءسوز جوق. ءبىر ءسوزىن دە ءوشىرىپ تاستاي المايسىڭ. قايتا ءارى قاراي وقىعىڭ كەلىپ، ىنتىعا بەرەسىڭ. ءبىراق سۇراپىل سۇمدىق حاتتى دا وقۋعا ادام ىنتىعا ما ەكەن؟ پارادوكس! ونىڭ نەسى قىزىق؟ قىرىلىپ جاتقاندار تۋرالى وقۋ نەگە قىزىق؟ لoگيكاسى شىن تەمىردەي، ءقازىر رىسقۇلوۆتىڭ مىنا تۇرىسى قانداي بولسا، ءسوزى دە، ويى دا، لوگيكاسى دا شاربولاتتاي. جانە سول شاربولاتتى ماگنيتتەپ تاستاعان سياقتى. وقۋعا تارتادى دا وتىرادى.
ال وسىنداي اداممەن ساناسۋ كەرەك پە، جوق پا؟ ساناسپاساڭ، بۇل وسال جاۋ ەمەس. وزىڭە تارتساڭ، سەرىك قىلساڭ، كۇشەيە تۇسەسىڭ. ءبىراق نەگە وسال جاۋ ەمەس؟ وگپۋ-دىڭ باستىعى ياگودانى شاقىرىپ الىپ: «قۇرت رىسقۇلوۆتىڭ كوزىن!» — دەسىنشى. ءبىتتى. بيت سىققانمەن بىردەي. ىزدەرى-سۇرارى دا جوق. ىزدەۋ-سۇراۋ سالاتىن حالقى اناۋ، شىبىنداي قىرىلىپ، سانسىراپ جاتقان. «رىسقۇلوۆ — ۇلتشىل، ۇلتشىل عانا ەمەس، پانتيۋركيست» دەگەن قوڭىراۋ باياعىدا-اق سىڭعىر قاققان. نەگىز جەتىپ جاتىر. ايىپ ىزدەپ قينالاتىن جاعداي جوق.
شىرىلدايسىڭ، بيشارا رىسقۇلوۆ، شىرىلدايسىڭ. مۇنشا شۋ شىعارىپ، القىنىپ، جۇلقىنىپ، ارپالىسپاي، تى-نى-ىش جۇرسەڭ ساعان بالە جولاماس ەدى. وتقا ىنتىزار كوبەلەكتەي ءوز قاناتىن ءوزى كۇيدىرىپ جۇرگەن ءپارۋانا. وسىدان عوي، رىسقۇلوۆتىڭ ۇستىنە جانتوقوۆتار «پانتيۋركيست، ۇلتشىل» دەپ ارىز ايداپ جاتاتىنى.
ءيا، ءقازىر ءستاليننىڭ قولىندا جانتوقوۆ دەگەننىڭ حاتى جاتىر. «رىسقۇلوۆ سىزگە نەسىمەن سۇيكىمدى؟ رىسقۇلوۆ سونوۋ ءبىر جىلدارى ورتا ازياداعى «شۋرو-ي-يسلاميا» دەگەن پارتيانىڭ مۇشەسى بولعانىن بىلمەيسىز عوي. پانتيۋركيزم اۋرۋىنا شالدىققانىنان حابارسىز ەكەنسىز عوي. ايتپەسە، رىسقۇلوۆتى كوتەرمەلەي بەرمەس ەدىڭىز...» — دەيدى.
ستالين تىم-تىم ۇرداجىق ەمەس، كىم بۇل رىسقۇلوۆقا وسىنشاما ءزارىن توگىپ، قاھارىن تىككەن دەيدى عوي. ونى انىقتاۋ ستالين ءۇشىن قيىن با ەكەن؟ سويتسە، جانتوقوۆ — مىڭعىرعان ءبىر بايدىڭ بالاسى ەكەن. اكەسى 1928 جىلى ءىرى فەودال رەتىندە مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەر اۋدارىلادى. ال ەندى جانتوقوۆ جاس كەزىندە ومبىدا ورىسشا وقىعان، كوزى اشىق، تىزىلداعان پىسىق نەمە ەكەن، جەل قاي جاقتان تۇرعانىن بىلە قويىپ، دەرەۋ تۋعان تەگىنەن بەزىنىپ شىعا كەلەدى عوي. ءسويتىپ، كەڭەسكە جاعىنۋ جولىندا اسىرەقىزىل بولعانى سونشا، گولوششەكيننىڭ سەنىمىنە كىرىپ الىپ، سونىڭ سويىلىن سوققاندا، قازاقتا الدىنا جان سالماستاي، قۇلاقكەستى قۇلىنداي قىزمەت ەتەدى.
تەگىنەن بەزىنۋ جاڭالىق ەمەس. اسىرەسە توڭكەرىس كەزىندە اكە مەن بالا، اتا مەن ءىنى بىر-بىرىنە قارسى كەلىپ، ءتىپتى بىر-بىرىنە وق اتىسقان وقيعانىڭ تاريحتا تالايى بار. ماسەلە، ادامنىڭ نانىمىندا عوي. ادامنىڭ يمانىندا. جانتوقوۆ شىن يمانىمەن اسىرەقىزىل بولدى ما، جوق الدە ىشتەي باقاي ەسەبى بار ما؟ ەگەر قازان ريەۆوليۋسياسى بولماسا، كەڭەس وكىمەتى ورناماسا، سول جانتوقوۆ پاتشاعا قارسى، ءوزىنىڭ تۋعان اكەسى سياقتى ءشۇبارتوس، شىنجىربالاق بايلارعا قارسى ۇرانداپ تۋ كوتەرىپ، قول باستاپ شىعار ما ەدى؟ ءاي، كىم بىلگەن؟ «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شالىپ قالدىڭ» ادامى عوي جانتوقوۆ. ايتپەسە، رىسقۇلوۆتا التى الاسى، بەس بەرەسى جوق. ءتىپتى ونىمەن باقتالاس بولار، قىزعانىش قىلار ءجونى دە جوق.
بالەنىڭ ءبارى گولوششەكيننەن شىقتى ەمەس پە؟ رىسقۇلوۆ ۆسيك-تىڭ سەسسياسىندا قازاقستاندا تاركىلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا پارتيا ساياساتىنىڭ ورەسكەل بۇرمالانىپ جاتقانىن سىناپ ءسوز سويلەيدى عوي. بۇل ءسوز گولوششەكينگە شانشۋداي قادالادى. «قاپ، بالەم!» — دەمەي مە؟
الماتىداعى ءبىر جينالىستا جانتوقوۆ ونىڭ كوزىنە تۇسەدى. ورىسشاسى لىپىپ تۇرعان ناعىز شەشەن. «بايلاردىڭ تۇقىم-تۇقيانىن ءتۇپ تامىرىمەن جۇلىپ تاستاپ، قوعامدى ارامشوپتەن ءبىرجولاتا تازارتۋ كەرەك!» — دەپ سايراپ تۇر. سوندا گولوششەكين ەگەر لوگيكاسى كۇشتى بولسا: «ەي شىراعىم، نە دەپ تۇرسىڭ؟ بايلاردى تۇپ-تامىرىمەن، ۇرىم-بۇتاعىمەن قۇرتىپ جىبەرسەك، سەن ءوزىڭ قالاي امان قالاسىڭ؟ سەن ءوزىڭ شىرىگەن بايدىڭ بەل بالاسى ەمەسسىڭ بە؟» — دەر ەدى عوي. ونى ايتپادى. لوگيكا باسقا جاعىنان سۋماڭ ەتتى. جانتوقوۆ سياقتىلار ءوز قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن تۋعان اكەسىن دە ايامايدى. دەمەك مۇندايلاردى سويىل ەتىپ ۇستاۋ كەرەك. سويىل بولعىسى كەلمەيدى ەكەن، ە بوتام، ءوزىڭ الگىندە عانا ايتتىڭ عوي باي تۇقىمىنا بالتا شابۋ كەرەك دەپ. سەن — باي بالاسى. ەندەشە، العاشقى بالتا سەنىڭ تامىرىڭا شابىلادى دەسىنشى، جانتوقوۆ نە ىستەمەس ەكەن؟
ولاي بولسا، بۇل سويىل انەۋكۇنى ۆسيك-تە گولوششەكينگە قاھارىن توككەن رىسقۇلوۆقا سوعىلسىن.
گولوششەكين اۋەلى جانتوقوۆتىڭ قىزمەتىن كوتەرىپ، ولكەلىك كوميتەتتىڭ باسپا ءسوز سەكتورىن باسقارتىپ قويدى. الماقتىڭ دا سالماعى بار، كوپ ۇزاماي فيليپپ يسايەۆيچ جانتوقوۆتان قارىمتا تالاپ ەتتى. ءبىر كۇنى ونى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ، وڭاشا سويلەستى.
— سەن رىسقۇلوۆپەن قالايسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اۋەلى. اناۋ اۋەلى سۇراقتىڭ استارىن اڭداماي:
— و كىسىمەن ەشقانداي قاتىناسىم جوق، — دەپ شىنىن ايتتى.
— قاتىناسىڭ بار ما، جوق پا، ماسەلە وندا ەمەس، — دەپ گولوششەكين كوڭىلى تولماي قالدى. — ماسەلە — رىسقۇلوۆتىڭ ساياسي پلاتفورماسىندا عوي. ول ەجەلگى ۇلتشىل، پانتيۋركيست، سەن سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟
— ە، و جاعى بەلگىلى عوي، فيليپپ يسايەۆيچ، — دەپ ەندى قاقپايلاۋعا بەيىمدەلە بەردى.
— ەندەشە، سونى ورتالىق كوميتەتكە ءبىلدىرۋ — ءبىزدىڭ پارىزىمىز. تۇسىنىكتى مە؟ — دەگەندە گولوششەكيننىڭ بۇرىن تارتقان تەكە ساقالى ءدىر-دىر ەتە قالدى.
— ءتۇسىندىم، فيليپپ يسايەۆيچ. تەك... — دەپ جانتوقوۆ توسىلا توقتادى.
— نەمەنە، تەك؟..
— كىمنىڭ اتىنا جازۋ كەرەك؟
— تىكە ستالين جولداستىڭ ءوزىنىڭ اتىنا دا! مەن ءوزىم-اق جازار ەدىم، ءبىراق گولوششەكين رىسقۇلوۆپەن ەسەپ ايىرىسىپ وتىر دەپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن. ال سەن بولساڭ مۇلدە بەيتاراپ ادامسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟ — تەكە ساقال تاعى دا سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتتى. داۋسى — تەمىردى بولات ارامەن كەسكەندەي جاعىمسىز ەدى. گولوششەكين «ءتۇسىندىڭ بە؟» دەگەندە داۋسى ءسويتىپ شيقىلداپ شىعادى ەكەن.
— ءتۇسىندىم، ءتۇسىندىم، — دەپ جانتوقوۆ تىكەنەك باسىن شۇلعي بەردى، شۇلعي بەردى.
ول حات ءستاليننىڭ قولىندا. ءازىر قوزعاۋسىز. تەك ستالين جانتوقوۆ تۋرالى استىرتىن دەرەكتەر الدىرىپ تانىسقانى بولماسا، بۇل ماسەلە بويىنشا رىسقۇلوۆتى مازالاعان جوق. ءوزى تۋرالى ءستاليننىڭ مالىمەت جيناتتىرعانىن جانتوقوۆ تا بىلمەيدى. كىم بىلەدى، مۇنىڭ ءبارى كۇندەردىڭ كۇنىندە جالعاننىڭ جارىعىنا شىعار، رىسقۇلوۆ تا، جانتوقوۆ تا ءبىر قىلىشتىڭ جۇزىمەن وتالار... ال ءازىر... ءازىر قازاقستاندا قاتەرلى قاھار ۇدەپ تۇر. سول جانتوقوۆ قوي ءبىراق:
«جولداس ستالين، قازاقستاندا جاعداي سۇمدىق. اشتىق ارانىنا ۇشىرادىق. حالىق قىرىلىپ جاتىر. قۇتقارا كورىڭىز! — دەپ حات جازبادى-اۋ، جازبادى! مەيلى، رىسقۇلوۆتى جامانداساڭ جامانداي بەر. كوزىلدىرىگىڭ بۋلانىپ، كوز مايىڭ ەرىپ كەتكەنشە جازا بەر. ال تۋعان حالقىڭا ءبىر تيتتەي ءىشىڭ بۇرسا قايتەر ەدى؟ كارى اتاڭ، اق ءسۇتىن بەرگەن اناڭ، باۋىرىڭ، سۇلۋ قىز، كوركەم جىگىت، جاس ءسابي — ءبارى-بارى باۋداي ءتۇسىپ، قىرىلىپ جاتقانىن كوزىلدىرىكتى كوزىڭ كورىپ، قالاي عانا ءداتىڭ شىدايدى؟ گولوششەكيننىڭ قۇلاقكەستى ق ۇلى بولعانىڭمەن، ايتقانىن ىستەپ، ايداۋىندا جۇرگەنىڭمەن ءومىرىڭ قانشا جاسقا ۇزارماق؟ گولوششەكين بەرگەن كرەسلودا ماڭگى وتىرامىسىڭ؟ تۋماق بار — ولمەك بار. ايتەۋىر، ءبىر ءولىم حاق! گولوششەكين سەنىڭ جانىڭدى ماڭگىلىك ەتۋگە قۇدىرەتى كەلمەيدى عوي. ول ادامدارعا ءومىر بەرۋ ءۇشىن ەمەس، ءولىم بەرۋ ءۇشىن جاراتىلعان جان. گولوششەكين قۇدىرەتتى بولسا، الدىمەن ءوزى ولمەس ەدى عوي، ءبىراق ول دا ولەدى. ءبارى ولەدى، تەك بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش. ءبىر كۇندىك قۋ تىرلىك ءۇشىن، بايانسىز مانساپ ءۇشىن حالقىڭدى، حالقىڭدى قورعار ەردى ساتپاساڭ قايتەدى، نايساپ! قايران اقىن:
— شورمانداي شولتاڭداعان شولاق بيلەر،
پاتشانىڭ شەكپەنى ءۇشىن ەلىن ساتقان! —
دەپ ەدى-اۋ. شورمان ەلىن پاتشاعا ساتتى. سەن كىمگە ساتتىڭ، ۋا ءجۇزىقارا؟!
* * *
ءسويتىپ، ستالين قازاقستاندى قارتادان عانا بىلەدى. كارتاداعى قازاقستان تىم — تىم ۇلكەن. وسىنشاما جەردى جايلاعان حالىق قانداي بولۋى مۇمكىن؟ قازاقتار قانداي؟ قازاقتىڭ بىرەۋى قارسى الدىندا تۇر. ال بىرەۋىنىڭ حاتى تارتپادا جاتىر. بىرەۋى حالقى ءۇشىن شىرىلدايدى. ال بىرەۋى سول حالقى ءۇشىن شىرىلداعاندى ولتىرە جاماندايدى. ەكەۋى دە وقىعان. پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ جازۋىنا قاراساڭ، قازاقتار جارتىلاي جابايى. تۇركىستاننىڭ سوڭعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين ءتىپتى: «كوشپەندى قازاقتار وركەنيەتكە جەتۋ ءۇشىن مىڭ جىل كەرەك ءالى»، — دەيدى. جالا شىعار. ايتپەسە، سونداي حالىقتان مىنا رىسقۇلوۆتاي ادامدار تۋا ما؟
اسىلى، رىسقۇلوۆتى تەك قازاقجاندى دەيتىندەر قاتەلەسەدى. ءيا، ءستاليننىڭ ءالى ەسىندە: جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسى ەدى. ۇلت ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ بار كەزى. ستالين — ناركوم، رىسقۇلوۆ — ورىنباسار. وسى رىسقۇلوۆ سوندا، سوناۋ قيىر تەرىستىكتە جاتقان ساحالاردىڭ جوعىن جوقتاپ، ءستاليننىڭ مازاسىن قايتا-قايتا العانى بار. ساحا دەيتىن ەل بار ەكەن، ونى ورىستار ياكۋتيا دەپ كەتكەن. اڭىز ايتادى: ورىستار تۇڭعىس-ەۆەنكىلەردەن سۇراپتى دەيدى، اناۋ لەنا وزەنىنىڭ ارعى بەتىندە كىمدەر تۋرادى دەپ. ەۆەنكىلەر:
— ياكا، ياكا، — دەي بەرىپتى. «ساحا» دەگەنگە ءتىلى كەلمەتەنى شىعار. سودان ورىس اعايىن «ياكۋت»، «ياكۋتيا» دەپ كەتكەن كورىنەدى. ءتىپتى «لەنا» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى ساحا تىلىندە «وول-ەنا» بولسا كەرەك، ياعني «ۇلى انا» عوي. شىركىن، لەنا دارياسى ۇلى دەسە ۇلى عوي. بەرگى جاعاسىندا تۇرىپ ارعى جاعاسىنا قاراساڭ كوز جەتپەيدى.
وسى رىسقۇلوۆ ساحالارعا اۆتونوميا بەرەيىك دەپ قادالعان جەردەن قان الدى. ال ساحا-ياكۋتتەردىڭ ءوز اراسىندا كەيبىر بەتكە شىعارلارى:
— ياكۋتيا — پاتشا تۇسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءبىر گۋبەرنياسى بولىپ كەلگەن، رسفسر قۇرامىندا سول گۋبەرنيا كۇيىندە قالسىن، — دەيدى.
ال ماكسيم امموسوۆ، پلاتون ويۋنسكيي دەگەن زيالىلارى اۆتونوميا كەرەك دەسەدى. ولاردى رىسقۇلوۆ قولدايدى. گۋبەرنيا ەمەس، وبلىس ەمەس، اۆتونوميالى رەسپۋبليكا بولسىن دەيدى. اقىرى ياكۋت (ساحا) كەڭەستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ۆسيك-تىڭ جارلىعى شىعىپ تىندى.
* * *
— سەن مىنا حاتتاعى دەرەكتەردىڭ ءبارىن قايدان الدىڭ؟
ستالين رىسقۇلوۆقا جولبارىستىڭ كوزىندەي شاپىراش سارعىش كوزدەرىن قاداي قالدى.
رىسقۇلوۆ تا پەندە. وتە سەزىمتال. مىنا سۋىق كوزدەردەن ىشتەي ۇرەي دە تۋادى. ءبىراق سىر بەرگىسى كەلمەيدى. ستالين جولبارىس بولعاندا، بۇل قارا قابىلانشا ايىل جيماي، سەنىمدى قالپىن وزگەرتپەي، اسپاي-ساسپاي ءتىل قاتتى.
— سوۆناركومعا جەرگىلىكتى ازاماتتاردان كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان حاتتار، تەلەگراممالار كوپ. ارينە، ولارعا بىردەن سەنە سالماي تەكسەرۋ ابدەن كەرەك. سول ءۇشىن دە قازاقستانعا، قازاقتار قاشىپ بارىپ جانساۋعالاعان ومبىعا، بارناۋىلعا، نوۆوسىبىرگە، تۇمەنگە، ورىنبورعا، ەدىل بويىنداعى قالالارعا ۋاكىلدەر جىبەرىلدى.
— سوندا، نەمەنە، بۇكىل سوۆناركوم اپپاراتىن تاراتىپ جىبەرگەنسىڭ بە؟
بايقايدى، ستالينگە بۇل ارەكەت ۇنامايدى.
— جوق، جولداس ستالين، اپپارات ورنىندا. سوۆناركومنان تورت-بەس ادام عانا. كوبىسى ستۋدەنتتەر. ماسكەۋ، لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن قازاق ستۋدەنتتەرى...
ستالين رىسقۇلوۆتىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— نەمەنە، سوندا ول قازاق ستۋدەنتتەرى مۇندا وقۋ ءۇشىن كەلگەن بە، جوق الدە ۇكىمەتتىڭ قارجىسىمەن، رىسقۇلوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ەل قىدىرىپ ءجۇرۋ ءۇشىن كەلگەن بە؟ وقۋ قايدا؟
— جوق، جولداس ستالين، ستۋدەنتتەر كانيكۋل كەزىن پايدالاندى. ءتىپتى كوبىنە قارجىنى مەن ءوز قالتامنان بەردىم. ۇكىمەت قارجىسى كوپ شىعىن بولعان جوق.
ستالين مىرس ەتتى:
— سەن قاشاننان بەرى قالتاسى قالىڭ باي ەدىڭ؟
بۇل كەكەسىن سۇراق رىسقۇلوۆتىڭ جانىن قينادى. ادىلەتسىزدىكتىڭ ءتۇرى ءار الۋان. سەنىڭ كىسىگە ىستەگەن جاقسىلىعىڭنىڭ ءوزىن وزگەرتىپ، سودان ءبىر پالە ىزدەپ تۇرعاننان اسقان ادىلەتسىزدىك بار ما ەكەن؟!
— راس، جولداس ستالين، مەنىڭ بايلىعىم تاسىپ بارا جاتقان جوق. جۋىردا ءبىر كىتاپشام شىعىپ ەدى، سونىڭ قالاماقىسىن قيدىم.
— ا-ا، قالاماقى ما؟ — ستالين قاراترۋبكاسىن ءبىر بۇرق ەتكىزدى. «التىن جىبەك» تەمەكىسىنىڭ حوش ءيىسى كابينەتتە قالقىپ تۇر.
— وقۋ قايدا دەدىڭىز، جولداس ستالين. ستۋدەنتتەر، ارينە، وقۋعا ءتيىس. ءبىراق حالقى قىرىلىپ قالسا، ول وقۋ كىمگە كەرەك؟
كىلەم ۇستىمەن بىلق-بىلق باسىپ بارا جاتقان ستالين وقىس بۇرىلدى. ءتىپتى، جىپ-جىلتىر سافيان ەتىگىنىڭ ۇلتانى شيقىلداپ تا كەتتى. كوزى قاھار شاشىراعانداي شانشىلا قالدى. ايتار ءسوزى ودان دا زاھارلى بولاتىن شىعار. ءبىراق بۇرىلىپ، بۇكشيىڭكىرەپ جاي-جاي باسىپ، ءداۋ قارا ۇستەلگە دەيىن جەتىپ، ترۋبكاسىمەن حرۋستال كۇلدەۋىشتى تىقىلداتىپ تۇرىپ قالدى.
— سوندا قالاي، ءبىز قازاقستان باسشىلارىنا سەنەمىز بە، جوق الدە رىسقۇلوۆتىڭ ستۋدەنتتەرىنە سەنەمىز بە؟
— قازاقستان باسشىلارى نە دەيدى؟
قارسى سۇراقتى ستالين مۇلدە ۇناتپاۋشى ەدى. ستالينگە سۇراق قويۋدى جۇرت كوپتەن بەرى ۇمىتقان. ءتىپتى پوليتبيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءوزى وعان تىكە سۇراق قويۋدان قايمىعاتىن. ستالين باسىن شايقاپ قالدى. ءبىراق جاۋاپ قاتتى.
— مەن جاقىندا گولوششەكين جولداستان حات الدىم. حاتىندا ول جازادى: قازاقستاندا مەن كەلگەنگە دەيىن كەڭەس وكىمەتى ورناماعان ەكەن دەيدى. ءتىپتى مەن كەلگەنگە دەيىن كومپارتيا دا جۇمىس ىستەپ جارىتپاعان دەيدى. قازان ريەۆوليۋسياسى داۋىلى قازاقستاندى جاناي ءوتىپتى. ونداي ريەۆوليۋسيا رۋحى سەزىلمەيدى. سوندىقتان مەن ءوز جۇمىسىمدى قازاقستاندا «كىشى قازان ريەۆوليۋسياسىن» ورناتۋدان باستاپ جاتىرمىن دەيدى. رەسپۋبليكاداعى جەرگىلىكتى كادرلار اراسىندا جىكشىلدىك بار. سونىمەن كۇرەسەمىن دەيدى. ۇجىمداستىرۋ وڭدى ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ قارقىنىن كۇشەيتىپ، كوشپەندىلەردى وتىرىقتاندىرامىن دەيدى.
وسىنىڭ ءبارى قالاي اسەر ەتتى ەكەن دەگەندەي، ستالين رىسقۇلوۆقا ءبىر قىرىنداپ تۇرىپ، قيعاشتاي كوز تاستادى. رىسقۇلوۆتىڭ تاناۋى دەليىپ، تىنىسى تارىلا باستاعانداي، كىرشىكسىز اق كويلەكتىڭ جاعاسىنا سۇق ساۋساعىن سالىپ، كەڭىتەيىن دەگەندەي كەرىپ تۇر ەكەن. ستالين مۇنى سەزبەگەن بولدى. سىڭايى: «شيرىعا ءتۇسسىن» دەگەندەي.
— گولوششەكين جازادى، — دەدى ستالين ءار ءسوزىن نىعارلاپ، بۇراي ءتۇسىپ. — قازاقتار جابايى نەمەسە جارتىلاي جابايى دەيدى. سوندىقتان «كۋلتررەگەرستۆو» ەندىرمەكشىمىن، حالىققا قاسىقپەن تاماق جەۋدى ۇيرەتپەكشىمىن دەيدى.
«ەندى قالاي ەكەن؟» — دەپ رىسقۇلوۆقا تاعى ءبىر كوز سالىپ ەدى، اناۋ تالاۋراپ، تارس كەتەيىن دەپ تۇر ەكەن. ستالين مۇرتىنان بۇلك ەتىپ ءبىر كۇلدى دە، قارا ترۋبكاسىنداعى كۇلدى حرۋستال كۇلدەۋىشكە تىقىلداتىپ، قاققىلاپ-قاققىلاپ، سارىالا قۇتىدان «التىن جىبەك» تەمەكىسىن ساۋساعىمەن شيراتىپ قورقورداي ترۋبكانى قايتادان تولتىرا باستادى.
اراداعى ءۇزىلىستى پايدالانىپ قالايىن دەدى مە، الدە شىدامسىزدىق بيلەدى مە:
— ال ءسىز وعان نە دەيسىز؟ — دەپ قالدى رىسقۇلوۆ.
ستالين قىلاۋ تۇسە باستاعان، قايراتتى، جيرەن شاشتى باسىن باياۋ بۇرىپ قارادى. سودان سوڭ اسىقپاستان، اسپاي-ساسپاي ترۋبكانى تۇتاتتى. «التىن جىبەك» ءتۇتىنى جۇرەگىن ءسال-پال جىبىتكەندەي كۇلىمسىرەپ:
— ءوزىڭ نە دەر ەدىڭ؟ — دەپ رىسقۇلوۆقا سىعىرايا قارادى. — ەگەر الگى حاتتى گولو-ششەك-ين ماعان ەمەس، ساعان جازسا، سەن نە دەر ەدىڭ؟ نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭ؟
رىسقۇلوۆ نە دەر ەدى؟ جاۋابى داپ-دايىن. جاۋاپتان قينالىپ تۇرعان جوق. ءبىراق ايتۋ ءادىسىن ويلانىپ قالدى. «گولوششەكين — وڭباعان، جالاقور، بارىپ تۇرعان اۆانتيۋريست دەيىن دەسە، ءسوز جوق، ستالينگە جاقپاي قالادى. ساياسي سۇحبات كەزىندە قىزبالىققا جول جوق. ءار ءسوزىڭدى باعىپ سويلەمەسەڭ، باسىڭ بالەگە شالىنادى. ءبىر جەردەن ۇستالساڭ، قۇتىلۋ قيىن.
— مەن نە دەر ەدىم... — رىسقۇلوۆ ءوزىن-وزى تىزگىندەپ، سابىر ساقتايىن دەسە دە داۋسى جارىقشاقتانىپ شىقتى. — مەن نە دەر ەدىم؟ — دەپ ءۇنىن تۇزەپ الدى. — مەن ايتار ەدىم: جولداس گولوششەكين، ءويتىپ تۇتاس ءبىر رەسپۋبليكاعا جالا جاپپاڭىز. رەسپۋبليكاعا ءسىز كەلگەنگە دەيىن دە كوممۋنيستەر بولعان. پارتيا دا بولعان. رەسپۋبليكادا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋعا باسشىلىق جاساعاندار دا سولار. مىسالى، مەن ءوزىم ۇلى قازان ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن-اق تۇركىستان مەن قازاقستاندا بولشيەۆيكتەرگە قارسى اياۋسىز تەررور ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا، باسىمدى ولىمگە تىگىپ، پارتيا قاتارىنا كىردىم. ءبىز اۋليەاتا ۋەزىندە كەڭەس وكىمەتىن ورناتتىق. بىزگە كەڭەس وكىمەتىن باسقا جاقتان قالىڭ قول كەلىپ ورناتىپ بەرگەن جوق. بۇكىل تۇركىستاندا، بۇكىل قازاقستاندا قازان ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن ىلە-شالا وكىمەت بيلىگىن بولشيەۆيكتەر ءوز قولىنا الدى. ال ول كەزدە، جولداس گولوششەكين، ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى كورمەك تۇرماق، اتىڭىزدى دا ەستىگەن ەمەسپىز. ءبىز لەنين دەگەن ەسىمدى ەستىدىك. ءوزىن كورمەسەك تە ءسوزىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، ۇران ەتىپ اسقاقتاتتىق. سوندىقتان، جولداس گولوششەكين، بۇل ايتقانىڭىز ۇلكەن جالا!
ستالين تەرەزەدەن الدەقايدا قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ:
— ال «كۋلتررەگەرستۆو» دەگەنىنە نە دەر ەدىڭ؟ كوشپەندىلەر شىنىندا دا ءالى وركەنيەتتەن الىس ەكەنى وتىرىك ەمەس قوي.
— وركەنيەت دەگەننىڭ وزىندە كوپ سۇراق بار، جولداس گولوششەكين، — دەر ەدىم. — اۋەلى مادەنيەتتى دەپ كىمدى ايتامىز؟ گالستۋك تاعىپ، شاش قويعان ادامدى عانا ما؟ ولاردىڭ اراسىنان نەلەر كاززاپتار تابىلار. ال وقۋ جاعى بولسا، ارينە، كەمىستىك بار. ءبىراق ءسىز ءجيى ايتاتىنداي، قازاقتار جابايى ەمەس! ورىسشا وقىعاندار دا بار، ال مۇسىلمانشا وقىعاندار — ەكىنىڭ ءبىرى. الدە مۇسىلمانشا وقۋ وركەنيەتكە جاتپاي ما؟ ال قاسىق، شانىشقى دەيسىز. ۇيالمايسىز با، گولوششەكين! اشتان قىرىلىپ جاتقان حالىققا اۋەلى تاماق تاۋىپ بەرىڭىز. قاسىق پەن شانىشقىنىڭ ءبىر امالى تابىلار.
— بولدىڭ با؟ — دەپ ستالين تەرەزەدەن بەرى بۇرىلدى. — سەن وسىنىڭ ءبارىن گولوششەكينگە ەمەس، ماعان ايتقانداي كىجىنىپ تۇردىڭ-اۋ... سەن سوندايسىڭ، ءيا... ال مەن نە دەپ جاۋاپ جازدىم گولوششەكينگە؟ بىلمەيسىڭ. ارينە، بىلمەيسىڭ. مەن ايتتىم: «ءدال قازىرگى كەزەڭدە، ءسىزدىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتىڭىز بىردەن-بىر دۇرىس باعىت»، — دەدىم. مۇنىم قالاي؟
رىسقۇلوۆ ىشىنەن: «جەتىستىرگەن ەكەنسىڭ!» — دەدى.
— ە، ەندەشە، گولوششەكين كولحوزداستىرۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ جاتقانى دا سودان شىعار. سوندا ستالين جولداستىڭ «تابىسقا ماستانۋ» دەگەن ەڭبەگىن جۇرت قالاي تۇسىنبەك؟
— ءو-و-وزىڭ قا-ا-لاي تۇسىنەسىڭ، جولداس ريسكيۋلوۆ؟
— مەن اسىرەڭكى ارەكەت، اسىرا سىلتەۋ بولماسىن دەپ تۇسىنەمىن.
— ال ريسكيۋلوۆ جولداستىڭ 1930 جىلى، ۇمىتپاسام، 3-قاڭتار كۇنى ساياسي بيۋروعا ۇجىمداستىرۋدى تەز قارقىنمەن جۇرگىزۋگە بولادى دەپ زاپيسكا تۇسىرگەنىن قايدا قويامىز؟ ال؟!
رىسقۇلوۆ كوزى قاراۋىتىپ بارىپ، قايرات-قۋاتىن ارەڭ جيناپ، بويىن ارەڭ بيلەپ، ويىن تۇزەدى. مىنانداي ادام الىپ يمپەريانى بيلەپ تۇرعانى نەتكەن سوراقىلىق! نەتكەن جاھايل! ول زاپيسكانى زورلاپ جازدىرعان ءوزى ەمەس پە ەدى؟ وندا دا ءستاليننىڭ ماشينكاعا باسىلعان ماتىنىنە قول قويعان. ول ەندى رىسقۇلوۆتىڭ زاپيسكاسى اتانىپتى. مىناۋ سۇمدىقتان وتكەن سۇمدىق جوق شىعار؟ باسە، رىسقۇلوۆقا قول قويدىرۋعا نەگە سونشا وزەۋرەدى دەسە، وسىنداي قيامەتتىڭ بولارىن بىلگەن ەكەن عوي. رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىن مۇلدە بۋىپ تاستاۋ ءۇشىن، كۇنى بۇرىن ويلاعان ايلا بولدى عوي. نە دەگەن جادىگوي! ولاي دەپ ءقازىر ايتا المايسىڭ. سۋعا كەتىپ بارا جاتقاندا قارماناتىن جالعىز تال بار. رىسقۇلوۆ سول زورلاپ قول قويدىرعان زاپيسكاعا ءوز قولىمەن قوسىمشا جازعان. «ەگەر كوشپەندىلەر مالى ورتالىقتاندىرىلار بولسا، وندا ورتالىق ولارعا استىق بەرسىن، جەر وڭدەيتىن، ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن تەحنيكا، قۇرال-سايمان بەرسىن» دەگەن. بۇل تالاپتىڭ ءبىرى دە ورىندالعان جوق.
ەندى مىنە، ستالين رىسقۇلوۆتىڭ ەڭ تالما جەرىنەن وڭدىرماي سوقتى. اياۋسىز سوقتى. ال داۋ ايتىپ كور! ستالين ايتىپ تۇر: «حالىق قىرىلىپ جاتىر ەكەن، وندا وعان ستالينمەن بىرگە سەن دە كىنالىسىڭ»، — دەپ تۇر. سۇمدىق-اي! سەنىڭ ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرمەگەن سوراقى ارەكەتتى ساعان تاڭىپ تۇر. ال اقتالىپ كور!
حالقىنىڭ قان جىلاعانىن سونوۋ پاتشا زامانىنان كورىپ، كۋاسى بولعان رىسقۇلوۆ؛ سول حالىققا قايتسەم قول ۇشىن بەرەمىن دەپ جاستايىنان شىرىلداعان رىسقۇلوۆ؛ التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ، سول ساندىقتىڭ كىلتى قولىنا تيمەي، ءوز جەرىنە، ءوز بايلىعىنا يە بولا الماي قورلىق كورگەن ەلىنە ەڭىرەپ ءجۇرىپ جانى اشىعان رىسقۇلوۆ؛ سونوۋ تۇركىستان وكىمەتى تۇسىنىڭ وزىندە جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ قۇقىسى ءۇشىن كۋشەكيندەرمەن ارپالىسقان رىسقۇلوۆ؛ «تۇركىستان، قازاقستان پاتشا وتارشىلىعىنان كەڭەس تۇسىندا دا ارىلىپ بولعان جوق!» — دەپ ايقاسقا تۇسكەن رىسقۇلوۆ... ەندى كەلىپ سول حالىقتى ءبىر ساتتە ساتىپ كەتكەن بولدى عوي! مۇنان اسقان ماسقارا، مۇنان وتكەن ساتقىندىق بولا ما ومىردە؟! مۇنداي قارا تاڭبانى ماڭدايعا باسىپ، جەر ۇستىندە جۇرگەنشە، سول قارا جەر قاق ايىرىلىپ، نەگە مىنا ازعىن رىسقۇلوۆتى تابان استىندا جۇتىپ كەتپەيدى؟!
— جولداس ستالين، — دەدى رىسقۇلوۆ ەسەڭگىرەگەن حالدەن ايىققانداي بويىن جيىپ، — سوندا، قازاقستاندا جويقىن اشارشىلىقتى قولدان ۇيىمداستىرعان مەن بولدىم با؟
— اقىلى العىر ازاماتسىڭ عوي، — دەپ ءستاليننىڭ توقپاق مۇرتى بۇلك ەتتى. — سولاي بولعانى دا. زاپيسكادا ۇجىمداستىرۋدى قارقىنداتايىق دەگەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ؟
— بىرىنشىدەن، ول مەنىڭ زاپيسكام ەمەس، ستالين جولداستىڭ جوباسىنىڭ كوشىرمەسى بولاتىن. ستالين جولداس وعان قول قويۋعا مەنى ءماجبۇر ەتكەن. راس قوي؟
— زاپيسكاعا قول قوياردا ريسكيۋلوۆ جولداستىڭ باسى ءالى ورنىندا بولاتىن.
— رىسقۇلوۆ قول قويماسا، باسى جەرگە دومالاپ تۇسەتىن ەدى عوي، ءا؟
رىسقۇلوۆ مىنانداي زورلىقتان جانى تۇرشىگىپ، قانى قارايىپ كەتتى دە، اقىر يت ءولىم ەكەن، نە دە بولسا تايسالمايىن دەپ تاستاي بەكىدى.
سونى سەزگەن ستالين مونتانى اياڭعا كوشتى.
— باس جونىندە اڭگىمەنى دوعارايىق، — دەدى. — ءار ادامعا ءبىر-اق باس بەرىلگەن. كەسىلگەن باستىڭ ورنىنا ەكىنشى باس ءوسىپ شىقپايدى. ءارى دەسە، ادام ءومىرى ماڭگىلىك ەمەس. قايتەمىز كۇنى بۇرىن باس كەسىسىپ... ءبىراق ساياسي بيۋرو ۇجىمداستىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداسا، وعان رىسقۇلوۆتىڭ دا قاتىسى بار ەكەنى — فاكت. ودان قۇتىلا المايسىڭ.
— سولاي-اق بولسىن. سوندا ول قاۋلىدا ۇجىمداستىرۋ جولىندا حالىق جاپپاي قىرىلسىن دەگەن تارماق جوق قوي! ءارى دەسە، مەن مالمەن عانا كۇن كورىپ وتىرعان حالىقتىڭ مالى ورتاق قوراعا قامالسا، سول حالىققا استىقپەن كومەك كورسەتۋ كەرەك دەگەنىم قايدا؟ تام-تۇم استىعىن دا تارتىپ الىپ، ادامداردى قاڭعىرتىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەن جوقپىن عوي مەن؟!
داۋسى قاتتىراق شىققان رىسقۇلوۆقا ستالين ادىرايا ءبىر قاراپ، ارى قاراي تۇكتى كىلەم ۇستىمەن مىسىقشا باسىپ جۇرە بەردى.
— راس، قاۋلىدا حالىق اشتان قىرىلسىن دەگەن تارماق جوق. ءبىراق بۇل تاريحتا تۇڭعىش سالىنعان تۇرەن بولعاندىقتان، ءبىز بولجاپ بىلمەگەن، كۇتپەگەن جاعدايلار بولۋى مۇمكىن. كەي جەرلەردە ۇجىمداستىرۋ ۇسقىندىققا ۇشىرادى. وعان كىنالى قاۋلى ەمەس، جەر-جەردەگى بۇرمالاۋشىلىق، اسىرا سىلتەۋشىلىك...
— ال مەن حاتىمدا سونى جازىپ وتىرعان جوقپىن با؟ دۇرىستاپ وقىساڭىز، مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم دا ءدال وسى جاعداي.
ستالين ءبارىن تۇسىنەدى، تۇسىنبەيتىن بالەسى جوق. ول كەيبىر پاتشالارداي كەششە ەمەس. ول اقىلسىز بولسا، ول اڭعىرت بولسا، سونشاما اقىلدىلاردى ارتقا تاستاپ، ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتى جەكە-دارا باسقارىپ وتىرار ما ەدى. ءقازىر رىسقۇلوۆتىڭ جانىن قيناپ تۇرسا، ول ونىڭ توپاستىعىنان ەمە-ە-ەس. اقىلدىلاردىڭ ءبارى اقپەيىل، ادال دا بولا بەرمەس. ستالين اقىلدىلىعىندا دەموننىڭ اقىلدىلىعىنداي ءبىر سۇمدىق بار. دەموننىڭ ارعى تەگى ءىبىلىس پە ەكەن؟ ادام اتا مەن حاۋا انانى ازعىرىپ، كۇناعا باتىرىپ، جۇماق جايدان قۋدىرىپ جىبەرەتىن سول ءىبىلىس ەدى.
سۇلۋ ايەلدى ءسۇيىپ-قۇشۋدان ءلاززات تاپپاي، سول سۇلۋدى قىلقىندىرىپ ولتىرۋدەن ءلاززات تاباتىن ادامدار بولاتىن كورىنەدى. ونداي ادام بۇل قىلىعىنىڭ سۇرقيا-سۇمدىق ەكەنىن بىلەدى، بىلە تۇرا، ىستەمەسكە امالى جوق، تابيعاتى سولاي جاراتىلعان، قۇداي قارعاعان قاراجۇرەك جان.
ال ستالين — مىسىق مىنەزدى ادام. تىشقاندى بىردەن جەپ قويماي، تىشقانمەن ويناپ وتىراتىن مىسىقتى كورگەنىڭىز بار ما؟ بوساتىپ قويا بەرەدى، تىشقان سورلى قۇتىلدىم با دەپ تۇرا قاشقاندا، مىسىق ونى ادىم اشتىرماي الدىڭعى اياعىمەن باس سالادى دا، تاعى دا بوساتىپ قويا بەرەدى... سودان مىسىق راقات كورەدى، ماساتتانادى، ءوزىنىڭ وكتەمدىگىن سەزىپ، سودان ءبىر شىرىن شاراپ ىشكەندەي بولادى. ال تىشقان سورلىنىڭ شىر-شىر ەتكەن جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەنى مىسىق ءۇشىن قىزىق، قىزىققا ماس.
ءستاليننىڭ ساديستىگىندە وسى تەكتەس ۇرەيلى ءۇردىس مول ەدى. بۇرىنعى كەزدە، كەيبىر ەلدەردە، جيىرما ءبىرىنشى جەلتوقسانعا قاراعان تۇندە تۋعان بالانى، اناسىنىڭ شاراناسىنان شىعا سالا، ءولتىرىپ تاستايتىن قاتال زاڭ بولعان. نەگە دەسە، جيىرما ءبىرىنشى جەلتوقسان كۇننىڭ ەڭ قىسقارعان كەزى. بۇل كۇنى بالا تەڭدەسسىز جاۋىز بولادى دەگەن سەنىم ۇستەمدىك قۇرعان.
ال ەندى، جيىرما ەكىنشى جەلتوقستانعا تۋعان بالانى، بۇكىل ەل بولىپ قۋانا قارسى الادى ەكەن. ويتكەنى، جيىرما ەكىنشى جەلتوقساننان باستاپ كۇن ۇزارا باستايدى.
ستالين جيىرما ءبىرىنشى جەلتوقساندا تۋعان...
كىم بىلەدى، بۇل سوقىر سەنىمنىڭ ساندىراعى شىعار؟ ءبىراق جيىرما ءبىرىنشى جەلتوقسان مەن ءستاليننىڭ سونشاما جاۋىز بولۋى قابىسا كەتكەنى نەسى؟ كەزدەيسوق بىردەڭە بولار...
ستالين رىسقۇلوۆتى قىلقىندىرا بەرۋدەن سايابىرلاپ، جايدارمان، ءبىر يماندى قالىپقا ءتۇستى.
— ءجا، تيۋرار، تىم-تىم قىزبالانا بەرمە، جارايدى... بۇل ءىستى مولوتوۆ پەن كاگانوۆيچكە تاپسىردىم. ولار انىق-قانىعىنا جەتىپ، ءبىر توقتامعا كەلگەندە، سەنىڭ ۇسىنىستارىڭدى ساياسي بيۋرودا قارايمىز.
ستالين جادىراعانمەن رىسقۇلوۆ جابىرقاۋلى ەدى.
— مولوتوۆ پەن كاگانوۆيچ ءىستىڭ انىق-قانىعىنا جەتكەنشە قازاقتان نە قالار ەكەن؟ ءاربىر كۇن سان مىڭداعان ادامدى اپانعا تارتىپ كەتىپ جاتىر، — دەدى.
— سەن ەندى بىزگە قىسىم جاساما، — دەپ ستالين ىزعارسىز وكپەلەگەندەي بولدى.
— سىزگە قىسىم جاسار حال قايدا مەندە؟ مەن ءوز باسىم اشىعىپ ءولىپ بارا جاتسام، سىزگە ءبۇيتىپ جالىنباس ەدىم... حالىق قوي. التى ميلليون حالىق! سونىڭ ءقازىر جارتىسى-اق قالدى.
— اسىرەلەۋگە بەيىمسىڭ، تيۋرار، سەن ساناپ شىققان جوقسىڭ عوي.
— سەنىمدى دەرەكتەر بار، جولداس ستالين. اۋا كوشكەندەر، رەسەي ورمانىنا دەيىن جەتىپ، اعاش قابىعىن كەمىرىپ جاتقان قازاقتار، ولار دا ولگەن قازاقتار...
ستالين ءتىل قاتپاستان تۇنەرە باستادى. ادامنىڭ كوڭىلى نەگە اۋمالى-توكپەلى؟ كوڭىل شىركىن نەگە اۋناقشىپ تۇرادى؟ تۇسكە دەيىن كۇن اشىق ەدى، ءتۇس اۋا قالىڭ بۇلت قاپتادى. ءسىرا، جاۋاتىن شىعار.
ستالين نەگە ۇندەمەيدى؟ الدە قازاقتاردىڭ قايعىلى ءحالى قابىرعاسىنا باتتى ما؟ ۇلكەن يمپەريا. بۇل يمپەراتور. ارينە، سوزدە، ساياسات تىلىندە ونىڭ لاۋىزىمى باسقاشا ايتىلادى. ءبىراق ماڭىزىنا، مانىنە كەلگەندە ءبارىبىر. ول يمپەراتور. بالكىم، سولاي اتاسا ستالينگە ۇنار ما ەدى؟ ول گروزنىي پاتشانى، I پەتردى ءجيى-جيى اتايتىن. ولاردى ءسوز جۇزىندە سىناعان بولىپ، ىشتەي بۇيرەگى بۇرىپ تا تۇراتىن سياقتى. ءبىراق ونىسىن بىلدىرمەيدى. پەتر باسىبايلى شارۋانىڭ جونارقاسىنان ءۇش قابات تەرىسىن سىپىرىپ الدى دەپ ايىپتاعان بولادى. ال ءوزى شە؟ ءۇش قابات تەرىسىن سىپىرساڭ دا ءتىرى قالسا، كانەكەي. شىبىنداي قىرىلىپ جاتىر عوي. I پەتر كەزىندە دە سورلى حالىق از شىعىن بولماعان دەسەدى. ءبىراق ءدال قازىرگىدەي ەمەس-اۋ. گەنسەك ستالين دەگەننەن گورى، يمپەراتور ستالين دەگەن ابدەن لايىقتى بولار ەدى. يمپەراتور اۆگۋست، يمپەراتور سەزار، يمپەراتور تيبەريي، يمپەراتور كاليگۋلا، يمپەراتور نەرون... يمپەراتور ناپولەون... وتكەن عوي نەشە ناھاندار.
ستالين سولاردىڭ ءبارىنىڭ دە وتكەن-كەتكەنىن كوپ وقىعان. ءستاليندى شالاساۋاتتى دەپ مەنسىنبەيتىن تروسكييلەر مۇلدە قاتەلەسەدى. ريم يمپەراتورلارىنىڭ ىس-ارەكەتىن، مىنەز-قۇلقىن ستالين اسا ۇناتا دا بەرمەيتىن. مىسالى، كاليگۋلا دەگەنى قۇرىلتاي جينالىسىنا ءوزى ارداقتايتىن ارعىماق اتىن ءمىنىپ كەلىپ، ونىمەن قويماي، سول جىلقى بالاسىن كونسۋلدارمەن قاتار وتىرعىزىپ قويىپتى دەيدى. قالاي وتىرعىزعان؟ ارنايى ورىندىق جاساتتىرعان با؟ سىركە سۋىنا مارجان سالىپ، سونى ەرىتىپ، ەزىپ ىشەدى ەكەن دەيدى. ستالين قانشا قۇدىرەتتى بولسا دا ءازىر جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىنا جىلقى بالاسىن وتىرعىزعان جوق. سىركە سۋىنا مارجان ەرىتىپ تە ىشكەن جوق. كاليگۋلا سياقتى جالت-جۇلت كيىنىپ، سال-سەرىلىككە دە سالىنبايدى. تۇرمىسى تىم جۇپىنى. ءبىراق كاليگۋلا: «جەك كورسە، جەك كورە بەرسىن. تەك قورىقسا بولعانى»، — دەيدى ەكەن. ستالين وسىسىن قۇپتاۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل جاعىنان ستالين كاليگۋلادان الدەقايدا اقىلدى. قولاستىنداعى حالىق قاشانعى قالتىراپ وتىرادى؟ حالىق ءستاليندى سۇيەتىن بولسىن. ءستالينسىز قالاي كۇن كورەمىز دەيتىن حالگە جەتەتىن بولسىن. «جاساسىن ستالين!» دەگەن ۇران ءالى جاپپاي ايتىلا قويعان جوق. ءبىراق جاپپاي ايتاتىن بولسىن. ادامدار قۇدايعا ەمەس، ستالينگە تابىناتىن بولسىن. كاليگۋلا اقىماق. ءستاليننىڭ اڭسارى ارىدە جاتىر. راس، كاليگۋلا سۇلۋ ايەلدى ايمالاپ وتىرىپ: «موينى قانداي اسەم! الايدا جەندەتكە: «كەس!» — دەۋىم مۇڭ، وسى اسەم مويىن قيىلادى دا تۇسەدى-اۋ»، — دەيدى ەكەن. مىنە، بۇل ءستاليننىڭ ۇعىمىنا ابدەن كەلەدى. ءستاليننىڭ «اق دەگەنى — العىس، قارا دەگەنى — قارعىس». ەندى مۇنىڭ بەتىنە قارسى كەلەر ەشكىم جوق. زينوۆيەۆ پەن كامەنيەۆ ەندى ونىڭ ەتىگىن تازالاۋعا پەيىل. بۋحارين قايدا بارماق؟ انە، اقساۋساق اقىلماندار قانداي كۇيگە تۇسكەن؟
ەندى عوي، مىنا ازيات تۇرار رىسقۇلوۆ بۇعان وقتىن-وقتىن بۋلىعىپ، داۋىس كوتەرەدى. اۋ، الداعىلاردى نەگە كورمەيدى؟ تروسكيي، زينوۆيەۆ، كامەنيەۆ، رىكوۆ... كەشە عانا رىكوۆپەن بىرگە جۇمىس ىستەدى عوي. لەنيننەن كەيىنگى ەكىنشى سوۆناركوم. سول رىكوۆتىڭ ءوزى اڭكى-تاڭكى بولىپ كەتكەنىن كورىپ سەسكەنبەي مە بۇل رىسقۇلوۆ؟ ءبىراق بالاپانىن اراشالاي قاراقۇسقا قارسى شاباتىن تاۋىقتىڭ ايبىنىن كورگەن بار ما؟ رىسقۇلوۆتا دا سونداي ءبىر ينستينكت بار. وزگە ءۇشىن ءوزىن ورتكە تاستاپ جىبەرەتىن ەرەكشە ءبىر قاسيەت بار. ايتپەسە، بۇعىپ قالا تۇرسا، ايتقاندى ىستەپ، ايداۋعا كونىپ جۇرە بەرسە، «مىنالارى سۇمدىق!» — دەپ ايقاي سالماي، اقىرىن جۇرسە، وزىنە مىڭ ەسە پايدا عوي. ستالينگە كەرەگى سول: بەتكە كەلمەي، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بول.
ال مىنا رىسقۇلوۆ تىنىشتىق تاپپاي، تىزىلداپ تۇر. وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى زاپيسكانى ەسىنە سالىپ ەدى، ودان سەسكەنەر ەمەس. باسقا بىرەۋ جىم بولار ەدى، مىناۋ قايتا ورشەلەنىپ بارادى.
رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ وسى ويىن وقىپ بىلگەندەي:
— جولداس ستالين، — دەدى. — ءسىز الگىندە زاپيسكاعا قول قويدىڭ، دەمەك سك قاۋلىسىنا سەن دە ورتاق، ۇجىمداستىرۋ قيسىق جولعا ءتۇسىپ كەتسە، سەن دە جاۋاپ بەرەسىڭ دەدىڭىز. ايتىڭىزشى، سول زاپيسكاعا مەن قول قويماسام، قاۋلى قابىلدانباي قالاتىن با ەدى؟ ۇجىمداستىرۋ توقتاپ قالاتىن با ەدى؟
ستالين كۇتپەگەن سۇراق. ءستاليننىڭ بەتىنە قان شاپشىپ، ورتتەي كۇرەڭىتىپ الا جونەلدى. جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن رىسقۇلوۆ ءوزى باستى. ستالين «التىن جىبەك» تەمەكىسىن ترۋبكاعا سالايىن دەپ تۇرىپ، سونى ۇمىتىپ كەتكەندەي، بۇعان بەزەرىپ كوپ قارادى.
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟ — دەدى ىزعارلانا.
— ءوزىم قالاي ويلايمىن؟ سك-نىڭ قاۋلىسى مەنىڭ قولىمسىز دا قابىلدانار ەدى. پارتيا ساياساتى، ستالين ساياساتى ماعان قاراپ قالعان جوق قوي، سولاي ەمەس پە؟ تەك، ءالى كۇنگە تۇسىنبەيتىنىم: ماعان زورلاپ قول قويدىرۋ نەگە قاجەت بولدى؟ الدە قازاقتاردى اشتان قىرۋ ءۇشىن بۇرىن جوسپارلانعان دۇنيە مە؟ وعان كىنالىنى ىزدەيتىندەر تابىلسا، رىسقۇلوۆتى ۇستاپ بەرۋ ءۇشىن كەرەك بولدى ما؟
— سەنى ۇستاپ بەرىپ، كىنالاپ جاتقان ەشكىم جوق قوي.
— ءيا، ءازىر جوق. ال ەل ەرتەڭ ەسى كىرىپ، ەتەگىن جيعان كەزدە، كىنالىنى ىزدەيتىنى حاق. سوندا رىسقۇلوۆتىڭ بەتىنە قارا كۇيە جاعىلماق.
ستالين اقىرى ترۋبكاسىن تولتىرىپ بولدى. اسىقپاي تۇتاتتى. تۇتىننەن جۇرەگى جىبىگەندەي ءسال-پال ەزۋ تارتتى.
— باسە-ە-ە، — دەپ مەكىرەندى. — وسى سەن قازاقتاردىڭ قىرىلىپ جاتقانىنا بولا ەمەس، ءوز اتىڭا قارا كۇيە جاعىلاتىنىنا بولا جانتالاسىپ تۇرعان جوقپىسىڭ؟ ا؟
— جوق! — دەدى رىسقۇلوۆ كۇمىلجىمەي. — مەنىڭ اتىما كىر جۇققاننان تاريحتىڭ ءبىر قىلى دا قيسايمايدى. رىسقۇلوۆ بۇل دۇنيەدە بولدى ما، بولمادى ما، ودان تاريحقا كەلەر-كەتەر ەشتەڭە دە جوق. ال قازاقتاردىڭ قىرىلعانىن تاريح كەشىرە المايدى. انە، ماسەلە قايدا، جولداس ستالين.
بۇل ەندى، ستالين كوتەرە قويمايتىن تىم-تىم كەسىرلى سوزدەر ەدى. باسقا ءبىر جاعدايدا ستالين رىسقۇلوۆتى ەكى شايناپ، ءبىر-اق جۇتا سالار ما ەدى، ءبىراق ءدال ءقازىر ول رىسقۇلوۆتىڭ جانپيداعا بەل بايلاعانىن سۇڭعىلالىقپەن ءتۇسىندى. ەندى رىسقۇلوۆتىڭ نەدەن بولسا دا تايىنبايتىنىن، حالىق قايعىسىنا قانى ابدەن قارايعانىن سەزدى. ول ولىمنەن قورقىپ تۇرعان جوق. ستالين انا ءداۋ ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى كنوپكانى ءبىر باسىپ قالسا، اجال كىرىپ كەلەتىنىن رىسقۇلوۆ بىلمەيدى ەمەس. بىلەدى. بىلە تۇرا تاۋەكەلگە بەل بايلاپتى. بۇعان ستالين ءسۇيسىنىپ تە قالعان سياقتى.
— تاريح تۋرالى بىردەڭە ايتتىڭ-اۋ، تۇرار. سوندا تاريح، مىسالى، مەن جونىندە نە دەمەك؟
— ونى ءدال ءقازىر بولجاۋ قيىن. ءسىز ءالى كەڭەس وداعىن كوپ جىل، تىم ۇزاق ۋاقىت باسقاراسىز. ءسىزدىڭ ءادىل باعاڭىز سول ۇزاق كەزەڭنىڭ جەمىسىنە بايلانىستى. ءبىراق ءاربىر باسشىعا مەن يمپەراتور اۆگۋستىڭ تاعدىرىن تىلەر ەدىم.
ستالين قالت تۇرا قالىپ، تاڭىرقاعان پىشىنمەن:
— ءيا، يمپەراتور اۆگۋست قاسيەتتى بولعان دەسەدى، — دەدى. — تالاي يمپەراتورلار وتكەن. سولاردىڭ ىشىندە اۆگۋست نەگە ەرەكشە، سونى بىلەسىڭ بە؟
— يمپەراتور اۆگۋست ايتقان ەكەن...
— ايتا بەر، نە دەپتى؟
رىسقۇلوۆ ستالينگە قاراپ، تۇتىققانداي تۇرىپ قالدى.
— ايت.
رىسقۇلوۆتىڭ مۇدىرگەنى ستالينگە ۇناماي قالدى. «جانپيداعا بەل بايلاعانى بەكەر بولدى ما؟» — دەپ الدانعانداي حالدە قالدى.
— يمپەراتور اۆگۋست: «ءريمدى مەن قىش قالا قالپىندا قابىلداپ الىپ ەدىم، ەندى ءمارمار شاھار قالدىرىپ بارا جاتىرمىن»، — دەپتى.
ستالين ويلانىپ قالدى. دەگەنمەن، بۇل رىسقۇلوۆ تا سۇڭعىلا. تەگىن ەمەس. و باسىندا ستالين ونى «تۇركىستاننىڭ شىڭعىس حانى» دەپ ويناپ ايتسا دا، اۋزىنا بۇل ءسوز بەكەر تۇسپەگەن. ستالين كەششە بولىپ كەتپەسە، مىنا رىسقۇلوۆ وعان:
— قاراماعىڭا قالىڭ حالىقتى قابىلداپ الىپ ەدىڭ، ارتىڭدا سول قالىڭ حالىقتىڭ سۇيەگىنەن مىڭ-مىڭ مۇنارا قالدىرما، — دەپ تۇر عوي. ءيا، بۇل جۇرەكجۇتقان. بۇل ەندى ەشقانداي جازادان دا قورىقپايدى.
* * *
رىسقۇلوۆتىڭ ونسىز دا حان بازارداي قالىڭ كىسى پاتەرىنە تاعى وتباسى قونىس تەپتى.
بۇل باياعى ورازباقتىڭ ءوزى، قاتىنى، بالا-شاعاسى ەدى. ورازباق — مولدابەكتىڭ بالاسى، مولدابەك رىسقۇلدىڭ تۋعان ءىنىسى ەدى عوي.
رىسقۇلوۆ ستالينمەن بىرگە وتكىزگەن اۋىر ساعاتتاردان سوڭ كەشتەتىپ ۇيىنە كەلسە، ءۇيدىڭ ءىشى ابىر-سابىر. ورازباق كەلىپ، تۇراردى قۇشاقتاپ تۇرىپ كورىستى. ۇزاق جول ءجۇرىپ كەلگەندىكى مە، الدە ولىك ءيىسى ساسىعان ولكەدەن جەتكەندىكى مە، ايتەۋىر، ورازباقتىڭ تۇلا بويىنان جيدىگەندەۋ، جيرەنىشتى ءيىس شىعادى. ونسىز دا ەزىلگەن ەڭسەسىن ەزە تۇسكەن بۇل كەزدەسۋدىڭ قۋانىشى شامالى ەدى. رىسقۇلوۆ ايتپاي-اق ءتۇسىندى: بۇلار دا اشتىق اپانىنان قاشىپ شىققاندار.
ورازباقتىڭ ايتۋىنشا، ەلدە جاپپاي قىرعىن باستالعان. جەرگىلىكتى حالىق ءۇپ دەپ، ءبىر ءتۇيىر ءدان تاپپاي وتىرعاندا، ارقا جاقتان اۋعان ادامدار ودان بەتەر ۇرەي قاپتاتسا كەرەك. جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي، ەل اراسىن ءتۇرلى اۋرۋ جايلاپ العان.
— اۋىلداعى تۋىسقاندارىڭ: احات باباڭ، ءداۋ ومار اتاڭ سياقتىلار دا ماسكەۋ جاققا قاشپاقشى. مەنىمەن بىرگە كەتپەكشى ەدى، پويىزعا ىلىنە الماي قالدى. مەن، ايتەۋىر، ولەرمەندىكپەن ءىلىندىم، — دەيدى ورازباق.
— ولاردان بەكەر ايىرىلعانسىڭ، سەن بولماساڭ احات ءقايتىپ جول تابادى؟ — دەپ قالدى رىسقۇلوۆ.
— ويبۋ، تۇرار-اي، بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن بولىپ كەتكەن زامان ەمەس پە! قارىنداسقا قارايلايتىن كۇن قايدا؟
رىسقۇلوۆ سوۆناركومنىڭ كەزەكشىسىنە تەلەفون سوقتى. «تەز ءبىزدىڭ ۇيگە سانيتارلار جەتسىن»، — دەدى. بوسقىنداردىڭ مىنا تولقىنىن دەزينفەكسيادان وتكىزبەسە، ۇيدەگىلەرگە ءقاۋىپ. كىم بىلەدى، بۇلاردىڭ نەندەي اۋرۋ جۇقتىرىپ الىپ كەلگەنىن. قايىن ەنەسى ءاريفانىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن...
ەسىكتىڭ قوڭىراۋى سىلدىرادى. ءازيزا بارىپ ەسىك اشقاندا ار جاقتان دوڭەس كوزىلدىرىكتى ەڭگەزەردەي كىسى:
— موجنو؟ — دەپ كىرىپ كەلدى.
بۇل — رۋدزۋتاك ەدى. رىسقۇلوۆتارمەن كورشى تۇراتىن. يان ەرنەستوۆيچ رۋدزۋتاك.
رۋدزۋتاك!
تاك-تاك-تاك! —
دەپ ساكەن سەيفۋللين ولەڭگە قوساتىن رۋدزۋتاك. تۇركىستان كەزەڭىنەن رىسقۇلوۆپەن قىزمەتتەس، نيەتتەس، جاقسى جولداس.
رۋدزۋتاك «كوزىمە قوس كورىندى مە»، — دەگەندەي كوزىلدىرىگىن سيپالادى. ءۇي تولى ادام، كوبىنىڭ ءتۇر-تۇسى بوتەن. اسىرەسە بالالار كوپ. ءارقيلى، ءار كەيىپتەگى سابيلەر. رۋدزۋتاك تۇرىپ-تۇرىپ:
— تاك، — دەدى. — مىناۋ ەسكەندىر، مىناۋ — شاميل، اناۋ — راشيد... كەشىر، تۇرار، باسقالارىن تانىمادىم...
رىسقۇلوۆ قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. سيرەك كۇلەتىن ادامنىڭ مۇنىسى ءسال ەرسىلەۋ دە كورىندى.
— يان! سەن بىلمەيسىڭ بە، نەمەنە؟ بۇل — ۇجىمداستىرۋ. تەك، دەريەۆنيادا عانا ەمەس، ماسكەۋدىڭ قاق تورىندە دە ستاليندىك ۇجىمداستىرۋدى جەدەلدەتكەن قارقىنمەن ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز. تانىس بول، ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ جاڭا مۇشەلەرى: نۇربەدەل، كۇمىسكۇل، سەيسەكۇل، گاۋھار، عاليا، نۇريا. بۇلاردىڭ بريگاديرى، ياعني شەشەسى، مەنىڭ تۋعان قارىنداسىم — تۇيمەتاي. ال مىناۋ ەكىنشى بريگادا، — دەپ ورازباق جاققا قولىن جايدى. — بريگادير — ورازباق. ورىسشا ايتقاندا، دۆويۋرودنىي برات. ياعني، مۇنىڭ اكەسى مولدابەك، مەنىڭ اكەم رىسقۇل، ەكەۋى ءبىر كىسىنىڭ — جىلقىايدار دەگەن كىسىنىڭ بالالارى. اناۋ كىسى — وسى ورازباقتىڭ ايەلى، انە انا ءۇش كىشكەنتاي وسى ەكەۋىنىڭ بالالارى، ياعني ەكىنشى بريگادانىڭ مۇشەلەرى. بىزدە ءۇشىنشى بريگادا بار. ول — بازانوۆتار بريگاداسى. اۋىلشارۋاشىلىق اكادەمياسىنىڭ شاكىرتى ءنايليا بازانوۆا ءقازىر ۇيدە جوق. ال اناۋ ءالي بازانوۆ — وقۋشى. ءنايليا مەن ءاليدىڭ شەشەسى، مىنا اريفامەن بىرگە تۋعان، ياعني ازيزامەن بولە.
ال ءتورتىنشى بريگادا — ول ءوزىمىز، مىنا رىسقۇلوۆتار بريگاداسى. تاك چتو، يان ەرنەستوۆيچ، ۇجىمداستىرۋ بىزدە ۇدەگەن قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر. ەرتەڭ بەس، ودان ارعى كۇنى مە، تاعى دا ءبىر توپ ارىز بەرۋشىلەر ەلدەن كەلىپ، ءبىزدىڭ كولحوزعا قوسىلماق. قالاي، ۇناي ما؟
رىسقۇلوۆ بۇل حاباردى ازىلگە اينالدىرعىسى كەلسە دە، ار جاعىندا اشۋ-ىزا جاتقانىن، ءتىپتى مۇنىسى ازىلدەن گورى، كەكەسىنگە ۇقساپ قالعانىن، اسا زەردەلى كىسى عوي، رۋدزۋتاك بايقاماي قالعان جوق.
— دا-ا-ا. دەمەك قازاقستاندا ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى اسا ءبىر شارىقتاعان قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر ەكەن عوي، — دەدى.
ءازيزا ادەپ ساقتاپ، كورشىنى شايعا شاقىرىپ ەدى، يان رۋدزۋتاك رىسقۇلوۆ ەكەۋى كابينەتكە كىرىپ كەتتى.
— وسىلاي، يان، — دەپ كۇرسىندى رىسقۇلوۆ.
— دا-ا-ا، — دەدى رۋدزۋتاك.
— اشتىقتان قاشىپ كەلگەندەر.
— ءبىزدىڭ ۇيدەگىلەر: «رىسقۇلوۆ ۇيىنە كىلەڭ ءبىر جۇدەگەن ادامدار كەلىپ جاتىر»، — دەگەن سوڭ، كىرىپ شىعايىنشى دەگەنىم عوي. كەشتەتىپ كەلگەنىمدى كەشىر، تۇرار.
— قازاقستان بايىرعى حالقىنان ايىرىلىپ بىتەتىن بولدى، — دەدى رىسقۇلوۆ تىستەنىپ تۇرىپ.
— ال ونداعى ەۋروپالىقتار شە؟
— قازاقستانداعى ەۋروپالىقتار ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى. سونوۋ ستولىپيننەن بەرى شۇرايلى جەرلەر سولاردىڭ قولىندا. كولحوزداسۋ ولارعا ونشا اۋىر ءتيىپ جاتقان جوق. راس، اراسىندا كولحوزعا قارسى باس كوتەرگەندەر جوق ەمەس. ولار اشتان قىرىلمايدى، سەبەبى — قورى بار. ال مال باققان كوشپەندى قازاقتاردىڭ مالىن جاپپاي الىپ ەدى، ءبىر كۇندىك قورى جوق سورلىلار سورلادى دا قالدى.
— گولوششەكينمەن سويلەستىڭ بە؟
— گولوششەكينمەن ادام تىلىندە سويلەسۋگە بولمايدى، — دەپ رىسقۇلوۆ جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىن تارتىپ قالىپ، قۇنداقتاۋلى جاتقان ماۋزەردى كورسەتتى. — مىنە، مىناۋ ارقىلى سويلەسۋ كەرەك!
گەنوسيدتى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان گولوششەكين. سەن ونى بىلەسىڭ عوي. ادام ەتىنە جەرىك كارى سايقال. وعان اسىرەسە قازاقتاردىڭ ولىگى وتە ۇنايدى.
— تاۋەكەل دەپ ستالينگە مەن دە كىرسەم قايتەدى؟
— مىڭ بول، مىڭ بولعىر، يان ەرنەستوۆيچ!
— راس، ستالين شامدانىپ قالۋى دا مۇمكىن. ارالاسپاس ىسكە ارالاساسىڭ دەپ ايىپتاۋى دا مۇمكىن. ءبىراق شىندىق ءۇشىن كۇرەسۋ دە كەرەك شىعار.
— شىندىق! ادىلەت! كىم ايتقانى ەسىمدە جوق... باياعىدا بىرەۋ: «سپراۆەدليۆوست ۆ ريمە ۆوسحۆالياەتسيا، نو بەدستۆۋەت»، — دەگەن ەكەن. بىزدە دە سونداي-اۋ دەپ قورقامىن.
— ال دوستويەۆسكيي: «پراۆدا ۆىشە نەكراسوۆا، ۆىشە پۋشكينا، ۆىشە روسسيي...» — دەگەنى بار عوي، — دەپ قوستادى رۋدزۋتاك. — سوندىقتان شىندىق ءۇشىن، ايتەۋىر، تۇياق سەرپۋ كەرەك قوي.
ەكەۋى دە ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ەكەۋى دە پەردەلى تەرەزەگە تەسىلە قاراپ، تىڭ تىڭداعانداي بولدى. كورشى بولمەلەردەن كۇبىر-سىبىر ەستىلەدى. ءاريفا بالالارعا: «تيش-ش-ش»، — دەپ بۋلىعىپ ءجۇر. «ۇيدە بوتەن كىسى وتىر، شۋلاماڭدار»، — دەگەنى بولار.
— ەسىڭدە مە، تۇرار... سونوۋ 20-شى جىلى.. — دەپ رۋدزۋتاك ىڭعايسىزدانا كۇمىلجىدى. — سول كونفەرەنسيادا مەن ساعان ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعىپ ەدىم عوي... ەندى ويلاسام، تىم اسىرەقىزىل بولعان ەكەنمىن. كونفەرەنسيا سەنى تۇگەل قولداپ، قول شاپالاقتاپ تۇرىپ العاندا، مەن ويلادىم: «رىسقۇلوۆ شىنىندا دا تۇركىستاندى رسفسر-دان ءبولىپ اكەتەدى ەكەن» دەپ.
رىسقۇلوۆ باس شۇلعىپ، جاي ەزۋ تارتتى.
— ءوتىپ كەتكەن اڭگىمە عوي، يان. ول كەزدە سەنىكى دە — ءجون. ويتكەنى الدىمىزدا ۇلگى جوق ەدى عوي، ءبارى تىڭنان باستالىپ جاتقان. مەنىڭ تالابىم — كونستيتۋسيالىق قانا تالاپ بولاتىن. ۇلتتىق رەسپۋبليكا راس بولسا، رسفسر قۇرامىنا فەدەراتيۆتىك قۇقى بويىنشا كىرگەنىڭ راس بولسا، فەدەراسيا قۇرامىندا بول. ءبىراق باسىبايلى قۇل بولما. ازىن-اۋلاق ءوز دەربەستىگىڭ، ءوز ەركىندىگىڭ بولسىن. سول-اق قوي مەنىڭ تالابىم.
— ال ەندى وداق بولدىق. ءبىراق بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ تىزگىنى ءبىر-اق قولدا... — دەپ قالدى رۋدزۋتاك. «ستاليندە» دەپ ايتۋعا جاسقاندى ما، ونسىز دا تۇسىنىكتى عوي دەدى مە، ءستاليندى اۋزىنا المادى.
— ەندى مىنا كولحوزدى قۇيىنداتقانى قيىن. ۋكراينادا دا ادام شىعىنى كوپ دەسەدى...
— ۇجىمداستىرۋدى جەدەلدەتۋ تۋرالى قاۋلىعا زورلاپ وتىرىپ ماعان دا قول قويعىزعان قورلىعىن ايتساڭشى، — دەپ كۇيىندى رىسقۇلوۆ. — كولحوز بولسا — بەرەكە بولادى، ەل مولشىلىققا بەلشەسىنەن باتادى دەپ سەندىرگەنىن قايتەرسىڭ؟ كىم بىلگەن مۇنداي سويقاننىڭ سوعارىن؟ وكىنىشتەن وزەگىم ورتەنەدى...
— سەنىڭ قول قويعانىڭدا تۇرعان نە بار، تۇرار. سەن قول قويماساڭ دا قاۋلى قابىلدانادى. پوليتبيۋرو تۇگەل قول قويماسا دا قابىلدانادى. ستالين ءوزى-اق شىعارادى.
— ۆوت يمەننو! — دەپ رىسقۇلوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ كەتتى. — ءدال وسىنى ايتتىم عوي مەن ستالينگە!
— وعان بولا كۇيىنە بەرمە. كولحوز دەگەن، ونى جاۋ شاپقانداي تەزدەتۋ دەگەن، ءستاليننىڭ ءىسى ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى.
— ول راس قوي، — دەپ قىزا ءتۇستى رىسقۇلوۆ. — ءبىراق كەيىن-كەيىن وسى كولحوزدىڭ شيكىلىگى شىعىپ، ونىڭ اسىعىس بولعانى قاتە ەكەنىن ايىپتاپ، ءبىر اقىلدىلار شىقپاي ما؟ سوندا موينى قۇرىقتاي، ءوزى سىرىقتاي ءبىر پروفەسسورسىماق تۇرىپ: بۇعان رىسقۇلوۆ تا كىنالى. پوليتبيۋروعا زاپيسكا ءتۇسىرىپ، ۇسىنىس جاساعان سول دەپ وتتاماسىنا كىم كەپىل؟ ال مەن ءباس تىگەمىن، ءدال سول پروفەسسورسىماق ءستاليننىڭ كوزى تىرىسىندە، «ستاليندىك كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جەڭىسى، سالتاناتى!» — دەپ الدىمەن داۋرىعادى. ءستاليننىڭ كوزى تايعان كۇنى سول الگى ءوزى ايتقان جاراپازاندى ءوزى جوققا شىعارىپ تاعى داۋرىعادى!
— ول راس، — دەپ رۋدزۋتاك وكىنىشپەن باسىن شايقادى.
ەكەۋى بىر-بىرىنە مۇڭ شاققانداي كوپكە دەيىن وتىردى. ءتىپتى كورشى بولمەلەردەگى كوپ ادامنىڭ ابىر-سابىرى دا ساپ تىيىلدى. ءسىرا، ءبارى دە ۇيقىعا كەتكەن بولار. قالاي جايعاستى ەكەن؟ الگىدە ءاريفا: «بۇلاردىڭ بارىنە توسەك-ورىندى قايدان تابامىز؟» — دەپ اڭىرىپ تۇرعانىن كورىپ ەدى رىسقۇلوۆ.
— ءيا، جاعدايىڭ كىسى قىزىعاتىنداي ەمەس، تۇرار، — دەدى رۋدزۋتاك جانى اشىعان ءپىشىن تانىتا. — ءبىر پاتەردە — ءبىر كولحوز. ايەلىڭ تاماشا ادام. دەگەنمەن، باقىتتىسىڭ، تۇرار. مۇنداي اۋليە ايەلدى مەن كورگەن ەمەسپىن. ەگەر وسىنشاما اش ادام لاتۆيادان قوپارىلا كوشىپ، مەنىڭ ۇيىمە كەلسىنشى، ايەلىمنىڭ نە بولىپ كەتەرىن كوز الدىعا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ازامات، التىن ادام ءازيزاڭ سەنىڭ. مولودەس!
— ونىڭ راس، — دەپ كەلىستى رىسقۇلوۆ. — ءبىراق قايىن ەنەم ءبىراز جاقتىرماي، ەپتەپ مىنەز كورسەتىپ ەدى، كەيىن ناۋبەت جاعدايىن تۇسىنگەننەن كەيىن، قايتا بۇل بەيشارالارعا قامقورشى بولا باستادى.
— سوۆميندەگى جولداستارعا ايتىپ، بۇلارعا ينتەرنات سياقتى بىردەڭە ۇيىمداستىرۋ كەرەك شىعار، — دەدى رۋدزۋتاك.
— ماسكەۋگە قاشىپ كەلىپ جاتقاندار جالعىز مەنىڭ تۋىسقاندارىم عانا ەمەس، يان. ءوز تۋىستارىمدى ءوزىم اسىراۋعا شامام كەلەدى. ال قازان ۆوكزالىنىڭ باسىندا ىڭىرسىپ جاتقان قازاقتاردى بارىپ كورسەڭ سەن. جانىڭ شوشيدى. انە، سولارعا پريۋت ۇيىمداستىرعان بولدىم. ولار كۇندە شۇباپ كەلىپ جاتىر. جالعىز ماسكەۋ ما ەكەن؟ ساراتوۆتا، تامبوۆتا، ريازاندا جاتقاندارى قانشا؟ ورىس ورماندارىندا قانشا قازاقتىڭ باسى قالعانىن ەشكىم دە انىق بىلمەيدى. وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ سونشاما نە جازدى قازاقتار؟ قانداي قىلمىسى بار؟ — رىسقۇلوۆ رۋدزۋتاكقا جاقىنداي ءتۇسىپ، سۇمدىق سىر اشقانداي بولدى: — وسىنىڭ سىرى نەدە؟ ستالين گولوششەكيننىڭ قولىمەن قازاقتاردى جويىپ جىبەرىپ، ۇلان-بايتاق جەردى بوساتىپ الماقشى ما دەيمىن.
رۋدزۋتاك سەسكەنىپ قالدى.
— قوي، ولاي بولماس، — دەدى.
— لايىم دا سەن ايتقانداي بولسىن، — دەدى رىسقۇلوۆ.
* * *
رىسقۇلوۆ از ۇيىقتاپ، ەرتە تۇرسا، بۇدان دا بۇرىن تۇرعان ادام بار ەكەن. ورازباق كيىنىپ الىپ، ءبىر جاققا كەتەيىن دەپ جاتىر.
— وۋ، تاڭ اتپاي قايدا باراسىڭ؟ — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ۆوكزالعا بارامىن. مۇمكىن بۇگىنگى پويىزبەن احات اتام كەلىپ تۇسەتىن شىعار... تاستاپ كەتكەنىمە وكىنەمىن، — دەدى ورازباق مۇڭايىپ.
ءبىر كەزدە بولىس بولدىم دەپ، اۋىل-ايماقتى اشتان قىرا جازداعان ورازباق، ەندى سول ىستەگەنى الدىنا كەلگەندەي حال كەشكەن. كولحوز بەلسەندىلەرى ەندى مۇنىڭ ءوزىنىڭ بىرەر تۇياق مالىن، جۇرەك جالعاپ وتىرعان سوڭعى ءپاتىر نانىن تارتىپ الىپ، ءۇي ىشىمەن اشتان قىرىلاتىن بولعان سوڭ، تۇرارعا جەتسەم، ولمەسپىن دەپ ماسكەۋگە تارتقان عوي. احات پويىزعا ىلىنە الماي قالىپتى.
رىسقۇلوۆ:
«ءاي، ورازباق! اشتاردىڭ ازىن-اۋلاق اۋقاتىن تارتىپ العان قانداي بولادى ەكەن؟ 19-شى جىلى بولىس بولعانىندا ەلگە ىستەگەنىڭ الدىڭنان شىقتى ما؟» — دەيىن دەپ ەدى، ايتپادى. سول ءبىر اسىرەڭكىلىگى ءۇشىن جازاسىن سوتسىز-اق العان. ءبىر كەزدەگى يتتىگىن بەتىنە شىجعىرىپ باسا بەرگەن كەلىسپەس تە.
— مەن دە بارار ەدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ءبىراق احات اتانىڭ ءدال قاي كۇنى كەلەتىنى بەلگىسىز. ءارى دەسە، ءقازىر ستالينمەن تاعى دا كەزدەسۋ... — دەدى.
— سەن اۋرە بولىپ قايتەسىڭ؟ ماسكەۋدىڭ ىشىندە اداسىپ كەتەتىن مەن ەمەس، ءوزىم-اق تىندىرامىن، — دەپ ورازباق تاڭعى شايعا دا قاراماي، قازان ۆوكزالىنا كەتىپ قالدى.
ورازباق شىعىپ كەتكەن سوڭ دا، رىسقۇلوۆ كوڭىلى قوبالجۋلى ەدى. ازاپ جولىنان كەلە جاتقان احات قارتتى ءوزى شىعىپ قارسى العاندا دا بولاتىن ەدى. وعان ۇلكەن باسى كىشىرەيىپ كەتپەس ەدى. ءارى دەسە... ءارى دەسە، سول احات ايت ۇلى 1916 جىلى، رىسقۇل سىبىرگە ايدالىپ، تۇرار پريحودكونىڭ قولىندا قالىپ، شىركەۋ وقۋىنا بەرىلەتىن بولعاندا، سول احات كىشكەنتاي تۇراردى الىپ قاشىپ، ءورت شالعان قالىڭ قامىستان كۇشىگىن جەلكەسىنەن الىپ شىققان ارلانداي بولىپ، رىسقۇلدىڭ جالعىز جادىگەرىن مەركە اسىرىپ جىبەرمەپ پە ەدى؟
ەگەر سوندا تۇرار پريحودكو مىرزانىڭ قولىندا قالا بەرسە، ءدىني سەمينارياعا وقۋعا بەرىلەر ەدى. حريستيان ءدىنىنىڭ قازاقتان شىققان ميسسيونەرى بولار ما ەدى؟ قازاقتاردى: «حريستيان ءدىنىنىڭ پراۆوسلاۆيە تارماعىنا كىرىڭدەر!» — دەپ ۇگىتتەر مە ەدى؟ كىم بىلەدى... ءدىني سەميناريانى بىتىرگەن ءالىبي اتاسى ءبىراق كەيىن ريەۆوليۋسيونەر بولىپ شىقتى عوي. تاعدىردىڭ جولى سان تاراۋ. ءار ءىستىڭ سەبەبى بار. سان تاراۋ جولدىڭ قايسىسىنا تۇسەرىڭ سول سەبەپكە بايلانىستى. سول جولى احات ونى ءدىن وقۋىنان امان الىپ قالعانى اقيقات. سوندا احات تۇراردى الماتىدان قوردايدىڭ تاۋىنا دەيىن ارقالاپ، ودان ءارى ءبىر مال ايداۋشىعا امانات ايتىپ: «مەركەنىڭ قوي بازارىندا قىرعىزباي دەگەن دەلدال بار. بالانى سونىڭ قولىنا تاپسىر. رىسقۇل دەگەن ەسىل ەردىڭ بالاسى دەسەڭ، ءوزى تۇسىنەدى»، — دەگەن. سول احات ەندى ماسكەۋدەن پانا ىزدەپ كەلە جاتىر.
* * *
اشارشىلىقتىڭ ازاپ جولىن كوتەرە الماعان توقسانداعى قارتىڭ كەلە سالا اۋرۋحاناعا ءتۇستى. ونى رىسقۇلوۆ ءوزى ورنالاستىردى.
— اپىر-اي، اتا، باياعىدا، ەسىڭىزدە مە، تالعاردان تۇلكىباسقا كوشكەندە: «ولسەم، سۇيەگىم اتا-بابامنىڭ قاسىندا قالسىن»، — دەپ ەدىڭىز عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ احاتقا. — ەندى سول اتا-بابا جاتقان توپىراقتان نەگە بەزدىڭىز؟
احات كەمسەڭدەدى. قىزىل جيەك كوزىن ورامالمەن ءسۇرتىپ:
— ە، تۇرار بالام، مەن ولىمنەن قاشقان جوقپىن، — دەمىگىپ. — تۇلكىباستا اشتان ولسەم، كومۋسىز قالامىن-اۋ دەپ قورىقتىم. اشتان ولگەندەردى ۆوكزال باسىنان جيناپ الىپ، اياقتارىنان سۇيرەپ ارباعا لاقتىرىپ سالىپ، ايدالاداعى سايعا اپارىپ تاستاعانىن ءوزىم كوردىم. كومۋسىز قالعان بەيباقتىڭ جانى، ەكى دۇنيەگە دە سىيماي، ماڭگى-باقي شىرىلداپ، قورلىق كورەدى ەكەن، مەن سودان قورىقتىم... ەندى ولسەم دە ارمانىم جوق، سەن كومۋسىز قالدىرماسسىڭ...
— قورىقپا، — دەپ جۇباتتى رىسقۇلوۆ. — ءالى-اق جازىلىپ كەتەسىڭ. اشتىق — ۋاقىتشا ناۋبەت. بۇل قيىنشىلىقتان دا قۇتىلامىز، قامىقپا. مىنا ورازباق پەن تۇيمەتاي نەمەسە ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىڭ ىستىق سورپا اكەلىپ تۇرادى، ءوزىم دە كەلىپ تۇرامىن.
— مەن ءولىپ قالسام، پەرنەگۇلگە قارايلاس، ساعان امانات، — دەپ سىبىرلادى احات.
ءسويتىپ، رىسقۇلوۆتىڭ «كولحوزىنا» جاڭا مۇشەلەر «ءوز ەركىمەن» كەلىپ قوسىلدى.
رىسقۇلوۆتىڭ ءاسۇيىنىڭ پليتاسىنان قازان تۇسپەيتىن بولدى.
كىرىپ-شىققان كىسىنىڭ كوپتىگىنەن رىسقۇلوۆ ەسىگى قوڭىراۋىنىڭ جاعى سەمبەيتىن بولدى.
كىرىپ-شىققان ادامنىڭ كوپتىگىنەن ءۇي ىشىندەگى دارەتحانا بوسامايتىن بولدى.
توتەننەن كەلگەن كىسىگە بۇل ۇيدەن قولاڭسا، بوتەن ءيىس تە سەزىلە باستادى.
رىسقۇلوۆ ۇيىنە كۇندە دەزينفەكسيا جاسالاتىن بولدى.
ەكى جۇلدىز
رىسكۇلوۆتىڭ ۇيىنە تاعى ءبىر مەيمان كەلدى. رىسقۇلوۆ وعان ەرەكشە قۋانىپ قالدى. بۇل ءجونى بولەك قوناق ەدى. جانداي جاقسى كورەتىن تەتەلەس ءىنىسى، رۋحاني دوسى مۇحتار اۋەزوۆ تەلەفون سوققاندا، رىسقۇلوۆ جۇمىسىن تاستاي سالىپ، سوۆناركومنان ماشيناعا وتىرىپ، ۆوكزال باسىنا جەتۋگە اسىقتى.
ەكەۋى ءتوس قاعىسىپ، قۇشاقتاسىپ كورىستى. ءتۇلتا-بىتىمى بوتەن، اجارى ايداي، كەرەقارىس ماڭداي، ناركەس كوزدى مۇحتار بۇ جولى جۇدەۋ كورىندى.
تۇرمەدەن شىققان بەتى ەكەن. رىسقۇلوۆ ءىستىڭ ءمان-جايىنا بۇرىننان ابدەن قانىق. سوندىقتان «نە بولدى؟»، «قالاي بولدى؟» — دەپ مازالاماي، جولسوقتى بولعان قۇرمەتتى مەيماندى بىردەن ۇيىنە اپارماق ەدى، مۇحتار:
— تۇرار اعا، مەن ءبىر قوناق ۇيىنە جايعاسسام جارار، — دەدى.
— قازىنانىڭ ۇيىندە جاتا-جاتا جامباسىڭ سارعايماپ پا ەدى، قوي «قوناق ءۇيى»دەگەندى. — سونان سوڭ شوپىرعا: «ۇيگە تارت»، — دەدى.
...جيىرما ەكىنشى — جيىرما ءۇشىنشى جىلدار ەدى... بايتاق تۇركىستاننىڭ كىندىك قالاسى تاشكەنت ەدى. رىسقۇلوۆ تۇركىستاننىڭ پرەمەر-مينيسترى، ال اۋەزوۆ — اسپيرانت بولاتىن. سول جىلدارى قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى، عالىمدارى تاشكەنتكە كوپ جينالدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل دوسمۇحامبەتوۆ، جانشا دوسمۇحامبەتوۆ... كوپ ەدى ولار. شەتىنەن ءىرى تۇلعالار. تاشكەنتتە از ۋاقىت ىشىندە كوبىنىڭ كىتاپتارى باسىلىپ شىقتى.
ءبىر كۇنى كومەكشى:
— مۇحتار اۋەزوۆ دەگەن جازۋشى كەلىپ تۇر، — دەدى.
رىسقۇلوۆ بۇرىن اۋەزوۆتى كورمەسە دە، اتىنا قانىق ەدى. سەمەيدەن ورىنبورعا كەتىپتى دەگەندى ەستىگەن. ول ويلانىپ جاتپاي:
— كىرسىن، — دەدى كومەكشىگە.
رىسقۇلوۆ قازاق زيالىلارىندا ەركەك باسىمەن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ كوركىنە قىزىعۋشى ەدى، مىناۋ دا ءبىر كەلىسكەن كەسكىن ەكەن، ءسۇيسىنىپ قالدى. ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز سويلەۋ مانەرى اسا ءبىر تەكتىلىكتى تانىتقانداي، كۇن شۇعىلالى جازىق ماڭداي، ارىستاي ازاماتپەن لەزدە ءتىل تابىستى. ءتاڭىرىسى سۇيگەن ۇلدىڭ ماڭدايىنان شۇعىلا شاشىراپ تۇرادى دەۋشى ەدى، مىناۋ سونداي ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن ناعىز بوزىمنىڭ ءوزى ەكەن.
اۋەزوۆ سوندا ءوزىنىڭ وقۋ ىزدەپ كەلگەنىن، وتكەن-كەتكەن حيكايالارىن بالداي ءتاتتى تىلمەن جەتكىزگەن. «الاشورداعا» بايلانىستى قۋعىن-سۇرگىنگە دە تۇسسە كەرەك... سودان رىسقۇلوۆ ەكەۋى سىرلاس، مۇڭداس بولىپ كەتتى. سونىڭ جەمىسىندەي بولىپ، 1927 جىلى دۇنيەگە «قاراش-قاراش» كەلدى. بۇل تۇراردىڭ اكەسى رىسقۇلدىڭ نوقتاعا سىيماس تاعدىرى تۋرالى. رىسقۇل اۋلەتىنىڭ قيامەت جولى تۋرالى ءبىرتۋار شىعارما ەدى.
«قاراش-قاراش» باسپادان شىققاندا، رىسقۇلوۆ ماسكەۋدە بولاتىن. كىتاپ قولىنا تيىسىمەن تىرپ ەتپەي، ءتىپتى داستارقان باسىنا دا بارماي، ءبىر دەممەن وقىپ شىقتى. كىتاپتىڭ سوڭعى بەتىن جاۋىپ قويىپ، ءومىرى كوزىنەن جاس شىقپاعان رىسقۇلوۆ، سوندا ەگىلىپ جىلادى-اي كەلىپ. سويتسە، ءوزى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن بەرى، ماڭدايى تاسقا سوعىلا-سوعىلا، ىشتەگى قۇسا بەرىشتەنە بەرسە كەرەك. ەندى سول ىشتەگى سىرە-سىرە مۇزدى، مىنا كىتاپ، قۇدىرەتتى كۇننىڭ جىلۋىنداي قىزدىرىپ، ەرىتكەندە، سودان سەل ءجۇرىپ كەتكەندەي ەكەن.
بار وقيعا — باستان-اياق سول 23-جىلى اۋەزوۆكە ءوزى ايتىپ بەرگەن اڭگىمە. بۇل ايتىپ وتىرعان، اۋەزوۆ قالىڭ قارا داپتەرتە جازىپ وتىرعان. ال ەندى سول ايتقانى جازۋشىنىڭ كوكىرەك كورىگىنەن وتكەندە، سۋرەتكەردىڭ ءوز سۇزگىسىنەن شىققاندا، رىسقۇلوۆتىڭ قارابايىر اڭگىمەسىنە قالامگەردىڭ جۇرەك وتى قوسىلعاندا، تاس ارالاس الماستان سان قىرلى، سان ساۋلەلى، عاجايىپ گاۋھار مۇسىندەنىپ، دۇنيەنى تاڭعالدىرۋ ءۇشىن، قۇدىرەت كۇشپەن تۋا قالعان ەكەن.
اۋەزوۆتىڭ دارا دارىنىنا رىسقۇلوۆتىڭ كوزى جەتىپ، ءتانتى بولعان. سونداي دارىن تۇرمەگە ءتۇسىپ قالىپتى دەگەندە، قابىرعاسى قايىسقان. تۇرمە دەگەن دۇلەي دۇنيەدەن اقىلدىڭ كەنىن اراشالاپ الۋعا امال دا ىزدەگەن...
ەندى، مىنە، سول تۇرمە دەگەن سۋىق ۇيدەن شىعا سالا، مۇحتار اۋەزوۆ ەشقايدا بۇرىلماي، تىكە تۇرار رىسقۇلوۆقا كەلىپ ەدى عوي.
ءازيزانىڭ ءدامدى شايىنان كەيىن ەكەۋى كابينەتكە وڭاشا كەتىپ، سول وتىرعاننان تاڭ اتقانشا وتىرسىن... ەكى ويشىل كەزدەسكەندە اڭگىمە شىركىن ارلەنىپ، ءوڭى كىرىپ، سوزگە جان بىتكەندەي، قوس قۇلاگەر شاپقانداي، اقىل-ويدىڭ كەنى اقتارىلعانداي بولماق قوي. شىركىن، سول تۇنگى اڭگىمەنى وسى زاماننىڭ ماگنيتوفونىنا جازىپ السا عوي. قاعازعا تۇسكەن ءسوز قالادى، ال ەكەۋارا سول اڭگىمەدەن نە بار؟..
مۇحتار جازاسىز جاپا شەككەنىن، اكىمدەر ونى «الاشقا» تانىپ، پرولەتكۋلت دەگەندى شىعارىپ، شىن تالانتتى تانىماي، قايداعى دارىنسىزدار تايراڭداپ، دارىندىلاردىڭ قاناتى قىرقىلىپ، جاعاعا داۋىل لاقتىرعان كەمەدەي قايراڭداپ جاتقانىن ايتتى. پرولەتارياتتان شىقپاساڭ، جازۋشى ەمەسسىڭ. جاراپازان جازسا دا كەدەي-كەپشىكتەن شىققاندار عانا تانىلسا، كۇنى بۇگىن كوزى ءتىرى جۇرسە، گراف ليەۆ تولستويلاردىڭ ءحالى قالاي بولار ەدى؟ — دەدى.
سودان اڭگىمە وزىنەن ءوزى قيعاشتاپ، قازاقتان شىققان اقىن-جازۋشىلاردىڭ ورتاسىنا قاراي ويىستى. اۋەزوۆ كۇنى كەشە عانا رەسپۋبليكانىڭ پارتيا گازەتتەرىنە تۇرمەدەن اشىق حات جولداپ، مەن وتكەنىمنەن بەزدىم دەسە دە، ءقازىر رىسقۇلوۆقا اعىنان جارىلىپ:
— احاڭ — مەنىڭ ءپىرىم، — دەدى. — مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي دەپ جامبىل دەگەن جىراۋ ايتقانداي، مەنىڭ تابىناتىن اعام — احمەت بايتۇرسىنوۆ، احاڭدى، ماعجاندى جامانداپ، جالا جاۋىپ، سوتتاتىپ جىبەرگەندەر ءقازىر الماتىدا الشاڭ باسىپ ءجۇر. مۇنىڭ ءوزى تۇلپاردى ەسەك تەپكەندەي، ەرسىدەن دە ەرسى قىلىق بولدى. ەلدىگىمىزگە جاراسپايتىن سۇمدىق.
بولشيەۆيكتەردىڭ بەلگىلى باسشىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ الدىندا وتىرعانىن ۇمىتىپ كەتكەندەي. رىسقۇلوۆ تا سىر بۇكپەي، بۇ دا ءبىر شەشىلدى بۇگىن... بىر-بىرىنە يمانداي سەنگەندىكتەن شىعار، ايتپەسە ادامدار بىر-بىرىنەن ساقتانىپ، ەكى شوقىپ، ءبىر قارايتىن زامان بەلگى بەرىپ قالعان-اق كەز ەدى عوي. وگپۋ-دىڭ قۇلاعى تۇرىك، قۇرىعى ۇزىن. قوينىنداعى قاتىنىڭا، باۋىرىڭداعى بالاڭا سىر شاشۋ — قىرسىققا شالىندىراتىن بەيداۋ كۇندەردىڭ كۇڭگىرت كولەڭكەسى تۇسە باستاعان.
— احاڭدى مەن بۇرىننان ءبىلۋىن ءبىر كىسىدەي بىلسەم دە، جۇزبە-جۇز كورىسۋىم جيىرماسىنشى جىلدىڭ جازى ەدى، — دەدى رىسقۇلوۆ. — اياۋلى ءبىر كەزدەر بولادى عوي، مۇحتار. سول جيىرماسىنشى جىل مەندەگى ءبىر قيىن دا قىزىق كەزەڭ ەدى عوي. تۇرككوميسسيامەن ايتىسىپ، ماسكەۋگە كەلگەنبىز. قاسىمدا نيزام حودجايەۆ دەگەن وزبەك بار. ونداعى ايتىس-تارتىستىڭ سىرى ساعان بەلگىلى، ايتىپ ەم عوي ءبىر... سودان، ۇمىتپاسام، سول مامىردىڭ اياق شەنى عوي دەيمىن. «مەتروپول» مەيمانحاناسىنا تۇسكەنبىز. ءبىر كۇنى فويەدە احاڭ وتىر ەكەن. بۇرىن كورمەسەم دە بىردەن شامالادىم.
— اسسالاۋماعالەيكۋم، اقا، — دەيمىن باياعى. ول دا:
— سەن تۇرارمىسىڭ، شىراعىم؟ — دەدى.
سودان شۇرقىراسا كەتتىك. نومىرگە بارىپ، شاي العىزىپ، اقجارقىن اڭگىمە تيەگى اعىتىلدى. الدىندا احاڭدى تۇرمەگە جاۋىپتى دەگەندى ەستىپ، سۇلتانبەك ەكەۋمىز قول قويىپ، لەنينگە تەلەگرامما جىبەرگەنبىز. اق-قاراسىن تەز شەشىپ، قىلمىسى جوق بولسا، احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇتقىننان بوساتىلسىن دەپ...
ەندى وسى تاياۋدا عانا، لەنيننىڭ III ينتەرناسيونال كونگرەسىندە جاسايتىن بايانداماسىنىڭ تەزيستەرىن العان ەدىم. لەنين ءوز تەزيستەرىن تاڭداپ-تاڭداپ بىرنەشە كىسىگە جىبەرگەن ەكەن. وسىنى وقىپ، سىن-ەسكەرتپە، ۇسىنىستارىڭىز، قوسىمشالارىڭىز بولسا، جازىپ جىبەرىڭىز دەپتى. لەنيننىڭ تۇسىندا دەموكراتيانىڭ سونداي دا ۇشقىنى بولاتىن. سويتسەم، الگى تەزيسىن لەنين احاڭا دا جولداعان ەكەن. دەمەك، لەنيننىڭ ۇعىمىندا، احاڭ لەنيننىڭ وزىنە اقىل قوسار ءىرى فيگۋرالار ساناتىندا بولعانى عوي. اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىنداپ، الگى تەزيس ءسوز بولعاندا، احاڭ:
— وندا بۇل تەزيستەرگە بايلانىستى ويىمىزدى ەكەۋمىز بىرىگىپ جازساق قايتەدى؟ — دەدى.
سودان احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «لەنين تەزيستەرىنە قوسىمشالار» دەتەن اتىشۋلى ەڭبەك تۋعان. «اتىشۋلى» بولاتىنى — ءبىزدىڭ «وپپونەنتتەرىمىز» ءالى كۇنگە دەيىن سول ەڭبەكتى ءبىزدىڭ قاتەمىز رەتىندە، ءجونى كەلسىن-كەلمەسىن بەتىمىزگە باسا بەرەدى. لەنيننىڭ ءوزى ايىپتاماعان دۇنيەدەن قازىرگىلەر قاتە ىزدەپ ارامتەر بولىپ، سوڭىمىزدان قالمايدى.
مۇحتار ءسال قوزعالاقتاپ، تاماعىن ءبىر كەنەپ، ەتجەڭدىلەۋ، ادەمى مۇرنىن سيپالاپ قويدى. ونىڭ بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنىن سەزىپ، رىسقۇلوۆ ءسال كىدىردى.
— سول حاتتى «اتىشۋلى» دەگەنى بولماسا، نە جازعاندارىڭىزدى جوندەپ بىلمەيمىز، — دەپ قالدى اۋەزوۆ.
— نە جازۋشى ەدىك؟ سول باياعى ۇلت ماسەلەسى. لەنينگە ءبىز بىلاي دەدىك. ءسىز، ۆلاديمير يليچ، ۇلت بوستاندىعىن، ۇلت رەسپۋبليكاسىنىڭ ەركىندىگىن جاريالادىڭىز. ال ءبىراق ءبىزدىڭ تۇركىستاندا جاعداي باسقاشا. ءبىزدى جەرگىلىكتى ءوز وكىمەتىمىز ەمەس، تىكەلەي ماسكەۋ باسقارىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر ماسكەۋدىڭ قولىندا، قالاي بۇرادى، سولاي جۇرەمىز. وزىڭشە ءبىر ءسال ارەكەت جاسايىن دەسەڭ، ماسكەۋ: «ءتايت!» — دەيدى، ءۇنىڭ وشەدى دە قالادى. تۇركىستان رەسپۋبليكاسى — رسفسر قۇرامىندا شاقتاپ بولسا دا ءوز ەركىندىگى بولسىن دەپ، ءوز سىرتقى ىستەر كوميسسارياتىمىزدى، ءوز اقشامىزدى جاسايىق دەپ ەدىك، تۇركىستان ءبۇلىنىپ جاتىر دەپ، ورتالىقتان «تۇرككوميسسيا» دەگەندى جىبەردىڭىزدەر. تۇرككوميسسيا ءسىزدىڭ: «تۇركىستاندىقتارمەن ءتۇسىنىسىپ، ءتىل تابىسىپ جۇمىس ىستەڭدەر» دەگەن اقىلىڭىزدى بىلاي شىعا بەرە، ۇمىتىپ كەتىپ، تاشكەنتكە كەلە سالا، باس-باسىنا كوميسساريات اشىپ الدى دا، ءبىز دالادا قالدىق. پرەزيدەنت — فرۋنزە سياقتى، پارتيا باسشىسى — گولوششەكين سياقتى، اسكەري كوميسسار — كۋيبىشيەۆ سياقتى، مىنە وسىلاي كەتە بەرەدى. ءبىزدىڭ جارلىعىمىز، قاۋلىلارىمىز جۇرمەيدى، تەك تۇرككوميسسيا بەكىتىپ بەرۋى كەرەك. اۋ، سوندا دەدىك، بۇلاردىڭ باياعى پاتشا گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنان نەسى ارتىق؟ پاتشانىڭ گەنەرالدارى دا ءبىر، بۇلار دا ءبىر. سوندا جارىقتىق احاڭ: «ءناجىستى ناجىسپەن جۋىپ بولمايدى» دەگەن سويلەمدى قوسىپ جىبەردى. مەن: «تىم قاتتى كەتىپ قالمايمىز با؟» — دەپ ەدىم، كونبەدى. بارسىن وسىلاي دەدى. ونداعىمىز — بۇرىنعى پاتشا وكىمدەرىنىڭ، ولاردىڭ كەڭەس تۇسىنداعى قالدىقتارىنىڭ ىستەپ كەتكەن سويقانىن تۇزەۋ ءۇشىن جىبەرگەن قىزىل كوميسسارلارىنىڭ ولاردان ارتىق جەرى جوق دەگەندەگىمىز عوي. دورەكى، ارينە. ءبىراق احاڭ: «وسىلاي اششى ايتساڭ ەستە قالادى»، — دەدى. «لەنين تەزيستەرىنە قوسىمشالار» دەگەن حات سولاي تۋعان.
لەنين شامدانباعان سول حاتتى، ەندىگى پىسىقتار قوڭىراۋ قىلىپ قاعادى دا جۇرەدى.
— سويتكەن احاڭ، ەندى اق تەڭىزدە ايداۋدا ءجۇر، — دەپ رىسقۇلوۆ قولىن جايىپ، شاراسىز ەكەنىن بايقاتقانداي بولدى. — باياعىداعىداي تەلەگرامما جىبەرىپ، قۇتقارىپ الاتىن داۋرەن جوق...
اۋەزوۆ تە ءسال قوزعالاقتاپ قويىپ، بۇل اڭگىمەنى تۇتاتا ءتۇستى.
— ەلىم دە ەڭىرەگەن ەر احاڭداي-اق بولسىن. قالىڭ ەلدىڭ كىناسى جوق، البەتتە. ءبىراق سول ەلدىڭ شالا وقىعاندارى نەگە قۋدالايدى احاڭداردى؟ مىنە، ءبىزدىڭ زور قاسىرەت. الىستان جاۋ شاپتى دەيتىن ەمەس، قۋدالاۋشى، كورە الماۋشى، جاقىننان جاۋ ىزدەۋشى — ءوزىمىزدىڭ اتقامىنەرلەرىمىز.
— احاننىڭ الگىبىر اتاقتى ولەڭى، قالاي ەدى... سولارعا ارنالعان عوي، — دەپ رىسقۇلوۆ سول ولەڭنىڭ باسىن ەسىنە تۇسىرە الماي، ماڭدايىن قولىمەن تىرەپ وتىرىپ قالدى.
— ءيا، ءپالى، ول مىناۋ عوي، — دەپ اۋەزوۆ كومەكتەسىپ جىبەردى.
قيىن ەمەس اباقتىعا جاپقانى،
قينامايدى دارعا اسقانى، اتقانى.
ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن،
ءوز اۋلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى.
— سۇمدىق قوي! — دەدى رىسقۇلوۆ الاقانىمەن سانىن ءبىر سالىپ قالىپ. — ءوز اۋلىمىزدىڭ يتتەرى!
— بىلتىر عانا شاكىرىمدى ايدالادا اتىپ تاستاعان ءوز اۋلىمىزدىڭ ءيتى. ماعجاندى «ۇلتشىل» دەپ، «پانتيۋركيست» دەپ، «سارىۋايىمشىل» دەپ، «فەوداليزمدى كوكسەۋشى»، — دەپ اۋەزوۆ ارقاسى قوزعانداي القىنا، قايتا-قايتا جوتكىرىنە سويلەپ كەتتى. — اينالايىن جۇسەكەم قانداي ەدى، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى ايتامىن...
اۋەزوۆ، تولقىعاندىكى مە، الدە شىننان ناۋقاس پا، كەنەت جوتەل قىسىپ، قالتاسىنان ورامالىن الىپ، اۋزىن باسىپ، كادىمگىدەي دەمىگىپ قالدى.
— كەشىرىڭىز، اعا، — دەدى كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ.
— تاس تۇرمەدە جاتىپ، دەنساۋلىعىڭدى بۇزىپ العانسىڭ-اۋ! — دەپ سەزىكتەندى رىسقۇلوۆ.
— ءيا، — دەدى اۋەزوۆ، سول قىسىلعانداي. — وكپەمە داق تۇسكەن سياقتى. تۇرمە دەگەن ناعاشىڭنىڭ اۋىلى ەمەس كورىنەدى، اعا.
— تۇرمەنىڭ ءدامىن ون جاسىندا تاتقان ادامعا ونى تۇسىندىرمەي-اق قوي، — دەدى رىسقۇلوۆ جابىرقاپ. — اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارت. تەز ەمدەل.
— سونى وزىڭىزبەن اقىلداسايىن دەپ ەدىم، تۇرار اعا. ءبىر جاعىنان قىسىلىپ تا وتىرمىن. ەلدىڭ جاعدايى اناۋ. جۇمىس باسىڭىزدان اسىپ جاتقاندا، بۇكىل ەلدىڭ تاۋقىمەتى ءزىل بولىپ ارقاڭىزعا باتىپ تۇرعاندا، مەن ءوزىمنىڭ ءپانداۋي جاعدايىمدى ايتىپ، اۋرە ەتكەنىم دە جاراماس.
— ەلىڭ قاسىرەتكە تۇنشىعىپ تۇر. ونى تاس قاپاستا وتىرساڭ دا سەزگەن شىعارسىڭ، — دەدى رىسقۇلوۆ ءجۇزىن قايعىلى كولەڭكە كىرەۋكەلەپ. — ءبىراق اجال دا شارشايتىن شىعار، نە بوپتى؟ التى ميلليون قازاقتى اجال تىپ-تيپىل ەتە قويماس. زۇلىمدىق قاقالاتىن كۇن جاقىنداپ قالدى-اۋ دەيمىن. سوندا قالعان قازاقتىڭ قاپالى كوكىرەگىنە ساۋلە شاشاتىن وزىڭدەي ازامات كەرەك. جازۋشىسى جوق ەل — جارلى ەل. بىلەسىڭ بە، فرانسيا، انگليا، گەرمانيا، رەسەيدە وتكەن عاسىرلارعا الەمدى تاڭعالدىرعان جازۋشىلار شىققاندا، پولشا ادەبيەتى كەنجەلەۋ ەدى. ال ادام ميسكيەۆيچ دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن، پولياكتار باسقا ەۋروپالىق ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرگەندەي بولىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قالدى. كوردىڭ بە، جالعىز ميسكيەۆيچ... ال ءبىزدىڭ قازاققا ميسكيەۆيچتەر كەرەك ەمەس دەپ ويلايسىڭ با؟ ول سەن ەمەسسىڭ بە، مۇحتار؟!
— ءپالى، تۇرار اعا، تىم اسىرىپ جىبەردىڭىز، — دەپ اۋەزوۆ قوزعالاقتاپ، قۋقىل وڭىنە قىزىل راي جۇگىرىپ، ءتىپتى اي ماڭدايى ءجىپسىپ كەتكەندەي بولدى.
— ەلىڭنىڭ تراگەدياسى تەڭدەسسىز، — دەپ جالعادى ويىن رىسقۇلوۆ. — ومىرتقاسى وپىرىلىپ كەتكەندەي، ال ءبىراق ومىرتقا دا ورنىنا كەلەر-اۋ، ەڭ سۇمدىعى — رۋحى سىنباسىن دە. حالىققا رۋح بەرەتىن سەن، سەن سياقتى جازۋشىلار. رۋحىنان ايرىلعان حالىق، — مۇلدە ولگەن حالىق. سوندىقتان سەن ەڭ الدىمەن كەرەكسىڭ حالىققا. اتتەڭ، سەندەيلەر از، بىرەن-ساران. عابيتپەن قالايسىڭ؟
— ءعابيتتىڭ بولاشاعى زور، — دەدى توتەن سۇراققا اۋەزوۆ. — ارلى ازامات. كەيبىرەۋلەر سياقتى جالتاقتاپ قالعان ەمەس، سويىلسوعار ەمەس.
— دۇرىس، — دەدى رىسقۇلوۆ نىعارلاپ. — كەيبىر جازۋشى، سىنشىسىماقتار گولوششەكيننىڭ سويىل سوعارى بوپ كەتكەندە، عابيت سول گولوششەكينگە تايسالماي قارسى شىقتى. مىنە، بۇل ەرلىك. مۇسىرەپوۆ ەندى ەشتەڭە بىتىرمەي-اق قويسا دا، سول ەرلىگىنىڭ ءوزى حالىقتىڭ كوكىرەگىندە جاتتالىپ قالارلىق.
— سول گولوششەكين عابيت سياقتى جاس جاۋقازىنداردى تۇپ-تۇگەل جۋاداي سولدىرىپ جىبەرمەسە نەعىلسىن، — دەپ اۋەزوۆ ءقاۋپىن ايتتى.
— گولوششەكيننىڭ كۇنى تايانعان شىعار. مەن موڭعوليادا بولدىم عوي، مۇحتار. موڭعولداردىڭ ارعى-ارعى اتاسى بىزبەن ءبىر سياقتى... سول موڭعولداردا بالاعا قاراقۇستىڭ كولەڭكەسى تۇسكەنى جامان ىرىم ەكەن. موڭعولدار ودان ولەردەي قورقادى ەكەن. ءيا... گولوششەكيننىڭ ءورتتى كولەڭكەسى قازاقستاننىڭ سونشالىقتى كەڭ دالاسىن شارپىپ كەتتى. ەندى ونىڭ كەتەتىن كەزى تاياپ قالدى-اۋ دەيمىن.
— لايىم سولاي بولعاي، — دەدى اۋەزوۆ مىنا اڭگىمەنى قۇنىعا تىڭداپ وتىرىپ.
— سونىمەن، مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، وكپە اۋرۋىن ەمدەيتىن كۋرورتقا بار. اسقىنباي تۇرعاندا الدىن ال. مۇندا ايالدايتىن شارۋاڭ بولماسا، تەز ءجۇرىپ كەتكەنىڭ ءجون. قىرىمدا جاقسى كۋرورت بار. جولداماڭ مەنىڭ موينىمدا، مۇحتار.
— اللا رازى بولسىن، ءتاڭىرى جارىلقاسىن، تۇرار اعا...
— تۇرمەدە جازۋ-سىزۋ بولمايتىنىن بىلەمىن، ەندى دەنساۋلىعىڭدى تۇزەپ، الدەنىپ العان سوڭ كىرىسەسىڭ عوي ءبىر جۇمىسقا، نە جازباقسىڭ؟
— جازاتىنىم بار، تۇرار اعا. باسقالارى ءبىر توبە، كەسىرىنەن ساقتاسا، جازارىم ءبىر توبە. ول — اباي تۋرالى كەرەمەت حيكايالار كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. ابايدىڭ ار جاعىندا — قازاق، قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسى تۇر. بۇل عۇمىردا كورەتىن قانشا جارىق ساۋلەم بار — ءبارىن سوعان ارناماقپىن، تۇرار اعا. اباي — مەنىڭ ءتاڭىرىم، اباي — مەنىڭ بۇكىل ءومىرىمنىڭ ءمانى، اباي — مەنىڭ عاشىعىم. قۇدىرەت و باسىندا كەۋدەمە ينەنىڭ جاسۋىنداي ساۋلە ۇيالاتقانى راس بولسا، ءبارىن سارقىپ ابايىما بەرمەكشىمىن.
— تىرشىلىك بولىپ، سەنىڭ سول شىعارماڭدى وقۋعا جازسىن، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ابايدى توعجانوۆتار جاۋ كورىپ، جات ساناپ جۇرگەندە، سەن دوس كورىپ، ءپىر تۇتىپ، ونىڭ ۇلى ارۋاعىن تىرىلتپەك تالابىڭا گۇل ءبىتسىن، مۇحتار. اباي سياقتى ارىسى بار ەلدىڭ — ىرىسى بار. اباي باردا الەم الدىندا قازاقتىڭ ءجۇزى تومەن بولمايدى. جەتەسىز جاندار سونى تۇسىنبەيدى. تۇسىنە تۇرىپ قارالاسا، كۇناسى ەكى ەسە اۋىر. سول كۇناكار سورلىلاردىڭ كۇنكورىس ءۇشىن ارىن ساتقان قۇلقىنشىل كومەيىنە قۇم قۇياتىن سەن بول، مۇحتار!
— ايتقانىڭىز كەلسىن، — دەدى ىرىمشىلداۋ اۋەزوۆ شىن تەبىرەنىپ.
— قازىرگى قازاق سىنشىلارىن ابايعا كوزقاراسىنان تانۋعا بولادى. اباي — بارومەتر. ابايدى مانسۇقتاۋشى — ۇلتتىڭ شىرىگەن جۇمىرتقاسى. ابايدى تانىعان تالانت — ۇلتتىڭ ءۇمىتى. ءۇمىتسىز شايتان دەگەن. سەن سول ءۇمىتتىڭ ەڭ جارىق جۇلدىزى بولساڭ كەرەك-تى. سەنىڭ اماندىعىڭ — ۇلتتىڭ بايلىعى. ابايدى، اباي ارقىلى ۇلتتى سۇيەتىن سماعۇل سادۋاقاسوۆ سياقتى ارىستاردىڭ گولوششەكين ساعىن سىندىرىپ جىبەردى. ەندى سەنىڭ ساعىڭ سىنباسىن.
كوبىنەسە اشىلا بەرمەيتىن، تۇيىقتاۋ رىسقۇلوۆ بۇل ءتۇنى ءبىر باۋىرىن جازىپ، كوسىلە سويلەدى. تاعدىر ءبىر تۋعان باۋىرلاردان كەمتارلاۋ قىلدى. اعايىن-تۋعان از ەمەس، ءبىراق ءبارى دەرلىك جەرباۋىرلاپ جۇرەدى. قاناتى قات-قات بيىككە ۇشار بىرەۋى جوق. وسىلايشا ءبىر وتىرىپ اڭگىمەلەسۋگە جارايتىن، ارمان اقتارىساتىن، كۇنبە كۇنگى كۇيبىڭ-كۇيبىڭ قۋ تىرلىكتەن بيىكتەپ، اڭگىمەنى ارىدەن تارتىپ ايتاتىنى... جوق. مىسالى، ورازباقپەن وسىلاي وتىرىپ، مۇڭ-شەر تارقاتا الاسىڭ با؟
ايتەۋىر، بار بولسىن، امان بولسىن... ال وعان قاراپ رىسقۇلوۆ باۋىردان، دوس-جاراننان ادا ەكەن دەۋ تاعى وبال. ارمانداس، تىلەۋلەس اعايىنى ءار تاراپتا بار. ءار ۇلتتا بار.
وسى ماسكەۋدەگى نىعمەت نۇرماقوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك حودجانوۆ... وزگە ۇلتتاردان كەشەگى لاتىش رۋدزۋتاك، داعىستاندىق قورىقماسوۆ، سونوۋ قيىر تەرىستىكتەن شىققان ساحالار ويۋنسكيي، امموسوۆ، وزبەكتەگى اكمال يكراموۆ، قىرعىزدان ابدراحمانوۆ، ءستاليننىڭ العاشقى قۇرباندارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەتكەن، تاتار سۇلتان-عالييەۆ، و، رىسقۇلوۆ دوس-جاراننان كەندە ەمەس. ال ەندى، ونىڭ وماقاسا قۇلاۋىن قۇدايدان كۇندىز-تۇنى تىلەيتىندەر دە تابىلادى...
كابينەتتىڭ ەسىگىن ەپتەپ تىقىلداتىپ، قولىندا پودنوسى بار، ءازيزا كىرىپ كەلدى. كوزى ۇيقىلى.
— كەشىرىڭىزدەر، شاي اكەلدىم، — دەپ پودنوستى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى دا، جاي جىميىپ تاعى دا: — كەشىرىڭىزدەر، — دەدى.
— و، ءپالى، ءسىز كەشىرىڭىز... — دەپ اۋەزوۆ نە «جەڭگە» دەرىن بىلمەي، نە تابان استىندا اتى اۋزىنا تۇسپەي، ابدىراڭقىراپ قالدى. جەڭگە دەۋگە قيماي ما ەكەن، ۋىزداي جاس.
— جەڭگەڭنىڭ اتى — ءازيزا، — دەپ رىسقۇلوۆ دەمەپ جىبەردى.
— ءيا، ايتقانسىز... ءتۇن ۇيقىڭىزدى بولگەنىمىزگە كەشىرىم بولسىن، ءازيزا، — دەپ تۇزەلدى اۋەزوۆ.
— وقا ەمەس، ءسىز سياقتى اسا سىيلى مەيمان كۇندە كەلىپ جاتقان جوق، — دەپ ءازيزا ەسىكتى جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
— بۇل ءوزى ىڭعايسىز بولدى-اۋ...
— باعانا تانىستىردىم عوي، جەنگەڭ وسى. تاشكەنتتە كورگەنىم باسقا ەدى-اۋ دەپ، تاڭعالىپ وتىرعان شىعارسىڭ. ول جەڭگەڭ دە، ناديا، وسىندا، ماسكەۋدە. ودان سوفيا دەگەن قىزىمىز بار. ەرلى-زايىپتىلار رەتىندە اجىراسقانمەن، ەڭ جاقىن تۋىستارداي ارالاسىپ تۇرامىز، — دەپ رىسقۇلوۆ كۇدىك-كۇمان قالدىرماي اڭگىمەنى اشىپ سالدى.
— وسى ۇمىتپاسام، جاھانشاح دوسمۇحامبەتوۆپەن باجا ەدىڭىز-اۋ، — دەپ قالدى اۋەزوۆ.
— دۇرىس ايتاسىڭ، جانشا مەنىڭ باجام بولاتىن. و دا وسى ماڭدا. ءا دەگەندە، ناديامەن اجىراسقانىمىزدى جاقتىرماي، كىنالاپ ءجۇردى. ءقازىر جاقسىمىز. سول باياعى ادۆوكاتۋراسىمەن اينالىسادى.
— تاعدىرى قيىن ادامداردىڭ بىرەۋى سول.
— اسا ءبىلىمدى كىسى عوي جانشا. بىلىمدىلەردىڭ تاعدىرى وڭاي بولمايدى، — دەدى رىسقۇلوۆ اۋەزوۆتىڭ پيالاسىنا شاي قۇيىپ. — اسىرەسە حالىق ءۇشىن قابىرعاسى قايىساتىندار كوپ ازاپ شەگەدى. پارادوكس! قازىرگى ءبىزدىڭ قازاقستان كەشەگى پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارى ەدى عوي. جانشا دوسمۇحامبەتوۆ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتار، ءتىپتى احمەتتى، ءاليحاندى، ءمىرجاقىپتى، ماعجاندى بىلاي قويعاندا، مىنە، سول جانشا مەن مۇحامەدجاندار وتارشىلدىققا قارسى، ازاتتىق ءۇشىن، دەربەستىك ءۇشىن كۇرەستى. بۇلاردى كەڭەس وكىمەتى جاۋ كورەدى. ال ءۇندىستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن ماحاتما گانديدى ماداقتايدى. ساياسات پەن ءمورالدىڭ قيىسپايتىن جەرى وسى. ساياسات ءبىر توبەنىڭ ۇستىندە، مورال ءبىر توبەنىڭ ۇستىندە. ءمورالسىز، يمانسىز ساياسات — سايقال ساياسات. بۇگىندە كوپ ايتىلىپ جۇرگەن حالىقتار تەڭدىگى، ۇلتتار بوستاندىعى، تەڭ قۇقىلى وداق... ال ءبىراق لەنين، ءىس باسىنان كەتە باستاعان لەنيننىڭ تۇسىندا-اق، ودان كەيىن ستالينيزم كەزىندە، مۇنىڭ ءبارى ادىرە قالدى. ونى ءقازىر قازاقستاننىڭ قالپىنان كورىپ وتىرمىز... ال مۇحامەدجان بولسا، كەڭەس وكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتتى. مەن ساعان ايتايىن، مۇحتار، تۇركسىبتى سالعان — مۇحامەدجان. سونىڭ اسقان ينجەنەرلىك ءبىلىمى ارقاسىندا، تۇركسىب مەزگىلىنەن ءبىر جىل بۇرىن ىسكە قوسىلدى، ميلليونداعان سوم قارجى ۇنەمدەلدى. ال ەندى، كەڭەسكە سونشاما پايداسى تيگەن ادامدى كەڭەس وكىمەتى سوتتاپ جىبەرەدى. ءقازىر ۆورونەجدە ءجۇر. نەگە؟ سول باياعى «الاش!» كەزىندە تۇركسىبكە كىزمەتكە ايتىسىپ ءجۇرىپ الدىرعان مەن ەدىم، ال ەندى ءقازىر وعان ارا تۇسە المايمىن، ايداۋدان قۇتقارا المايمىن. نە دەگەن قورلىق؟!
رىسقۇلوۆتىڭ كۇيىنىشىن ازداپ بولسا دا باسقىسى كەلگەندەي، اۋەزوۆ:
— ونىڭ ەسەسىنە تۇتاس حالىقتى قورعاپ جاتىرسىز عوي، — دەپ قالدى.
رىسقۇلوۆ تا پەندە، ءسال ءجىبيىن دەدى. جىلى ءسوزدى كىم جەك كورسىن؟ تەك كولگىرسىمەسە بولعانى. ال اۋەزوۆ شىندىقتى ايتتى.
— گولوششەكين كوپ ۇزاماي كەتەتىن شىعار، — دەدى رىسقۇلوۆ جادىراپ. — ءبىراق گولوششەكينشىلەر، ءوزىمىزدىڭ گولوششەكيندەر قورتيىپ-قورتيىپ وتىرا بەرە مە دەپ قورقامىن.
— «قولىنان قايىر بەرمەيتىن قورتيعاندار بي بولدى»، — دەپ اۋەزوۆ قوستادى.
— قازاقستان اسپانىنان قارا بۇلت ارىلار-اۋ، ءبىراق قازاقستان تاريحىندا ءومىرى وشپەيتىن قارا تاڭبا قالىپ قوياتىن بولدى.
— قازاقستان عانا ەمەس، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وزەگىندە...
رىسقۇلوۆ باس يزەدى.
— كەڭەس وداعىنا تاڭبا. ونىڭ راس. ايتپەسە، حالىقتى سونشاما اشارشىلىققا ۇرىندىراتىنداي كەڭەس ەلى مۇلدە مۇشكىل حالدە دە ەمەس. شەتەلدەن قارىزعا السا دا استىق تاۋىپ بەرۋىنە ابدەن بولادى. مەن ستالينگە و باسىندا ايتتىم: كوشپەندى قازاقتىڭ مالىن كولحوز الادى ەكەن، ەندەشە استىقپەن قامتاماسىز ەتەيىك دەدىم. ورىندامادى. قايتا قابىنىڭ تۇبىندەگى قالعان-قۇتقانىن دا تارتىپ الدى.
— مەنىڭ ءبىر ۇقپايتىنىم، — دەدى مۇحتار. — ستالين جولداس اقىلدى كىسى، ايتپەسە وزىنەن كۇشتىلەردى وڭگەرىپ كەتپەس ەدى عوي. ءبىراق وتە ايلاكەر، ال ايلاكەر بولۋ ءۇشىن اقىل كەرەك، ايلاكەر بولا تۇرا، الداعىسىن نەگە بولجامايدى؟ الداعى ۇرپاق ونىڭ جاۋىزدىعىن اشكەرەلەمەي مە؟
— تيرانداردىڭ ەشقايسىسى احيرەتىن ويلاپ جاتپايدى. نەرون سولاي، كاليگۋلا سولاي، ناپولەون سولاي... ولار شەكسىز مانساپقا ماس بولىپ، سونىڭ ماستىعىمەن كەيىنگىسىن مانسۇق ەتەدى. تيرانداردىڭ ماستىعى باياعى شىڭگىسحاننىڭ سۇبەتەي ءباھادۇرىنىڭ ماستىعىنداي عوي. بىلەتىن شىعارسىڭ، سۇبەتەي ءباھادۇر شابۋىلعا شىعاردا ءبىر تۋ بيەنىڭ كۇرەتامىرىن قيىپ جىبەرىپ، جىپ-جىلى قاندى تويعانشا ءسىمىرىپ الادى ەكەن. سوندا ەكى كوزى قانتالاپ شىعا كەلەدى ەكەن. ال ەندى سۇبەتەيدى توقتاتىپ كور! تيرانداردا سونداي ءبىر قان سۇراعان قورقاۋلىق بار. كوزدەرىن قىزعىلتىم شەل باسىپ قالاتىن بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ستەكەن دە سول تيرانداردىڭ ساۋىعىن كيىپ الۋعا پەيىلى كەتكەن. ءبىراق ولاردان ءبىر وزگەشەلىگى — جەكە باسى دۇنيەقوڭىز ەمەس. دۇنيە جيمايدى. قاشان كورسەڭ قوقيىپ جالعىز فرەنچپەن، سول باياعى قىرىم ەتىكپەن جۇرەدى دە قويادى. ۇيىندە دە جيھاز جوق. التىن، كۇمىس، جارقىلداققا قۇمار ەمەس. بار قۇمارلىعى — بيلىك.
— بيلىك بولسا، بايلىق نە كەرەك؟
ەكەۋى وسىلايشا، ەندى قايتىپ كەزدەسپەستەي، مىنا الماعايىپ زاماندا الدەقانداي كۇندەر بولادى، ارمانسىز قۇماردان شىعايىق دەگەندەي، ءبىر-بىرىن قيماي، تاڭ اتقانشا وتىردى. تاڭنىڭ اتقانىن ولار ماسكەۋ كوشەلەرىندە قىسقى ايازدى سىقىرلاتا جۇرە باستاعان ترامۆايلاردىڭ شيقىلىنان بايقادى. رەلستىڭ بۇرىلىسىندا ترامۆايلاردىڭ دوڭعالاقتارى شىڭعىرىپ-شىڭعىرىپ جىبەردى. ماسكەۋ — ۇلى قالا ەندى ۇيقىسىنان ويانا باستايدى. تاڭ اتسا دا، ءالى قاراڭعى. بيىك-بيىك ۇيلەردىڭ شامدارى بىرىنەن سوڭ، ءبىرى جارق-جۇرق ەتە قالادى. ال رىسقۇلوۆ كابينەتىنىڭ شامى تاڭ اتقانشا جانىپ تۇردى.
تالاي-تالاي اڭگىمە-سىر تيەگى اعىتىلدى. بىرەۋى تاس قاپاستا جالعىز وتىرىپ، اڭگىمە اڭساپ قالعان. بىرەۋى تاعدىر قاپاسىنىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، كوپتەن بەرى جاقىن دوسپەن سۇحباتتاسا الماعان. سول ءتۇنى اۋەزوۆ شاكارىم قاجىنىڭ قايعىلى تاعدىرىن، ارمان دارياسىن كەشىپ دۇنيەدەن وتكەن اباي دانىشپاننىڭ ءارقيلى كەزەڭدەرىن ايتتى. رىسقۇلوۆ ەرتەدە، تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەندە كولباي تەگىسوۆ دەگەن ازاماتپەن قالاي تانىسقانىن، ول قۇرعان «ءۇش ءجۇزدىڭ» تاريحىن، مۇستافا شوقايەۆپەن قالاي كەزدەسكەنىن ايتتى.
— مۇستافا شوقايەۆتى دا كەلەر-كەلەر ءبىر ۇرپاق زەرتتەپ، بايىبىنا بارىپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن، — دەدى. — وتە كۇردەلى، وتە زەردەلى ەر ەدى. اداسقانى دا اقيقات. ءبىراق حالىق دەپ ءجۇرىپ، شەتەلگە قاڭعىرىپ كەتتى عوي، — دەدى.
— مۇسەكەڭ شەتەلدە ءبىر كىتاپ شىعارىپتى، — دەدى رىسقۇلوۆ كۇلىمسىرەپ قانا. — جارىقتىق، ماعان ءتيىسىپتى: رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ سۇيىكتىسى، فاۆوريتى دەپتى. ءستاليننىڭ «سۇيىكتىسى» بولسام، التى ايدان بەرى الدىنا قايتا-قايتا بارىپ، «قازاقستاندى اشتىق اجالىنان قۇتقارا گور!» — دەپ جالىنىپ، سول التى ايدان بەرى ءسوزىمدى وتكىزە الماي قويار ما ەدىم؟ ايتەۋىر، ەندى-ەندى بەرى قاراعان سياقتى. قايتادان اۋناقشىپ، اينىپ قالماسا ەكەن دەپ، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى جوق، مۇحتار. بەدىرەيگەن بەدەۋ اسپانعا قاراپ، كوك تاڭىردەن ءبىر تامشى جاڭبىر تىلەگەن باداۋيدەي، ۋاقىتتى وتكىزىپ جاتىرمىز. سەن امان بول، مۇحتار. بۇل ناۋبەت تە وتەر-كەتەر. ءبىراق تاريحقا جازىلماي قالا ما دەپ قورقامىن. حالىقتىڭ تاعدىرىنان گورى، قۋ قارىننىڭ قامىن كوپ ويلايتىن كۇنكورىستىڭ قۇرباندارى تاريحتى بۇرمالايدى-اۋ دەپ قورقامىن. ءومىر جەتسە، وسىنىڭ ءبارىن، جازۋشى بولماسام دا، تاريحشى رەتىندە ءوزىم جازار ەدىم، كىم ءبىلسىن؟ «قىرعىزستان» دەگەن كىتابىم شىقتى. ەندى «قازاقستان» اتتى دۇنيە جازسام با دەپ ەدىم. قارتتار: «ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى، اللانىڭ دەگەنى بولادى» دەۋشى ەدى. بۇيىرسا، جازامىن. ال ەندى بۇل تاريحتىڭ كوركەمسوزبەن جازىلعان نۇسقاسى دا بولۋعا كەرەك. تاريح بارىپ توقتاعان جەردىڭ ارجاعىن، تىلسىم جاعىن كوركەم ادەبيەت كورە الادى. ال ەندى بۇل ساعان امانات، مۇحتار. سەنىڭ عانا قولىڭنان كەلەدى. قازاقتىڭ باسقا قالامگەرلەرىن مانسۇقتامايمىن. عابيت تە، ءسابيت تە جازار. ال سەن جازساڭ، ءجونى بولەك بولار ەدى. بۇل سۇراپىل «ۆوينا ي ميرگە» بەرگىسىز عوي. 1812 جىلى رەسەيدى جاۋ شاپتى. ال 1932 جىلى قازاقستاندى سىرتتان جاۋ شاپقان جوق. ءوزىمىزدى ءوزىمىز شاپتىق. مۇنىڭ فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتىك استارى باسقا. مۇنى بىزگە شولوحوۆ بارىپ جازىپ بەرمەيدى. مۇنى سەن جازاسىڭ، مۇحتار.
اۋەزوۆ باسىن شايقادى.
— تۇرار اعا-اي، ايتقانىڭنىڭ ءبارى التىنداي. ءبىراق ءبىز ەزوپتىڭ داۋىرىنەن دە قيىن داۋىردە تۇرمىز عوي. «باس كەسپەك بار، ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن ماقالدىڭ داۋرەنى وتكەن.
— ونى بىلەمىن عوي، — دەپ قارسىلاستى رىسقۇلوۆ. — ءبىراق سەن جازا بەر، جازا بەر. زامان ۇنەمى وسىلاي بولماس. ستالين ايتادى: سوسياليزم اياعىنان نىق تۇرعان كەزدە، سەنتراليزمنەن ناعىز دەموكراتيانىڭ وزىنە كوشەمىز دەيدى. سوندىقتان ۇدايى قىسپاق بولا بەرمەس. سەن جاز، مۇحتار.
اقىلدى ادامدار دا قاتەلەسەدى. «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» دەگەن قازاقتىڭ كونە گرەك فيلوسوفتارىنان نەسى كەم؟! رىسقۇلوۆ ستالينگە ءالى سەنەدى. ءستاليننىڭ تۇلا بويىنا زالىمدىقپەن تۇرپىدەي تۇك شىعىپ، قاۋلاپ ءوسىپ، قالىڭداپ بارا جاتقانىن باسقا بىلمەسە دە رىسقۇلوۆ ءبىلۋى كەرەك قوي. قانشا اقىلدى، سۇڭعىلا ءبىلىمدى دەگەنمەن، قايران قازاقتىڭ سەنگىش اڭقاۋلىعى اتاۆيزمدەي ارىلماي، تابيعاتىندا قالىپ قالعان.
اۋەزوۆ تىق-تىق جوتەلىپ، ونىسىن بىلدىرمەيىن دەپ جوتكىرىنگەن بولىپ، ورامالمەن اۋزىن باسىپ، تەرىس اينالدى.
ءوزى ناۋقاس، جولدان ارىپ كەلگەن ادامدى دەمالدىرماي قينادىم با دەپ رىسقۇلوۆ سەزىكتەندى. ءبىراق سونى بايقاپ قالعان اۋەزوۆ بەتىن بەرى بۇرىپ، ەزۋ تارتىپ:
— بۇل ءتۇن — ۇمىتىلماس ءتۇن بولدى. لۇقپان حاكىم ايتقانداي، مىڭ جاساپ قالدىم، — دەدى. — ادام بالاسى مىڭ جىل جاساۋشى ما ەدى، ءتايىرى. حاكىم ءوزى تەكتەس ويلىلارمەن اڭگىمە-دۇكەن ۇستىندە وتكىزگەن ءاربىر كۇنىن — ءبىر جىلعا بالاعان عوي. ال ءناسىپ بولسا، ۇلى ناۋبەت تۋرالى دا جازارمىن. اياۋلى ابايىمدى جازسام، ارمانىم سول. و دا قازاقتىڭ قاتال تاعدىرى، مول-مول قاسيەتى مەن سورى تۋرالى بولماق، اعا. قازاقتاردىڭ قانالۋىنىڭ بەل ورتاسى.
— تالابىڭا تاۋدىڭ ۇلىلىعىن بەرسىن، مۇحتار. قازاق قانالۋىنىڭ كوركەم ەپوپەياسى كەرەك بىزگە! — دەپ رىسقۇلوۆ شيرىعا ءتۇستى. — «قازاقستان» تۋرالى كىتابىما ماتەريال قاراستىرىپ ءجۇرىپ، قولىما ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 1910 جىلى پەتەربۋرگتە شىققان ۇلكەن ءبىر جيناققا ەنگەن «قازاقتار» اتتى ماقالاسىنا تاپ بولدىم. سوندا بويكەيحانوۆ II دۋمانىڭ دەپۋتاتى ماركوۆ دەگەننىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. ول ءسوزى «توۆاريشش» دەيتىن باسىلىمىندا 1917 جىلى جاريالانىپتى. سوندا دەپۋتات ماركوۆ نە دەگەن دەپ ويلايسىڭ؟ ونى اۋىزبەن ايتۋدىڭ ءوزى سۇمدىق... — رىسقۇلوۆ جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنان ءبىر قالىڭ كوك داپتەردى الىپ، ارى-بەرى اقتارىپ: — ءا، مىنە، تاپتىم، — دەدى. — مىنە.
«كيرگيزى (قازاقتار دەگەنى) — پوتومكي ورد چينگيسحانا ي تامەرلانا ي چتو س نيمي نۋجنو پوستۋپات تاك، كاك پوستۋپالي س كراسنوكوجيمي ۆ امەريكە».
رىسقۇلوۆ كوك داپتەردى تارس دەگىزىپ جاۋىپ، تارتپاعا قايتادان لاقتىرىپ جىبەردى. جاڭاعى وقىعان سۇمدىق سوزگە كوك داپتەر كىنالىدەي ءشيىرىپ تاستادى.
— كوردىڭ بە، مۇحتار، سوندا سول شىڭعىسحان مەن اقساق تەمىردىڭ سو-و-نوۋ زاماندارداعى سويقانىنا بولا، قازىرگى قازاقتار سورلاۋ كەرەك! ال سونداي زالىم وي يەلەرىنىڭ ءقازىر جوق ەكەنىنە كىم كەپىل؟
رىسقۇلوۆ سول ساباسىنا ءتۇسىپ، مىرس ەتىپ:
— ستالين وقتا-تەكتە ماعان قالجىڭداعان بولىپ: «ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى»، — دەيتىنى بار. ادەپكىدە شىن قالجىڭى شىعار دەپ قالىپ ءجۇردىم. ەندى-ەندى ويلاسام، ارتىندا ءزىلى بار ما دەيمىن؟ كوز الدىندا ءبىر ادام شولدەن قاتالاپ ولەيىن دەپ جاتىر دەلىك. قاسىندا شەلەك تولى سۋى بار ءبىر كىسى وتىر دەلىك. سوندا الگى ول ۇستىندە جاتقان بايعۇسقا ءبىر جۇتىم سۋ بەرمەگەنى قالاي؟ قازاقستانعا، قازاقتارعا دەگەن ستالين مەن گولوششەكيننىڭ ارەكەتى دە سولاي ما... سوندىقتان مۇحتار، ءبىر تۋماق بار، ءبىر ولمەك بار. تىرشىلىكتە زۇلىمدىقپەن ارپالىسىپ قال. مەن ەندى سوعان باسىمدى تىككەن اداممىن. ارتى نە بولارى — ءبىر تاڭىرگە ايان. كوپ سويلەپ، مازاڭدى الدىم. كەشىر. ەندى قايتىپ مۇنداي ءبىر جۇلدىزى جارقىراعان ساتتەر ورالا ما، جوق پا، قايدان بىلەيىن؟ كەلگەنىڭە، سالەم بەرگەنىڭە راقمەت. قاياۋلى كوڭىل ءبىر جەڭىلەيىپ قالدى. ال ەندى ەرتەڭ... اۋ، ەرتەڭ دەيمىن، تاڭ اتىپ قالدى عوي، بۇگىن ساعان جولداما جازدىرامىن. قىرىمعا. كەلىستىك قوي؟
— كەلىستىك، — دەپ كۇلدى اۋەزوۆ.
وسىلايشا، ويراندى وتىز ەكىنشى جىلدىڭ قالىڭ بۇلت قاپتاعان ءبىر تۇنىندە، ەكى جۇلدىز تاڭ اتقانشا جارقىراپ تۇردى.
«قازاقستانعا قايتپايسىڭ!»
ءستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ونىڭ كابينەتىنە كىرۋ — ارىستاننىڭ اپانىنا قارۋسىز كىرۋمەن بىردەي. قايتادان ءتىرى شىعارىڭ، ياكي ءولى شىعارىڭ نەعايبىل. ستالين ءوزى اتىپ تاستامايدى، ارينە... قولىندا شەكسىز بيلىك بولسا، قاھارىنان بارلىق پەندە قالتىراپ تۇرسا، سودان ءلاززات الاتىن قاسيەت تيراندارعا ءتان.
رىسقۇلوۆ سوڭعى كەزدە ءستاليننىڭ قابىلداۋىنا ءجيى كەلەتىن بولدى. بۇعان جالتىر باس، لاي كوز كومەكشى تاڭعالاتىن سياقتى. ءستاليننىڭ وڭ قولى مەن سول قولى ىسپەتتى مولوتوۆ پەن كاگانوۆيچتىڭ وزدەرى سيرەك كەلەتىن كابينەتكە رىسقۇلوۆتىڭ قايتا-قايتا كەلۋى كەزەكشىگە جۇمباق. ستالين وعان:
— رىسقۇلوۆتى شاقىر، — دەيدى. ول تاپسىرمانى ورىندايدى. ال ستالين مەن رىسقۇلوۆ نە تۋرالى سويلەسەدى، — ول جاعى بەلگىسىز. رىسقۇلوۆ كىرگەندە دە، شىققاندا دا سىر بەرمەيدى. ءبىر نارسە انىق: نە رىسقۇلوۆ جوعارىلايدى، نە جويىلادى. كومەكشى وسىلاي ويلايدى.
ال رىسقۇلوۆ ءۇشىن بۇل كومەكشىنىڭ تۇسىنان ءوتۋ — توزاققا بارار جولداعى سەربەردىڭ تۇسىنان وتۋمەن بىردەي. اڭىزدا، ءدىني ميفولوگيادا سونداي ءبىر توبەت بار. وتە قورقىنىشتى.
بۇل جولى دا رىسقۇلوۆقا لاي كوزبەن سۇقتانا قاراپ، كوزى كوز ەمەس، رەنتگەن شامىنداي بوزارىپ، كەلۋشىنىڭ ءۇستى-باسىن تىنتكىلەپ شىقتى. جوق، ول قالتاڭدى، قوينى-قونشىڭدى اقتارمايدى. ويتسە تىم تۇرپايى بولار ەدى. بۇل كوزبەن تىنتەدى. كوزىندە وڭمەنىڭنەن وتەتىن ءبىر سيقىر بار. امالسىز ازا بويىڭ قازا تۇرادى. ەگەر شىننان ارام ويلى بولساڭ، ەگەر شىننان ستالينگە قاسكويلىكپەن بارا جاتساڭ، بۇل سەربەر سەنىڭ ول پيعىلىڭدى بىردەن ءبىلىپ قوياتىن سياقتى.
كەزەكشى رىسقۇلوۆقا تاقىر باسىن ءسال ءيىپ، ميىعىندا ءزارلى جىميىسپەن كابينەت جاقتى نۇسقادى. ستالين كورىندى. الاسىنىڭ ءوزى اسقاقتاپ كورىنەتىنى عاجاپ. مۇندا دا وزەكتى پەندە تۇسىنە بەرمەس ءبىر قۇدىرەت بار...
رىسقۇلوۆ ءدىندار بولماسا دا ىشىنەن: «ءيا، ارۋاق، — دەدى، — قورلىقتان، زورلىقتان، قاتىگەزدىك پەن قايىرىمسىزدىقتان قىرىلعان ميلليون قازاقتىڭ ارۋاعى قولداي گور!» — دەدى. سولاي ويلاساڭ، ول ارۋاقتار بار ما، جوق پا، قولداي ما، قولداماي ما، وعان كوزى جەتىپ جاتقان ەشكىم جوق، ءبىراق كوڭىلگە دەمەۋ، ياعني ءوزىڭدى رۋحتاندىرعاندايسىڭ. مىنانداي ساتتە، ايتەۋىر، اجداھا كورگەن كوجەكتەي بۇقپايسىڭ، تىزەڭ دە قالتىرامايدى. رۋحىڭ، جىگەرىڭ بەرىك بولسا، ارۋاق قولداعانى سول شىعار.
قۇداي وڭداعاندا، ستالين مۇرتىنان بۇلك-بۇلك كۇلىپ، باياعىشا:
— ا-ا-ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىسحانى، كەل! — دەدى.
و دا پەندە بولىپ ازىلدەگىسى، كوڭىل كوتەرگىسى كەلەتىن شىعار... الدە وزىنەن ءالسىزدى ءاجۋالاپ، مىسقىلداپ، سودان جانى راقات تاباتىن شىعار، كىم بىلەدى؟ شىڭعىسحاننىڭ رولىندە ءوزى بولعىسى كەلسە دە، ونى نەگە رىسقۇلوۆقا قياتىنى بەلگىسىز؟
— سەن، بايقايمىن، تىم جۇدەپ كەتتىڭ، — دەدى ستالين رىسقۇلوۆقا تىكتەپ قاراپ. — تۇنىمەن ۇيقى بەتىن كورمەي، كىرپىك ىلمەي شىققان سياقتىسىڭ. نەمەنە، اۋىرىپ جۇرگەن جوقسىن با؟
— جوق، جولداس ستالين، دەنىم cay...
— ا-ا-ا، دەنىن cay بولعانى جاقسى، — دەپ بۇرىلىپ كەتىپ، قارا ترۋبكاعا «التىن جىبەكتى» شيراتىپ سالا باستادى.
«وسىنىڭ كورىپكەلى بار شىعار، — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ. — مەنىڭ تۇنىمەن ۇيىقتاماعانىمدى قايدان ءبىلىپ قويدى؟ الدە ءتۇرىم تىم ۇسقىنسىز با؟ تۇنىمەن مۇحتار ەكەۋمىزدىڭ نە تۋرالى اڭگىمەلەسكەنىمىزدى ءبىلىپ قويسا عوي...»
ءبىراق ستالين رىسقۇلوۆتىڭ ءتۇنى بويى بولاشاق ۇلى جازۋشىمەن بىرگە وتىرعانىن بىلمەيدى. مۇمكىن، بۇدان بىلاي رىسقۇلوۆتىڭ ءۇيى اڭدۋعا الىنار، ونىڭ ۇيىنە كىم كەلىپ، كىم كەتكەنى ەسەپشوتقا سالىنار. ال ءدال ءقازىر رىسقۇلوۆ ۇيىندەگى «كولحوزدىڭ» ەسەبىنەن، تۇر-تۇسىنەن وگپۋ-دىن ەڭ ىسقاياق اگەنتىنىڭ ءوزى دە جاڭىلىسىپ قالار ەدى. ارينە، كەشە عانا تۇرمەدەن شىققان «الاشتىڭ» ادامى جان-جاققا بۇرىلماي، تىكەلەي رىسقۇلوۆقا جولىققانى وگپۋ-دىڭ نازارىندا بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىراق «ەلدىڭ يەسى، ءبارىنىڭ ءتاڭىرىسى بار» دەگەن.
— بىلەمىن، — دەدى كەنەت ستالين بۇعان قىرىن قاراپ تۇرىپ. ءسويتتى دە ار جاعىن ايتپاي تۇرىپ الدى.
«نەنى بىلەدى؟ — دەپ رىسقۇلوۆ ىشتەي سەسكەنىپ قالدى.
— قاسقىر ورمانعا قاراپ ۇلىعانىن قويمايدى. سەن دە سوندايسىڭ. قازاقستان دەگەن قايعىدان قانىڭ قارايىپ، ءتۇسىڭ بۇزىلىپ، سەمىپ بارا جاتىرسىڭ. — وسىنى ايتىپ ستالين بەتىن بەرى بۇردى.
— ونىڭىز راس، جولداس ستالين.
— راس بولسا، بۇل ءىستى ساعىزداي سوزا بەرمەي، ءبىر جاعىنا شىعارايىق. گولوششەكيندى كەرى شاقىرامىز. سەگىز جىلداي وتىرعان ەكەن، جەتەر ەندى.
رىسقۇلوۆتىڭ وڭىنە قان جۇگىرەيىن دەدى، ءبىراق بىردەن ەلپەڭدەي قويعان جوق.
— جالعىز گولوششەكيننىڭ كەتۋىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى عوي، جولداس ستالين.
ستالين رىسقۇلوۆقا ىزبارلانا ءبىر قارادى دا، بۇرىلىپ كەتتى. جاقتىرماي قالدى.
— بىلەمىن.
— بىلسەڭىز، تەزىرەك جاردەم بەرىڭىز.
— سوندا نەدەن باستايمىز؟
رىسقۇلوۆ: «حاتتا ءبارى جازۋلى عوي!» — دەپ مىنانىڭ سامارقاۋلىعىنا قورىنسا دا سابىر ساقتادى.
— ەڭ الدىمەن تەزدەتىپ تاماق تاۋىپ بەرەيىك.
— ودان كەيىن؟
— اشتاردىڭ جان-جاققا بوسىپ جاتقانىن توقتاتايىق.
— ودان كەيىن؟
— جۇڭگو اۋىپ كەتكەندەردى كەرى قايتارايىق. ولارعا جاعداي جاسايىق.
— تاعى دا؟
— قازاقستاندا 1932 جىلدىڭ باسىندا قىرىق ميلليون مال بار ەدى. سودان ءقازىر نەبارى بەس-اق ميلليون قالدى.
— نەمەنە، سوندا ءوزىمىز دە بۇزاۋلايمىز با؟ تابان استىندا قالاي كوبەيتەمىز؟
— كولحوزدىڭ مالىن مەملەكەتكە ەتكە تاپسىرۋدى ءبىراز جىلعا توقتاتا تۇرايىق. جەكە مەنشىك سەكتوردا مالدى كوبىرەك ۇستاۋعا رۇقسات بەرەيىك.
ستالين:
— ستوپ! — دەدى. — سوندا قالاي، كۋلاك پەن بايلاردى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك پە؟
— جوق، — دەدى رىسقۇلوۆ. — كۋلاك پەن باي كىسى ەڭبەگىن قاناۋشىلار. ال تۇلدىرى جوق قۋ كەدەي، ەكى-ۇش باس سيىر، ون شاقتى قوي ۇستاسا، ودان باي شىعا قويمايدى. ارتىق باس مالىن مەملەكەتكە وتكىزەدى. ول پايدا، جولداس ستالين.
— تاعى دا؟
— قازاقستاندا تىم بولماسا، تۇقىمدىق قور دا جوق. كوكتەم بولسا تاياۋ. Eگiس باستالادى. سوعان دەيىن قازاقستانعا مەملەكەتتىك قوردان تۇقىم بوساتىلسىن. ايتپەسە، حالىق اشتىقتان ارىلا المايدى.
— تاعى دا.
— ءوزىڭىز بىلەسىز، جولداس ستالين، مىڭداعان قازاق رەسپۋبليكادان تىسقارى وبلىستارعا اۋىپ كەتتى. وزبەكستانعا، تۇرىكمەنستانعا، قىرعىزستانعا، تاجىكستانعا دەيىن... ال ءرسفسر-دىڭ كوپتەگەن وبلىستارىندا دا تالاي قازاقتار قاڭعىپ ءجۇر. ىشكى رەسەي، استراحان، ورىنبور، چەليابى، قورعان، تومەن، ومبى، تاۋلى التاي، كەمەر، تاعى باسقا جەرلەردە... سولاردىڭ ءبارىن بىردەن قايتارىپ الۋ قيىن عوي. ولارعا جەرگىلىكتى باسشىلىق جاعداي جاساپ، جۇمىس تاۋىپ بەرسىن. ەندى ولاردىڭ كوبى ءورت شالعان قازاقستانعا قايتپاي، مۇلدە قالىپ تا قويار. قايعىلى، ارينە.
— Heگe قايعىلى؟ جاۋدىڭ جەرى ەمەس قوي. ءبارى — كسرو!
— ونىڭىز راس، جولداس ستالين. ءبىراق تۋعان توپىراقتان اجىراعان قازاق — ءتۇپ تامىرىنان اجىراعان قازاق. ول شاشىراپ كەتكەن سوڭ، ەڭ الدىمەن تىلىنەن ايرىلادى. ويتكەنى سونوۋ تومەنگە كەتكەن قازاقتارعا سول جەردەن قازاقشا مەكتەپ اشىپ بەرمەيدى عوي. ول قازاق ەندى ءوز سالت-ساناسىنان، ادەت-عۇرپىنان، ءتول مادەنيەتىنەن ايرىلادى. سوندا نە بولادى؟
— ينتەرناسيوناليست بولادى، — دەدى ستالين بۇل تەورياسىنا ماساتتانعانداي، ترۋبكاسىن جوعارى شوشايتا كوتەرىپ. — كسرو-نى مەكەندەگەن حالىقتار ءبىر كەزدە ءبىر-اق تىلدە سويلەۋگە ءتيىس. كەلە-كەلە دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق حالىقتار دا ءبىر-اق تىلدە سويلەيتىن بولادى. ديالەكتيكا زاڭى سولاي!
رىسقۇلوۆ ستالينمەن ايتىسقا زاۋقى شاپپادى. ءوز ايتقانىن قۇپتاتىپ داعدىلانعان، پاتشالىق ديكتاتتىڭ ءدامىن العان اسقاق ادام ءقازىر تالاس كوتەرمەيدى. ونىمەن ءسوز تالاستىرام دەپ ءىستى ناسىرعا شاپتىرعاننان نە پايدا؟ مۇندايدا، ارۋاعىڭنان اينالىپ كەتەيىن، قوجاناسىردىڭ اقىلىنا جۇگىنگەن ءجون. باياعىدا ستالين سياقتى ءبىر حان قوجاناسىردى شاقىرتىپ الىپ:
— ال، قوجەكە، ەسەگىڭە بەس جىلدىڭ ىشىندە وقۋ ۇيرەت. بەس جىلدىڭ ىشىندە ەسەگىڭ كىتاپ وقي الماسا، باسىڭ كەسىلەدى! — دەپتى.
— قۇپ بولادى، حان يەم، — دەپ قوجاناسىر قول قۋسىرا قالىپتى.
حان الدىنان بىلاي شىعا بەرگەندە، الگى اڭگىمەنى ەستىگەندەر قوجەكەڭە:
— ەسىڭىز دۇرىس پا ءوزى! كەلىسە سالعانىڭىز قالاي؟ اۋ، ەسەك بەس جىل تۇرماق، مىڭ جىلدا دا وقۋ ۇيرەنبەيدى عوي! — دەپتى دەيدى.
— ە-ە، — دەپ كۇلەدى قوجەكەم قۋتىڭداپ. — بەس جىلدا نە حان ولەدى، نە مەن ولەمىن، ءيا بولماسا ەسەگىم ولەدى.
رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ مىنا زورلىعىنا ءىشى قازانداي قايناپ، شىداي الماي داۋ ايتقىسى كەلسە دە، ءوزىن-وزىن تىيىپ تاستادى.
— تاعى دا! — دەپ ستالين وكتەم ءۇن قاتتى.
— تاعى دا بولعاندا بىلاي، جولداس ستالين. قازاقستاندا تاياۋ ارادا حالىق ساناعى وتكىزىلسىن.
— نەسى بار، وتكىزسەك — وتكىزەيىك. وداق كولەمىندە وتكىزەيىك. — ستالين اسىعىستىق جاسامادىم با دەگەندەي، ءوز سوزىنە ءوزى ويلانىپ قالدى. ساناق ماداقتارلىق بولماس. ويتكەنى اشتىقتان ازايعان جالعىز قازاقتار ەمەس، ۋكراينا، رەسەيدىڭ كەيبىر وبلىستارى... ستالين ءسال تۇنجىراپ تۇردى دا:
— ءجا، سونىمەن گولوششەكين كەتەدى، — دەپ اڭگىمەنىڭ بەتىن بۇرىپ اكەتتى. — ونىڭ ورنىنا كىم لايىق؟
وسىنى ايتىپ، رىسقۇلوۆقا كوزىن سىعىرايتا قارادى. كوزىن سىعىرايتقانى — سىناعانى. بۇل ورىننان رىسقۇلوۆتىڭ دامەسى بار ما دەپ ويلايدى؟ رىسقۇلوۆ قازاقستاندى باسقارۋعا جاراپ جاتىر. ءبىراق اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى. ءبىر كەزدە تۇركىستاندى باسقارىپ، تەڭدىك تالاپ ەتىپ، تەڭ تەرەزە تالاپ ەتىپ، ورتالىقتى اۋرە-سارساڭعا سالعان. ورتالىقتان بارعان تۇرككوميسسيامەن ايتىسىپ، تاس-تالقان شاتاق شىعارىپ، قاتتى تۋلاعان. ول ۇمىتىلمايدى.
— بۇرىن عوي، جولداس ستالين، جەرگىلىكتى كادر وسىپ-جەتىلگەن جوق دەپ كەلدىك. ەندى تاڭداۋعا تاتيتىن قازاق قايراتكەرلەرى بار، — دەدى رىسقۇلوۆ.
— ءوزىڭدى ەسەپتەمە، — دەدى ستالين. — اڭگىمەنىڭ باسىن اشىپ الايىق. سەن وداققا كەرەكسىڭ. كسرو — كوپ ۇلتتى مەملەكەت. ورتالىقتا ۇلت وكىلدەرى وتىرعانى — ءبىزدىڭ كادر ماسەلەسىندەگى ۇستانعان ساياساتىمىز، ءي-ا-ا.. قازاقستانعا ءازىر قايتپايسىڭ. سوندا كىمدەر بار؟
رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىلى پاستەنىپ، قۇلازىڭقىراپ قالدى. ءبىراق «قاراقۇستىڭ كولەڭكەسىنەن» ايىعاتىنى بويىنا قۋات بەرگەندەي، سىر بىلدىرمەي، جايدارى ۇنمەن:
— نىعمەت نۇرماقوۆ، — دەدى. — كوپ جىلدان بەرى ورتالىقتا وتىر. ۇلكەن مەكتەپتەن ءوتتى. جىگەرلى قايراتكەر. بۇرا تارتىپ بۇلدىرەرى جوق.
— نيۋرما-ا-اكوۆ، — دەپ سوزالاڭداتتى ستالين. — انا جوعارعى كەڭەستە، كالينيننىڭ قاسىندا وتىرعان نيۋرماكوۆ قوي؟
— ءيا.
— ول جونىندە انەكدوت ءبىر اڭگىمە ەستىپ ەدىم. سەن دە بىلەتىن شىعارسىڭ. گولوششەكين نيۋرماكوۆپەن كەلىسە الماي، قازاقستان سوۆناركومى ءتوراعالىعىنان بوساتتىرىپ، ورنىنا وراز يسايەۆتى تاڭدادى عوي. يسايەۆ ءىستى قابىلداۋعا بارعاندا، نيۋرماكوۆ:
— ا، اقساق، كەل، — دەپتى دەيدى. ءسىرا، يسايەۆ سىلتىپ باساتىن بولۋى كەرەك، ءيا. سوندا يسايەۆ:
— مەنىڭ اياعىمنىڭ اقساق ەكەنى راس، ال سەن، نيۋرماكوۆ، ساياسي اقساق ادامسىڭ، — دەپتى دەيدى. راس پا؟
— مۇمكىن.
— مۇمكىن بولسا، سول ءسوزدىڭ جانى بار. راس، ماسكەۋدە شىڭدالعان شىعار. ءبىراق ول يسايەۆپەن قالاي جۇمىس ىستەسە الادى؟ جاڭىلماسام، سەندەردە عوي دەيمىن: «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەيتىن. نيۋرماكوۆقا بولا، يسايەۆتى قۇرباندىققا شالا المايمىز.
— ولاردىڭ باستارىن ءبىر قازانعا سالىپ ءپىسىرۋدىڭ قاجەتى جوق، جولداس ستالين، ولاردىڭ باسى ءپىسىپ بولعان. بالاڭدىق اۋرۋدان ارىلعان. ەكەۋى بىرلەسىپ جۇمىس ىستەسە الادى.
— بىلمەيمىن. وتە كۇماندانامىن، — دەپ ستالين سەمىپ قالعان اۋرۋ قولىن بۇلعاڭ ەتكىزدى. — سەندەردە، قازاقتاردا، رۋ دەي مە، ءجۇز دەي مە، ءبىر اۋرۋ بار عوي، ايتەۋىر. كوزىڭە ماقتاعانىم ەمەس، ءبىزدىڭ ەۋروپالىق كوممۋنيستەر تۇركىستان مەن قازاقستان قايراتكەرلەرىنىڭ ىشىنەن سەنى ەرەكشە اتايدى، ءيا... ءبىراق سويتكەن سەنىڭ ءوزىڭدى دە ءوز اعايىندارىڭ سىيدىرمادى عوي! «حودجانوۆششينا»، «رىسكۋلوۆششينا»، «مەندەشيەۆششينا»، «سەيفۋللينششينا»، تاعى قانداي «ششينالار» بار؟ وسىنىڭ ءبارى سول رۋ تالاسى... بۇل اۋرۋ سەندەرگە سۇتپەن كىرگەن، سۇيەكپەن كەتەدى.
رىسقۇلوۆ ىشتەي پۇشايمان بولىپ، وزەگى ورتەندى. «اي، قايران قازەكەم، اقىرى مىنا ستالينگە دە تابالاتتىڭ-اۋ»، — دەپ كۇيىندى.
— سوندىقتان، — دەدى ستالين ەندى بۇعالىق تاستاپ، قىلقىندىرىپ، — قازاقستانعا قالىس ادام كەرەك. قازاقتارداعى بارلىق رۋلاردان، بارلىق جۇزدەردەن تىسقارى تۇراتىن، ەشبىر رۋعا، ەشبىر جۇزگە بۇيرەگى بۇرمايتىن، قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل ادام كەرەك. دۇرىس پا، ريسكيۋلوۆ؟
— دۇرىس قوي، — دەپ قينالدى رىسقۇلوۆ. — ءبىراق...
— نە «ءبىراق»؟
— قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعالى ون ەكى جىلدان اسىپ بارادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن بىردە-بىر قازاق باسقارعان ەمەس. بۇل ۇلت ءۇشىن ۇلكەن نامىس. باسقالار بىزگە ءوز ولكەلىك كوميتەتىن باسقارۋعا جارايتىن ءبىر ۇل تۋدىرماعان نەعىلعان حالىق دەپ ءبىرى كۇلىپ، ءبىرى تابالايدى. ونىڭ ۇستىنە...
ستالين شاتىناي باستادى. شىدامسىزدانىپ:
— ءيا، ونىڭ ۇستىنە، — دەدى.
— ونىڭ ۇستىنە الىستان كەلگەن كىسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەيدى، ۇلتتىڭ پسيحولوگياسىن، ادەت-عۇرپىن، تۇرمىس-سالتىن بىلمەيدى. ءسويتىپ، وراسان قاتەلىككە ۇرىنادى. ونى مىنا گولوششەكيننەن كورىپ، كوزىمىز جەتتى عوي. گولوششەكين سەگىز جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا سەگىز ءسوز ۇيرەنگەن جوق. ءۇندىستاندى بيلەۋگە تاعايىندالعان انگليانىڭ گۋبەرناتورى دا ءبىر، گولوششەكين دە ءبىر. ءبىر ايىرماشىلىق — انگليانىڭ گۋبەرناتورى ءۇندىستاننىڭ حالقىن جاساندى اشتىققا ۇرىندىرىپ، جارتىسىن قىرىپ تاستاعان جوق.
ءيا-ا، رىسقۇلوۆ تىم-تىم الىسقا كەتىپ قالدى. مۇنشا اشىق كەتپەۋى كەرەك ەدى. ءبىراق باردى ايتىپ، باتىل سويلەيتىن قۋ اۋىز بۇل جەردە دە اۋىزدىققا بوي بەرمەي، ارىنداپ كەتتى.
سونوۋ جيىرماسىنشى جىلدىڭ وزىندە فرۋنزە، كۋيبىشيەۆتەر ماسكەۋگە، ورتالىق كوميتەتكە تالاي ەسكەرتتى: رىسقۇلوۆ ەرەن قايراتكەر، ءبىراق مىنەزى بىربەتكەي دەپ. سونىسىنان باسىنا تاياق تا ءتيدى، تىيىلاتىن ۋاقىتى دا بولدى. ءبىراق قالاي ارىنداپ كەتكەنىن كەيدە ءوزى دە بايقاماي قالاتىن شىعار؟ «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى الاسىڭ» دەگەن عوي. تاۋ-شىلمەمبەتتىڭ اقساقالى احات قاريا ءىنىسى رىسقۇلعا ۇدايى:
— كۇشتىمەن كۇرەسپە، ۇلىقپەن تىرەسپە، — دەپ ايتىپ وتىراتىن. سوندا تورداعى جولبارىستاي شيىرشىق اتقان ءىنىسى رىسقۇل ازۋىن قايراپ، شىقشىتى بۇلتىڭداپ:
— شالقايعانعا — شالقاي، پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس. ەڭكەيگەنگە — ەڭكەي، اكەڭنەن قالعان قۇل ەمەس! — دەپ شاپشيتىن. رىسقۇل مۇنى ايتىپ قانا قويماي، ءىس جۇزىنە دە اسىردى. كۇشتىلەرمەن كۇرەستى، مىقتىلارمەن تىرەستى. ءبىر بولىستىڭ بەتىنە تۇكىردى، ءبىر بولىستى اتىپ ءولتىردى. اقىرى ايدالىپ كەتتى. مىنا رىسقۇلوۆ سونى كورىپ وسكەن. شىندىق ءۇشىن جانى شىڭعىراتىن قاسيەت بالا كەزدەن جابىسقان. اكەدەن وعان مۇراعا بايلىق قالعان جوق، اكەدەن ميراس بولىپ، تەك رۋحى عانا قالدى. رىسقۇل رۋحى، جىگەرى شاربولاتتاي بەرىك كىسى ەدى.
ءستاليننىڭ سارعىش كوزى توتيايىن سەپكەندەي جاسىلدانىپ، رىسقۇلوۆقا ۇزاق قارادى.
— سەنىڭ اشىناتىن ءجونىڭ بار، — دەدى كۇتپەگەن جەردەن. — ايتالىق گرۋزيانى بارىپ ءبىر قازاق باسقارىپ وتىرسا، وعان گرۋزيندەر قالاي قارار ەدى؟ لوگيكاڭ ورىندى. ءبىراق كىم بىلەدى، ادامىنا دا بايلانىستى شىعار. تاريحتا ونداي مىسال از ەمەس. ايتالىق، سەنىڭ ارعى باباڭ قىپشاق بەيبارىس ەگيپەتتى بيلەدى عوي. جانە قالاي بيلەدى؟! تاعى ءبىر باباڭ بابىر ءۇندىستاندى بيلەدى. جانە قالاي بيلەدى؟! جالايىرلار يراندى ءجۇز جىل باسقاردى. ءيا-ا. ول تاريح. ول وتكەن تاريح...
رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ اقىلىنىڭ العىرلىعىنا ءتانتى. تروسكيي ءستاليندى شالاساۋاتتى دەپ كۇلىپ، مەنسىنبەي كەلدى. ستالين ءدىني سەميناريانىڭ ءوزىن بىتىرمەي شىعىپ كەتكەن. سوندا بۇل وسىنشاما ءبىلىمدى قايدا ءجۇرىپ جيناعان؟
— سول وتكەن تاريحقا وقتىن-وقتىن كوز تاستاپ، اسىلىن الىپ، ساسىعىن ساداقا تاستاۋ ابدەن پايدالى، — دەدى رىسقۇلوۆ، — ءسىز ايتقان بەيبارىس ەگيپەتكە وراسان پايدا كەلتىرگەن قايراتكەر. ەگيپەت قانا ەمەس، بۇكىل تاياۋ شىعىستى «كرەستتاعۋشى» دەگەندەردىڭ قىرعىنىنان ساقتاپ قالعان وراسان تۇلعا. ول ءوزى باسقارعان ەلدى قىرعان جوق، قايتا قىرعىننان قورعاپ قالدى. ال بابىر بولسا، ارتىندا ماڭگى ولمەس مادەني، تاريحي مۇرالار قالدىردى. جالايىرلار موڭعولداردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قالعان باسقىنشىلار. ولاردىڭ يرانعا نە جاقسىلىق ىستەگەنىن مەن بىلمەيمىن.
— مىنە-مىنە، رىسقۇلوۆ، وتە دۇرىس ايتتىڭ، — دەپ ستالين قۋانىپ قالعان سياقتى. — سەنىمەن ايتىسۋدىڭ ءوزى ءارقاشان پايدالى. ايتپەسە، مەن سەنىمەن وسىنشاما ۋاقىت الدىرىپ، ءسوز تالاستىرماس ەدىم. دەمەك قازاقستانعا ءبىز قازاقستاننىڭ قازاقتاردىڭ جانىن تۇسىنەتىن، جاقسىلىق جاسايتىن ادام جىبەرەمىز.
ستالين ترۋبكالى قولىن بەزەپ، سارعىش تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ، سەمىك قولىمەن مۇرتىن سيپاپ قويدى. ونىڭ وسى كۇلكىسى مەن بولماشى قيمىلىنىڭ ءوزى، رىسقۇلوۆتىڭ جولىن بۋىپ تاستاعانداي بولدى. رىسقۇلوۆ قازاقستاندى باسقارۋعا جارايتىن قازاق ازاماتتارى از ەمەس: نىعمەت نۇرماقوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ بار، سۇلتانبەك حودجانوۆ بار، سانجار اسفاندياروۆ، وراز جاندوسوۆ، جالاۋ مىڭبايەۆ، ءابىلقايىر دوسوۆ، تاعىسىن تاعىلار تولىپ جاتىر دەپ تاعى تىرەسپەكشى ەدى، ءستاليننىڭ مىنا مەكىرەنە كۇلىپ، مۇرتىن سيپاعانى سوڭعى تۇجىرىمداي كورىندى. ەندىگى ەرەگەس ءسوزدىڭ ءبارى — بوس ءسوز بولماق. رىسقۇلوۆتىڭ بۇل ويىن سەزىپ قالعانداي، ستالين:
— ال قازاق جولداستار رۋشىلدىقتىڭ، جىكشىلدىكتىڭ قانشالىق زياندى ەكەنىن ءالى دە بولسا ءتۇسىنسىن. بالكىم، باسقا ۇلت وكىلى باسقارا بەرگەنىنە نامىستانىپ، باستارى بىرىگەر. رۋشىلدىق، جىكشىلدىك اۋرۋدان ايىعار. انە، سوندا رەسپۋبليكانى قازاق باسقارسىن، — دەدى.
ول زامان قاشان كەلمەك؟ جۇزگە بولىنگەنىنە جۇزدەگەن جىلدار بولدى. بولىنگەندى ءبورى جەيدى. جەپ كەلە جاتىر. ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارى ءۇش جاققا تارتىپ، اقىرىندا اركىمنەن تاياق جەدى. قالماققا قارسى سوعىستا عانا باستارى بىرىككەندەي ەدى، كەيىن قايتا ىدىرادى. باستارى بىرىگۋ ءۇشىن تاعى دا «اڭىراقاي» كەرەك پە؟ اڭىراي-اڭىراي بولعان جوق پا؟
— سەن ريزا بولماي قالدىڭ-اۋ، تيۋرار، — دەدى ستالين رىسقۇلوۆتىڭ تۇنجىر ءتۇرىن بايقاپ، — قازاقتاردى اشتىقتان قۇتقار دەدىڭ، جارايدى، قۇتقارامىز. ەسىڭدە بولسىن، كەڭەس وداعىندا ءقازىر ارتىلىپ جاتقان استىق جوق. سوندا دا بولسا، قازاقستان ءۇشىن قاراستىرامىز. الگى ايتقان ۇسىنىس-تالاپتارىڭدى ىسكە اسىرامىز. گولوششەكيندى كەتىرەمىز. ەندى نە كەرەك؟ قاناعات قايدا؟
— راقمەت، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ، — دەدى رىسقۇلوۆ ريزا ەكەنىنىڭ بەلگىسى رەتىندە «جولداس ستالين» دەپ قاتىپ قالماي. — بارىنە راقمەت. تەك گولوششەكيندى گولوششەكينمەن الماستىرماساڭىز بولدى.
— انە، ريزا ەمەسسىڭ، — دەپ ستالين قوس قولىن جايدى. — ريزا ەمەسسىڭ، تاۋفيقسىز.
رىسقۇلوۆتىڭ كومەيىنە تالاي سوزدەر كەپتەلىپ كەلىپ-اق تۇر، ءبىراق بەتى بەرى قاراعان ءىستى ءبۇلدىرىپ الامىن با دەپ ءتىلىن تىستەدى.
— راقمەت تاعى دا، — دەدى. — تەك ساياسي بيۋرو شەشىمى تەزىرەك شىعىپ، تەزىرەك ىسكە اسسا ەكەن.
ستالين مىرس ەتتى.
— ساياسي بيۋرو-و-و، — دەپ تەلەفونعا قولىن سوزدى. كنوپكانى باسىپ قالدى.
— جولداس مولوتوۆ!
ار جاقتان داۋىس:
— تىڭداپ تۇرمىن، جولداس ستالين، — دەپ ەلپەڭ ەتتى.
— رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىستارىن نەگىزگە الىپ، شەشىم دايىنداڭىز... تەز ارادا.
— ماقۇل، جولداس ستالين.
— بۇگىننەن باستاپ ىسكە اسىرىلسىن.
— قۇپ بولادى، جولداس ستالين.
— گولوششەكيندى ماسكەۋگە شاقىرىڭىز.
— كومانديروۆكاعا ما؟
— جوق! مۇلدە!
ستالين تۇتقانى قوندىرعىسىنا سارت دەگىزىپ سالىپ قويىپ، رىسقۇلوۆقا قارادى.
— مىنە، ساياسي بيۋرو شەشىمى!
«ساياسي بيۋرو دەگەن — مەن، سونى دا بىلمەدىڭ بە؟» — دەگەندەي كۇستانالاي سويلەدى.
رىسقۇلوۆ بىلمەستىگىنە وپىنعانداي:
— كەشىرىڭىز، جولداس ستالين، — دەپ كۇمىلجىدى. ءستاليننىڭ يمپەراتور ەكەنىن ۇمىتىپ كەتكەنىنە رەنجىپ، ءوزىن-وزى كىنالاپ، داۋسى ءبۇلىنىپ شىقتى.
اڭگىمەلەس سەرىگىنىڭ ويىن وقىپ قوياتىن كورىپكەلدىگى بار ستالين:
— ساياسي بيۋرو ءماجىلىسىن شاقىرىپ، سەنىڭ ۇسىنىستارىڭدى جان-جاقتى تالقىلاپ، ساراپقا، داۋىسقا سالىپ جاتقانعا قانشا ۋاقىت كەرەك؟ اسىقتىرعان، ىشقىنا تىقىرشىپ تۇرعان ءوزىڭ ەمەسسىڭ بە، ريسكيۋلوۆ؟! — دەدى.
— ءيا، ءيا، — دەپ رىسقۇلوۆ قوستاعان بولدى. ءبىراق ويى مۇلدە الىسقا اداسىپ كەتكەندەي ەدى. «دەموكراتيا، ادىلەت، ازاتتىق» دەگەن اۋىلداردى ىزدەپ اداسقانداي. قازاقستان — رسفسر قۇرامىندا ەگەمەندى، اۆتونوميالى رەسپۋبليكا. ءبىراق ءوزىن-وزى باسقارا المايدى. ءتىپتى ونىڭ تاعدىرىن رسفسر ۇكىمەتى دە شەشە المايدى. ءرسفسر-دىڭ ءبىر باستىعى رىسقۇلوۆ. نە كەلەدى قولىنان؟ ءبارىن ورتالىق شەشەدى. ورتالىق ءۇشىن ساياسي بيۋرو شەشەدى. ساياسي بيۋرو ءۇشىن ستالين شەشەدى. اينالىپ كەلگەندە — ءبىر-اق ادام! ول قۇدىرەت. سول قۇدىرەتىن جاڭا عانا كورسەتتى. تەلەفوننىڭ ءبىر كنوپكاسىن باسىپ قالۋى مۇڭ. ءبىر كنوپكا — ميلليونداردىڭ تاعدىرى. ميلليونداردىڭ تاعدىرىن تۇيمەدەي عانا ءبىر كنوپكاعا باعىندىرعان ستالين ۇلى ەمەگەندە كىم ۇلى؟! وسى ءۇشىن عانا «جاساسىن ستالين!» — دەپ وڭەشىڭ ءۇزىلىپ كەتكەنشە ايقايلاۋعا ابدەن بولادى.
— جاساسىن جولداس ستالين! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى كەنەت رىسقۇلوۆ قولىن كوتەرىپ.
ستالين تاڭعالىپ، رىسقۇلوۆقا سوستيا قارادى.
— ۇلى ستالين ماڭگى جاساسىن! — دەدى رىسقۇلوۆ جەر قايىسقان حالىقتىڭ الدىندا مىنبەردەن ايقايلاعانداي ايقايلاپ.
— تيۋرار، نە بولدى ساعان؟! — دەپ ستالين ساستى.
رىسقۇلوۆ ەندى كىمنىڭ الدىندا تۇرعانىن ۇمىتقان سياقتى.
ۇلى ءستاليننىڭ:
— نە بولدى؟ — دەگەنىن دە ەستىمەيتىن سياقتى.
— حالىقتاردىڭ ۇلى كوسەمى ستالين جولداس مىڭ جاساسىن! — دەدى رىسقۇلوۆ ستالين كابينەتىنىڭ سارى شىلتەرلى تەرەزەسىنەن بۇكىل الەمگە جار سالىپ.
بۇل داۋىسقا ەلىرىپ، ەكپىندەي باسىپ جالتىرباس كومەكشى كىرىپ كەلدى. ستالينگە قاستاندىق بولدى ما دەپ زارەسى جوق.
جالتىرباس كومەكشىنى كورگەندە عانا رىسقۇلوۆ ەسىن لەزدە جيىپ، ستالين مەن كومەكشىگە كەزەك-كەزەك قاراپ:
— كەشىرىڭىزدەر، — دەدى.
— ءارتىس، — دەپ كۇلىپ جىبەردى ستالين.
— ءبارىمىز دە ءارتىسپىز، جولداس ستالين. دۇنيە — ۇلكەن ساحنا. ءبىز سول ساحنادا جۇرگەن ارتىستەرمىز.
— ەندەشە، بۇل كومەديانى وسىمەن دوعارايىق. سەن تيتىقتاعان سياقتىسىڭ. دەمال.
— بۇل كومەديا ەمەس، تراگەديا، جولداس ستالين. ءسىز بەن ءبىز بۇل تراگەديادا باستى رولدەردى اتقاردىق.
— نۋ، مۇلدە تراگەديا دەۋگە كەلمەس. جارايدى، تراگيكومەديا دەسەك قالاي بولادى؟ — دەدى ستالين.
— ادەتتەگىدەي ءسىز ءاردايىم دانىشپانسىز، جولداس ستالين. سىزدىكى دۇرىس: تراگيكومەديا!
— ەندەشە، سول تراگيكومەديا اياقتالدى.
— جوق، — دەپ وزەۋرەدى رىسقۇلوۆ دەس بەرمەي. — تراگيكومەديانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى وسىمەن ءبىتتى. ءالى جالعاسى بار!
(ءتورتىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
You Might Also Like
-
يسلام ءدىنى قازاق جەرىنە كەلگەلى بەرى ءدىنىمىزدىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، كەلەر ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بەرەتىن قۇندى دۇنيەلەرىمىزدىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلىپ، ءدىن ارقىلى كوكىرەك كوكجيەگىنە ءتۇزىلىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، ءو...
