ۋاقىتتىڭ قىسىمى
بەلگىلىلەردەن بەلگىسىزدىكتى ىزدەۋ قۇبىلىسى
ادام بايعۇس، وعان سونداي سانا بەرىلگەننەن كەيىن، بەلگىلىلەردەن بەلگىسىزدىكتەردى ىزدەپ شارق ۇرادى. تاريحتى قارايدى، ءپالساپا وقىپ ويلانادى، دىنگە ءۇڭىلىپ وڭاي جول ىزدەيدى. فيزيكالىق ىلىمدەرگە نازار سالىپ، سالىستىرادى. كوڭىلى بۇگىن ەسكەنىمەن، ەرتەڭ باسقاشا ەسەدى. اناۋ ايتتى دەپ وعان ەرەدى، وعان قارسى تەرەڭ پىكىردى باسقا دانادان وقىعاندا تاعى ويلانادى.
ادىلەتسىزدىك دەپ ۇمتىلىپ، ادىلەتتىلىكتەن اتتايدى. مۇنىسىن اقىلمەن اقتايدى. كوڭىلمەن داتتايدى.
ءوزىنىڭ نە ىزدەپ جۇرگەنىن شىن مانىندە ۇقپاي دال بولادى. جاقسىلىققا ۇمتىلىپ، جاماندىققا تۇتىلادى. جاقسىلىققا ۇمتىلىسى جاقسىلىقپەن استاسسا شاتتانادى. ونىسىنا جانە تويمايدى. باعىتىنا قاراساڭ، وزىنە بەلگىلى الەمدى اڭسايدى، ونىسى بەلگىسىزدىككە ۇلاسادى. ءبارى شاتاسا باستاعاندا، بەلگىلەردەن بەلگىسىزدىگىن ىزدەيدى. ونى ءوز ورنىمدى تابامىن دەگەن كوڭىلدىڭ نيەتىمەن تاپقان بولادى.
شىنىندا، ول ءوز ورنىن تاپتى ما؟
ىزدەپ جۇرگەنى ماتەريالدىق پا، الدە ماتەريادان تىس پا؟
ءبىراق بىرنارسە ىزدەپ جۇرگەنى راس. راستىعىن جۇرەگىنە ءۇڭىلىپ بايقاعانداي شاتتانادى. ءبىر «نارسەنى» ىزدەپ جۇرگەنىن سەزەدى، ءبىراق بىلمەيدى. بىلگەنگە، تاپقانعا ۇقساتادى. ۇقساتقان بويدا، ماتەرياسى مەن وزىنە بەلگىسىز رۋحىنان قايناپ شىققان ويلار تاعى دا جەتەلەپ، جونىنە اكەتەدى.
ۋاقىتتىڭ توقتاۋسىز جولىمەن جورتادى. ۋاقىتتان ءتۇسىپ قالايىن دەسە، ءومىرى، بالا-شاعاسى، ورتاسىمەن ۋاقىتتىڭ "اتىنا" تاعى دا مىنۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ول ۋاقىتتىڭ اتىنا ار-ۇياتى، اقىلى، ءناپسىسى مىنگىزبەي قويمايدى. شىركىن، وسى ۋاقىتتىڭ اتىنان ءبىر ءتۇسىپ، "دەمالسام عوي شىركىن" دەگەن ويلار ماڭگىلىككە قايتقانشا مازالايدى.
سۇلۋ جاراتىلىستارعا قاراپ نۇرلانادى، جاقسى اۋەنگە ەلەگزيدى، تاتتىلىكتى تاتۋدان تامسانادى، جۇمساقتىققا راحاتتانادى، جۇپار يىستەن ءبىر اقيقاتتى سەزىنگەندەي حالدە بولادى. ىشكى سەزىمىنەن كەلگەن ءبىر تازالىقپەن تازالانادى. ءوزىن كىنالايدى. ناپسىسىنەن كەلگەن حالمەن وزگەلەرگە كىنا ارتادى. مۇنىڭ ءبارى نەگە دەپ اقىلى شىركىن توقتاماستان ويلانادى. رۋحى ۋاقىتتان قاشقانىمەن، ءناپسىسى بوي بەرمەيدى.
ءوز بويىنا ۇڭىلسە ۋاقىتتان قاشىپ تۇرعان جالعىز بولمىسى – «رۋحى» عانا ەكەن. ۋاقىتتىڭ قىسىمىنىڭ جۇرمەيتىن جەرى دە – رۋحى. سەبەبى رۋح ۋاقىتتىڭ ۇلى ەمەس. ۋاقىتتان تىس.
ال ادامنىڭ قالعان بولمىستارى (اقىل، ءناپسى (ءتان) - ۋاقىتتىڭ ۇلى. يبن ۋاقىت (ءال-فارابي، يبن رۋشد، ت.ب.).
ۋاقىتتىڭ ۇلى ەمەس تەك رۋح عانا. سەبەبى رۋحتىڭ تۇتاس شاقتارى بار (وتكەن، قازىرگى، كەيىن). تۇتاس ءارى ماڭگىلىك شاق.
سوندا انىق «بەلگىلى» – رۋح. قالعاندارى بەلگىلى بىلدىرتكەن بەلگىسىزسىزدىكتەردى ىزدەۋگە قۇرال بولىپ شىعا كەلەدى.
ۋاقىتقا باعىنبايتىندا رۋحى. تولىق تىنىشتىقتى بەرەتىندە رۋحى. سەبەبى رۋحتا اتاق، داڭق، پايدا، وزام، جەتەم، كەتەم، بۇيتەم دەگەن قۇبىلىستار جوق. ول بۇرىننان بار، قازىردە، ودان كەيىندە بار بولاتىنىن اقىل ارقىلى ادام پاقىرعا ۇقتىرىپ-اق تۇر.
ۋاقىتتىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ، وسىنى تۇسىنگەن حاكىم اباي، اقىل مەن قايراتتىڭ، ءناپسىنىڭ، باسقادا ادامداعى بولمىستاردىڭ اتقاراتىن ءوز مىندەتى بار دەي كەلە، «ەگەر تاڭداۋ كەرەك بولسا جۇرەكتى (رۋحتى) تاڭدار ەدىم» دەيدى.
ۋاقىتتىڭ اتىنا مىنبەيتىن جالعىز بولمىس، ول - رۋح. شىن ويلانعان جانعا رۋحتىڭ تۇتاستانىپ تۇرعان جالعىز بولمىسى بار. ول: «ءسۇيۋ مەن جاراتۋشىسى». مۇنى دا حاكىم اباي: «ادامدى ءسۇيۋ، اللانىڭ حيكمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ودان باسقا» دەپ قورىتادى. رۋحتى سەزىنۋ - ۋاقىتتىڭ كەمەسىنەن قۇتىلعىزار، بارلىق سۇراقتاردىڭ باستاۋى مەن سوڭى.
ادامنىڭ ۋاقىتتقا باعىنبايتىن تانىمداردى ىزدەۋى
تاريحتىڭ قانداي قاباتىن اقتارساڭىزدا، ونىڭ ورتالىعى، ءمانى ادام بولىپ قالا بەرەدى. ءبىراق، قاي كەزەڭنىڭ جۇرتىنا نازار سالساڭ، بارىدە ۋاقىتتىڭ قىسىمىنان قاشقانىن بايقايسىڭ. بۇل ادامنىڭ وزىنە بەلگىسىز الەم بولسا دا، ادام ونى ويلانۋ (اقىل) مەن سەزىنۋ (جۇرەك) حالدەرى ارقىلى تانۋعا، بىلۋگە، سەزىنۋگە، مويىنۇسىنۋعا مۇقتاج بولىپ، بىلە، سەزىنە، مويىنۇسىنعانداي بولا تۇرا، كۇماندانىپ تۇرادى. سول كۇمان ادامدى ۋاقىتتىڭ قىسىمىنا قايتادان يتەرمەلەيدى.
تاريحتا دانادا، قاراپايىم حالىقتا ۋاقىتتىڭ قىسىمىنان قاشقان. مۇنىڭ سىرىن ۋاقىتقا باعىنبايتىن الەمدەرمەن تىنىستاي الاتىنىن اقىل يەلەرى بىلگەن. بۇگىنگى ۋاقىتىنا باعىنبايتىن قانداي قۇبىلىستار سوندا. ول: تاريح، ءدىن، قيالدى تۋىنداتاتىن ونەر سەكىلدىلەر. سەبەبى ادام مىنا ۋاقىتىنان باسقا الەمگە شىعىپ كەتۋ ارقىلى، بۇل ۋاقىتتىڭ قىسىمىنان قۇتىلا الادى. ءدىندارلار سول ءۇشىن وزدەرىن جاراتۋشىعا باعىتتاسا، كەيبىر جاندار تاريحتى وقيدى. تاريح بۇگىنگى ۋاقىتقا باعىنبايدى، ول وتكەن شاق. ءدىن ادام ساناسىن بۇل الەمنەن الىپ شىعادى. قيالدى تۋىنداتاتىن مادەنيەت سالالارى دا سولاي. مۇنىڭ ءبارىن ادام ءوزى ءۇشىن جاسايدى. تاريح بويى ادامزات اقىل -وي مەن سەزىنۋ كۇشتەرى ارقىلى ءبارىن وزدەرى ءۇشىن جاساپ كەلەدى.
ياعني، ادامنىڭ ۋاقىتتىڭ قىسىمىنان، وسى ۋاقىتىنا باعىنبايتىن تانىمدارمەن عانا قۇتىلا الادى.
تىنىشتىقتى قوزعالىستان ىزدەۋ....
ويشىل يبن ارابي "Kitâb el‐isfâr an netâicil’l‐esfâr" ەڭبەگىندە: «بولمىس قوزعالىستان باستالادى. سوندىقتان بولمىستا تىنىشتىق بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەگەر ول قوزعالماي قالسا، جوقتىققا قايتا ورالۋ باستالعانىن بىلدىرەدى" دەيدى.
ال، ءبىز تىنىشتىقتى تىنىشتىقتان ىزدەپ زار ەڭىرەيمىز.
اسىلىندا تىنىشتىقتىڭ ءمانى قوزعالىستا اشىلاتىندىعىن يبن ارابي مەڭزەيدى. كەيبىر ويشىلدار بولمىسىڭدى اشقاندا دەسە، كەيبىرى جاندۇنيەڭ قالاعان يگىلىكتى جولعا تۇسكەندە ادام تىنىشتالا تۇسەدى دەپ مەڭزەيدى. بۇدان جاندۇنيەڭە ۇنايتىن جولدار عانا بولمىسقا تىنىشتىق ءحالىن سىيلاي الاتىنىن سەزىنەسىڭ. سەبەبى شىن مانىندە پەندە ءۇشىن جولدىڭ سوڭى مەن ناتيجەسى ەمەس، ۇردەرىسى جان راحاتىن سىيلاي الادى. ناتيجە ۇدەرىس بارىسىندا كەلىپ-كەتىپ تۇراتىن قۇبىلىس. ال، ءبىزدىڭ ۋاقىتپەن ساناسۋىمىزدىڭ سىرى، جولىڭدى ناقتى تاپ باسا الماۋىمىزدان سەكىلدى. ۋاقىتتىڭ وتپەۋ ماسەلەسى دە وسى جەردەن كەلىپ تۋىنداپ جاتادى. سەبەبى جاندۇنيەڭ ءوز جولىن تاپپاسا، ادام پاقىر ۋاقىتىمەن ايتىسا باستايدى. ۋاقىتپەن ساناسىپ، ونىڭ راسيونالدى سيپاتىمەن جارىسادى. حاكىم اباي، "زامان سوققان جەل" دەيدى. ءوز جولىڭدى ناق باسا الماساڭ، جەل قۋالايتىن قۇبىلىسسىڭ. ونى جانە شىنايى ۋاقىت دەپ قابىلدايسىڭ. ال، شىن مانىندە ۋاقىت مەتوفيزيكالىق قۇبىلىس. ويشىلدار ادامنىڭ رۋحى مەن اقىلىن مەتوفيزيكالىق قۇبىلىس دەسە، قالايشا ۋاقىتتىڭ راسيونالدى سيپاتىن عانا تاني الامىز. ادام ءوزىنىڭ سۇيگەن جولىن تاپسا، ۋاقىتىمەن ساناسۋدى، ۋاقىتىمەن ايتىسۋدى دوعاراتىن بولمىسقا وتەتەنى سەكىلدى. كەسىرىنشە، ۋاقىتتىڭ راسيونالدى سيپاتىن، ءوزىنىڭ سۇيگەن جولىنىڭ اسەرىمەن قۇندىلىققا اينالدىرا باستايدى. ياعني، كەز-كەلگەن ماتەريالارعا قۇندىلىق بەرۋ وسى جەردەن باستالادى. ونى دا اباي، "ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمەك" دەيدى.
ءبىز كەيبىر ويشىلداردىڭ وي قورىتقانىنداي، بولمىسىڭدى اشۋ ءۇشىن، جاندۇنيەڭ قالاعان جولدى ءدال تاۋىپ الۋىڭ ماڭىزدى دەدىك. ول ءۇشىن جۇرەگىڭنىڭ ۇنىنەن قۇلاق اسۋىڭ ءلازىم. سوندا ادامنىڭ باستاۋشىسى اقىل ەمەس جۇرەك بولىپ شىعا كەلەدى. اقىل جۇرەكتىڭ ات قىلىپ مىنەتىن قۇبىلىسى. مۇنى دا اباي، "تاڭداۋ كەرەك بولسا جۇرەكتى تاڭدار ەدىم" دەپ سيپاتتايدى. ءبىزدىڭ قينالىپ، ۋاقىتپەن ايتىسىپ، ساناسىپ، بولمىستىق تۇرعىدا شارشاپ ءجۇرۋىمىزدىڭ ءوزى بولمىسىمىزعا قارسى جۇزگەننەن كەلىپ شىعادى ەكەن. ياعني، ءوزىڭنىڭ بولمىسىڭا قاراما-قارسى ءجۇرىپ، ەموسيونالدى تۇرعىدا ءوزىڭدى دىڭكەلەتىپ تىناسىڭ. ورتا مەن اقىلدىڭ راسيونالدى سيپاتىنىڭ ءجون سىلتەۋىمەن پايدا ىزدەپ، جەتەكتەلەسىڭ. سودان كەيىن بولمىسىمىزدا تىنىشسىزدىق ءحال كوتەرىلە باستاماق. بولمىسىمىزداعى ول كۇيدى قايتادان تىنىشسىزدىق تۋدىراتىن ارەكەتتەرمەن باسقىمىز كەلەدى. ول ۋاقىتشا تىنىشتىق سىيلاماق بولعانىمەن، بولمىستاعى تىنىشسىزدىق ءحال سول كۇيى قوردالانا بەرەدى.
راسيونالدى ۋاقىتپەن ساناسىپ، ايتىسا بەرگەسىن، ۋاقىتتىڭ ماتەريالدى سيپاتى ماتەريالدىق قىسىمىمەن قىسا باستايدى. ونى ءبىز ۋاقىتتىڭ قىسىمىنا ۇشىرادىم دەپ زاڭ ەڭىرەيمىز. ال، ونىڭ تۇپكى باستاۋى قايدا تۇر، وعان ءمان بەرمەيدى ەكەنبىز. كەيبىر جاندار ۋاقىتتىڭ وسى قىسىمىنا ءتۇسىپ قالعاندا، مەكەن اۋىستىرىپ باسقا مەكەنگە كوشۋ جايلى، ءىس اۋىستىرۋدى ويلاي باستايدى. ياعني، ماتەريادان قاشىپ، ماتەريادان تىنىشتىق ىزدەۋ قۇبىلىسى. ماتەريالدىق ويلاۋ قۇبىلىسى. الاڭنىڭ ىشتەن ءتۇرتىپ تۇرعانىنا نازار سالماي، ونى سىرتتان ىزدەيسىڭ! بۇل حيكمەتتىڭ سىرىن حاكىم اباي، "جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا، ودان تاپقان اسىلدى تاستاي كورمە" دەپ مەڭزەيدى.
ادام ءماندى قوزعالىستا تىنىشتىق حالىندە بولعانداي سەزىنەدى دەدىك. سوندا ءماندى قوزعالىستى تۋدىرۋشى قۇبىلىستار قانداي قۇبىلىستار.
قوزعالىستى تۋدىرۋشى قۇبىلىستار
بولمىس - ۋاقىتتىڭ قىسىمىنا قاراماستان، تىنىشتىق ءحالىن جاندۇنيەنىڭ سىلتەۋىمەن قوزعالىس ارقىلى سەزىنەدى دەپ سيپاتتادىق. جاندۇنيەنىڭ سەزىنۋ مەن اقىلدىڭ ويلاۋ قۋاتى بولمىستى قوزعالىسقا تۇسىرەدى. سەبەبى ادام قوزعالىسقا تۇسە الماعانىنان ۋاقىتتىڭ قىسىمىندا قالعان سيپاتتا بولادى. ابايشا، "تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن".
سەزىندىرەتىن، ويلاندىراتىن، قيالداتاتىن قۇبىلىستار ارقىلى اقىل مەن جاندۇنيە، بولمىستى قوزعالىسقا تۇسىرەدى. ال، قيالدىڭ ادامنىڭ سەزىنۋ مەن ويلانۋعا يتەرمەلەيتىن رۋحاني ىقپالى، قانشاما ويشىلدارعا تاريح بويى سىرلى تاقىرىپ بولدى. اقىل مەن قالب (جۇرەك) ىلىمىنە رۋحاني ساياحات جاساعان عالىمدار، ولاردىڭ سىرلارىن تاپ باسپاي، ارالارىندا عىلىمي قاقتىعىس بولسا دا، ولارعا (اقىل مەن جۇرەككە) كەرەك تانىمداردى تاپ باستى. ياعني، بارلىق تانىمدار ادام بولمىسى مۇقتاج. ءارقايسىسىنىڭ بولمىستا اتقاراتىن ءوز مىندەتى بار. ماسەلەن، بالانىڭ قيالىن شارىقتاتۋ ءۇشىن ەرتەگى، اڭىز ايتۋ ءداستۇرى بارلىق حالىقتا ساقتالعان. ونىڭ ءپالساپالىق سىرى اقىل مەن ويدىڭ شارىقتاۋى، تۇيسىكتىڭ ەلەڭدەۋى دەدىك. كەز-كەلگەن بولمىس قوزعالىسقا تاۋەلدى. بولمىستىڭ ءوزىن ويشىلدار قوزعالىسپەن تانيدى. ياعني، ادامنىڭ بولمىسىن قوزعالىسىنان تانيسىڭ. بولمىس (ادام) قانشالىقتى قوزعالسا، سونشالىقتى ونىڭ كەڭىستىگى كەڭەيەدى.
اقىل (وي) مەن جۇرەك، قيال مەن تۇيسىك بۇل جەردە بىر-بىرىنە سۇيەنىش بولىپ تۇر. ويشىل عازالي بۇل قۇبىلىستى: "تۇيسىك – جۇرەكتىڭ كوزى. ادام بالاسى اقىلمەن ويلانىپ ءارى سەزىنىپ وتىرعاندا، تۇيسىكتى ءبارىبىر قولدانادى" دەيدى.
دەگەنمەن وسى قۇبىلىستى باسىنان وتكىزگەن رۋحاني دانالار سيپاتى بويىنشا، وي مەن قيال - ءبىلىمسىز، تۇيسىك - ماحاببات پەن رۋحتىڭ ازاپ شەگۋىنسىز ءمانى اشىلمايدى. كونفۋسيي: "ويلانۋسىز وقۋ بەكەر، ءبىلىمسىز ويلانۋ قاتەر" دەيدى. قالب، جۇرەك ءىلىمى مەن حالىندەگى رۋحاني بولمىستار جۇرەكتىڭ كوزى ماحاببات پەن رۋحتىڭ ازاپ شەگۋىنسىز اشىلمايدى دەپ جول قالدىرادى. جۇرەكتىڭ كوزى تۇيسىكتىڭ اشىلۋ قۇبىلىسى مەن جاندۇنيەنىڭ تازارۋ قۇبىلىسىنىڭ ناتيجەسىن حاكىم اباي ىلىمىندە: "جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى، كەۋدەدەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى".
الايدا تاريح بويى اتالعان بولمىستاردى تانۋ مەن سەزىنۋدى ءار ادام سەزىنۋ مەن اقىلىنىڭ شەڭبەرىندە انىقتاپ كەلەدى.
جاراس احان، «ۋاقىتتىڭ قىسىمى» ەڭبەگىنەن ءۇزىندى..
You Might Also Like
-
جاپونيانىڭ ينجەنەر-ارحيتەكتورلارى سەيسميكالىق ايماقتاردا ءۇي سالۋدىڭ جاڭا مودەلدەرىنە كوشتى. مۇنداي ۇلى ينجەنەرلىك-ارحيتەكتۋرالىق شەشىم جاپوندىق مامانداردىڭ ويىنا فۋكۋسيما اەس-ى جارىلعاننان كەيىن كە...
