ۇلبوسىن
ءشاريپا كوپكە شەيىن بالاسىز ءجۇردى. باستاپقى كەزدە بالاسىزدىقتى ەسكەرمەسە دە، 3-4 جىل ءومىر ءوتىپ، تۇراقتى قالىپقا تۇسكەن سوڭ، بالا كەرەكسىندى. وزىندەي جاس ايەلدەردىڭ ءبارى دە بالا ءسۇيىپ وتىر، باۋىرىندا بەسىگى وتىر. ءشاريپاعا ول جوق. "مۇنىڭ سەبەبى نە؟" دەپ كەيدە وزىنە-وزى سۇراۋ بەرەدى دە، شەشۋىن تاپقان سياقتانادى: "ولار باقىتتى، مەن باقىتسىز! باقىتتى بولسام، ءجونى-باسى ءتۇزۋ بىرەۋ كەزدەسپەس پە ەدى؟" دەپ ويلايدى ىشىنەن.
كەمپىرباي مولدا، زيانداس اۋىرۋىڭ بار ەكەن،— دەدى ىشىرتكى جازىپ بەرىپ ءجۇردى، وڭ جاق قولتىعىنا تىگەتىن تۇمار دا جازىپ بەرىپ ءجۇردى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە، ءشاريپانىڭ "باعىتى" اشىلدى ما؟ كەمپىرباي مولدانىڭ تۇمارى قابىل بولدى ما، الدە، ءشاريپانىڭ بالا كوتەرەتىن كەزى كەلدى مە، وسى ۇلبوسىن تۋدى. "ۇل ورنىنا ۇل بولسىن" دەپ، اتىن ۇلبوسىن قويدى.
وعان بيىل تاپ 18 جىل ەكەن. زىرقىراپ بارا جاتقان زامان. "جاستى كورگەنىڭدە، قارتايعانىڭ ەسىڭە تۇسەدى" دەپ شالدار ايتقانداي، شاشى جالبىراپ كۇنى كەشە كۇل شاشىپ ويناپ جۇرگەن ۇلبوسىن، بوي جەتتى. ءشاريپانىڭ وزىندەي قىزىن شىرايلى قىز بولدى. قىزىنىڭ تۇرىنە، تۇلعاسىنا قاراپ وتىرىپ، ءشاريپا كەيدە ىشىنەن جىميىپ كۇلەدى: "باقىتتى ادام كەز بولار، قالقاما"،— دەيدى...
..اۋدان وسى اۋىلعا ورنادى. اۋدانمەن بىرگە اۋىلدى "تىك اياقتار" قاپتادى. دوربالارىن قولتىقتارىنا قىسىپ الىپ، جۇتىنعان جاس جىگىتتەر كەڭسە مەن اۋىلدىڭ اراسىندا شۇبىراتىن بولدى. بىرەۋلەرى پاتەر ىزدەپ ءشاريپانىڭ ۇيىنە دە كىردى. وسپان بىردەڭە ايتايىن دەپ كۇبىجىكتەپ ەدى، ءشاريپا ودان بۇرىن كىرىسىپ:
— جالعىزبىسىڭ، الدە، جاماعاتىڭ بار ما؟— دەدى.
— جالعىزبىن،— دەپ، جىگىت ءىس تىگىپ وتىرعان ۇلبوسىنعا قاراعان سياقتاندى. ءشاريپانىڭ اشۋى كەلىپ:
— ادام كىرگىزە المايمىز، شىراعىم، باسقا جەردەن ىزدە،— دەپ جاۋاپتى قىسقا بەردى.
اۋدان ورناعان اۋىلدىڭ ءۇي باسى قوناق بولعاندا، جالعىز ءشاريپا قوناقسىز وتىردى. ءشاريپاعا مۇنىڭ تەرىس دەپ وسپان دا ايتا المادى. جالعىز بۇل جولى ەمەس، وسپان ومىرىنە ءشاريپانىڭ مىناۋىڭ قيسىق دەپ كورگەن ەمەس. ايتپايىن دەمەيدى-اۋ، جاسقانادى، ءشاريپا قۇلاعىنا مازا بەرمەيدى، دۇرىستىعىمەن تاماعىن ىشكىزبەيدى، مىنەزى سولاي ءشاريپانىڭ...
وسپاندى جاسقاندىرعان سياقتى، ءشاريپا ۇلبوسىندى دا جاسقاندىرۋعا تىرىسادى. قانشا جاقسى كورىپ وتىرسا دا، كۇلە قاراپ ەركەلەتپەيدى. باسىنىپ كەتەر، ءسوزىمدى تىڭداماي كەتەر دەپ ويلاپ، جوقتان سىلتاۋ تاۋىپ زەكىپ، ۇرسىپ تاستاپ وتىرادى. ۇلبوسىن كوپ ۇندەمەيتىن بالا، سابىرلى، ءتوزىمدى بالا. "اكەسىنە تارتقان سالماقتى" دەپ اۋىل اڭىز قىلادى. "اجارلى بالا"— دەپ ىشىنەن كۇلىمسىرەيتىندەر دە بار. ءشاريپا ايتپاقشى، "زاماننىڭ ءتۇزۋ كەزى" بولسا، قىرىق جەتىنى قىرىققا ماتاپ بەرىپ، الدەقاشان بىرەۋدىڭ يەمدەنىپ قوياتىن ادامى.
ۇلبوسىننىڭ باسى بوس. ارىرەك كەزدە "جاستاي باسىن بايلامايمىن" دەپ بىرەر ءسوز سالعان جەرگە ءشاريپا ىڭعاي بەرمەدى. ونىڭ بەر جاعىندا زامان وزگەردى: "قالىڭ مالدىڭ" بەرەكەسى كەتتى. جۇرتتاي "جەڭ ۇشىنان جالعاسۋعا" وسپاننىڭ ەبى كەلمەدى. "جەتىم قىزدىڭ قالىڭ مالىنا" ءشاريپانى بەرگىسى كەلمەدى. باسقا قىزدارداي وعاش ءجۇرىپ، كوزگە ءتۇسىپ، بىرەۋدىڭ "قولتىعىنا قىسىلىپ" كەتۋدى ۇلبوسىن ويلامادى. سوسىن قىز كۇيى، بوي جەتكەن كۇيى ۇلبوسىن ءجۇردى دە قويدى.
ۇلبوسىننىڭ بوي جەتىپ قالعانىن ءشاريپا بيىل سەزىنگەن سياقتى بولدى. قىدىرالىنىڭ قىزى ۇلبوسىننان ءبىر جارىم جاس كىشى ەدى. ءبىر كۇنى قىدىرالىنىڭ قاتىنى كەلىپ:
— شەشەي-اي، ەندى قايتەم؟ الگى قۇرعىر كەتىپ قالىپ وتىر!— دەدى.
— و كىم؟
— الگى قىزى قۇرعىردى ايتام...
قىدىرالىنىڭ قاتىنى زەينەپ بوساڭ ادام عوي. بوساڭدىعى ما، الدە سولاي بولاتىندىعىنا بۇرىننان بويسۇنىپ قويعاندىقتان با، قىزىنىڭ كەتكەن حابارىن اشۋلانباي، كەيىمەي جاي عانا ايتىپ وتىر.
— قۇرىپ قال، ۇيالماي-قىزارماي ايتىپ وتىرعانى نەسى؟ تۇندە كەتسە ءبىر ءسارى، تال تۇستە ادام ءتىرى بوپ قىزىن جىبەرە مە ەكەن؟ بىرەۋدىڭ جانىنا بايلاپ جىبەرەتىن جان تورسىق پا ەدى ول؟ ونداي بەتپاقتىڭ شاشىن تالداپ تۇرىپ جۇلماس پا؟— دەپ، ءشاريپا قىزۋلانىپ، ورنىنان قوزعالىپ-قوزعالىپ قويدى.
زەينەپ باجىرايىپ ءشاريپانىڭ بەتىنە قارادى.
ءشاريپا سودان بىلاي مىقتى ويعا ءتۇستى. "سول كۇيى ءوز باسىما كەلسە، قايتەر ەدىم؟— دەپ ويلادى. باسە قايتەر ەدىم دەپ ويلادى. باسە قايتەر ەدى؟ جانىنداي سۇيگەن ۇلبوسىنى تال تۇستە بىرەۋمەن كەتەم دەپ تۇرسا، بارا جابىسار ما ەدى؟ شىنىمەن شاشىن جۇلار ما ەدى؟ جۇلماي نەسى بار؟ اتا-انانىڭ ابىرويىن اياققا باسقان قىزدىڭ بالالىققا نە ءسانى بار؟ ونداي قىزدى ءتىرى جىبەرگەنشە، ءولتىرىپ جىبەرۋ كەرەك!" دەگەن وي ەلەس بەرگەندە، ءشاريپا قالتىرانىپ كەتتى.
اۋىل ءومىرى كۇننەن-كۇنگە قۇلپىرىپ، تاسىعان سۋداي بۇلان-تالان بولىپ جاتتى. بۇگىن ءبىر ءتۇرلى حابار شىقسا، ەرتەڭىنە وعان جالعاس ەكىنشى ءتۇرلى حابار شىعادى. ءشاريپانىڭ ويىنشا سول حاباردىڭ ءبىرى بىرىنەن سوراقى. ءبىراق، ەرسى كورىپ، تاڭدانىپ، جاعاسىن ۇستاپ وتىرعان ادام جوق. جۇرتتىڭ ەتى ءولىپ كەتكەن سەكىلدى. سولاي بولاتىندىعىن كۇنى بۇرىن سەزىپ قويعان ءتارىزى. كوپتىڭ ءبىرى ءشاريپا بولسا، وسى ءشاريپانىڭ وزىنە سول وزگەرىستەردىڭ جاتتىعى جوق. قۇلاعى ەسىتكەندە، بويى تىتىركەنبەيدى، ءبىراق جاراتپايدى.
وزگەرە-وزگەرە اۋىل تانىلماستىق بولىپ كەتتى. بۇرىن "شورتامباي" اۋىلى اتانۋشى ەدى. اۋدان كەلگەننەن كەيىن ول ات وزگەرىپ "كوكتال" اتاندى. شورتامبايدىڭ تۇقىمىنان 3-4 شاڭىراق ءالى بار؛ انا ءبىر اشىق اۋىز، شيكىل سارىلار سول شورتامباي تۇقىمى. بولعانمەن نە، ولاردى ادامعا ساناپ وتىرعان كازىر كىم بار؟ شورتامباي تۇقىمىنىڭ ىشىندەگى جالعىز ىسكە تاتىرى، باس كوتەرگەنى "اتا جولىن" قۋعانى ىبىراش ەدى، ونى بىلتىر "كامپەسكەلەپ" جىبەردى. ەندى كەلىپ اۋىلدىڭ اتىن وزگەرتتى. ماڭايداعى بىردى-ەكىلى قاداعانداپ وتىرعان ۇيلەر كوشىپ كەلىپ قونىس سالدى. اۋىل قىرىق رۋعا اينالدى. بۇرىن ءۇيدىڭ سانى جيىرماعا جەتپەيتىن بولسا، ەندى 60-70-كە بارىپ قالدى. شورتامباي قىستاۋىنىڭ الدىنداعى بەلەس التى ايعى جاز ادامنان بوسامادى؛ قىبىرلاپ جۇرگەن ادام، اعاش تاسىپ، توپىراق تاسىپ، ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان كولىك، ءا، دەگەنشە بولمادى، بەلەس باسى قاتارلانعان ۇيمەن بەزەندى. دىندەي-دىندەي ۇيلەر، جىبىرلاعان تەرەزە، سىرلاپ تاستاعان قاڭىلتىر. قاراعان ادام كوز الا المايدى:
— اناۋ نە؟
— مەكتەپ!
— اناۋ نە؟
— قۇلىپ!
— اناۋ نە؟
— بالنەس...
تولىپ جاتقان ءۇي، تولىپ جاتقان اتى بار. بىرەۋلەر سونى بىلگىسى كەلىپ، كورىنگەننەن سۇراپ، انىقتاپ جاتادى. وندايدى كورگەندە ءشاريپانىڭ جىنى كەلىپ:
— بىلمەي قالام دەي مە ەكەن؟ نەسىن سۇراي بەرەدى ەكەن؟— دەيدى.
ءشاريپا ەشكىمنەن دە سۇرامادى. بىلگىسى دە كەلمەدى. ءبىراق سالىنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ اتى وزىنەن-وزى ءشاريپانىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىپ، تانىس بولا بەردى. ورىسشا اتتارعا شەيىن تانىس بولدى. "ريك"، "رايكوم"، "قۇلىپ" دەگەن سوزدەردى ءشاريپا ۇيرەنگىسى كەلمەي ءجۇرىپ-اق ۇيرەنىپ الدى. بۇزاۋ قايتارىپ كەلە جاتىپ، ءبىر كۇنى بالنەسكە دە كىرىپ شىقتى. جاقىن اۋىلدىڭ اۋرۋلارى كەلىپ، بىقىپ تولىپ وتىر ەكەن. اق كيىم كيگەن جاس جىگىتتەر، جاس ايەلدەر جيرەنبەستەن سول اۋرۋلاردى قاراپ جاتىر، دارى-دارمەك بەرىپ جاتىر. اۋرۋعا قاراسقاندى ءشاريپا جاقسى كورۋشى ەدى. اۋىلىندا بىرەۋ اۋىرسا، كۇندە بارىپ سونىڭ كوڭىلىن سۇراۋشى ەدى. "سۇزەك"، "قوراسان" سياقتى جۇقپالى اۋرۋلاردان باسقا جۇرت ەپتەپ ساقتانعاندا، ءشاريپا سول اۋرۋلاردىڭ شىلقىما ىشىندە ءجۇرۋشى ەدى:
— تالاي اۋرۋلاردى باقتىم، ومىرىمدە باسىم اۋىرعان ادام ەمەسپىن، ءبارى قۇدايدان دا،— دەيتىن ءشاريپا.
— اۋرۋ قاراپ جاتقان دارىگەرلەر ءشاريپاعا باسقادان گورى، جىلى ۇشىرادى.
ءشاريپا كووپەراتيۆتى دە كوردى. اۋدان ورناعان سوڭ اشىلعان كووپەراتيۆتە ەرماعامبەتتىڭ ماشەنى نارسە ساتۋشى ەدى. قاتارلانىپ جينالعان كەزدەمەلەردى قۇشاقتاپ ولشەپ جاتىر. اۋىل ادامدارى سىعىلىسىپ، ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەپ، كەزەك تيگىزەتىن ەمەس. ءشاريپانىڭ كوزىنە ۇستىڭگى قاتاردا تۇرعان قارا سيسا وتتاي باسىلدى. وسى سيسادان الدىڭعى جىلى ءبىر كويلەك كيىپ ەدى. ءجىبى پىسىق، جۋعاندا شيراپ كەتەتىن سياقتى ەدى. سونىڭ جۇرناعى جاماۋمەن بيىلعا جەتتى.
— انا سيسانى اپەرشى، ماشەن،— دەدى ءشاريپا ەنتەلەپ كەلىپ.
ماشەن ماتانى ولشەپ جاتىپ، ءشاريپانىڭ بەتىنە قاراماستان:
— چلەن بە ەدىڭىز؟ كنيجكاڭىز بار ما؟— دەدى.
چلەنگە بەرەتىن توۆار ەكەنىن ءشاريپا سوندا ءتۇسىندى. كووپەراتيۆكە چلەن ەمەس. "جۇرت كەرەگىن الىپ جاتىر. سولبىرايعان سورلى تىم بولماسا چلەن بول ماعان ەكەن" دەپ ءشاريپا ىشىنەن وسپانعا كەيىدى. وسپان چلەن بولىپ كىرەمىن دەگەندە، ءوزىنىڭ كىرگىزبەگەنىن ناق سول مينۋتتە ۇمىتتى.
اۋىلدىق كەڭەس اعاسى ەسىركەپ قالامبايەۆ دەيتىن جاس جىگىت ەدى. بۇرىن اۋىلدىق كەڭەسكە حاتشى بولىپ ىستەپ ءجۇردى. سول ءبىر شاتاققا ىلىگىپ، ورىنىنان الىنىپ، كەڭەس اعاسىنا بالجان دەيتىن ايەل سايلاندى. شورتامباي اۋىلىنىڭ ايەلى ەمەس، كەلىمسەك جاپار دەگەننىڭ قاتىنى. ءشاريپا ءبىر جۇمىسپەن شايقىنىڭ ۇيىنە بارعاندا، بالجاندى كورىپ ەدى. "ەركەكتەن جاسقانارىمىز جوق. ءقازىر "سۆوبودا". ۇيلەسسەك تۇرامىز، ۇيلەسپەسەك ايرىلامىز دا كەتەمىز!"— دەپ تاپسىنىپ سوعىپ وتىر ەدى.
ءشاريپا ىلىنىسە كەتىپ:
— وسى ەركەكتەردى نەدەن قارا باسقانىن بىلمەيمىن، بەتىمەن كەتكەن ايەلدىڭ ءجون تەرىسىنەن تاسپا الماس پا؟— دەگەن ەدى.
— ول ءسىزدىڭ زامانىڭىز بولار. ەركەك بىزگە ونى ىستەسە، باسى تۇرمەدە ءشىريدى،— دەگەن بالجان.
سول بالجان اۋىلدىق كەڭەسكە اعا بولدى دەپ ەسىتكەندە ءشاريپا ىرشىپ ءتۇستى:
— بولماس، بولماس!—دەپ باسىن شايقاي بەردى.
..."قۇلىپ ىستەلىپ بولىپتى، كومسومولدار ويىن قويماقشى ەكەن" دەگەن حاباردى ءشاريپا ەمىس-ەمىس ەستىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى ىڭىردە ءشاريپا قوڭىر سيىردىڭ باۋىرىندا وتىر ەدى:
— ويىنعا باراسىڭ با، ەركەجان؟— دەگەن التىنايدىڭ داۋىسىن ەسىتتى.
ءشاريپانىڭ بويى مۇزداپ كەتكەن سياقتى بولدى. التىناي جاقىن كەلىنى. جەل وكپەلىگى بار. قۇلاعىنا بىردەمە تيسە، سونى جۇرتقا جايعانشا اسىعادى. "تۇرا تۇر، بالەم، بايىڭا ايتىپ، جونىڭدى تىلدىرەرمىن!" دەپ ويلادى ءشاريپا ىشىنەن.
...ۇلبوسىن مەن التىنايدىڭ اۋزى جابىستى دا قالدى:
— قىزىق بولادى،— دەيدى،— شەتتەن ءبىر ولەڭدى جىگىت كەلىپتى دەيدى،— دەپ، التىناي ۇستى-ۇستىنە باسپالاتىپ، ۇلبوسىننىڭ سىڭايىن اۋدارىپ-اق الدى.
بۇرىنعىداي ەمەس، ەلدە ويىن كەمىدى: "شىلدەحانا" سيرەك بولدى، "تارتىس" تازا جوعالدى. بويجەتكەن قىزدار "تويسىز" كەتىپ قالاتىن بولدى. ءبىر جىلدان بەرى ۇلبوسىن ءجوندى ويىن-توي كورگەن ەمەس. بارسا، كورسە قايتەر ەدى؟ ءبىراق، ءشاريپا... ءشاريپانىڭ مىنەزى بەلگىلى، مۇنداي ويىن تۇگىل، ءاۋىل-ۇيدىڭ اراسىنداعى كىشكەنە ويىندارعا دا ءبىرسىپىرا سويلەپ بارىپ جىبەرەتىن.
ۇيگە ارقاسىن تىرەپ تۇرىپ، ۇلبوسىن از-كەم ويعا باتتى. كەش، ىمىرت جابىلىپ بارادى. مال قوتاندا. قاراڭداپ جۇرگەن ادام. بىرەۋ سىڭقىلداپ كۇلدى:
— بۇرىندى-سوڭدى ۇرلىعىمدى كورىپ پە ەدىڭ؟— دەدى بىرەۋ داۋىسىن شىعارىپ.
بۇل — زىكەن دەيتىن ايەل. بايى دا وزىندەي جاس. ءبىراق، ءجۇرىپ-تۇرۋعا، ويناپ-كۇلۋىنە ەركىن. زىكەننىڭ جانىندا جاربيىپ تۇرعان قاسەن بولار. زامانداس بولعان سوڭ ازىلدەسىپ، اۋزىنا كەلگەندەرىن ايتىپ جاتىر... ۇلبوسىن نەگە وسىنداي ەركىن بولمايدى؟ زىكەنگە قاراعاندا ۇلبوسىننىڭ باسى بوس قوي؟! مۇمكىن ۇلبوسىننىڭ وزىنەن دە بار شىعار. تىم تۇيىق. اقىلى ءتۇزۋ، ءسوز بىلمەيدى ەمەس، نەشە ءتۇرلى ءسوز ىشىندە سايراپ تۇر. دابدىرلەپ سويلەيتىن بىرەۋدى كورسە: "وسىنداي ادام سويلەپ قايتەدى ەكەن؟" دەپ ىشىنەن كەييتىنى دە بار. زامانداسى دا جوق ەمەس، سوناۋ سالىق دەيتىن جىگىت تۇيدەي قۇرداسى. سۇلتان دەيتىن جىگىت بىرەر جاسى ۇلكەن. ەكەۋى دە كەشەگى بالا كۇندە ۇلبوسىنمەن بىرگە ويناپ وسكەندەر عوي. بۇگىن ولار جىگىت، ۇلبوسىن قىز. بىرىن-بىرىنەن ايىراتىن ورتادا ءبىر كەرتە بار سىقىلدى. ولاردى كورگەندە ۇلبوسىن بۇرىنعىداي جايراڭداپ، تۇرا قالىپ سويلەسپەي، ىعىسىپ ءجۇرىپ كەتەدى. سالىق اڭقيىپ، ۇندەمەي تۇرىپ قالادى. سۇلتان ولاي ەمەس، سوقتىقپاي، ءسوز قاتپاي قالمايدى:
— قىرىنداما، قارىنداس! بوي جەتتىم دەپ بويىڭدى اۋلاق سالماساڭ، بالا كۇندە بىرگە ويناپ-اق وسكەن جوق پا ەدىك؟— دەيدى.
ۇلبوسىن وسىعان دا جاۋاپ بەرمەيدى. وزىنە سالسا، جاۋاپ بەرۋدەن، سويلەسۋدەن تارتىنبايدى، ءبىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، قايمىعادى.
— نەمەنە، مەلشيىپ تۇرعانىڭ؟ جەر وشاققا وت جاقسايشى،— دەپ، ءبىر شەلەك ءسۇتتى شايقالتىپ، ءشاريپا ىسقىرىنا كەلدى.
ۇلبوسىن وت جاعۋعا كىرىستى. ءشاريپا شاقىرلاتىپ قازان قىرىپ جاتىر. الدەقايدا، اۋىلدىڭ شەتىندە، ىزىڭداعان داۋىس اۋىلدى باسىنا كوتەرىپ بارادى. ول — ءسۇت ماشينانىڭ داۋىسى. تورت-بەس ءۇيدىڭ ورتادان العان ماشيناسى بار. ولار كەشكە جەر وشاققا وت جاقپايدى، ساقىلداتىپ ءسۇت پىسىرمەيدى. ساۋعان ءسۇتىن ماشيناعا تارتىپ الادى دا، ۇيلەرىندە تىنىش وتىرادى. سول ماشينانى الاردا وسپان دا كىرىسپەكشى بولدى. وسپاننىڭ ىستەيمىن دەگەن جۇمىسى ءشاريپاعا شام عوي:
— اتا-بابام مالدىڭ اعىن ساتىپ كۇن كورگەن جوق. ۇيرەنگەن كەدەيشىلىك، ماي ساتپاي-اق قويام،— دەپ ءشاريپا بەت باقتىرماعان. ول كەزدە وسپانعا ەرەگىسىپ ايتىپ ەدى، ءشاريپا سونىسىنا وسى كۇنى وكىندى. ماشينانىڭ كەرەك ەكەنىن، دىلگەر ەكەنىن سەزەدى. ءبىراق، قاتە وزىنەن بولعان سوڭ، ىشىنەن تىنىپ جۇرە بەرەدى.
ءتۇن قاراڭعىسى قويۋلانعان سايىن "قۇلىپ" ماڭىنداعى جاڭ-جۇڭ داۋىس ۇلعايا بەردى. سامساعان تەرەزەسىنەن شام جارىعى جۇلدىزداي بولىپ جارقىرادى. شورتامباي اۋىلى مۇنى ومىردە كورەم دەپ ويلادى ما ەكەن؟
ءشاريپا ءسۇت ءپىسىرىپ وتىر. وت جالىنى بەتتى شارپيدى. وقتا-ساندا وتتى ءبىر كوسەپ قويىپ، ويى قۇبىلىپ، وتكەن ءومىر كوز الدىندا ەلەس بەرگەن سياقتاندى.
...وندا زامان ەكىنشى ءتۇرلى عوي. اۋىل مۇنداي جاتاق بولۋدى بىلمەيدى. تاپ وسى كەزدەردە ەل سىڭسىپ، اششى وزەكتىڭ بويىندا وتىرادى. ءشاريپانىڭ قىز كۇنى، بوي جەتكەن كۇنى. تاپ وسىنداي ءتۇننىڭ بىرىندە، جەر وشاق باسىندا ءسۇت ءپىسىرىپ وتىر ەدى. جاقىن جەڭگەسى راقىش كەلىپ:
— مەن ءبىر قىزىق ايتايىن با؟— دەدى.
— و، نەگە؟—دەپ ءشاريپا ىنتىعا قالدى.
راقىش كۇلىمسىرەپ وتىرىپ ايتسا، ءشاريپا ىرشىپ تۇسپەيدى، شوشىمايدى "ايتا تۇسسە ەكەن!" دەپ ىنتىقتى.
— ءبارىمىز دە جاس بولىپ كوردىك. جاستىق ەكى اينالىپ كەلمەيدى... ول جاقتا ويناپ-كۇلگەنگە نە جەتسىن!— دەيدى راقىش.
ءشاريپا ءسوزسىز مويىنداعانداي بولىپ، ءبىر اۋىز قارسى ءسوز ايتپادى، كۇلە بەردى...
...جاستىقتان بولدى ما، الدە، ىنتاسىنىڭ بىرەۋگە اۋىپ كەتكەندىگىنەن بولدى ما، ءشاريپا وسى وسپاندى قىز كۇنىندە-اق جامان جەك كوردى. وسپان "ۇرىن كورە" بارعاندا، جەڭگەلەرىنىڭ جالىنعانىنا قاراماستان، "باسىم اۋىردى" دەپ ءشاريپا ۇيىنە كەتىپ قالعان بولاتىن.
...بىرەر جىلدان كەيىن وسپان بۇراتولا الۋعا باردى، توي بولدى. قىزدار جينالىپ، قىرىق كۇن شىلدەدە بوكەباي بۇركەنىپ، ءشاريپانى اۋىل قىدىرتىپ تانىستىردى. "تارتىسقا" بوزبالا كوپ جينالىپ، بىرەۋى "اۋجار" ايتتى. ءشاريپا "اۋجارعا" ەلجىرەپ ءبىر جەڭگەسىمەن قوسىلىپ، سىڭسىپ ءان سالدى، ولەڭمەن مۇڭىن ايتتى:
"ەسىك الدى قارا سۋ"— مايدان بولسىن، جار-جار،
اق ءجۇزىمدى كورگەندەي اينام بولسىن.
"قايىن اتاسى بار"—دەيدى ەرىككەندەر.
اينالايىن اكەمدەي قايدان بولسىن.
ورتەكەمنىڭ شەت باۋىن ويا تۇرسىن،
توي باسىنا تۋ بيە سويا تۇرسىن.
مەن شەشەمە ايتامىن اكەمە ايت دەپ،
"مەنى دەسە بيىلشا قويا تۇرسىن!".
تۇندىگىمنىڭ ءتورت باۋى ماقتا، شەشە،
قىزىڭ كەتىپ بارادى جوقتا شەشە،
ون ەكى ايدا اينالىپ ءبىر كەلەرمىن،
سارى ىنگەننىڭ بوتاسىن ساقتا، شەشە!-،
دەپ سىڭسىپ ەدى ءشاريپا...
قىزدىڭ مۇڭىنا ول كەزدەگى بوزبالا تۇسىنە مە، ولارعا قىزىق كەرەك، تالكەك كەرەك:
"...ەسىكتىڭ الدى قۇمداقتى،
قۇمداقتى قويان زىمداپتى.
اتاسى باسقا، جاۋ جەڭگە
وتاۋعا سالىپ تىڭداپتى...".،-
دەيدى "اۋجار" ايتقان جىگىت. وتكەن ءومىر ءتۇرى وسى.
* * *
...ءشاريپانىڭ ويىن التىناي بۇزىپ جىبەردى. جەر وشاق باسىنا كەلىپ جۇرەسىنەن وتىردى دا، شىمشۋىردى الىپ، ونى كوسەگەن بولدى. التىنايدىڭ نەگە كەلگەنىن، كەلگەن جۇمىسىن باتىپ ايتا الماي وتىرعانىن ءشاريپا سەزە قالدى. التىنايدى ۇلبوسىن جۇمساپ وتىر! ۇلبوسىن جۇمساماسا التىناي ءوز بەتىمەن كەلىپ، ءشاريپانىڭ ۇناتپايتىن ءسوزىن ايتپاقشى ما؟
— نەگە كەلدىڭ سىقسيىپ؟ بالانى قۇتىرتپاي جايىڭا ءجۇر!— دەپ، ءشاريپا وتتى كوسەپ، جايناتىپ جىبەردى.
— ويباي، شەشەي، اشەيىن كەلدىم. ەركەجاندى جەلىكتىرگەن مەن ەمەس، مانا سۋعا بارعاندا ءوزى ايتىپ ەدى. "كەشكە اپاما ايتارسىڭ"— دەپ ەدى...
التىناي ساسىپ، اۋزىنا كەلگەنىن سويلەدى.
ءشاريپا كۇرسىندى. ءشاريپانىڭ رۇقسات ەتپەيتىن جەرىنە ۇلبوسىننىڭ بۇل ءبىرىنشى جابىسۋى ەدى. مۇنىڭ اياعى نەمەن تىناتىنى ازىرىنە كۇڭگىرت بولسا دا، مىلتىقتىڭ وعىنداي ءزىلدى ءتيدى.
ءشاريپانىڭ جەر وشاق باسىندا وتىرىپ شاپتىعۋى، ءۇي جانىندا وتىرعان ۇلبوسىننىڭ وقتىن-وقتىن كۇرسىنۋى وسپانعا باتايىن دەدى: "جاس بالا، بارسىن، كورسىن، وندا نە تۇر؟"دەپ ويلادى ول. ەرىك وزىندە بولسا، قولىنان كەلسە، وسپان ۇلبوسىندى ويىنعا ءوزى ەرتىپ باراتىن سياقتاندى.
— ءاي، قاتىن، بەتالدى شاپتىعىپ كەرەگى نە، جىبەر بالانى، بارىپ كوڭىلىن كوتەرىپ قايتسىن!— دەدى وسپان ءبىر كەزدە.
ءشاريپا باسىن كوتەرىپ الدى:
— شاتاسپاي وتىر، ۇرمەي وتىر! بىردەمەنى كورىپ كەلدىڭ بە، ءماجنۇن؟ قىز مەنىكى، قىزىمدا جۇمىسىڭ بولماسىن! شوقىنساڭ ءوزىڭ شوقىن! بار، باتىر قاراڭدى، ءوزىڭ بار! بالالار ساقاپ ىستەۋگە ءجۇن ىزدەپ ءجۇر دەگەن، انا ساقالىڭدى كۇزەپ سولارعا بەر!
وت لاۋلاپ جاندى. ءسۇت تاسىپ، قازاننىڭ ەرنەۋىنەن استى. ءشاريپا ونى ەلەمەدى، قازان استىنان وتتى ىسىرمادى. وسپانعا قاراپ بەتىن بۇرىپ الىپ، اۋزىنا كەلگەن ءسوزدى بۇرقىلداتىپ سوعا بەردى. اشۋدىڭ ءبارىن وسپاننان الدى.
— قوياسىڭ با-اي، كۇشىك؟!— دەدى وسپان قالتىراپ.
— قويماعاندا سەن نە قىلماقشى ەدىڭ؟— دەپ، ءشاريپا جۇگىنىپ الدى.
— جۇلقىنبا، سىلكىنبە! مەنى وبىپ جىبەرە المايسىڭ. قاتىننان ەركەك تاياق جەمەس بولار. باياعىدان بەرى ۇندەمەسەم، بەتىڭە كەلمەسەم، سىيلاعانىم شىعار.
— سىيلاعان جوقسىن، ويباي، سەن مەنى! بەتىمە كەلسەڭ، ساعان قاتىن بولىپ ءبىر كۇن دە تۇرماس ەدىم،— دەپ ءشاريپا قولىنداعى شىمشۋىرمەن جەردى سالىپ-سالىپ قالدى.
— ال، قورىققان-اق شىعارمىن، ەندى قورىقپايمىن عوي، كەتسەڭ، تارتىپ وتىر!
ءشاريپا كۇيىپ، وت بولىپ ورتەندى. بۋلىققاننان داۋسى دا شىقپاي قالدى. ىزالانىپ ەڭىرەپ جىبەردى. سول كۇيى، جەر وشاقتىڭ باسىندا، تاڭ اتقانشا وتىردى. جەر وشاقتاعى ءسۇت ءتۇسىرۋسىز تۇرا بەردى، قازاننىڭ بەتىنە جۋان ەلى سارى قايماق سىرەستى. باسقا كەزدە ءشاريپا مۇنداي كۇيىپ وتىرسا، ۇلبوسىن "اپالاپ" قاسىنان شىقپاس ەدى، بۇگىن ماڭىنا ءبىر كەلمەدى.
* * *
...قۇلىپتاعى ءبىرىنشى ويىن وسپاننىڭ ۇيىنە ۇلى وزگەرىس كىرگىزدى. ويىن بولاتىن تۇنگى وسپان مەن ءشاريپانىڭ كۇش سالىسقاندىعىنان ءبىرسىپىرا سىر اشىلىپ قالعانداي بولدى. ول سىر "وسپان كۇشتى، ءشاريپا كۇشسىز، وسپان جالعىز جۇرسە دە كۇن كورە الادى. ال، ءشاريپا وسپاننان ايرىلسا، كۇن كورە المايدى". وسىنداي دەپ ءتۇسىندى ءشاريپا. وسى تۇسىنىك ءشاريپانىڭ بۇرىنعى جىگەرىن جەگىدەي جەدى، ءشاريپانىڭ دولىلىعىن، اشۋىن الباستىداي باستى. ءشاريپا وزىنەن-وزى مويۋعا اينالدى. بۇرىنعى ادۋىن مىنەزدى كەمىتكەن سياقتى بولدى. وسپانمەن ءسوز جارىستىرمايتىن بولدى. ۇلبوسىنعا بۇرىنعىداي جەكىرىنبەيتىن بولدى. ۇلبوسىن ءبىر نارسەنىڭ ءجونىن سۇراسا:
— اكەڭ بار عوي، اكەڭنەن سۇرا، شىراعىم،— دەپ جاي عانا جاۋاپ بەرەتىن بولدى...
ءشاريپانىڭ ءجۇنىنىڭ كەنەت جىعىلىپ كەتكەندىگى وسپانعا باتايىن دەدى. جيىرما جىل بىرگە ءومىر وتكىزگەن جولداستىڭ جابىعۋى باتپاي قويا ما؟! قاتتى ايتقانىنا وسپان وكىنىش قىلدى. رەتىن تاۋىپ، ءبىر وڭاشادا ءشاريپادان كەشىرىم سۇراماقشى بولدى:
— زامان بىزدىكى ەمەس، جاستاردىكى. قانشا ارپالىسقانمەن تۇبىندە جەڭبەي قويمايدى،— دەپ ءشاريپاعا اقىل ايتپاقشى بولدى.
...اۋدان ءومىرى كۇزگە قاراي مۇلدە قاينادى، مەكتەپكە بالا تولدى. وكرۋگتەن دىندەي-دىندەي وقىتۋشىلار كەلدى. بارىنە پاتەر كەرەك. اۋىلدىق كەڭەس اۋداندا تۇرعان ۇيلەردىڭ ءتىزىمىن الۋعا كىرىستى. باياعى بالجان: قولىندا پورتفەل، بەلى بۋۋلى. باسىندا قىزىل ورامال، كورىنگەنگە كۇلە قاراپ، شۇرقىراسىپ سويلەسە كەتەدى:
— شەشەي، ۇرىسپايسىڭ با، جۇمىسپەن كەلدىم،— دەدى بالجان كۇلىمسىرەپ.
بالجاندى ازىرەيىلدەي كەرەتىن ءشاريپا، بالجاندى كورسە كىرپىدەي جيىرىلاتىن ءشاريپا، الدەنەگە بوساپ سالا بەردى. بالجان ۇناپ كەتكەن تارىزدەندى: "مىنەزى جاقسى ەكەن عوي، ۇلكەندى سىيلاي بىلەدى ەكەن عوي، بۇل بايعۇستى تەككە كۇيدىرىپ ءجۇر ەكەمىز عوي"— دەگەن ويدىڭ شەتى جىلت ەتىپ كورىنىپ قالعان سياقتاندى.
— قايدان بىلەيىن، شىراعىم، قانداي جۇمىسپەن كەلگەنىڭدى،— دەپ ءشاريپا بالجانعا جايلاپ قانا جاۋاپ قايتاردى.
بالجاننىڭ جۇمىسى ءۇي ەسەبىن الۋ ەكەن.
— كەدەي شارۋامىز. اسىپ كەتكەن تاربيە جوق، ۇناتسا، تۇرامىن دەسە، قايتەيىك، تۇرسىن!—دەدى ءشاريپا.
وسىنى ءشاريپا ايتايىن دەگەن جوق ەدى، اۋزىنان ەرىكسىز شىقتى، ايتپاسقا لاجى جوق سياقتاندى.
بالجان ۇلبوسىنمەن قالجىڭداسىپ جاتىر:
— ۇيدەن شىقپايتىن نە قىلعان قىزسىڭ؟ ويىنعا، جيىلىسقا بارىپ ءجۇرۋىڭ كەرەك قوي،— دەيدى.
— بارىپ ادەت قىلماعان سوڭ، بارعىم كەلمەيدى،— دەپ ۇلبوسىن جاۋاپ قايتارادى.
جاۋابى — ريا. ءبىراق، اجارىندا كەيىستىك جوق، الداعى ءومىر وزىنە ەركىن تيەتىندىگىن وسى باستان سەزىپ وتىرعان سەكىلدى.
... ءشاريپانىڭ قوناعى — ءابۋلاقاپ دەيتىن ءمۇعالىم بولدى. مەكتەپتى بيىل ءبىتىرىپ شىققان ەكەن. كوپ ۇندەمەيدى. مەكتەپتەن كەلسە، تاماعىن ىشكەندە دە، قاعازعا ۇڭىلەدى دە وتىرادى. باسقالارداي ءبىر قاعازدىڭ باسىن وقىپ، اياعىن تاستاپ، كورىنگەن جەرگە شاشىپ تا جۇرمەيدى. تاربيەلى، تازا، تىڭعىلىقتى قالپى بار.
وسپان ارى-بەرى ءۇڭىلىپ وتىرادى دا، شىدامايدى. ءابۋلاقاپتىڭ اتا تەگىن قازۋعا كىرىسەدى: قاي ەلدىڭ بالاسى، اكەسى كىم بولعان، داۋلەتى قانداي، كازىر ۇيىندە كىمى بار، وقۋعا قاشان كىرگەن؟..
— اكە-اۋ، جۇمىس ىستەپ وتىرعان ادامنىڭ مازاسىن الماسايشى،— دەيدى ۇلبوسىن الدەنەگە قىزاراڭداپ.
ۇلبوسىننىڭ تۇسىنۋىنشە، وسپان دورەكى، دوكىرت؛ سويلەسە بىردەمەنى ءبۇلدىرىپ الاتىن، الدەنەنى سەزدىرىپ الاتىنداي ادام. وسپان سونشا كىسىمەن سويلەسسە، قىسىلىپ، قىزاراڭداپ وتىرۋ — ۇلبوسىننىڭ قاشانعى ادەتى.
— سۇراعان دۇرىس، بىلگەن دۇرىس، سۇراي بەرىڭىز، بارىنە دە جاۋاپ بەرەيىن،— دەپ ءابۋلاقاپ كۇلىمسىرەدى. قاعازىن جيىپ، وسپانمەن اڭگىمەلەسۋگە كىرىستى.
— دۇتپاي دەيتىن بەلسەندىمىز بار ەدى، سول بۇگىن بىردەمە ايتىپ ءجۇر. تەگىس ارتەل بولامىز، مال-مۇلىكتى ورتاعا سالامىز دەيدى، ونىسى قالاي؟
بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن كوكتال اۋىلىنىڭ كەدەيلەرى قۇلىپقا جينالىپ، ارتەل جايىن ءسوز قىلىسىپ ەدى. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ۇزاق بايانداما ىستەپ، ارتەلدىڭ قاشان اشىلاتىندىعىن، كەدەي مەن ورتاشاعا قانداي پايداسىنىڭ بارلىعىن قولمەن ۇستاتقانداي ايتىپ بەرگەن.
— مالىمىزدى قوسپاي-اق ارتەل بولا بەرسەك قايتەدى؟— دەپ سۇراۋ بەرگەن وسپان.
— اسىرەسە جۇمىس مالى بىرىكتىرىلمەسە، ارتەل بولىپ شىقپايدى، وسەكە،— دەپ بايانداماشى كۇلە سويلەپ جاۋاپ قايتارعان.
بايانداماشى ۇكىمەتتىڭ جولىن، ارتەلدىڭ پايداسىن، ماقساتىن ايتتى. كۇڭگىرت قالعان جەرى جوق سياقتى. پايدالى ەكەندىگى كوزگە كورىنىپ تۇر. ءبىراق، الدەنەگە جۇرەكتە ءبىر نارسە تۇيتكىلدەنىپ تۇرعان سياقتانادى. ول، اسىرەسە، وسپاندا بار: "وسى ايتقانى بولماي قالسا، بىر-ەكى قارام كورىنگەننىڭ قولىندا توزىپ كەتسە، قاتىن ومىرگە تاڭ اتىرمايتىن بولادى عوي" دەگەن وي وسپاننىڭ جۇرەگىنەن ءبىر شىعار ەمەس. كوپشىلىك ءبىراز تالقىلاعاننان كەيىن:
— ارتەل بولىپ ۇيىمداسامىز، جۇمىس كولىگىن، ساۋىن مالىن بىرلەستىرەمىز. جاڭا ومىرگە كوشۋگە سەرت قىلامىز!— دەپ قاۋلى ۇسىنعان.
وسى قاۋلى داۋىسقا سالىنعاندا وسپان دا قول كوتەردى. دوسپول دەيتىن كىسى، وعان قوسىلىپ تاعى بىرەۋلەر قول كوتەرمەي قالدى. سول جەردىڭ وزىندە ارتەلگە كىرەم دەۋشىلەردىڭ تىزبەسى جازىلدى. ءبىرىن ءبىرى شاقىرىپ جازدىرىپ جاتتى. وسپان ۇندەڭكىرەمەي وتىر ەدى، جانبول بۇعان ايقايلاپ:
— ءاي، وسپان، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ جازىلاسىڭ با، جوق پا، ايتسايشى!— دەدى.
وسپان قوعابايەۆ ارتەل مۇشەلەرىنىڭ تىزبەگىنەن 19-ورىندى الدى.
قۇلىپتان شىعا بەرگەندە، دوسپول وسپانعا جاقىن كەلىپ:
— ارتەل بولدىڭ با؟ الا سيىر كەتتى دەسەيشى!— دەپ كۇلدى.
— نەگە كەتەدى؟
— كورەسىڭ كەتپەگەنىن. سيىرىڭا ريزا بولارسىڭ، قاتىنىڭدى ورتاعا سالىپ جۇرمەسە،— دەيدى دوسپول بىردەمەنى سەزگەندەي.
دوسپول — كادىمگى دوسپول، اۋىل-ايماعىن اۋزىنا قاراتقان دوسپول، "اتقامىنەر" اتىن العان دوسپول. دۇتپاي بىلتىر: "دوسپولدى دا كونفيسكەلەۋ كەرەك!" دەپ ايقاي سالىپ ەدى، ونى ەلەگەن جان بولمادى. ەلەگەنمەن دە نە قىلسىن، كونفيسكەلەيتىن مالى جوق، قازان بۇزارلىعىن دالەلدەيتىن ماتەريال جيىپ بەرىڭدەر دەسە، قۇنت قىلماي جۇرگەن وسى ەلدىڭ ءوزى.
وسپان ارتەلگە كىرگەنىن ءشاريپاعا كەشە ايتىپ ەدى. ارتەلدىڭ نە ەكەنىنە ءشاريپا ءتۇسىنىپ جاتقان جوق، كۇندە شىعىپ جاتقان جاڭالىقتىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ويلادى دا:
— اۋىلدىڭ ءبارى دە كىردى مە؟— دەپ سۇرادى.
— ءبارى دە كىردى،— دەدى وسپان.
ءشاريپا ريزاشىلىق ءبىلدىردى. ءبىراق، دوسپولدىڭ كەشەگى ءسوزى وسپاننىڭ جۇرەگىندەگى تۇيتكىلدى وسىرە بەردى. سوندىقتان، ءشاريپانىڭ كوزىندە ارتەل جايىن مۇعالىمنەن سۇراماقشى ەدى، ارتەلگە ءشاريپانىڭ قۇلاعى ۇيرەنە بەرسىن دەپ ويلاپ ەدى.
ارتەلدىڭ نە ەكەنىن ءمۇعالىم باستان ايتۋعا كىرىستى. ءشاريپا دا، ۇلبوسىن دا ۇيىپ تىڭداپ وتىردى.
ءشاريپا ءبىر كەزدە جۇلىپ العانداي:
— بەتىم-اۋ، سەنىڭ جازىلدىم دەپ جۇرگەنىڭ سول ما ەدى؟— دەدى وسپانعا قاراپ.
— سول،— دەدى وسپان كۇمىلجي ءتۇسىپ.
— ءباتىر-اۋ، وندا قالاي بولدى؟
— شوشىما، شەشە، ارتەل شوشيتىن نارسە ەمەس. ارتەلدى قۇبىجىق كورۋگە بولمايدى. ارتەل — جاڭا ءومىردىڭ تىرەگى، جاڭا جۇرتشىلىقتىڭ قازىعى. ارتەل جاڭا جۇمىس، سوندىقتان باستاپقى كەزدە جات كورىنەر. ءبىراق ءومىردىڭ كەرەكسىنگەن نارسەسى قاشان دا بولسا، جات بولمايدى. ارتەلدى ءومىر كەرەكسىنىپ وتىر...
ءابۋلاقاپ ءبىرسىپىرا سويلەدى. ءسوزىنىڭ كوبىنە ءشاريپا تۇسىنگەن جوق، ءبىراق "ارتەل" دەگەن ءسوز ميعا مىقتاپ كىردى. "الداعىسىن" ۇمىتسا دا، ونى ۇمىتپاستىق بولدى، ويتكەنى "ارتەل — ءومىر تىرەگى!" دەگەن ءسوز بارىنەن دە جات، سۇيكىمدى، جۇرەككە جىلى ۇشىراپ، ىنتانى تارتىپ تۇرعان سياقتى.
— اجە، سوندا ءبىزدىڭ الا سيىر دا ورتاعا تۇسە مە؟— دەدى ۇلبوسىن كۇلىمسىرەپ.
— مەن قايدان بىلەيىن، قاراعىم، انا كىسىدەن سۇرا،— دەدى ءشاريپا.
— الا سيىرىڭىزدى قيماساڭىز، قولىڭىزدا تۇرا بەرەدى، الا سيىر ورتاعا سالىنباعانمەن ارتەل قۇرىلىسى بۇزىلمايدى،— دەدى ءابۋلاقاپ تا كۇلىمدەپ.
— ەكى-ۇش سيىرىمىز بار، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ەنشىسىنە تيگەنى ەدى. بۇزاۋ كۇنىندە ناعاشىسىنان اكەلىپ ەدى. تۇقىمى جاقسى سيىر ءوزىنىڭ. ءبىر بۇزاۋى بيىل ۇلكەن وگىز بولىپ ەدى، مىنا جامان اكەسى بازارعا اپارىپ ساتىپ، قالقاما كامزول اكەلدى، شاپان اكەلدى، مىنا ءبىر ساتەن كويلەكتى دە سول جولى اكەلدى،— دەپ ءشاريپا الا سيىردى ماقتاۋعا كىرىستى.
وسپان جىمىڭ ەتىپ كۇلدى. اجەسىنىڭ بۇرىنعىداي اشۋ شاقىرماعانىنا، ءمۇعالىمدى جاتسىنباي ءوز ادامىنا ساناپ، شارۋاشىلىق جايىن ايتىپ وتىرعانىنا ۇلبوسىن مىقتى ءسۇيىنىپ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي وتىردى.
— ولاي بولسا، قارىنداستىڭ سيىرى — قىمبات سيىر ەكەن، ونى ورتاعا سالماۋ كەرەك،— دەدى ءابۋلاقاپ كۇلىمسىرەپ.
— ماعان قىمبات بولعاندىعى ءۇشىن سالىنباي ما، الدە، ءتارتىبى سولاي ما؟
— ءتارتىبى دە سولاي عوي. اسىرەسە قارىنداستاردىڭ قىمبات كورەتىن سيىرىن قالدىرۋعا بولادى.
— شىراعىم-اۋ، قارىنداسىڭا قالدىرعاندا، كەمپىر-شال ءبىزدىڭ جازىعىمىز نە؟ بىزگە نەگە قالدىرمايدى؟— دەپ ءشاريپا تاعى سوزگە ارالاستى.
سۇراۋدان سۇراۋ تۋىپ، ءشاريپا وكشەلەپ وتىرىپ ارتەل تۋرالى ءبىرسىپىرا نارسەنى ءبىلىپ الدى. قازان پەشتىڭ الدىنا بارىپ، قازان استىنىڭ وتىن قاعىستىرىپ جاعىپ ەدى، ويىنا تاعى ءبىر سۇراۋ تۇسە قالدى:
— شىراعىم، بالام، ارتەل بولعاندا تۇبىندە جۇرتتىڭ ىشىپ-جەمى دە ءبىر جەردە بولادى دەيسىڭ، سوندا تاماق ىستەيتىن كىم بولادى؟— دەدى.
اۋىلىندا بەلگىلى قىدىرما ىسقاق دەيتىن بار. تاماقتىڭ پىسكەن ۋاقىتىن اڭدىپ كەلىپ، سىقسيىپ وتىرىپ الادى.
"ساعان بولا تاماق ءپىسىرىپ وتىرعان جوقپىن"— دەپ، ءشاريپا اشۋعا مىنگەندە، سول ىسقاققا تاماق بەرمەي دە شىعاراتىن.
سول ەسىنە تۇسە قالدى: ارتەل بولعان سوق ىسقاق توردە قالبەپ جاتىپ ءشاريپا تاماق پىسىرەتىن سياقتاندى.
... ءابۋلاقاپ ۇيرەنە كەلە، وسپاننىڭ ءۇي ادامىنىڭ ءبىرى بولىپ كەتتى. شۇيىركەلەسىپ سويلەسەدى، كۇلىسەدى، ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاشىلىعىن دا اقىلداسادى. ءابۋلاقاپ كەلگەننەن بەرى بالجان الدىمەن ءشاريپانى تاۋىپ الادى. ءشاريپانى سوزگە اينالدىرىپ، ەلىكتىرىپ، نە ايتقانىن ىستەتۋگە اينالدى. ءبىر كۇنى كەلىپ:
— شەشەي-اۋ، ۇلكەن ادامداردى وقىتاتىن مەكتەپ اشتىق، سوعان ءسىزدى دە جازىپ قويام،— دەدى.
ءشاريپا شوشىپ كەتتى:
— بالجان، قالقام، قويشى! ەندى قارتايعاندا وقىپ قايتەيىن. انا زامانداسىڭدى جاز، سول وقىسىن!— دەدى.
"وسىنى نەگە ايتتىم؟"— دەپ ءشاريپا كىشكەنە ويلانىپ تۇردى. ءبىراق، بالجاندى ءوزى شىن جاقىن كورە باستاپ ەدى، ءسوزىن قايتىپ السا، ۇلبوسىندى وقۋعا جازدىرماسا، بالجاننىڭ كوڭىلى قالاتىن سياقتاندى.
— ەركە قىز، ەندەشە سەنى جازام، سەن وقيسىڭ،— دەدى بالجان كۇلىمسىرەپ.
پورتفەلىنەن قالام-قاعاز شىعارىپ، وتىرا قالىپ جازىپ جاتىر. جازۋى باداناداي ءىرى، ورىسشا سياقتى.
— بۇل لاتىن جازۋى، مۇعالىمنەن ۇيرەندىم. سەن نەگە ۇيرەنبەيسىڭ، ۇيىڭدە جاتقاندا وقي بەرسەيشى،— دەيدى بالجان ۇلبوسىنعا.
— سۇيتسەيشى، قالقام، "الىستان اربالاعانشا، جاقىننان دوربالا" دەگەن عوي، بوسا دا وقيتىن بولساڭ، ۇيدە وتىرىپ-اق وقي بەر،— دەپ ءشاريپا الدەنەگە كۇرسىندى.
ىمىرت جابىلىپ بارادى. جۇرت اپاق-ساپاق مالىن قاماپ جاتىر. دالا بوران، جەلدەتىپ-بۇرقىراتىپ تۇر. لاپاستىڭ ىشىنە، ءبىر قايىندى جاڭعىرىققا سالىپ قويىپ، ۇلبوسىن اعاش ۇساقتاپ جاتىر. بالتانى قوس قولداپ ۇستاپ، قۇلاشىن كەرە-كەرە شابادى. ءبىر رەت قۇلاشتاپ شابا بەرەم دەگەندە، بىرەۋ قولىن ۇستاي الدى، جالت قاراسا — ءابۋلاقاپ.
— بالتاڭدى اكەل، مەن ۇساقتاپ بەرەيىن،— دەپ، بالتانى ۇلبوسىننان الىپ، جاس قايىڭعا بالتانى سىلتەپ جاتىر.
— اياعىڭىزدى ابايلاڭىز، شاۋىپ الىپ جۇرمەڭىز.
— كوزىم بار ەمەس پە؟
— قاتا بولماسىن دەگەنىم عوي.
— بىرەۋ جانى اشىپ ءسوز ايتسا، سودان جاقسى كورەرىم جوق.
— ونىڭىز قىزىق ەكەن،— دەپ ۇلبوسىن كۇلدى.
ءابۋلاقاپ اعاشتى ۇساقتاي بەردى.
— كۇن بوران بولىپ كەتتى-اۋ،—دەدى ۇلبوسىن.
— وقا جوق، ۇيدەمىز عوي.
— نەگە، اشىعى جاقسى ەمەس پە؟
— بوران كۇنى ۇيقى ءتاتتى بولادى.
— جاي كۇنى ۇيىقتاي الماي ءجۇر مە ەدىڭىز؟
ءابۋلاقاپ بەتىنە قاراپ ەدى، ۇلبوسىن قىپ-قىزىل بولىپ قۇلاعىنا شەيىن قىزاردى.
— ويباي-اۋ، مىناۋ ناعىز جىگىت ەكەن عوي!— دەدى بالجان كەلىپ.
ءمۇعالىمنىڭ اعاش ۇساقتاپ جاتقانى، ۇلبوسىننىڭ كۇلىمسىرەپ قاراپ تۇرعانى بالجانعا ۇناپ كەتتى.
— اۋىرتپالىعىڭدى ارتا بەر، ەركەجان!
— و، نە دەگەن ءسوزىڭ، جەڭەشە؟
— ايتقانىم عوي،— دەپ بالجان كۇلدى.
— قوي، تىنىش ءجۇر، بالجان،— دەدى ءابۋلاقاپ.
— نەگە؟
— "نەگە" دەگەن ءسوز بولا ما ەكەن؟
— كورەرمىن وسىدان.
— نەنى كورەسىڭ؟
بالجاننىڭ كەلگەن جۇمىسى — ۇلكەندەرگە اشىلعان مەكتەپ تۋرالى ەكەن، 15 ايەل، 9 ەركەك وقيمىز دەپ جازىلعان ەكەن، سونى ءابۋلاقاپقا ايتا كەلىپتى.
— ساعات 6-دان قالماي كەل. مىنا قارىنداسىڭدى دا الا كەل، بۇل دا جازىلعان،— دەپ بالجان ءجۇرىپ كەتتى...
* * *
كوكتال اۋىلىنىڭ جۇمىسى كەنەت وزگەرىپ كەتكەن سياقتى بولدى. جۇمىستىڭ ەكپىنى قىزۋعا اينالدى. جوسپار شىقتى. جوسپاردىڭ سروگى 24 ساعاتتان 36 ساعاتقا اينالدى. "ورىنداماعاندار كونفەسكى بولادى ەكەن، قاراتاۋدان اسىرا قۋادى ەكەن" دەگەن وسەكتەر تاراي باستادى. كوكتال اۋىلى بۇيىعىپ جاتقان ۇيقىسىنان ويانىپ، ءاربىر حاباردى، ءاربىر وسەكتى قالدىرماي جيىپ، وزدەرىنشە قورىتىندى شىعارىپ ۇلگىرەتىن بولدى. اۋىلدىڭ ۇيعارۋىنشا، وسى كۇيدى شىعارعان — وكرۋگتەن اۋدانعا وكىل بولىپ كەلگەن سەكپىل بەت قارا، كوزى توستاعانداي ءوزىنىڭ. ءسوزى تاۋدان تۇسكەندەي.
— ءبىز اناۋ-مىناۋىڭدى بىلمەيمىز، ءبىز ورىنداتۋدى عانا بىلەمىز!— دەپ لەپىردى سەكپىل بەت قارا.
سەكپىل بەت قارانىڭ اتى — ماعزۇم. ماعزۇم كەلىسىمەن جۇمىستىڭ ەكىنشى تۇرگە اينالۋى راس. ماعزۇم اۋداننىڭ جۇمىسىمەن تانىسىپ:
— دىم ىستەمەيسىڭدەر، وڭشىلدىققا سالىنىپ كەتىپسىڭدەر. باسقا اۋداندار 100 پروسەنت كوللەكتيۆ بولىپ ۇلگىرگەندە، سەندەر 60 قانا پروسەنت بولىپ وتىرسىڭدار. بۇل ماسقارالىق! بۇل وڭشىلدىق. ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە 100 پروسەنت كوللەكتيۆ قۇرىلسىن! اۋدان كولەمىنىڭ ەگىسى بىلتىرعىدان 100 پروسەنت ارتاتىن بولىپ، سوعان كەرەكتى تۇقىم ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە جينالىپ بىتەتىن بولسىن!— دەگەن.
اۋدان وسىنى قابىل الادى. اۋدان كولەمىندە باس كوتەرگەن ادامنىڭ ءبارى جۇمىسقا جەگىلدى، اۋىل-اۋىلعا وكىل بولىپ بەلگىلەندى. وكىلدەرگە مىڭ ءتۇرلى جۇمىس تاپسىرىلدى. ءبارىنىڭ سروگى ءارى كەتسە ءبىر جەتى!
... ءابۋلاقاپ اسىعىپ، پاتەرىنە كەلىپ، ابىل-قۇبىل نارسەسىن جيناي باستادى.
— شىراعىم-اۋ، كۇن باتىپ كەتتى، قونىپ كەتۋىڭە بولمايدى ما؟— دەدى ءشاريپا وعان جاۋتاڭداي قاراپ.
— جۇمىس قىزۋعا اينالدى، شەشە. تاپسىرعان جۇمىستى ورىنداماي ۇيقى كورۋگە بولماس،— دەپ ءابۋلاقاپ كۇرسىندى.
ءابۋلاقاپتىڭ نارسەسىن جيناسىپ جاتىپ:
— ءبىز، ەندى كىمنەن وقيمىز؟— دەپ، ۇلبوسىن كۇڭك ەتىپ ەدى.
— ءبىرازعا شەيىن ءجوندى وقۋ بولماس، مۇعالىمدەردىڭ كوبى وكىل بولىپ كەتىپ بارا جاتىر،— دەپ، ءابۋلاقاپ مۇڭايعان پىشىنمەن جاۋاپ بەردى.
ۇلبوسىنعا بۇرىن كۇلە جاۋاپ بەرەتىن ەدى. بۇل جولى كۇلكى بولمادى. كۇلۋگە ىنتا جوق. ءابۋلاقاپ جاڭا شىققان ءمۇعالىم. جۇمىسىن جوسپارلاپ، وقىتۋ جۇمىسىنا توسەلگەنى جاڭادا عانا. توسەلگەندە دە، شىن بەرىلىپ، بار زەيىنىن وقىتۋ جۇمىسىنا سالىپ جىبەرىپ ەدى. ەندى سودان قول ءۇزىپ، قۇرعان جوسپارىنىڭ نە بولاتىندىعىنا كوزى جەتپەيتىن سەكىلدى كۇيگە ءتۇستى.
...ىمىرت جابىلا، اپتىعىپ وسپان كىردى ۇيگە.
— اپىرماي، ءمۇعالىم كەتىپ قالعان با؟
— نە بار، جاي ما؟— دەپ، ءشاريپا شوشىنىپ قارادى.
وسپان ۇرەيلەنگەن، داعدارعان پىشىنمەن:
— بىلمەيمىن، قىسىپ كەتتى. 15 پۇت تۇقىم تاپ دەيدى. ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە دايىن بولسىن،— دەيدى.
— سورلىسىڭ عوي، استىقتىڭ جوعىن نەگە ايتپادىڭ؟— دەپ ءشاريپا كەيىڭكىرەپ ەدى.
— جالعىز ماعان ەمەس، جۇرتتىڭ بارىنە دە ايتىپ وتىر،— دەپ وسپان قايىرىپ تاستادى.
ءشاريپا مىقتى جۇمباققا ەندى كەزدەستى. بۇرىندى-سوڭدى مۇنداي داعدارىسقا كەزدەسكەن ەمەس. بۇل نە؟ مۇنى ىستەپ وتىرعان كىم؟ جۇرت "سەكپىل بەت قارا" دەپ بەز-بەز ەتەدى، سەكپىل بەت قاراسى كىم؟ قازاق پا، ورىس پا؟ قازاق بولسا، ۇكىمەتتىڭ ادامى ما ەكەن؟ الدە، ءوز بەتىمەن ەلدى بۇزىپ جۇرگەن بىرەۋ مە؟
— بالجانعا نەگە ايتپادىڭ، بالجان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جايىن بىلەدى عوي،— دەپ ءشاريپا تاعى باستاپ ەدى، وسپان جاۋاپ بەرمەدى. وسپان قامىت-ابزەلىن ازىرلەۋگە كىرىستى. ءتۇن ىشىندە تورى اتتى قورادان الىپ شىعىپ، جايداق شاناعا جەگىپ جاتىر. ءتۇن جەلكەم، جاياۋ بوراسىن، ىزعىرىق. جەلدىڭ وتىنە كىشكەنە تۇرساڭ، ءىشى-باۋىرىڭدى قالتىراتادى. شانا جەگىپ جاتقان وسپاننىڭ جانىندا كىشكەنە تۇرىپ ەدى. ءشاريپا قالتىراپ سالا بەردى. قالتىراعان سايىن وسپاندى اياۋشىلىق باستالدى. ەسكى پەشپەتى بار، ماقتاسى دا جوق، سىرتىنان كيەتىنى ەسكى شيدەم كۇپى. تورى ات ارىق. ءتۇننىڭ ءتۇرى مىناۋ. كەنەت بوران باستالىپ كەتسە، الاي-تۇلەي سوقسا، وسپان قايتپەكشى؟
— سورلى-اي، سورلادىڭ-اۋ، تىم بولماسا تاڭ اتقان سوڭ جۇرۋگە مۇرساتانا سۇراساڭ بولمايتىن با ەدى؟
ءشاريپانىڭ وسپاندى بۇل ءبىرىنشى اياۋى ەدى. ءبىرىنشى رەت اياعاندا — شىنداپ ايادى. وسپانعا قولقابىس تيگىزدى، ات جابۋدى اكەلىپ شاناعا سالدى، قارا ساندىقتىڭ تۇبىندە جاتقان كىشكەنە ماي بار ەدى، جارتىسىن ومىرىپ وسپانعا جول ازىققا بەردى. وسپان ءجۇرىپ كەتكەنگە شەيىن، توڭعانىنا قاراماي، سونىڭ ماڭىندا بايەك بولىپ ءجۇردى. ەرتەڭىنە تۇرا، ءشاريپا اۋىلدىڭ وسەگىن تەردى. وسەكتىڭ ءتۇرى جامان، بىرىنەن-بىرى اسىپ تۇسەدى. تىڭداپ وتىرساڭ، تۇلا بويىڭ شىمىرلايدى:
— ون قاراسى باردىڭ ءبارىن كونفيسكەلەيدى ەكەن.
— تۇقىم تاپپاعانداردى يت ولمەسكە ايدايدى ەكەن.
— كوللەكتيۆكە كىرمەگەندەردى "مايكوت" قىلادى ەكەن.
تاعى-تاعى... تولىپ جاتقان وسەك. مۇنىڭ ءبارى قايدان شىعىپ جاتىر؟ مۇنى ايتىپ جاتقان كىم؟ وسىنىڭ ءبارىن شىعارىپ وتىرعان "سەكپىل بەت قارا" ما؟
قۇنتيىپ قانا كيىنگەن، دومالانعان جاس بالا، كەنەت دورباسىن قولتىقتاپ، ەسىكتەن كىرىپ كەلدى. ءشاريپادان، بولعان باسىن جازعالى، بويىن جازىپ ازىراق جادىراعالى، ماڭدايى تەرشىپ، قويۋ قارا شايدى قۇرت تىستەپ، ءسىمىرىپ وتىر ەدى.
— وسپان قوعابايەۆتىڭ ءۇيى وسى ما؟— دەدى كىرگەن بالا.
— وسى، شىراعىم،—دەپ، ءشاريپا شايىن توقتاتىپ، تىكسىنە قارادى.
— مەن وسى كوكتال اۋىلىنىڭ وكىلىمىن. ءسىزدىڭ ۇيگە بەرىلگەن ءبىرسىپىرا جوسپار بار ەدى، سونى ەستىرتە كەلدىم،— دەپ، وكىل بالا قاعازىن اقتارۋعا كىرىستى.
— جوسپارى نەسى؟ — دەگەندەي بولىپ، ءشاريپا تاڭدانىپ ۇلبوسىنعا قارادى.
— شەشە، تىڭداڭىز، ءسىزدىڭ ۇيگە بەرىلگەن جوسپار: ءبىر پۇت ەت، 10 قاداق شىرتىلداق، 10 قاداق ەسكى تەمىر، 10 قاداق ەسكى ءجۇن، ءتورت ءمۇيىز، بەس تۇياق، ءبىر يت تەرىسى، ءبىر مىسىق تەرىسى...
ءشاريپانىڭ قولىنان كەسەسى ءتۇسىپ كەتتى. باسى ىڭ-جىڭ بولىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەن سياقتاندى.
— ەسىتكەندەرىڭىزگە قول قويىڭىز،— دەپ، وكىل قالام-قاعازىن ۇستاپ، تونە باستادى.
جالبىراعان اق قاعاز، ۇشتالعان قىزىل قارىنداش ءشاريپاعا جان الاتىن ازىرەيىلدەن جامان كورىندى. تۇلا بويى قالتىراپ، ءشاريپا كەيىن شەگىنە بەردى.
— "وتكاز" بەرۋگە بولمايدى، شەشە، "وتكاز" بەرسەڭىز، پروتوكول ىستەپ سوتقا تاپسىرامىز،— دەپ وكىل بالا بۇرىنعىدان بەتەر تونە ءتۇستى.
ءشاريپا قالتىرانىپ، بۋلىعىپ، سويلەۋگە ءتىلى كەلمەي قالدى. الاقتاپ ۇلبوسىنعا قاراي بەردى.
— سىزگە نە بولعان، ۇرەيىن ۇشىرىپ سورلىنى ولتىرەسىڭ بە؟ قول كەرەك بولسا، مەن قويىپ بەرەيىن، بەرى اكەلشى! — دەپ، ۇلبولسىن ىلگەرى ۇمتىلىپ، وكىلدىڭ قولىنداعى قالام-قاعازىن جۇلىپ الدى.
— اقىرىن، قارىنداس، تىزبەمدى جىرتارسىڭ،— دەپ وكىل بالا كۇڭك ەتتى.
— جىرتىلسا مەيلى، مۇنىمەن دۇنيە بۇلىنبەس،— دەپ ۇلبولسىن ىزعارلانعان پىشىنمەن قارىنداشتى قولىنا ۇستادى. وكىلدىڭ تىزبەسىن تىزەسىنە قويىپ: "ۇلبوسىن وسپان قىزى" دەگەن ءسوزدى لاتىن ارپىمەن بادىرايتىپ جازدى.
— ال، ەندى كوڭىلىڭ ءبىتتى مە؟ — دەدى ۇلبولسىن.
— اڭگىمە مۇندا ەمەس، جوسپاردىڭ ورىندالۋىندا. جاڭاعى ايتىلعان جوسپار ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە ورىندالاتىن بولسىن! — دەدى وكىل.
— تابىلماسا قايتەمىز؟
— وندا مەنىڭ جۇمىسىم جوق! — دەپ، وكىل تاماققا وكپەلەگەن بالاداي اۋزىن بۇرتيتىپ ۇيدەن شىقتى.
ءشاريپا مەلشيىپ، مەڭ-زەڭ بولعان كۇيى وتىرا بەردى. قولدان تۇسكەن كەسەسى سول كۇيىندە جاتىر. شوققا قويعان قۇمانشا قايناپ، بۇرقىلداپ، قاقپاعى تىرس-تىرس ەتىپ كوتەرىلەدى.
— اجە، مەن بالجانعا بارىپ جولىعايىن،—دەدى ۇلبوسىن.
— بار، قالقام، جولىق! — دەپ ءشاريپا كەمسەڭدەپ جىلاپ جىبەردى.
...ەكى كۇننىڭ ىشىندە اۋىلدىڭ ەسكى ءومىرىنىڭ استى ۇستىنە كەلگەن سياقتى بولدى. ەرتەڭ دە جيىلىس، كەشە دە جيىلىس. سالبىراعان ءپىشىن، سەڭ سوققان بالىقتاي تۇنجىراعان جۇرت. بىرەۋلەر بۇرمەسىن بۇزىپ ەت بەرىپ جاتىر، بىرەۋلەر قارىن تۇبىندە قالعان مايىن بەرىپ جاتىر. ەسكى كورپەنى سوگىپ ءجۇن بەرگەن، ەسكى ارقاندى تارقاتقاندارعا ەسەپ جوق سياقتى.
— ءبىر يت، ءبىر مىسىعىم بار ەدى، ەكەۋىن دە سويىپ، تەرىسىن بەردىم،— دەپ جۇماگۇل ءجۇر.
— باسقاسىن بەرىپ جاقىنداتىپ ەدىم، تۇياق پەن ءمۇيىزدى تابۋ قيىن بولدى،— دەپ سالبىراپ عابيت ءجۇر.
— اپىرماۋ، وسى ءبىز كەدەي ەمەس پە ەدىك؟ ۇكىمەت وزىمىزدىكى ەمەس پە ەدى؟ وسىنى ىستەتىپ وتىرعان شىنىمەن ۇكىمەت پە، الدە انا "سەكپىل بەت قارا" ما؟ — دەپ كۇركەباي جەلكەسىن قاسىپ، باسىن شايقاي بەرەدى.
— ءبىز قايدان بىلەيىك، بىزدەن كورى سەنىڭ بىلەتىن ءجونىڭ بار، سەن بەلسەندىسىڭ، سەن كەدەيلەر توبىنىڭ مۇشەسىسىڭ، ارالاسىپ جۇرگەن ءوزىڭ، قاۋلى شىعارىپ جۇرگەن ءوزىڭ،— دەپ جاقىپ ونى تالقىلاي تۇسەدى.
— ءبىز قايتەيىك، ءبىزدى قىسقان وكىل: "وسىنى قابىلدايسىڭدار، وسىلاي دەپ قاۋلى شىعاراسىڭدار" دەدى. قاۋلى شىعارماساق، قارسى بولارمىز دەدىك. — جانىسپاي بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ ەدى، "سەن كونتر ەكەنسىڭ" دەپ ونى كەدەيلەر توبىنان شىعارىپ تاستادى،—دەپ، كۇركەباي مۇڭايىپ، ىستەگەن ءىسىن موينىنا العان سياقتانادى.
...بالجاننان جاردەم كورە الماي، ۇلبوسىن مەن ءشاريپا جامان داعدارىسقا ءتۇستى. ءشاريپا مۇلدە وزگەرىپ، بۇرىنعى داۋىن مىنەزدىڭ ءىزى دە قالمادى. باسى اينالىپ، مەڭ-زەڭ بولىپ كەتتى.
— مەنىمەن اقىلداسپا، قالقام، نە ىستەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭ ءبىتىر، جيىلىسىنا دا ءوزىڭ بار،— دەپ ءشاريپا جۇمىستىڭ ءبارىن ۇلبوسىنعا اۋداردى. ۇلبوسىن ارقىلى عانا جانى قالاتىن سياقتاندى.
اۋىلدىڭ وسەگىن كوپ جينايتىن قالامپىر دەيتىن ايەل. ەسىتكەنىن ءوسىرىپ ايتپاسا، كەمىتپەيدى. بىردەمە قۇلاعىنا تيسە، ول اسىعىپ ءشاريپاعا كەلەدى.
— شەشەي-اي، مىنا سۇمدىقتى ەسىتتىڭ بە؟ — دەپ، قالامپىر قيسايىپ وتىرىپ وسەگىن باستايدى. وسەگىنىڭ ءبارى ادام نانعىسىز بولادى. ءبىراق، ءشاريپا نانادى. ىستەلىپ جاتقان جۇمىستىڭ ءبارى نانباسقا قويمايدى، ەرىكسىز ناندىرادى.
ۇلبوسىن جيىلىسقا كەتكەن كەزدە، ءشاريپا پەشكە ارقاسىن سۇيەپ، مەڭ-زەڭ بولىپ وتىر ەدى:
— سۇمدىقتى ەسىتتىڭ بە، شەشەي؟ — دەدى قالامپىر كىرىپ كەلىپ.
ءشاريپا ۇرەيلەنىپ قاراي قالدى. قالامپىر ەسەكتى مىڭ قۇلپىرتىپ سوعا بەردى:
— قالقوزعا كىرگەننىڭ مالى دا، جانى دا وزىنىكى بولمايدى ەكەن عوي. ۇندەمەستىڭ ءۇيى بۇگىن قوڭىر سيىرىن قالاعا ساتۋعا اپارعالى جاتىر ەكەن، قالقوزدىڭ باستىعى بارىپ: "مال سەنىكى ەمەس" دەپ جەتەگىنەن شەشىپ الىپ قالىپتى. و دا ويىنشىق-اۋ، ادامدى ايتسايشى، بارىنەن دە ماسقاراسى ايەلدى ورتاعا سالاتىنى بىلەم. نەكە بولمايدى دەيدى. ايەل مەن ەركەكتى نومىرلەيدى دەيدى. ءنومىرى تۋرا كەلگەن ايەل مەن ەركەك قوسىلۋعا مىندەتتى دەيدى...
— قىزداردى دا سۇيتە مە ەكەن، كەلىن، ونى ءبىلدىڭ بە؟ — دەدى ءشاريپا جۇلىپ العانداي.
— ەسىتكەن جوق پا ەدىڭ، شەشەي؟!
— جوق.
— ايتتىم عوي، ءسىز ەسىتپەگەن شىعار دەپ ەدىم عوي، ۇيدەن شىقپايسىز، قايدان ەسىتەيىن دەپ ەدىڭىز. ويباي، ماسقاراسى بار. قىزدى جيناپ قىتايعا جونەلتەدى دەيدى...
ءشاريپا ەتىنە پىشاق تىققانداي ىشقىندى. قالامپىر تاعى بىردەمەلەر ايتىپ ەدى، ونى تىڭداي المادى، ءسوزىن ءبولىپ:
— قىزى بارلار نەعىپ جاتىر ەكەن، سونى ءبىلدىڭ بە؟ —دەدى.
— تولەمىس قىزىن بۇگىن تۇندە جونەلتىپتى. قاڭعارباي اۋىلىندا ءبىر بويداق جىگىت بار ەكەن، سونى شاقىرىپ الىپتى دا: "شىراعىم، ءبىزدى پالەگە كەزدەستىرمە، مىنا قىزدى ال" دەپتى. جىگىت ازىراق شالقاقتاعان بىلەم. سوسىن تولەمىس كوك اتىن مىنگىزەم دەگەن سوڭ كونىپتى،— دەيدى.
— توي عىپ پا؟
— شەشەي-اي، سىزگە نە بولعان، توي قىلاتىن زامان با وسى، كەرەك دەسە ءبىر اسىم ەت تە اسقان جوق دەيدى...
وكىلدىڭ بەرگەن جوسپارىنان دا ءشاريپاعا ۇلبوسىن ماسەلەسى اۋىر ءتيدى. ۇلبوسىن — ارداقتاپ وسىرگەن جالعىز قىزى. ۇلبوسىنعا جاننىڭ كوزىن تۇسىرگەن جوق. ۇلبوسىندى جان اداممەن سويلەستىرگەن جوق. ۇلبوسىنعا جاندى تەڭگەرمەيتىن. ۇلبوسىننىڭ كۇيەۋى قانداي ادام بولۋ كەرەك؟ ۇلبوسىننىڭ تويى قالاي بولىپ ءوتۋ كەرەك؟ بۇ دا ءشاريپانىڭ شەشپەگەن ماسەلەسى. ەندى تىڭنان جارعا كەزدەسكەن سياقتى بولدى. شەشىمى قالاي بولماقشى؟ ۇلبوسىندى الاتىن كۇيەۋ قايدا؟ "مەنىڭ ۇلبوسىنىمدى الشى!" دەپ ءشاريپا قاي جىگىتكە بارىپ جالىنباقشى؟ جالىنعانمەن الا قويسا جاقسى. "قاقپاس، كەت ءارى، باياعىدان بەرى پىسقىرىپ، بالانىڭ باعىن بايلاپ، ماڭىنا جۋىتپاي كەلىپ ەدىڭ، ەندى سونىڭ سازاسىن تارت!" دەسە، نە بەتىن ايتپاقشى؟ ونى ەسىتكەنشە ءشاريپانىڭ ولگەنى جاقسى ەمەس پە؟
ءشاريپا قىسىلدى. "جوسپار" جۇمىسىنا كىرىسپەگەنمەن، ۇلبولسىن ماسەلەسى ەرىكسىز كىرىستىرەتىن بولدى. الاس ۇرعان سايىن زىر جۇگىرىپ، ءوزى بىلەتىن جەردى، ەلدى مينۋتىندە مىڭ ارالاپ، بويداق جىگىت قاراستىردى. ۇلبوسىنعا كۇيەۋ قاراستىردى. زىر جۇگىرگەن وي ءبىر جەرگە كەلىپ كىدىرگەن سياقتى بولدى. كىدىردى. ءشاريپانىڭ بەتىنە قان جۇگىرەيىن دەدى:
— باسە، سول بار ەمەس پە؟—دەپ ءشاريپا تەرەڭ ويعا شومدى.
بۇل تاپقانى — ءابۋلاقاپ ءمۇعالىم. ءتۇبى قازاق پا، شالا قازاق پا بەلگىسىز. اڭگىمە تۇبىندە ەمەس، ءوز باسىندا. ءوز باسى كىسى كەمىتەر جىگىت ەمەس، سىپايى، بيازى جىگىت. مىنەزى دە سالماقتى. ءشاريپانىڭ ۇيىندە ءۇش ايداي دامدەس بولىپ تۇردى، وعاش مىنەزىن ءشاريپا كورگەن ەمەس. بۇل — ۇلبوسىنعا تەڭ ەمەس پە؟ تەڭ بولسا، بالانىڭ باقىتىن بايلاعانشا، سونىمەن ويناپ-كۇلۋىنە جول بەرسە بولمايتىن با ەدى؟ ويناپ-كۇلسە، سىر الىسسا، بالكىم وسى كۇنى قوسىلىپ ءشاريپانىڭ ويى اياقتالماي، ۇلبوسىن كىرىپ كەلدى. ۇلبوسىننىڭ جاستىعى ما، ەش نارسەنى ەلەمەيتىندىگى مە، ءبىر مويىمادى، جايراڭداپ كۇلەدى دە جۇرەدى. كەيدە قايداعى جوقتى ايتىپ، ءشاريپانى تالكەك قىلاتىنى بار. ءشاريپا بارىنە دە كونىپ بولعان، بۇرىنعىداي اشۋلانبايدى، ۇرىسپايدى. ۇلبوسىننىڭ. جابىقپاعانىنا ءسۇيىنىپ تە قويادى.
— بۇگىن سپەكتاكل بولماقشى ەكەن، جيىلىستان تارقاعان جۇرتتىڭ ءبىرازى سوندا بارامىز دەپ كەتتى،— دەدى ۇلبوسىن شەشىنىپ جاتىپ.
— سەن نەگە بارمادىڭ بارعىڭ كەلسە، بارسايشى،— دەدى ءشاريپا كۇرسىنىپ.
ۇلبوسىن از-كەم ويلاندى. ءشاريپانىڭ ۇرىسپايتىنىن ۇلبوسىن سەزىپ ەدى. سەزسە دە بارماي قالۋىنا سەبەپ بولعان نارسە بار. بۇگىنگى جيىلىستى سەكپىل بەت وكىل — ماعزۇم كەلىپ وتكىزدى. جيىلىس باسقارۋشىعا ۇلبوسىندى سايلاتتى.
— انا ءبىر قارىنداستى سايلاڭدارشى، ۇستەل باسىندا وتىرسىن، ايەلگە تەڭدىك زامانى عوي،— دەدى ماعزۇم كۇلىپ.
ۇلبوسىنعا ماعزۇمنىڭ ءتۇرى دە، ءسوزى دە جەكسۇرىن كورىندى، جاراتپادى. ايتسە دە، ۇستەل باسىنا بارىپ وتىردى.
— جوسپارلارىڭىزدى تولتىردىڭىز با، قارىنداس؟— دەدى ماعزۇم جاقىنداي ءتۇسىپ.
— تولتىرعامىز جوق،— دەپ ۇلبوسىن سالقىن عانا جاۋاپ بەردى.
— ونىڭ ءجونى كەلەر مە ەكەن، قارىنداس؟
— جوقتى جەردەن قاز دەيسىز بە؟— دەپ ۇلبوسىن تىكەلەپ بەتىنە قاراپ ەدى، ماعزۇم شەتكە بۇرىلىپ:
— جاي سويلەسەرمىز،— دەدى.
جيىلىس تاراۋعا تاقالعاندا، ماعزۇم ۇستەلگە اسىلىپ، اۋزىن تاقاي ءتۇسىپ:
— سپەكتاكلگە بارايىق، قارىنداس، سول جەردە سويلەسىپ، كەلىسەرمىز،— دەپ كۇلىمسىرەيدى.
— كەلىسۋ ءۇشىن بارا المادىق!— دەپ، ۇلبوسىن اشۋمەن ورنىنان تۇرىپ كەتىپ ەدى. سول ەسىنە ءتۇستى. ەندى بارسا، ماعزۇم جابىسىپ ايرىلمايتىن سياقتاندى. ايەلىن قالاعا قالدىرىپ، اۋدانعا وكىلدەردىڭ اش قاسقىرداي جالاڭدايتىن ادەتى ەمەس پە؟! جۇمىسىن تاستاپ، قىز-كەلىنشەك اڭديتىندارى دا تولىپ جاتادى. بۇل — ۇلبوسىننىڭ ءوز باسىنا كەزدەسپەگەنمەن، باسقا قىز-كەلىنشەكتەردەن ەسىتكەنى بار. ىبىراي دەگەن بىرەۋ وتكەن جىلى وكىل بولىپ ەل ارالاپ، قونعان-تۇستەنگەن جەردەگى ايەلدەردىڭ بارىنە دە ءسوز ايتىپ ماسقارا بولعان عوي.
— بارمايسىڭ با، قالقام؟— دەدى ءشاريپا ءبىر كەزدە.
— بارمايمىن!—دەدى ۇلبوسىن.
— بارماساڭ بارما، ءمۇعالىمىڭ ۇيدە جوق قوي. ءمۇعالىم كەلگەن سوڭ ەرىپ بارارسىڭ.
ءشاريپا قالامپىردان ەسىتكەنىن ۇلبوسىنعا بارىپ اشا المادى. ۇلبوسىن ەسىتىپ ءجۇر مە، ەسىتپەي ءجۇر مە، ونى ءبىلۋ قيىن. قيىن بولعانمەن، "مىناداي اڭگىمە بار ەكەن، ەندى باس قامىڭدى ىستە، كۇيەۋ ىزدە" دەپ ءشاريپا نە بەتىمەن ايتپاقشى؟
— قاراعىم، مۇعالىمىڭنەن حابار ءبىلدىڭ بە، جاقىندا كەلەر مە ەكەن؟
— بىلمەيمىن،— دەدى ۇلبوسىن.
— سۇراپ بىلسەيشى. جاقىن جەردە بولسا، حابار ايتساڭ قايتەدى، كەلىپ كەتسىن... ءوز بالامداي بولىپ كەتىپتى، ءوزىن ساعىنىپ ءجۇرمىن،— دەدى ءشاريپا.
ءشاريپانىڭ مۇنى نەمەن ايتقانىن ۇلبوسىن سەزگەن سياقتى بولدى. قالامپىردىڭ تاراتقان وسەگى ۇلبوسىننىڭ دا قۇلاعىنا تيگەن. ۇلبوسىن نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەپ ەدى. نانسىن-نانباسىن، كۇيەۋگە تيمەي جۇرە الا ما. بۇرىن بيلىگىن ءشاريپاعا ارتىپ، سونىڭ ىڭعايلاعان ادامىنا باس يەتىن سياقتانۋشى ەدى. بيىل ءشاريپا ول كۇيدەن وزگەرىپ وتىر. وعان كوپ بولعان جوق. ودان بەرى ۇلبوسىن بوزبالامەن سىرلاسىپ، وزىنە بىرەۋىن مەنشىكتەۋگە ۇلگىرگەن دە جوق. بوزبالانىڭ باسى بۇرىنعىداي قوسىلمايدى. ويىن-توي، شىلدەحانا جوق. سپەكتاكل سيرەك بولادى. بوزبالانىڭ كوبى ۇيدە دە تۇرا المايدى، قايناپ جاتقان جۇمىس. ءبىرى وندا كەتسە، ءبىرى مۇندا كەتەدى...
ءشاريپانىڭ ءمۇعالىمدى ءسوز قىلعانى ۇلبوسىنعا وي تۇسىرەيىن دەدى. ۇلبوسىن بۇرىن دا ازداپ ويلايتىن. ءابۋلاقاپ ءمۇعالىم اشىپ ەش نارسە ايتپاعانمەن، بىرەن-ساران ازىلمەن ۇلبوسىننىڭ ويىن وزىنە اۋدارا باستاپ ەدى. اسىرەسە ءبىر رەت سپەكتاكلگە بارعاندارى. سپەكتاكلدەن ءتۇن ورتاسىندا قاراڭعىدا قايتىپ جولدا كەلە جاتىپ، ۇلبوسىن قارعا مالتىقسا، ءابۋلاقاپ كەلىپ قولتىعىنان ۇستاي الادى. "سۇيەپ جۇرەيىن، قارىنداس، سۇرىندىرمەيىن" دەيدى. قولتىقتاعان ەركەكتىڭ باۋىرىنا جابىسىپ جىپتىكتەي بولىپ جۇرەتىن ۇلبوسىن قالا كورگەن قىز با، تراپشەنكەگە جاڭا جەگىلگەن اپاي ويقاستاپ شىعا بەردى. ويتسە دە، ازدان كەيىن ءوزى دە سەزبەي، ءابۋلاقاپقا جاقىنداي تۇسەدى. ونىڭ ارتىنان تاعى نەلەر بولدى، نە سويلەستى، ءابۋلاقاپ تاعى قانداي جىلى ۇشىرايتىن بەلگى بەردى — ۇلبوسىن ءبارىن دە ويلاپ شىقتى.
...ۇلبوسىن شايىن شالا-پۇلا ءىشىپ، مال جايلاۋعا شىققان. ءشاريپا شايىن جيناپ جاتىر ەدى، قالامپىر كەلدى.
— شەشەي، ۇرىسپايسىڭ با، مەن بىرەۋدى ەرتىپ كەلدىم،—دەدى قالامپىر.
"ەرتىپ كەلگەنى نەسى؟ وسى كۇنى قوناق كۇتەتىن نە كۇي بار؟"— دەپ ويلاپ ءشاريپا تۇسىنبەي وتىردى.
قالامپىر جايلاپ اشىپ ايتۋعا كىرىستى: جالقى جىگىت ەكەن. الپىسقا كەلگەن شەشەسى بار ەكەن. بۇرىن ءبىر قاتىنى ولگەن، و باستا داۋلەتى جاقسى جەر بولادى ەكەن، بەرى كەلە كەدەيلەنگەن ەكەن. قالامپىردىڭ نەمەرە ءىنىسى بولادى ەكەن، اتى الپىسباي ەكەن.
— بالا بالانىڭ تەڭى. جايشىلىقتىڭ وزىندە قىز تاڭداپ الاتىن جىگىت. "قۇداشانى بىلەمىن عوي. ماعان كوڭىل قوسامىن دەسە، اش-جالاڭاش قىلماسپىن"،— دەپ وتىر...
— كىرسىن!— دەپ ءشاريپا كۇرسىندى.
دوڭگەلەك ساقالدى، تاڭقى تاناۋ، قارا جىگىت ءتالىمسىپ كىرىپ كەلدى. ءشاريپا ونىڭ بەتىنە ءبىر قارادى دا قويدى، بىردەن ارتىق قارامادى. قاراعىسى كەلمەدى. ۇناتپادى. جۇڭگو تۇگىل، شۇرشىتكە ءوتىپ كەتسە دە، ءتىرى تۇرىپ قىزىن مىناعان قيىپ بەرگىسى كەلمەدى. ءبىراق، ۇلبوسىن نە ايتار؟ كىسى تاڭدايتىن زامان با بۇل؟ اش بولماسا، جالاڭاش بولماسا، سونىڭ ءوزى دە تاپتىرمايتىن باقىت بولىپ جۇرگەن جوق پا؟— دەپ ويلاپ، ءشاريپا، ەكىنشى جاعىنان ۇلبوسىننىڭ ويىن بىلە الماي داعداردى.
— قالامپىر، كەلىن، ءجون ءبىلۋشى ەدىڭ عوي، سويلەسىپ كورسەيشى،— دەگەن ءسوزدى ءشاريپا زورعا ايتا الدى.
قالامپىر سويلەسكەلى كەلگەندە، ۇلبوسىن ءشوپتى ايىرلاپ كوتەرىپ، مالدىڭ الدىنا سالىپ ءجۇر ەدى.
— تەنتەك قىز، كۇيەۋگە تي دەسە ءتىل المايسىڭ، كۇيەۋىڭە ىستەتەتىن جۇمىستى ءوزىڭنىڭ مىناۋ،— دەپ قالامپىر تالكەك قىلا كەلدى.
— ىستەسە قايتەدى! بۇل ەڭبەك زامانى. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ وتىراتىن بايدىڭ قىزى ەمەسپىن. جامان كۇيەۋگە ءتيىپ ۋايىم شەككەنشە، جالعىز ءجۇرىپ، ويناپ-كۇلىپ ءومىر وتكىزگەنىم ارتىق ەمەس پە؟— دەدى ۇلبوسىن.
— جامانعا تي دەپ كىم ايتتى، جاقسى كۇيەۋگە تي.
— ءوزى جاقسى بولسىن، ءوزى كۇيەۋ بولسىن.
— نەگە، دۇنيەدە جاقسى قۇرىپ قالدى دەيسىڭ بە؟ ءوزىڭ تانىسا بىلمەيسىڭ، ارالاسا بىلمەيسىڭ. جاسىڭ 18-گە كەلدى. ەندى قانشا وتىرارمىن دەيسىڭ.
قالامپىر جاعالاتىپ كەلىپ، اڭگىمەسىنىڭ اياعىن الپىسبايعا تىرەدى. ۇلبوسىن ايىرعا سۇيەنگەن كۇيى، تىڭدادى دا تۇردى.
— اجەم بەرمەكشى بولدى ما؟— دەدى ۇلبوسىن.
— بەرمەكشى بولدى،— دەپ، قالامپىر وزىنەن قوسا جاۋاپ بەردى.
ۇلبوسىن داعدارىپ تۇرىپ قالدى. نە ويلاپ تۇرعانىن بىلە المادى. نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن دە بىلە المادى. اقىلداساتىن اجەسى بولسا، ول بەرەمىن دەپ ۋادە بەرىپ وتىرسا، ەندى قايتپەك؟ سوندا كورمەگەن، بىلمەگەن بىرەۋگە اجەسى ايتتى ەكەن دەپ، كەتە بەرمەكشى مە؟ وسى جەردە ويىنا ءابۋلاقاپ تۇسە قالدى. ءابۋلاقاپ بولسا، بالكىم بىردەمە ايتار ەدى. ابۋلاقاپپەن ۇيالماي اقىلداسۋعا دا بولار ەدى...
— اجەم بەرەمىن دەسە، قارسى بولۋىم قيىن عوي. ايتكەنمەن ماعان بىرەر جەتىگە مۇرسات بەرسىن. اكەم كەلسىن، سودان كەيىن كورەرمىز،— دەدى ۇلبوسىن.
قالامپىردان قۇتىلىپ، مەڭ-زەڭ بولعان بويىن جاڭا بيلەگەندەي بولىپ، ۇلبوسىن جۇمىسقا كىرىسىپ ەدى، پورتفەلىن سۇيرەتىپ باقا وكىل كەلدى. ءوزى جاس جىگىت، ءوزى كومسومول.
— قانە، زامانداس، ءبىر جاعى قارىنداسسىڭ، باسقاعا ايتقانىڭدى سىزگە ايتپاي تۇرا المايمىز، جوسپارىڭىزدى تولتىرىڭىز!
ۇلبوسىن ونىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قارادى:
— زامانداس بولعانمەن، قاتتى ايتسام، كوڭىلىڭە اۋىر الارسىڭ. اقىرىن ايتسام، تۇسىنبەيسىڭ، ەندى قايتەم؟ ءوزىڭ ويلاشى: كەمپىر مەن مەنىڭ قولىمدا نە تۇر؟ اكەم كەتكەلى جيىرما كۇن، ءولى-تىرى ەكەنىنەن ءالى دەرەك جوق. كەمپىر شەشەم ۇيدەن شىعا المايدى. ءوزىم كۇن ۇزاققا مالدىڭ باسىندا بولامىن. تۇنگە قاراي كوبىنە جيىلىستارىڭمەن ءومىر وتەدى. قولدا دايىن نارسە جوق، ساتىپ الۋعا پۇل جوق. ىزدەۋگە ادام جوق. سوندا ءبىزدىڭ جوسپار قالاي ورىندالماقشى، وسىنى ءبىر ويلايسىڭ با؟
وكىل تومسارىپ، تومەن قاراپ تۇردى.
— شەشەنسىڭ، ءدىلمارسىڭ، زامانداس، ءبىراق جوسپاردىڭ ورىندالۋى كەرەك،— دەپ، وكىل تومسارعان كۇيى بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى...
...ءۇستى-باسى قىراۋ-قىراۋ بولىپ بىرەۋ ۇيگە كىرىپ كەلدى. ۇلبوسىن تەسىلە قارادى دا، كۇلىمسىرەدى:
— ءمۇعالىم!
— شىراعىم-اي كەلدىڭ بە!—دەپ ءشاريپا جىلامسىراپ قويا بەردى.
— شەشە، جاي ما، نەگە جۇدەگەنسىز؟— دەپ، ءابۋلاقاپ شەشىنىپ بولۋىنا قاراماي، باسپالاتىپ سۇراپ جاتىر.
ءشاريپانىڭ ءۇي-ىشى شىن قۋانىش تۇسكە كىردى. ەت اسىلدى، شاي قويىلدى. جۇمىس اراسىندا، قولى تيگەندە، ءشاريپا تىزەسىن بۇگىپ، ءابۋلاقاپ كەتكەلى باسىنان كەشىرگەنىڭ ايتىپ جاتتى. جالعىز-اق قىز تۋرالى ەسىتكەنىن جاسىردى، سوسىنعىسىن تۇگەل بايانداپ شىقتى.
— بۇل جولسىزدىق، شەشە. مۇنداي ءىس ءار اۋىلدا دا بولىپتى. كازىر پارتيا ورنى وسىنى قاتا دەپ تاۋىپ، تۇزەتۋگە كىرىسكەلى جاتىر،—دەپ ءابۋلاقاپ سوڭعى وزگەرىستەردى ايتتى.
— سوندا ءبىزدىڭ جوسپارىمىزدى قايتەدى، كەمىتە مە، الدە وسى كۇيى تۇرا بەرە مە، ورىندايمىز با؟—دەدى ۇلبوسىن.
— بۇل جوسپار — جولسىز جوسپار، زاڭنان تىسقارى بەرىلگەن جوسپار. تۇياق پەن ءمۇيىز، تاعى سونداي ۋاق نارسەگە جوسپار بەرىڭدەر دەپ ۇكىمەت ەش ۋاقىتتا ايتقان ەمەس. بۇل — وكىلدەردىڭ الىپقاشتىلىققا سالىپ جۇرگەندىگى. مەن تۇنەۋ كۇنى وسىلارىڭ جولسىز دەگەنىمدە، اۋداندىق وكىل ماعزۇم مەنى سوتقا بەرەمىن دەپ قورقىتىپ ەدى، ەندى ءوزىنىڭ سوتقا ىلىككەنىن بىلمەي دە قالعان شىعار...
ءابۋلاقاپ كوڭىلدى قايتقان بولدى. ءسوزدى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستايدى، ءشاريپا ءبىر اۋىز ءسوز سۇراسا، ءۇش اۋىز، ءتورت اۋىز عىپ جاۋاپ قايىرادى.
— ايتپاقشى، بالجان نە عىپ ءجۇر؟— دەدى ءابۋلاقاپ ءبىر كەزدە.
— ايتەۋىر ءجۇر عوي، وزىندە بيلىك جوق. جۇمىسىنىڭ ءبارىن وكىل مەڭگەرىپ الىپ كەتكەن. قول قوي دەگەن جەرىنە قولىن قويادى، ءمورىن باسادى، بىتىرگەنى سول. وكىل قىسىپ بارا جاتقان كەزدە ساسىپ سوعان بارام. "شىداي تۇر، امالداي تۇر"— دەيدى، باسقا نە ايتسىن،— دەپ، ۇلبوسىن بالجاننىڭ جايىن ايتىپ بەردى.
ۇلبوسىننىڭ جاۋابىنان ءابۋلاقاپ ءبىرتالاي نارسە اڭعاردى. ۇلبوسىن ناۋقان جۇمىسىنا ارالاسىپتى. ناۋقاننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن قىز، كازىر باسشا-كەششەسىن ءبىلىپ الىپتى. جولسىزدىقتى دا سەزەتىن بولىپتى. ەڭ ارعىسى اۋىلدىق كەڭەستىڭ جۇمىسىنا وكىلدىڭ قول سۇعىپ، كەڭەستى باسا-كوكتەپ وتىرعانىن دا بىلە باستاپتى. اۋىل قىزى بۇرىن ەش نارسەنى بىلمەيتىن قىز، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مىنانى سەزىپ ۇلگىرسە، ىسىلا بارا مۇلدە كەڭەيىپ كەتپەكشى ەمەس پە.
... كەشكى ساعات 6-دا، مەكتەپ ۇيىندە العاباس كولحوزىنىڭ جالپى جيىلىسى بولماقشى. كولحوزعا مۇشە 142 ءۇي. بۇرىنعى جيىلىستارى ءار تاناپتا جەكە وتكىزىلىپ كەلسە دە، بۇل جولى وكرۋگتەن كەلگەن وكىل بايانداما ىستەيتىن بولعاندىقتان، جالپى مۇشە ءبىر جەرگە جينالاتىن بولدى.
— سەن دە بار، قالقام، مۇعالىمىڭمەن بىرگە كەلەرسىڭ،— دەدى ءشاريپا ۇلبوسىنعا.
— بارام دەسەڭ ءجۇر، قارىنداس،— دەپ ءابۋلاقاپ كۇلىمسىرەدى.
قۇلىپتىڭ زالى سىعىلىسا تولعان حالىق. جارتىسىنا جاقىنى ايەل. كوبى ورىن تابا الماي تىك تۇر.
ءماجىلىس اشىلىپ، ءسوز وكرۋگتەن كەلگەن وكىلگە بەرىلدى. وكرۋگ وكىلىنەن اۋدان بۇرىن دا قۇر ەمەس. ماعزۇمدا وكرۋگتىڭ وكىلى. ءبىراق، وعان قاراعاندا مىنانىڭ ءسوزى جىلى. جىلى عانا ەمەس، جۇرتتىڭ قىشىعان جەرىن قاسىپ، قىتىعىنا تيە سويلەپ جاتىر.
— ... سونىمەنەن، جولداستار، جاسىراتىن سىر جوق، ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى وكىلدەرىمىز اسىرا سىلتەپ وتىر، بورىك ال دەسە باس الىپ وتىر... كەي جەردە، تال دۇشپانىنىڭ قاستىعىن كورە الماي، قامشىنى سولارعا باسۋدىڭ ورنىنا، كەدەيلەرگە باسىپ جىبەرىپ وتىر. وسىنىڭ سالدارىنان ءبىرسىپىرا كەدەيلەرىمىز، ورتاشالارىمىز وسى ناۋقاننىڭ تۇسىندا ورىنسىز تاياق جەپ قالىپ وتىر. بۇل — جولسىزدىق. بۇلاي ىستە دەپ ۇكىمەت ولارعا تاپسىرعان ەمەس. ۇكىمەت ەل شارۋاسىن گۇلدەندىرەمىن دەسە، ەل شارۋاسىن جاڭا تۇرگە قۇرامىن دەسە، سول شارۋالاردىڭ وزىمەن شۇيىركەلەسىپ وتىرىپ ىستەمەكشى ەدى. بىزدەگى كەيبىر "باس بۇزارلار" بۇل ۇراندى وزىنشە باقىلاپ، جۇمىسقا تەرىس باعىت بەرىپ جىبەرىپتى. بۇل — قىلمىس. بۇل قىلمىسپەن ءبىز ايانباي كۇرەسەمىز، كوپشىلىك، سەندەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ كۇرەسەمىز!— دەپ، وكىل ءسوزىن ءبىتىردى.
— جاسا، شىراعىم، جاسا!— دەپ، جيىلىس الاقانىن ۇرىپ جاتتى.
— باسە سولاي بولسا كەرەك ەدى عوي...
— ءاي، وسىندا ءبىر شيكىلىك بار دەپ مەن باسىندا-اق ايتىپ ەدىم،— دەپ بىرەۋلەر اۋليەلىك سوعىپ جاتىر.
جارىس سوزگە جۇرت تەگىسىنەن شىقتى. ايەلدەر دە شىعىپ سويلەدى. جۇرتتىڭ ءسوزى تولىپ جاتقان قىلمىستىڭ بەتىن اشتى: كەدەي مەن ورتاشانىڭ ءۇيىن ءتىنتىپ، ىشەيىن دەپ وتىرعان اقتىق ۇنىن العان وكىلدەر دە بولىپتى. كەدەيلەردى ۇيىنە جولاتپاي، استىق تاپ دەپ اۋىلىنان قۋعان وكىلدەر دە بولىپتى، تۇقىم استىقتى تاۋىپ بەرە قويمادىڭ دەپ كەدەي مەن ورتاشانى شىتىرلاتىپ قاماعان وكىلدەر دە بولىپتى...
"ءبىزدىڭ جاڭا قۇرىلىسىمىز، سوسيالدىق قۇرىلىسىمىز پارتيا جولىمەن قۇرىلسا ەكەن! بۇل جولعا شالىعىن تيگىزەم دەپ بۇرمالاعاندار اياۋسىز جازاعا تارتىلسا ەكەن!"— دەپ كوپشىلىك تىلەك ءبىلدىردى.
كوپشىلىكتىڭ كورسەتۋىمەن باس وكىل — ماعزۇم، تاعى ءبىر بريگادا مۇشەسى قىلمىستى سانالىپ، سوتقا تارتىلاتىن بولدى.
... تۇنگى ساعات 12-دە جيىلىس تارادى.
— ەركە قىز، ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ جاتساق قايتەدى؟— دەدى بالجان ۇلبوسىنعا كەلىپ.
— قوي، بالجان، قارىنداسىمدى قاشىرتا المايمىن، ۇيگە الىپ قايتامىن،— دەپ ءابۋلاقاپ اراعا كيلىكتى.
بالجان ءابۋلاقاپقا قاراپ كۇلىمسىرەي ءتۇستى دە:
— ءسىز يەلىك قىلساڭىز، ءسوزىمىز جوق،— دەدى.
— يەلىك قىلعان دەگەن نە؟
— انشەيىن ايتقانىم عوي.
— سەن وسى "انشەيىن" ايتپاساڭ ەكەن.
— ال، ايتا عوي.
— ايتايىن با، ەركە قىز؟— دەپ بالجان كۇلىمسىرەپ ۇلبوسىنعا قارادى.
— مەيلىڭ! — دەدى ۇلبوسىن دا كۇلە ءتۇسىپ.
... ءشاريپانىڭ بۇگىن جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ، جاستىققا باسى تيىسىمەن قاتتى ۇيقىعا كىرىپ ەدى. قاتتى ۇيىقتاعاندىقتان ۇلبوسىنداردىڭ جيىلىستان قايتىپ كەلگەنىن سەزبەپ ەدى. تاڭ قاراڭعىسى كەزىندە الدەنەگە وياندى. ءۇي ءىشى تاستاي قاراڭعى... ءبىر كەزدە تور الدىندا الدەكىمدەردىڭ سىبىرلاسىپ سويلەسكەنى ەستىلگەن سياقتى بولدى. بۇل كىم بولدى ەكەن؟— دەپ از-كەم ويلانىپ، ىرگە جاعىن سيپاپ قالىپ ەدى، ۇلبوسىننىڭ بوس جاتقان جاستىعىنا قولى ءتيدى. ودان ءارى ەش نارسە ويلامادى، قايتادان بۇيىعىپ ۇيقىعا كىرگەنىن سەزبەي قالدى ءشاريپا.
You Might Also Like
-
بۇيرا تولقىنى كوبىكتەنىپ اسپانعا اتىلىپ جاتقان ەرتىستىڭ جيەگىندە سۋعا ءتونىپ كۇلىمدەپ تۇرعان نۇرا مەن تولەگەن گۇر ەتە قالعان سۋدىڭ قاتتى داۋسىنان ەلەڭ ەتە ءتۇستى.
-
الاسالاۋ زەمەنكەنىڭ ۇلكەن جاق بولمەسىندە، قارا كۇڭگىرت بۇرىشىندا ەڭگەزەردەي بولىپ بىرەۋ جاتىر. ۇستىندە ايقارا جامىلعان كۇپى، ىڭقىلدايدى، كۇڭىرەنەدى...
