ۇلى دالانىڭ ۇلاعاتتى ويشىلى!
ءال-فارابي كوپتەگەن عىلىم مەن ونەردىڭ نەگىزىن سالۋشى. شىعىستان شىققان تۇڭعىش فيلوسوف بولىپ سانالادى.
ن. ءا. نازاربايەۆ
Al-Farabi is considered as the first Eastern philosopher and of many arts and sciences.
N. Nazarbayev
قازاق توپىراعىنان شىققان ۇلى دانىشپان ءابۋ ناسىر مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن تارحان ءال-فارابي بابامىز 870 جىلى قازىرگى وتىرار دەپ اتالاتىن فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءال-فارابي داۋلەتتى وتباسىنان شىققان. ۇلى ويشىل بالا كۇنىنەن عىلىمعا ءۇيىر بولىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، ۇلى عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، جان-جاقتى ىزدەنىپ بىلىمگە ۇمتىلعان. ءبىلىمىن سامارقاند، بۇحارا قالالارىندا باستاپ، ودان كەيىن حامادان، شام، كاير، داماسك ەلدەرىندە جەتىلدىرىپ زەرتتەۋمەن اينالىسادى. ءال-فارابي بابامىز ءبىلىم الۋ جولىندا جان-جاقتى بولىپ، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە ساياحات جاساپ ءبىلىمىن شىڭداعان. عۇلاما ويشىل بار ءومىرىن عىلىم مەن بىلىمگە ارناعان. جانە وسىنداي ىزدەنىستەرىنىڭ ارقاسىندا ويشىل اريستوتەلدەن كەيىنگى “ەكىنشى ۇستاز” اتانادى. سونىمەن قاتار ويشىل، ۇلى عالىمداردىڭ ەڭبەگىمەن تانىسىپ، گرەك ويشىلدارىنىڭ ءبىرى اريستوتەلدىڭ “گەرمەنيەۆتيكا”، ”ريتوريكا”، “مەتافيزيكا” ەڭبەكتەرىن وقىپ، قوعامعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تۇسىندىرمە كىتاپتار جازعان. ياعني ۇلى ويشىلدىڭ كوپ ءتىلدى مەڭگەرىپ، ءبىلىم الۋ جولىندا جانە ءبىلىم بەرۋ جولىندا دا، قوعامعا پايداسىن تيگىزىپ، جاس عالىمداردىڭ ءبىلىمىن شىڭداۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن. عۇلاما ويشىل 70-كە جۋىق ءتىلدى مەڭگەرگەن جانە كوپتەگەن تۇسىندىرمەلەر، عىلىم سالاسىندا ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرعان.
ءال-فارابي اريستوتەلدەن كەيىنگى دۇنيە ءجۇزى ءبىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ۇلى ويشىل، دانىشپان، ەنسيكلوپەديست، عالىم بابامىز، استرونوميا، استرولوگيا، لوگيكا، مۋزىكا، مەديسينا، سوسيولوگيا، لينگۆيستيكا، ريتوريكا تاعى باسقادا فيلوسوفيا عىلىمدارىن مەڭگەرىپ، 200-گە جۋىق تراكتاتتار جازعان. عۇلاما ويشىل عىلىمدى 2 توپقا ءبولىپ قاراستىرىپ وتكەن:
- ءبىرىنشى تەوريالىق عىلىمدار، ياعني جاتاتىلىستانۋ عىلىمدارى مەن مەتافيزيكا
- ەكىنشى پراكتيكالىق عىلىمدار، ياعني ەتيكا فيقھ، كالام(يسلامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى قامتىعان)عىلىم سالالارى.
ءال-فارابي “عىلىمداردىڭ شىعۋى”، قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى”، ”باقىتقا جەتۋ جايىندا” تەكتەس تراكتاتتارى عالامدىق ويدىڭ دامۋىنا، جەتىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن. ويشىلدىڭ ءقايسىبىر ەڭبەگىن قاراستىرساقتا الار ماعلۇماتىمىز وتە كوپ جانە دە ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت تاعى عىلىم سالاسىمەن تانىسىپ ءبىلىمىزدى شىڭداپ عىلىمعا ۇلەسىمىزدى قوسا الامىز. ءال-فارابي ەڭبەكتەرى ءبىز ءۇشىن قۇندى جادىگەر، وشپەس تاريح، مول مۇرا بولىپ تابىلادى.
ۇلتتى بىرىكتىرەتىن - مەملەكەت. مەملەكەت بولىپ قالۋدىڭ ءبىر عانا امالى -ۇلتتىق بىرلىك. ويتكەنى بىرلىكسىز -ۇلت جوق، ۇلتسىز-مەملەكەت جوق . مەملەكەتسىز - بولاشاق جوق. بولاشاققا جوسپار قۇرىپ، ۇلتتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، حالقىنىڭ بولاشاعىن، تاعدىرىن ويلايتىن، مەملەكەتتىڭ بىرلىگىن جوعالتپاي، مەملەكەتتى ۇستاپ تۇرۋشى ول” باسشى”. ءال-فارابي الەۋمەتتىك-قوعامدى جانە ەتيكا سالاسىندا دا قالام تەربەگەن. ويشىلدىڭ “قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى” اتتى تراكتاتى ءبىرقاتار قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ەتيكالىق ماسەلەلەر قاراستىرىلادى. ەڭبەگىندە قالا دەپ قاراستىرعان-مەملەكەت. ويشىلدىڭ بۇل شىعارماسىندا مڭملەكەتتىڭ پايدا بولۋى، ونداعى تەڭسىزدىك جايلى، يدەال قالا حالقىنىڭ مورالدىق بەينەسى، قالا باسشىلارىنا قاجەتتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر، تۇرعىندارىنىڭ قاي كەزدە باقىتقا قول جەتكىزەتىندىگى باياندالادى. ويشىل قالا باسشىلارىن “قايىرىمدى” جانە “نادان” دەپ ەكىگە بولەدى. قالا تۇرعىندارىنىڭ قاي كەزدە باقىتتى بولاتىندىعى، ويشىلدىڭ پىكىرىنشە باسشىلارعا بايلانىستى. ەگەر قالا باسشىسى ءبىلىمدى، قايىرىمدى، ادال، ويى تازا بولسا، وندا بارلىق قالا تۇرعىندارى باقىتتى بولادى. ال قالا باسشىسى نادان بولسا، ءبىلىمسىز، حالقىن الداپ وتىرىك ايتسا، قالا تۇرعىندارى باقىتسىز بولادى. ءال-فارابي باقىتقا جەتۋ ءۇشىن ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى جاقسى بولۋ كەرەك جانە ۇنەمى ىزدەنىستە بولىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرۋى قاجەت دەيدى. ءال-فارابي ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمان-ماڭىزىن جوعالتقان جوق.
ءال-فارابيدى قازاق دالاسىنا الىپ كەلگەن قازاقتىڭ ءبىرتۋار عۇلامالارىنىڭ ءبىرى اقجان ماشانوۆ بولدى. ول ءال-فارابي مۇرالارىن زەرتتەپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋ ناتيجەسىندە فارابيتانۋدىڭ نەگىزىن قالادى. ۇلى عۇلامانىڭ عىلىمي مۇرالارىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ”ءال-فارابي”، ”ءال-فارابي جانە بۇگىنگى عىلىم” ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. ءال-فارابي ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ، عىلىمداردىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، كەيىنگى ۇرپاققا مول مۇرا ەتىپ قالدىردى.
“ۇلت پەن ۇلتتى، حالىق پەن حالىقتى تەڭەستىرەتىن-بىلىم” ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ تەرەڭىنە بويلاعان، عىلىم سالالارىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ءال-فارابي بابامىزدىڭ ەسىمى ءبىلىم ورداسى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قازسسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ №629 قاۋلىسىمەن 1991 جىلى 23 قازاندا بەرىلدى. 1993 جىلدىڭ قاڭتارىندا №1059 قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ قاۋلىسىمەن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى اتالدى.
2020 جىلى ۇلى ويشىل، شىعىستىڭ اريستوتەلى اتانعان، اتاقتى جەرلەسىمىز ءابۋ ناسىر مۇحامەد يبن تارحان يبن ۋزلاگ ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلدى. اۋقىمدى شاراعا بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى ق. توقايەۆ ءال-فارابيدىڭ مەرەيتويعا دايىندالۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى. پرەزيدەنت باستاماسىمەن بيىل ۇلى عۇلامانىڭ مەرەيتويى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىلدى. يۋنەسكو قامقورلىعىمەن باستاۋ الىپ. ءال-فارابي مەرەيتويىنا بۇۇ، يۋنەسكو، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، تۇركسوي سىندى بىرنەشە حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ديپلوماتيالىق ميسسيا وكىلدەرى مەن بەلگىلى عالىمدار قاتىستى. ۇلى ويشىلدىڭ مەرەيتويى اياسىندا تۇركىستان وبلىسىندا ءال-فارابي مۇراسىن قايتا جاڭعىرتۋ جانە وتىرار قالاسىن تۋريستىك كلاستەر رەتىندە قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە ارنالعان ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. جانە قازاق ەلىنەن باسقا دا مەمەلەكەتتەردە، سولاربىڭ ءبىرى داماسك قالاسىنداعى ءال-فارابي مادەني تاريحي ورتالىعى مەن مۋزەي ءۇيىن جەتىلدىرۋ قولعا الىنىپ ىسكە اسىرىلدى. «ءال-فارابي مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋدىڭ باستى ماقساتى: عالىمنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋگە جاڭا سەرپىن بەرۋ، الەم تاريحىنداعى ونىڭ ءرولىن ايقىنداپ، ەسىمىن ۇلتتىق برەند رەتىندە ۇلىقتاۋ»، – دەدى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىن رەسمي تۇردە اشقان مەملەكەت حاتشىسى قىرىمبەك كوشەربايەۆ. ۇلى ويشىلدىڭ مەرەيتويى اياسىندا الەمنىڭ بىرنەشە ەلىندە، قازاقستاننان وزگە پاريج، يتاليا، يوردانيا، تۇركيا، جۇڭگو، سيريا سىندى ەلدەردە عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتىلدى. ءال-فارابي مۇرالارى زەرتتەلىپ ەڭبەكتەر شىعىپ كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتىلدى. جاس ۇرپاققا بەرىلگەن مۇرانى ءتۇسىندىرىپ كورسەتە ءبىلدى. ۇلى ويشىلدىڭ يدەيالارى قاعيداتتارىن قازىرگى تاڭدا زامانعا ساي پايدالانۋىمىز كەرەك. عۇلاما عالىمنىڭ مۇرالارىن مۇراسىن وزەكتى عىلىمي زەرتتەۋلەردە جانە يننوۆاسيالىق ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىستەرىندە كەڭىنەن قولدانۋ كەرەك. سول سەبەپتىدە ءال-فارابي مۇرالارىن قازىرگى ءبىلىم جۇيەسىندە قولدانىپ، رۋحاني دامۋعا، يننوۆاسيانىڭ دامۋىندا، مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ ۇشتاسىپ دامۋىندا ءال-فارابي مۇرالارى تاجىريبەلەرى قۇندى.
ءال-فارابي مۇرالارىنمەن تانىسىپ، زەرتتەپ قىزىعۋشىلىق تانىتاتىندار نەگىزىندە «ءال فارابي» ورتالىعى اشىلدى. ورتالىق ءال-فارابي مۇراسىن زەرتتەپ، ەل ىشىندە جانە شەتەلدە ناسيحاتتاۋمەن اينالىسادى. ول ءۇشىن ارنايى سايت تا جاسالعان. عالىمنىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگىنە ارنالعان زەرتتەۋلەر قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندە جاريالانىپ تۇرادى.
ءال-فارابي مەرەيتويى قارساڭىندا كوپتەگەن ءىس-شارالار قولعا الىنىپ، جوعارى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتىلدى. جانە بۇل مەرەيتويدىڭ نەگىزىندە قوعام ۇلى بابامىزدىڭ مۇراسىمەن تانىسىپ، ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. مەرەيتوي اياسىندا ۇلى ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارۋ، ءال-فارابي ەنسيكلوپەدياسىن شىعارۋ، دەرەكتى فيلمدەر مەن كينولار ءتۇسىرۋ سىندى شارالار قولعا الىنىپ، جاسالىنىپ حالىققا جەتكىزىلدى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى رەسمي تۇردە اتالىپ ءوتىلدى. شىعىستىڭ عۇلاما-ويشىلى، ماتەماتيك، مۋزىكا تەورەتيگى، استرولوگ، اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتانعان تۇلعانى دارىپتەپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ جادىنا ءسىڭىرۋ، ناسيحاتتاۋ جولىندا اۋقىمدى ءىس-شارالار جۇرگىزىلىپ، حالىق جادىنا ءسىڭىپ، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدى، جادىگەرلەرىمىزدى جاڭعىرتىپ مول مۇرانى حالىققا جەتكىزە ءبىلدى.
ەلىڭنىڭ بولاشاعىن بىلگىڭ كەلسە، ماعان جاستارىڭدى كورسەت، سودان سوڭ ايتىپ بەرەيىن» -دەگەن ۇلى عۇلاما ناسيحاتتارى ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، بولاشاققا نىق سەنىممەن قادام باسۋعا، بولاشاق جاستاردىڭ ءبىلىم جولىندا ىزدەنىس جاساپ ناتيجە كورسەتىپ، بيىككە ورلەۋ بولاشاق جاستاردىڭ قولىندا ەكەندىگىن اڭعارتادى. ءال-فارابي مۇرالارى ءبىز ءۇشىن وتە قۇندى مول مۇرا، قازاق توپىراعىنان شىققان الەمدى مويىنداتقان، عىلىم، ءبىلىم جولىندا ەڭبەك ەتكەن ۇلى بابامىزبەن ماقتانۋىمىز قاجەت!
قازۇۋ 2 كۋرس ستۋدەنتى جولدىقارا مادينا قازۇۋ عىلىمي جەتەكشى اعا وقىتۋشىسى تۋنگاتوۆا ۇلجان اسكاربايەۆنا
You Might Also Like
-
تاۋەلسىزدىك – بابالارىمىزدىڭ قالاپ كەتكەن ارمانى، ولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ، ياعني بىزدەردىڭ جەتىپ وتىرعان قاسيەتتى دە كيەلى سىيىمىز، جەڭىسىمىز بەن قايسارلىعىمىزدىڭ جەمىسى دەپ ەسەپتەۋگە بولاتىن ۇعىم.
-
جىراۋلىق ونەر ءوزىمىزدىڭ دومبىرامەن بىرگە جۇرمەسە، ونىڭ مانىدە سانىدە كەتەتىنى ءسوزسىز. كوپتەگەن جىراۋلارمىزدىڭ ولەڭ شۋماقاتارى قازىرگى كۇنگە ءبىرى جەتسە ءبىرى جەتپەگەن-دى. ءبىراق ولەڭ-سوزى جەتكەنىمەن د...
