InfoHub Logo

ۇلى «جىبەك جولى» — قىتايدىڭ شي-ان دەگەن جەرىنەن باستالىپ، ءشينجاڭ، ورتالىق ازيا ارقىلى تاياۋ شىعىسقا باراتىن كەرۋەندىك جول باعىتى. اتاۋدى المانيالىق عالىمدارى ف. فون ريحتھوفەن بەن ا. ھەرمان (ا Hەrman) 19 عاسىردا ۇسىنعان. ۇلى جىبەك جولى-ادامزات وركەنيەتى جاساعىن تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى II عاسىردان باستالعان بۇل جول ەۋروپا مەن ازيانىڭ-باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىن جالعاستىرعىن كوپىر بولعىن.ونىڭ قازاقستان جەرىن كەسىپ وتەتىن تۇسىندا VI عاسىردان باستاپ، ەكى باعىت: سىرداريا جانە تيان-شان جولدارى باعىتتارى كەڭ ورىستەلگەن. ءبىرىنشى جول قىتايدان باستالىپ،شىعىس تۇركىستان قاشعار ارقىلى جەتىسۋعا، سودنا سىرداريانى جاعالاپ، ارال ماڭىنان ءارى قاراي باتىس ەلدەرىنە وتكەن

جول ب.ز.ب II عاسىردا پايدا بولدى. ونىڭ جالپى ۇزىندىعى 7 مىڭ كيلومەترگە جۋىق. كەرۋەنمەن جەرورتا تەڭىزىنەن ۇلى جۇڭگو قابىرعاسىنداعى ءۇش جىلدا جەتۋگە بولاتىن ەدى. جولدا الۋان ءتۇرلى تاۋارلار ساتىلدى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى جىبەك ماتا بولاتىن. باتىس ەلدەردە جىبەككە سۇرانىس وتە جوعارى بولدى، سوندىقتان ساۋدا جولىنا سونىڭ اتى بەرىلدى. الىس ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرىنە ەلشىلەرىمەن بىرگە جىبەك جىبەرىلدى. وداقتار قۇرعاندا، بەيبىت كەلىسىم جاساعاندا جىبەك سىيعا بەرىلەتىن بولگان. (ورتا عاسىرلاردا جۇڭگو ءوندىرىسى ءىسى قۇپيا ساقتالدى. سوعان قاراماستان جاپونيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدا جىبەك ءوندىرۋ جولعا قويىلدى. سوعديانادا جىبەك ءوندىرىسىنىڭ دامىعان سونشالىقتى، ول جىبەك ساتۋدا قىتايمەن باسەكەلەس بولدى.

«جىبەك جولى» ءىس جۇزىندە وزگەرمەيتىن تۇراقتى جول ەمەس، قايتا ول ۋاقىت ىزىمەن وزگەرىپ وتىرعان، ءبىراق تاريحتاعى ءداستۇرلى سورابى وزگەرمەگەن：جول شىعىستا چاڭ-اننان (قازىرگى شي-ان) باستالىپ، تارىم ويپاتىنان ءوتىپ، پامير ۇستىرتىنەن اسىپ، ورتالىق ازيانى، باتىس ازيانى كەسىپ ءوتىپ، جەرورتا تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىن بارادى، جالپى ۇزىندىعى 7000 كم اسادى.

ەرتە كەزدەگى «جىبەك جولى» ءشينجاڭنان 3 ايرىققا بولىنگەن، تيان-شان تاۋىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەجەلدەن بار دالا جولى: جەمسارى، ىلە ءوڭىرىن باسىپ، بالقاش وڭىرىنە بارادى، ونان ارى باتىس سولتۇستىككە جۇرگەندە قارا تەڭىزدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا جەتەدى. وڭتۇستىك ايرىعى كروراننان (لۋلان) شىعىپ كۇنلۇن تاۋىنىڭ باتىسىن قاپتالداپ جاركەنتكە بارادى، ونان ارى جۇرگەندە ادىرلاردان اسىپ، ورتا ازياعا، باتىس ازياعا، ەۋروپاعا دەيىن سوزىلادى. كروراننىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى كونشى وزەنىنىڭ باتىسىن بويلاپ، ءيىڭپاندى، كۇشاردى باسىپ قاشقار جاڭاشار اۋدانىنا باراتىن جول سولتۇستىك ايرىعى سانالادى، بۇل جول دا ادىرلاردان اسىپ، ەۋروپاعا دەيىن بارادى.

كەيىن تاعى 3 ايرىق جول پايدا بولدى：يۋيمىننىڭ باتىس سولتۇستىگىنەن باستالىپ، قازىرگى قۇمىل، تۇرپان، جەمسارى سياقتى جەرلەردى باسىپ، بۇرىنعى دالا جولىنا تۇتاساتىن جول، بۇل كەيىنىرەك «سولتۇستىك جول» دەپ اتالدى. تۇرپاننان شىعىپ، تيان-شان تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىن قاپتالداپ، باتىسقا بەتتەپ، ءقاراشار، كۇشاردى باسىپ، بۇرىنعى سولتۇستىك جول ايرىعىمەن تۇتاساتىن جول كەيىنگى كەزدەرى «ورتا جول» دەپ اتالدى. «وڭتۇستىك جول» بۇرىنعىسىمەن ۇقساس.

7 عاسىر كەيىن، تەڭىز قاتىناس-تاسىمالى دامىعاندىقتان، «جىبەك جولى» بىرتىندەپ ەكىنشى ورىنعا ءتۇستى، ءبىراق 13 عاسىرعا دەيىن شىعىس پەن باتىس قاتىناسىنىڭ ماڭىزدى جولى بولىپ كەلدى. 19 عاسىر باسىندا، يcپانيانىڭ ەلشىسى قىتايدىڭ 800 تۇيەلىك ساۋدا كەرۋەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرىپ سامارقاننىڭ جاعدايى تۋرالى بىلاي دەپ جازادى:

توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن تاۋارلار سامارقانعا جينالىپتى… قىتايدىڭ تورعىن-تورقالارى كوز جاۋىن الادى.

مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا قارىم قاتىناسى

كوشپەلى جانە وتىرىقشى مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بايلانىسى شارۋاشىلىق، مادەني جانە ساياسي بايلانىس

كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشىلار اراسىنداعى بايلانىس ماسەلەسى تاريح عىلىمىندا ءار ءتۇرلى پىكىرلەر تۋعىزىپ وتىر. ءبىراز زەرتتەۋشىلەر كوشپەلىلەر مەن وتىرىقشىلار قارىم-قاتىناسىن ولاردىڭ اراسىنداعى قىرعي قاباق قاقتىعىستار، سوعىستار، جاۋلاپ الۋ ارەكەتتەرىمەن بايلانىستىرادى. بۇل رەتتە كوشپەلىلەر بەلسەندى ءرول اتقاردى دەپ ەسەپتەيدى. ەندى ءبىر توپ زەرتتەۋشىلەر بۇل قارىم-قاتىناستاعى كوشپەلىلەردىڭ ورنىن تومەندەتىپ كورسەتۋگە تارىسادى. «كوشپەلىلەر وتىرىقشىلاردىڭ مادەني جەتىستىكتەرىن قيراتۋشىلار، نە بولماسا وزدەرىنە قابىلداپ الۋشىلار بولدى» دەگەن پىكىرلەر دە ءجيى كەزدەسەدى.

كوشپەلى جانە وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ اراسىنداعى قاتىناس ءار زاماندا، ءار ءتۇرلى ايماقتا ءارقالاي بولدى. ولاردىڭ كارىم-قاتىناسىندا قاقتىعىس، سوعىستارمەن قاتار بەيبىت ساباقتاستىق، شارۋاشىلىق، ساۋدا، مادەني ءوزارا اسەرلەر از بولعان جوق. مال ونىمدەرىنە مامانداندىرىلعان كوشپەلى ەكونوميكا ەگىنشىلىك ونىمدەرىن، قولونەر بۇيىمدارىن وتىرىقشىلاردان السا، وتىرىقشىلار مال ونىمدەرىن، كەيبىر قولونەر زاتتارىن، قولونەرگە قاجەتتى شيكىزاتتاردى كوشپەلىلەردەن الىپ وتىردى. مۇنداي ساۋدا، ايىرباس قاتىناستارى، اسىرەسە وتىرىقشى حالىقتار مەن كوشپەلى ەلدەر كورشىلەس ورنالاسقان شەكارالىق، ايماقتاردا پارمەندى تۇردە ىسكە اسىپ وتىردى.

ەرتە ورتا عاسىرلار زامانىندا كوشپەلىلەر وتىرىقشىلارمەن تەك قانا سوعىسىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار ءوزارا تىعىز بەيبىت بايلانىستا بولدى. كوشپەلىلەر وتىرىقشى ەلدەر شەبەرلەرىنە وزدەرىنە قاجەتتى قۇرال-سايمان، جابدىقتارعا تاپسىرىس جاساۋمەن قاتار ولاردى كاجەتتى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. سونىمەن بىرگە كوشپەلىلەر وتىرىقشىلاردان ءتۇرلى قولونەر ءتۇرىن ۇيرەندى. قالا-دالا بايلانىستارى.

قازاقستان اۋماعىندا يسلامدى تاراتۋشىلار ارابتار ەمەس، ورتالىق ازيانىڭ قالالىق مادەنيەت ورتالىقتارىنان شىققان سامانيدتەر بولدى. اراب مادەنيەتىمەن بىرگە اراب جازۋى، اراب ساۋلەت ونەرى، قىشتان جاسالعان بۇيىمدارى، ەپيگرافيكاسى كەلدى. مۇسىلماندىق تۇركى قوعامىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق ومىرىنە ءبىرشاما وزگەرىس اكەلدى. ارابتىق، مۇسىلماندىق مادەنيەتتى مەڭگەرگەن عالىمدار توبى قالىپتاستى: ءال-فارابي (X ع.)، ءجۇسىپ بالاساعۇني (XI ع.)، ماحمۋد قاشقاري (XI ع.)، ال-حورەزمي (XIV ع.)، ت.ب. قازاقستاندا مۇسىلمان ءدىنىن تاراتۋشى توپتار پايدا بولدى. ولار: حاتيبتار، مۋتاۆۆالدار، مولدالار، يمامدار، ت.ب.

ۇلى جىبەك جولى قازىرگى تاڭدا

قازىرگى تاڭدا جۇڭگو «جىبەك جولى» ستراتەگياسىن سىرت كوزدەن جاقسى بۇركەمەلەۋدە. جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ايتۋىنشا، «جىبەك جولى» ستراتەگياسى XXI عاسىردا ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىن ەكونوميكالىق، مادەني، الەۋمەتتىك جاعىنان ىنتىماقتاستىرادى دەيدى، ءبىراق ءبىز قىتايدىڭ بۇل جىلى سوزدەرىنە سەنبەۋىمىز كەرەك، 1،5 ميليارد حالقى بار كورشىمىزدىڭ ىس-ارەكەتتەرىن الدىن الا بولجاماساق، ەرتەڭگى كۇنىمىز قيىن بولادى. بۇل الاڭداۋشىلىعىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر، تاريحقا ۇڭىلسەك، 1407-1433 جىلدارى ادميرال چجەن ەجەلگى قىتايدىڭ جىبەك جولىن ءتيىمدى پايدالانىپ، كەيبىر كورشى مەملەكەتتەرگە بيلىگىن بەيبىت جۇرگىزسە، كەيبىر مەملەكەتتىڭ بيلىك باسشىلارىن اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى ءولتىرىپ وتىرعان. قازىرگى تاڭدا جۇڭگو «جىبەك جولى» جوباسىن تىكەلەي ءوز قارا باسىنىڭ پايداسىنا جاراتا وتىرىپ، ازيا ەلدەرىنىڭ گەوساياسي كارتاسىن قايتا قۇرماق...

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىقۋنيۆەرسيتەتى
فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى
2 كۋرس ستۋدەنتى
دوسجان التىناي قاناتجان قىزى
پراكتيكا جەتەكشىسى: ەسبولوۆا مولدير اۋەلتايەۆنا

---