ۇلى وتان سوعىسى جانە «تۇركىستان لەگيونەرلەرى»
تاقىرىبى: ۇلى وتان سوعىسى جانە «تۇركىستان لەگيونەرلەرى»
ادامزات تاريحىنا كوز جىبەرسەك، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس بولعاندىعى انىق كۋالار تابىلادى. ءار زاماننىڭ سوعىسۋ سەبەبى دە، ماقسات - مۇددەسى دە، ءتىپتى سوعىسۋ ءادىس - تاسىلدەرى دە سول قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيلەرىنە قاراي تۇرلىشە بولدى. «زامانالار وزگەرەدى، زامانالارمەن بىرگە ادامدار دا وزگەرەدى» دەگەن ەكەن ەجەلگى ەللادا دانالىعى. [1، 14 - ب]. جۇمىر جەردىڭ تاريحىندا ادامزات تالاي قوعامدى، تالاي «قىلىشىنان قان تامعان» كەزەڭدەردى ءوز قولدارىمەن جاساپ تابيعات جاراتىلىسىنا قارسى كەلىپ، تالاي ادام تاعدىرىن ەسسىزدىڭ قولىنداعى جانسىز ويىنشىقتاي جانتۇرشىگەرلىك كۇيگە ەنگىزدى ەمەس پە؟
شۆەدتىڭ بەلگىلى ساياساتكەرى پەر المارك «اشىلعان جاراقاتتار» اتتى كىتاپ جازىپ، دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ەلدەر تاريحىنداعى گەنوسيد قۇرباندارى تۋرالى مول مالىمەتتەر جاريالاپتى.
ونىڭ زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە ادامدى اياۋسىز ءولىم جازاسىنا كەسكەندەر باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بۇرىنعى كسرو ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى ەكەن. 1917 - 87 جىلدار اراسىندا كەڭەستەر ەلىندە 62 ميلليون ادام قۇربان بولىپتى. [1، 14 - ب]. 1949 جىلى 1 قازاندا پەكيندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالانىپ، ونى ءبىرىنشى بولىپ كسرو ۇكىمەتى مويىندايدى دا، مەملەكەت باسىنا جۇڭگو كوممۋنيستەرى كەلەدى. كوممۋنيستىك باعىتتى تاڭداعان جۇڭگو ەلىندە 1949 - 87 جىلدارى 35 ميلليون ادامنىڭ جازىقسىز قانى وزەندەي اعىپتى. وسى ۋاقىت تۋرالى مەكتەپ وقۋلىعىدا « جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ وكىمەت بيلىگىن قولىنا الۋى ەلدەگى جاعدايدى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. 1949 - 1952 جىلدارى اگرارلىق رەفورما ويداعىداي ىسكە اسىرىلدى...» [2، 247 - ب] دەي كەلە، ەلدەگى جاعىمدى جاڭالىقتار تۋرالى مالىمەت بەرگەن. جالپى، سوسياليستىك جۇيەدەگى 23 ەلدە 110 ميلليون 286 مىڭ ادامنىڭ قاندارىن مويىندارىنا تاققان. ال، گەرمانيادا 1933 - 45 جىلدارى 21ميلليون ادامدى، 1936 - 45 جىلدارى جاپونيا 6 ميلليون ادامدى جەر قوينىنا بەرگەن.. [1، 14 - ب]. وسى كەزدە «بەيكۇنا ادامداردىڭ قانىن مويىنىنا تاققان كىم، قانداي زالىم، ادام تەرىسىن جامىلعان ايۋان با؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتار تۋادى.
سول كەزەڭگە پەر الماركتىڭ دەرەكتەرىنە تاعى دا كوز جىبەرىپ، قانقۇيلى ساياساتتىڭ نەگىزگى باسشىلارىن سارالايىق. مالىمەت باسىندا 42، 6 ميلليون ادامدى قۇرباندىققا شالعان ستالين تۇرسا، 37، 8 ميلليون ادامنىڭ كوزىن جويعان جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ماو سزە - دۋن ەكىنشى ورنالاسقان، بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الىپ، «تازا قاندى» ارييلىكتەردىڭ مادەنيەتىن ورناتپاق بولعان فاشيست گيتلەر 20، 9 ميلليون ادامنىڭ قانىن مويىنىنا كيگەن، قىتايداعى گەنەراليسسيمۋس چان كاي - شي 16، 2 ميلليلن ادامدى جەر جاستاندىرىپتى.[1، 14 - ب].
وسى دەرەكتەر ارقىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا سەبەپكەر بولعان گيتلەردىڭ قانشا ادامنىڭ بەيبىت ومىرىنە بالتا شاپقانىن كورۋگە بولادى. ەگەر 20، 9 ميلليون ادامنىڭ قاتارىنا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان وزگە ەلدەردىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانىندا قوسساق، ەشكىم دە قارسى بولماسى انىق. 1939 جىلى حح عاسىرداعى ەكىنشى رەت بولعان الەمدى ءبولىسۋ ماقساتىنداعى سوعىسقا توسقاۋىل بولار ءبىر مەملەكەت، ءبىر تۇلعا تابىلعاندا، ادامزات تاريحى مۇلدە باسقا باعىتتا دامۋى مۇمكىن ەدى. تەك ادام شىعىنى عانا ەمەس، قانشاما تابيعات بايلىعى، كەن - رۋدالار ادامزاتقا قارسى ماقساتتا يگەرىلىپ، سوعىس بولعان ايماقتاعى فلورا مەن فاۋنا جاپا شەگىپ، تابيعاتتىڭ بايلىقتارى جويىلدى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەر «حالىقتىڭ تاعدىرى ەل بيلەگەن تورەنىڭ قولىندا» ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەگەندەي. بۇكىل الەمنەن جاسىرىلىپ كەلگەن تاريح قۇپيالارى كەڭەستىك جۇيەنىڭ ناعىز ۇيىعى بولعان ەلىمىزدىڭ تاريحىندا دا جەتكىلىكتى. وعان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى جىلداردا – اق زەرتتەۋشى تاريحشىلاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا «اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ» پەردەلەرى اشىلىپ، ادامزات بالاسىنا قارسى جاسالعان تالاي قاستاندىققا كۋا بولدىق. كەزىندە كەڭەستەر ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر 65 جىلدىعىن تويلاۋعا دايىندالىپ جاتقان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ دا بىزگە بەيمالىم قىرى مەن سىرى كوپ. سوعىستى ءوز كوزىمىزبەن كورمەگەن ءبىزدىر ءۇشىن كينو لەنتالارىنداعىداي كورىنىستەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، وتكەن تاريحقا ناقتى باعا بەرۋ قيىن. كەشەگى وتكەن سوعىستىڭ زاردابى ەل ەسىنەن وشپەيدى. دەگەنمەندە، سول سوعىستىڭ ناعىز كۋاگەرلەرىنىڭ قاتارى ازايعان سايىن، ۋاقىت تولاسسىز وتكەن سايىن، ول دا قات - قابات تاريح بولىپ قالىڭدانا بەرەدى. ارينە، بۇل دۇربەلەڭدەگى فاشيس شاپقىنشىلارىنىڭ وزبىرلىعىن تىلمەن جەتكىزۋ قيىن. ولار ەلگە توسىننان لاپ قويدى. جولىنداعى قالانى ورتكە وراپ، حالىقتى باۋشا قىردى. كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ جانقيارلىق ەرلىگى عانا دۇنيەنى جالماعان «اجداھانى» توقتاتتى.
اسىرەسە، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاس شەشۋشى سىن بولعانى ءسوزسىز. جاۋعا قارسى بۇل تويتارىستا گەنەرال پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ اتقارعان ءرولىن بۇكىل الەم مويىنداپ، جوعارى باعالادى. لەنينگراد قالاسىنىڭ تۇرعىندارى دا 900 كۇندىك قورشاۋدا بولىپ اجالمەن ارپالىسقاندا دا قازاق جاۋىنگەرلەرى ەرلىك كورسەتۋدەن كەندە قالمادى. تىزە بەرسەك شەگى جوق ەرلىكتەر مەن ءولىم قۇشقان تاعدىرلار... مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتورت جىلعا سوزىلعان سوعىس دالاسىندا شەيىت بولعان ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى ءوز الدىنا ءبىر تاريح، ءبىر ەرلىك.
1940 جىلى جاسالعان «بارباروسسا» جوسپارىنا ساي گەرمانيا قىسقا مەرزىم ىشىندە، (6 - 8 اپتا) ارحانگەلسك - ەدىل - استراحان شەبىنە شىعۋدى كوزدەدى. بۇل قاۋىرت سوعىس – بليسكريگتىڭ نەگىزگى ماقساتى ەدى. «بارباروسسا» جوسپارىن جاساعاندا كسرو - نى «كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ جاساندى ءارى ءالسىز بىرلەستىگى»، «ىشكى بىرلىكتەن ايىرىلعان ەتنيكالىق كونگلومەرات (قوسپا)» رەتىندە قاراستىرىلدى.
فاشيستەر باسىپ الىنعان كەڭەستىك اۋماقتا وستلاند رەيحسكوميسسارياتتارىن – گەرمان پروۆينسيالارىن قۇرۋدى جوسپارلادى. گەرمانيانىڭ قازاقستانعا قاتىستى جوسپارى ايقىن ەدى. كسرو - نى جەڭگەننەن كەيىن فاشيستەر ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك قازاقستاندا ءبىرىڭعاي گەرمان اۋماعىن قۇرۋدى كوزدەدى... 1941 جىلدىڭ سوڭىندا تۇرىك - مونعول حالىقتارىن جويۋ جوسپارلانعان بولاتىن. نەمىستەردىڭ جوعارعى بارلاۋ مەكتەبى بولاشاق وتارلاردىڭ كارتالارىنىڭ جوباسىن دايىنداپ، 1942 جىلدىڭ باسىندا «ەدىل - جايىق» جانە «ۇلكەن تۇركىستان» مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن قۇرۋدى جوسپارلادى. ۇلكەن تۇركىستان وتارىنىڭ قۇرامىنا قازاقستان، ورتا ازيا، تاتارستان، باشقۇرتستان، ازەربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم، سينسزيان، اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك بولىگى ەنگىزىلدى. قۋىرشاق مەملەكەتتەردى قۇرۋ ارقىلى گيتلەرشىلەر ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماقساتتاردى: ۇلى گەرمان يمپەرياسى ءۇشىن قۋاتتى شيكىزات جانە قوسىمشا ازىق - تۇلىك بازاسىنا يە بولۋدى، كەڭەستەر ەلىن وتارعا، ونىڭ حالقىن قۇلدارعا اينالدىرۋدى كوزدەدى.
سونداي - اق، قازاقستاننىڭ ورتالىق، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك - شىعىس اۋداندارى – قاراعاندى، ءنوۆوسىبىر جانە كۋزنەسك «يندۋستريالىق وبلىستارىنىڭ» قۇرامىنا كىرۋگە ءتيىس بولدى. بۇل جەرلەرگە فاشيستىك گەرمانياعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ۋكرايندار، بەلورۋستار مەن پولياكتاردى، ۆەنگرلەر مەن شىعىس ەۋروپانىڭ باسقا دا حالىقتارىن قونىستاندىرۋ جوسپارلاندى. كەيىنىرەك قاۋىرت سوعىس جوسپارلارىنىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى فاشيستەر ءوز جوسپارىن قايتا قاراپ، كسرو - نىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىنا ءوزىن - ءوزى باسقارۋعا ۋادە بەرۋىنە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ فاشيستەر بۇل حالىقتاردى ماسكەۋگە قارسى كۇرەستە پايدالانباقشى بولدى.[3، 160 - 161 - ب].
وسى تۇستا وقۋلىققا ەنبەي قالعان «تۇركىستان لەگيونى» مەن «تۇركىستان پولكىنىڭ»، مۇستافا شوقايدىڭ جاسىرىن تاعدىرى تاريح بەتىنە شىعادى. سوعىس باستالعان ساتتەگى ساتسىزدىككە بايلانىستى شىندىق اقىرىنا دەيىن تولىق ايتىلعان جوق. ماسەلەن، سوعىس باستالعان 4 ايدىڭ ىشىندە 4 ميلليونعا جۋىق ادام (انىعى - 3 ميلليون 900 مىڭ)، ال ءبىر جىلدان سوڭ تاعى ءبىر ميلليون، جالپى سوعىس بارىسىندا 5، 5 ميلليون كەڭەس جاۋىنگەرلەرى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، نەمىستەردى وسىنشا ادامدى نە ىستەرىن بىلمەي قالعانى تۋرالى دەرەك كوزدەرى ادەيى تاسادا قالدىرىلىپ كەلدى. 1941 جىلى ءۇشىنشى رەيحتىڭ شىعىس ءمينيسترى الفرەد روزەنبەرگ تۇركىستان مۇسىلماندارىن كەڭەس وكىمەتىنەن ازات ەتۋ كوميتەتىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل يديا گەرمان ارمياسىنىڭ باسشىلارىنىڭ جوسپارلارىنا ساي كەلىپ، بىردەن قولداۋ تابادى دا، 1941 جىلى كۇزدە ءتورت روتادان تۇراتىن «تۇركىستان پولكى» قۇرىلادى. فاشيستەر وعان جەتەكشى رەتىندە مۇسىلماندارعا دىنىمەن دە، دىلىمىمەن دە جاقىن قازاق مۇستافا شوقاي مەن وزبەك ۆالي كايۋم حاندى تاعايىندايدى. 1942 جىلى وسىنداي بارلىعى 24 باتالون جاساقتالادى. بۇدان بولەك، 1944 جىلى «جاڭا تۇركىستان» سس ديۆيزياسى جانە «شىعىس مۇسىلمان» سس پولكى قۇرىلدى.
تۇركىستان ليگيونى ءبىرىنشى رەت 1942 جىلى استراحان باعىتىنداعى سوعىسقا جىبەرىلدى. كوپشىلىگى ءپاۋليۋستىڭ ارمياسىندا بولدى. گيتلەرشىلەردىڭ ويىنشا، ولار ارى قاراي قازاقستانعا كوكتەي ءوتۋى كەرەك ەدى. تۇركىستان لەگيونىندا «ءبىرتۇتاس تۇركىستان» جۋرنالى، «ۇلت ادەبيەتى»، «جاڭا تۇركىستان» گازەتى شىعىپ تۇردى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا فاشيستەردىڭ ارنايى بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە پاراشيۋت ارقىلى اگەنتتەر مەن تەررورشىلار تاستاعانى جانە ولاردىڭ تىلدا جاساعان ويراندارى تۋرالى كەڭەستىك تاريح جۇمعان اۋزىن اشپاي كەلدى. فاشيستەردىڭ «سەپپەلين» اتتى ديەۆەرسيالىق بارلاۋ ورگانىنىڭ 1942 - 1944 جىلدارى قازاقستانعا دا اۋەدەن تەك قازاقتاردان قۇرالعان بىرنەشە اگەنتتىك توپتار تۇسىرگەنىنەن حابارسىز بولىپ كەلدىك. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعات - دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قىزىل ارميانىڭ بۇرىنعى اعا لەيتەنانتى، 35 جاستاعى قازاق ءاليحان اعايەۆ باستاعان 18 جاۋ دەسانتىنىڭ پاراشيۋتپەن سولتۇستىك قازاقستانعا تۇسىرىلگەن قۇپياسىن بىلگەن رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جەرىمىزگە ىشكىرلەي ەنگەن جاۋ دەسانتتارىن قىراعىلىقپەن اڭدۋ باستادى.
1944 جىلعى مامىر ايىنىڭ 19 - ىنان 20 - سىنا قاراعان ءتۇنى اعايەۆ باسقارعان باندىلارمەن ۇستالىپ، اقشەلەك دەگەن جەردە تىڭ قالتاسىنان ونىڭ ءوز قولىمەن جازعان 263 تۇركىستان لەگيونەردىڭ ءتىزىمى تابىلعان. سوعىس اياقتالعان سوڭ تۇركىستاندىق لەگيونەرلەردى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن 25 جىلدىق لاگەردەگى ايداۋ كۇتىپ تۇردى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن امەريكاندىق جانە اعىلشىن بارلاۋى ءوز قىزمەتتەرىنە الىپ قالسا، ءبىرازى تۇركيا سياقتى شەتەلدەرگە باس ساۋعالاپ كەتتى. سوعىستان سوڭ الماتىدا 600 لەگيونەرگە سوت بولدى. كەيىننەن كگب قىزمەتكەرى سەرىك شاكىبايەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتابى جارىق كوردى. 1987 جىلى ءانۋار ءالىمجانوۆ گ. كولبيننىڭ الدىندا تۇركىستان ليگيونىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م. شوقايدى اقتاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. كولبين ۇندەمەي قۇتىلدى. [4، 10 - ب].
«تۇركىستان لەگيونى» تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى اتىراۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، زەينەتكەر، سوعىس جىلدارىندا گەرمانيادا بولعان عايپەن بەيىسوۆتىڭ ماقالاسىنان دا كورۋگە بولادى. «.. 2 - دۇنيە ءجۇزى سوعىسىندا گەرمانيانىڭ 3 - رەيحى سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن سوعىس تۇتقىندارىنان «تۇركىستان لەگيونىن» قۇرادى. ەرىكتى دەپ جاريالاپ ەرىكسىز لەگيونعا الدى. اۋەلى ميلليونداپ تۇتقىنداردى اياۋسىز قىرىپ، ازايتىپ الدى. ىستەمەگەندەرى جوق. تەز ولە قويماعاسىن سۇزەك اۋرۋىن جۇقتىردى. تۇتقىندار ادامگەرشىلىك بەينەدەن، باستاعى سانا - سەزىمنەن ايىرىلدى. كەرەك دەسە جاراتقان قۇدايدى دا ۇمىتتى. سوعىستا تەز ارادا «جەڭەمىز» دەپ باستاسا دا، جەڭە المايتىندىقتارىنا كوزى جەتكەسىن تىڭنان جاڭا كۇش ىزدەدى. سونداعى تاپقاندارى لەگيون بولدى. ساستى. پاريجدە تىنىش جاتقان مۇستاپا شوقايدى الدىردى. وعان تۇتقىندا قىرىلىپ جاتقان كەڭەس تۇتقىندارىن كورسەتتى...» [5، 2 - ب]. وسىلاي مۇستافا شوقايدى ءوز ماقساتتارىندا جەتۋ ءۇشىن ونى، كەڭەستىك تۇتقىندارعا كومەك بەرۋشى، جاقتاۋشىسى، لەگيون باسشىسى رەتىندە كورسەتىپ، تۇتقىنداردى ءوز سوزدەرىنە مۇلتىكسىز سەنۋگە ءماجبۇر ەتتى. مۇستافا شوقاي ولاردىڭ قولىنداعى تەك ۋاقىتتا ويىنشىقتاي بولدى، كەيىن ول قايتىس بولعاندا دا ونىڭ ءولىمىن تۇتقىنداردان جاسىرىن ۇستادى.
«... تۇتقىنداردىڭ كەلىسىمىن سۇراعان ەمەس. ءالى دۇرىستالىپ بولماعان تۇتقىنداردى ادامدىق كونديسياعا جاقىنداعاسىن لەگيون لاگەرىنە اكەلدى. تۇتقىنداردىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇردى. ءبىرى لەگيون كيىمىن كيۋ، ءتىرى قالۋ. ەكىنشىسى ءولۋ. باسى اينالعان تۇتقىندار اۋەلگى كەزدە لەگيونوۆا مەن لەگيوندى ايىرا دا المادى...».[5، 15 - ب].
مىنە، وسىلاي قۇرىلعان لەگيون تۇتقىندارىنان ءوز وتاندارى باس تارتۋىنا تۋرا كەلدى، وعان سەبەپ ءستاليننىڭ №271 بۇيرىقپەن ءبارى دە ساتقىندار اتاعى تاعىلعان ۇكىم بولاتىن. لەگيون قۇرىلعاننان كەيىن ونىڭ قۇرامى ۇشكە بولىنگەن، وزدەرىن وزگەلەردەن ارتىق ساناپ، ارتىقشىلىعىن ناسيس، ارەيس ەكەندىكتەرىن ماقتان ەتكەن نەمىستەر لەگيوننىڭ 30 پايىزىن قۇراسا، تۇركىمەن مەن تاجىكتەر جاقتاس بولعان وزبەكتەر ءبىر جاق، قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتار جاقتاس بولعان قازاقتار ءبىر جاق بولعان. لەگيون ۆارشاۆادان 19 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان لەگيونوۆا سەلوسىندا ورمان اراسىندا، اعاش باراقتار سالىنىپ اينالاسى سىم جەبەلەرمەن قورشالىپ اسكەري قالاشىق بولىپ بوي كوتەردى.
داربازا سالىپ، ونىڭ الدىنا نەمىستەردەن قاراۋىلشى قويىلدى. ونىڭ سەبەبى، ەتى ۇيرەنىپ العان لەگيونەرلەر كيىمدەرىن پولشالىقتارعا تاماققا ايىرباستادى. قىسقا مەرزىم ىشىندە لەگيونوۆادا تۇركىستاننىڭ 1، 2، 3، باتالوندارى قۇرىلدى، باتالون كومانديرلەرى تازا نەمىس پەرسونالدارى. ءبىرىنشى باتالون كومانديرى تۇرىك ءتىلىن بىلەتىن مايور مادر دەگەن نەمىس. سول سياقتى باسقا باتالوندارى دا سونداي.
تۇركىستاننىڭ 162 جاياۋ اسكەر اتقىشتار ديۆيزياسى پولتاۆا جەرىندە، شىعىس مۇسىلمان «سس» ديۆيزياسى چەحوسلاۆاكيا مياۆا جەرىندە قۇرىلدى. سول سياقتى ادەيى بۇلدىرگىشتەر، بارلاۋشىلار، ديەۆەرسانتتار لۋكەنۆالدىدا، سيمفەروپولدە، ۆوستروۋ، رومەنەنكودا، توپپەل ت. ب. قالالاردا جاڭبىردان كەيىن شىعاتىن ساڭىراۋقۇلاقتارداي سامساپ وسە باستادى. وسى قۇرىلعان اسكەري قۇرامالار 3 - رەيحقا قانداي پايدا كەلتىردى. «ىشكەن اسى مەن كيگەن كيىمىنىڭ بۇلىن اقتادى ما؟» دەگەن سۇراقتار وزىنەن - ءوزى جاۋابىن كۇتەدى.
1 - تۇركىستان 1 - باتالون كومانديرى قازاق ءۋاليحان قۇرامىسوۆتىڭ باتالونى 1800 لەگيونەرىمەن مايكوۆ باعىتىندا كەڭەسكە قارسى سوعىسقا سالىندى. ناتيجەسىندە باتالون ءبىر وق اتپاستان قىزىل ارميا جاعىنا بەرىلىپ كەتتى.
2 - تۇركىستان باتالون كومانديرى قازاق اميروۆ بەلارۋس پارتيزاندارىنا قارسى سوعىسقا سالىندى. ناتيجەسىندە اميروۆ باتالونىمەن پارتيزاندار جاعىنا شىعىپ كەتتى.
3 - تۇركىستاننىڭ 3 - باتالون كومانديرى يسين اليمجان – قازاق. فرانسۋز الفاسىندا، فرانسۋزدار «سوپروتيۆلەنياسىنا» قارسى سوعىسۋعا سالىندى. يسين باتالونىمەن سوعىسپاستان «سوپروتيۆلەنياعا» قوسىلىپ ول كەتتى. سول سياقتى سەۋىل مۇراتوۆ، تولەۋ مۇرزابەكوۆ، زالين ميرزامير، داۋىل قوسىمبايەۆ (شىن اتى داۋلەش)، تەمىرحان جانگەلديندەر وتاندارىنا ورالدى. چەحوسلاۆاكيا جەرىندە تاۋداعى سلوۆاك پارتيزاندارىنا سوعىسقا سالۋعا ازىرلىك جاساپ جاتقان شىعىس مۇسىلمان «سس» ديۆيزياسىنىڭ تۇركىستان پولكىنىڭ كومانديرى عازيزجان ازيموۆ، ول ءوزى - اليموۆ.
ءبىر ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، پولكىن الىپ، سلوۆاك پارتيزاندارىنا تايىپ تۇردى. بۇل سياقتى كەڭەسكە، پارتيزاندارعا ءوتىپ كەتكەندەردىڭ سانىن كىم ساناپ بىلگەن. بۇل تەك مەنىڭ بىلەتىندەرىم. ال بىلمەيتىندەرىم، ۇمىتقاندارىم قانشا. وبالدارى نە كەرەك وداقتاستار ارمياسى ۇستاعان جوق، قىسىم كورسەتكەن جوق.[5، 15 - ب].
وداقتاستار سوعىس تۇتقىندارىن وتاندارىندا ولاردى نە كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، سول ەلدەردە قالىپ بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى ۇسىنعانىنا قاراماستان، وتاندارىنا ورالىپ 10 - 25 جىلدان گۋلاگ - قا ايدالدى. وسى گۋلاگ - تا تۇتقىندا بولعان ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جازىقسىز جاندار ەكەندىگىنە دالەل رەتىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ مۇراعاتىندا جاسىرىن ساقتالعان ستەپلاگ - تا بولعان اتاقتى كەڭگىر كوتەرىلىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى كاپيتون يۆانوۆيچ كۋزنەسوۆتىڭ بالاسىنا جازعان حاتىنداعى مىنا ءبىر جولدارعا نازار اۋدارايىق.: «سەندەرگە ءبىزدى (بالاسىنا ايتقانى - ت. س.) قوعامعا، مەملەكەتكە اسا ءقاۋىپتى جاۋ دەپ كورسەتەدى. وعان سەنبەڭدەر. شىنىندا ءبىز كىمبىز؟ ءبىزدىڭ ارامىزدا وتىرعاندار: پروفەسسورلار، ينجەنەرلەر مەن تەحنيكتەر، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، اگرونومدار، گەنەرالدار مەن وفيسەرلەر، سولداتتار، ناشار تۇرمىسى نەمەسە قۇدايعا سەنگەنى ءۇشىن جازىقتى بولعان قاراپايىم جۇمىسشىلار مەن كولحوزشىلار، ايەلدەر، ءجاسوسپىرىم جىگىتتەر مەن ولاردىڭ قالىڭدىقتارى، ەڭ سۇمدىعى – شاحتالار مەن كارەرلەردە، دالادا، قاماۋدا ءۇنسىز كوز جۇمىپ، بۇل دۇنيەدەن كەتىپ جاتقان قارتتار، مۇگەدەكتەر مەن بالالى ايەلدەر. اينالانىڭ بارىندە تۇتقىنداردىڭ قانى سورعالاۋدا» - دەپ جازدى.
ونىڭ بالاسىنا «سەنىڭ اكەڭ كىنالى بولعانى ءۇشىن وتىرعان جوق، جازىقسىز وتىرعانى ءۇشىن كىنالى» دەگەن ءسوزى وسى جاعدايعا الىپ كەلگەن زۇلىم ساياساتتىڭ اششى شىندىعىن انىق كورسەتكەندەي بولادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سوڭىنا قاراي تۇتقىنداودىڭ سانى 40 مىڭنان اسقان....[8، 7 - ب]. سوعىستان قايتقان تۇتقىندار 30 - جىلداردىڭ باسىندا پايدا بولعان بۇل لاگەرلەردەن حاباردار بولسا دا، وتانعا دەگەن ۇلى سەزىم ولاردى شەتەلدە قالدىرماي، كىندىك قانى تامعان توپىراققا جەتەلەدى. سوعىس سوڭىندا تۇتقىندار سانى نەلىكتەن 40 مىڭنان اسقانى ءسوزسىز تۇسىنىكتى. ولاردىڭ قاتارىندا بولۋ كەز - كەلگەن جاۋىنگەردىڭ تاعدىرىنا دا جازۋى مۇمكىن ەدى. سول ازاپقا ءتوزىپ، وڭتايلى ءساتىن كۇتىپ ءوز وتانىنا دەگەن سەنىمىنە بەرىك ۇستانعاندار مەن كونىپ، شىنىمەن دە ساتقىندىق جاساعاندار دا بولدى. وسىنى ۇمىتپاي، كوپكە توپىراق شاشپاي، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى قاتاڭ ستاليندىك جۇيەنىڭ قۇربانى بولعان تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، تۇركى ۇلتىنىڭ وزگە بوزداقتارىنىڭ ادال اتىن ۇلىقتاۋ وسكەلەڭ - ۇرپاقتىڭ مىندەتى. مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنبەي قالعان وسى تاقىرىپ، وقۋشىسى ساناسىندا وڭ كوزقاراستا قالىپتاسسا ەكەن. مۇستافا شوقايدىڭ تۇلعالىق بەينەسى - ءوز الدىنا ءبىر بولەك تاريح. وتكەن ءومىر بەدەرلەرىن سارالاساق، مۇستافا شوقاي سول كەزەڭدەگى كەيبىر مۇسىلمان ۇلتتارىنان تۇتقىنعا تۇسكەندەر ءۇشىن اجالدان اراشالاعان وققاعارداي بولعانى انىق ەدى.
وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە ورتاق تاريحتىڭ اقيقاتىن ۇمىتپايىق، ول - فاشيستىك گەرمانيا ۇكىمەتى العاشىندا قازاقستاندى بولشەكتەپ «يندۋستريالىق وبلىستارىنىڭ» قۇرامىنا ەنگىزىپ، وزىنە شيكىزات وندىرەتىن ايماققا اينالىرۋدى كوزدەگەنى، قازاقتاردى قۇرتىپ، ورنىنا سلاۆيان حالىقتارىن قونىستاندىرۋدى جوسپارلاعانى شىندىق. تەك سوعىس بارىسىنىڭ كۇرت وزگەرۋى ولاردىڭ «ۇلكەن تۇركىستان» اتتى جوسپارلارىن قايتا قاراۋلارىنا ءماجبۇر ەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە سوعىس تۇتقىنى بولىپ، ءوز وتاندارىنىڭ تىسقارى قالعان مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ تاعدىرى تاريحي ارەناعاعا شىقتى. دەگەنمەن دە، تۇتقىندار ماسەلەسىنە كەلگەندە، اسىرەسە تۇركىستان لەگيونىنىڭ قازاق جانە وزگە تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنىن انىقتاۋ قاجەت. بارىنە ۋاقىت ءوزى تارازى بولارى ءسوزسىز، ايتسە دە، «تاريحتى بىلمەي وتكەندى، ءقازىردى ءبىلۋ، كەلەشەكتى بولجاۋ قيىن» دەگەن ءال - فارابيدىڭ ءسوزىن ۇمىپتاعان ءجون.. تەحنيكانىڭ، اقپاراتتىڭ تەز دامىعان زامانىندا جاستاردىڭ قوعامعا دەگەن سۇرانىسى دا، ساۋالى دا كوبەيەرى انىق. سوعان جاۋاپ بەرەتىن، سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا بىزدەر دايىنبىز با؟
«... ستاليندىك توقپاققا سالىنىپ، وتانىن ساتقان وپاسىز، سىلىمتىك ساتقىندار ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلت پاتريوتتارى، ستاليندىك جۇيەنىڭ قاس جاۋى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ارپالىسقان كۇرەسكەر رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى...».[4، 10 - ب] دەگەن پىكىرگە كەلىسۋگە بولا ما؟
وقۋلىققا بۇدان وزگە جەكە باتىرلاردىڭ ەرلىگىن دارىپتەيتىن ناقتى تاريحي قۇجاتتاردان تۇراتىن مالىمەتتەر بەرىلسە، وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتاتىنداي اسەرلى بولسا، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ۇشتاسۋى ءسوزسىز بولار ەدى. ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى وقۋشىلار 5 كلاستىڭ «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» اتتى وقۋلىعىنان قىسقاشا مالىمەت الادى. 9 كلاستىڭ دۇنيە ءجۇزى جانە قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىنان ودان ءارى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى. قازاقستان تاريحىندا §14، 15 قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋى دەگەن تاقىرىپ بار. وندا ماسكەۋ، لەنينگراد، ستالينگراد قالالارى ءۇشىن ەرلىك كورسەتكەن، باتىس مايداندا وتانىن قورعاعان قازاق جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارى، مايدانعا جانە باسقىنشىلىقتان ازات ەتىلگەن اۋداندارعا بۇكىلحالىقتىق كومەك پەن ۇلتارالىق قاتىناس تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن. 500 000 قازاق جاۋىنگەرى اتتانىپ، ونىڭ 70% قايتىس بولعان وسى سوعىس تۋرالى مەكتەپ وقۋشىلارىنا تەرەڭىرەك ءبىلىم بەرۋ ارتىق بولماس ەدى.
وقۋلىق باعدارلاماسىنا سىيماسا دا قوسىمشا دەرەكتەر كىتاپشاسىنا اقيقاتتىڭ قيىن دا قىزىقتى تۇستارىن جازىپ، وقۋشىلار نازارىنا ۇسىنسا. مىسالعا قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىنىڭ باتىرلارىن تاقىرىپ سوڭىنداعى قوسىمشا دەرەكتەرگە جازسا، بۇكىل قازاق بالاسى ءوز جەرلەستەرىنىڭ اتى - ءجونىن ءبىلىپ، ەرلىگىن ماقتان ەتەرى انىق. باۋىرجان، قاسىم، توقتار، نۇركەن سەكىلدى باتىر اتالارى ولاردىڭ ءوز جەرلەرىندە تۋىپ، قانى تامعانىن سەزىنۋ ءار بالاعا ماقتانىش ەمەس پە؟
«مەن بولاشاقتا ىزدەنەم» دەگەن وقۋشىعا قيىندىق تۋدارمايتىنداي وسى تاقىرىپقا قاتىستى ماسەلەلەر جاريالانعان كىتاپتار دۇكەن سورەلەرىندە عانا ەمەس، مەكتەپ كىتاپحانالارىنا دا جەتسە دەگەن تىلەكتەمىن. وقۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ باستاۋى ءبىر ساباقتا العان ءبىر عانا اسەردەن، ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتان باستالادى. ولاي بولسا، شىنايى پاتريوتتىققا تولى وسى تاقىرىپتى جازعاندا تەك تاريحي دەرەكتەرمەن عانا ەمەس، وقۋشى جۇرەگىنەن ورىن الارداي اسەرلى ەتىپ جەتكىزسە، قيالىن ارمانمەن ۇشتاستىرۋعا دايىن تۇرعان وقۋشىلار ءۇشىن ارتىق زات جوق.
ادامزات تاريحىنداعى قارالى قىرعىندار بولعانى بەلگىلى، وعان تاريح - كۋا، ۋاقىت - تارازى. سول ۇلى وتان سوعىسىنداعى ءالى دە بولسا دا جابۋلى كۇيىندە جاتقان قۇپيالار جەتەرلىك. ولاردى كوزىمەن كورگەن كۋاگەرلەر سانى ازايىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ولاردان قالعان ۇلى ىستەردىڭ اق پەن قاراسىن اجىراتقان كۇيىن اشۋ قولىنا قالام العان زەرتتەۋشى - تاريحشى اعالارىمىزدىڭ مىندەتى بولسا، كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا ونىڭ ونەگە، وسيەتىن سول قالپىندا ءتالىم تاربيە رەتىندە جەتكىزۋ - تاريحشى ۇستازدار قاۋىمىنىڭ مىندەتى. ولاي بولسا ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىن وقىتۋدا ولقىلىقتارعا جول بەرمەي، وزگەلەردىڭ بەدەلىن بيىكتەتە وتىرىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ نامىسىن شىڭداي تۇسەيىك.
ادامزات تاريحىنا كوز جىبەرسەك، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس بولعاندىعى انىق كۋالار تابىلادى. ءار زاماننىڭ سوعىسۋ سەبەبى دە، ماقسات - مۇددەسى دە، ءتىپتى سوعىسۋ ءادىس - تاسىلدەرى دە سول قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيلەرىنە قاراي تۇرلىشە بولدى. «زامانالار وزگەرەدى، زامانالارمەن بىرگە ادامدار دا وزگەرەدى» دەگەن ەكەن ەجەلگى ەللادا دانالىعى. [1، 14 - ب]. جۇمىر جەردىڭ تاريحىندا ادامزات تالاي قوعامدى، تالاي «قىلىشىنان قان تامعان» كەزەڭدەردى ءوز قولدارىمەن جاساپ تابيعات جاراتىلىسىنا قارسى كەلىپ، تالاي ادام تاعدىرىن ەسسىزدىڭ قولىنداعى جانسىز ويىنشىقتاي جانتۇرشىگەرلىك كۇيگە ەنگىزدى ەمەس پە؟
شۆەدتىڭ بەلگىلى ساياساتكەرى پەر المارك «اشىلعان جاراقاتتار» اتتى كىتاپ جازىپ، دۇنيە جۇزىندەگى بارلىق ەلدەر تاريحىنداعى گەنوسيد قۇرباندارى تۋرالى مول مالىمەتتەر جاريالاپتى.
ونىڭ زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە ادامدى اياۋسىز ءولىم جازاسىنا كەسكەندەر باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بۇرىنعى كسرو ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى ەكەن. 1917 - 87 جىلدار اراسىندا كەڭەستەر ەلىندە 62 ميلليون ادام قۇربان بولىپتى. [1، 14 - ب]. 1949 جىلى 1 قازاندا پەكيندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالانىپ، ونى ءبىرىنشى بولىپ كسرو ۇكىمەتى مويىندايدى دا، مەملەكەت باسىنا جۇڭگو كوممۋنيستەرى كەلەدى. كوممۋنيستىك باعىتتى تاڭداعان جۇڭگو ەلىندە 1949 - 87 جىلدارى 35 ميلليون ادامنىڭ جازىقسىز قانى وزەندەي اعىپتى. وسى ۋاقىت تۋرالى مەكتەپ وقۋلىعىدا « جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ وكىمەت بيلىگىن قولىنا الۋى ەلدەگى جاعدايدى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەردى. 1949 - 1952 جىلدارى اگرارلىق رەفورما ويداعىداي ىسكە اسىرىلدى...» [2، 247 - ب] دەي كەلە، ەلدەگى جاعىمدى جاڭالىقتار تۋرالى مالىمەت بەرگەن. جالپى، سوسياليستىك جۇيەدەگى 23 ەلدە 110 ميلليون 286 مىڭ ادامنىڭ قاندارىن مويىندارىنا تاققان. ال، گەرمانيادا 1933 - 45 جىلدارى 21ميلليون ادامدى، 1936 - 45 جىلدارى جاپونيا 6 ميلليون ادامدى جەر قوينىنا بەرگەن.. [1، 14 - ب]. وسى كەزدە «بەيكۇنا ادامداردىڭ قانىن مويىنىنا تاققان كىم، قانداي زالىم، ادام تەرىسىن جامىلعان ايۋان با؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتار تۋادى.
سول كەزەڭگە پەر الماركتىڭ دەرەكتەرىنە تاعى دا كوز جىبەرىپ، قانقۇيلى ساياساتتىڭ نەگىزگى باسشىلارىن سارالايىق. مالىمەت باسىندا 42، 6 ميلليون ادامدى قۇرباندىققا شالعان ستالين تۇرسا، 37، 8 ميلليون ادامنىڭ كوزىن جويعان جۇڭگو مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ماو سزە - دۋن ەكىنشى ورنالاسقان، بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الىپ، «تازا قاندى» ارييلىكتەردىڭ مادەنيەتىن ورناتپاق بولعان فاشيست گيتلەر 20، 9 ميلليون ادامنىڭ قانىن مويىنىنا كيگەن، قىتايداعى گەنەراليسسيمۋس چان كاي - شي 16، 2 ميلليلن ادامدى جەر جاستاندىرىپتى.[1، 14 - ب].
وسى دەرەكتەر ارقىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا سەبەپكەر بولعان گيتلەردىڭ قانشا ادامنىڭ بەيبىت ومىرىنە بالتا شاپقانىن كورۋگە بولادى. ەگەر 20، 9 ميلليون ادامنىڭ قاتارىنا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان وزگە ەلدەردىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانىندا قوسساق، ەشكىم دە قارسى بولماسى انىق. 1939 جىلى حح عاسىرداعى ەكىنشى رەت بولعان الەمدى ءبولىسۋ ماقساتىنداعى سوعىسقا توسقاۋىل بولار ءبىر مەملەكەت، ءبىر تۇلعا تابىلعاندا، ادامزات تاريحى مۇلدە باسقا باعىتتا دامۋى مۇمكىن ەدى. تەك ادام شىعىنى عانا ەمەس، قانشاما تابيعات بايلىعى، كەن - رۋدالار ادامزاتقا قارسى ماقساتتا يگەرىلىپ، سوعىس بولعان ايماقتاعى فلورا مەن فاۋنا جاپا شەگىپ، تابيعاتتىڭ بايلىقتارى جويىلدى.
جوعارىدا كورسەتىلگەن مالىمەتتەر «حالىقتىڭ تاعدىرى ەل بيلەگەن تورەنىڭ قولىندا» ەكەندىگىن تاعى دا دالەلدەگەندەي. بۇكىل الەمنەن جاسىرىلىپ كەلگەن تاريح قۇپيالارى كەڭەستىك جۇيەنىڭ ناعىز ۇيىعى بولعان ەلىمىزدىڭ تاريحىندا دا جەتكىلىكتى. وعان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى جىلداردا – اق زەرتتەۋشى تاريحشىلاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا «اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ» پەردەلەرى اشىلىپ، ادامزات بالاسىنا قارسى جاسالعان تالاي قاستاندىققا كۋا بولدىق. كەزىندە كەڭەستەر ەلىنىڭ قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر 65 جىلدىعىن تويلاۋعا دايىندالىپ جاتقان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ دا بىزگە بەيمالىم قىرى مەن سىرى كوپ. سوعىستى ءوز كوزىمىزبەن كورمەگەن ءبىزدىر ءۇشىن كينو لەنتالارىنداعىداي كورىنىستەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، وتكەن تاريحقا ناقتى باعا بەرۋ قيىن. كەشەگى وتكەن سوعىستىڭ زاردابى ەل ەسىنەن وشپەيدى. دەگەنمەندە، سول سوعىستىڭ ناعىز كۋاگەرلەرىنىڭ قاتارى ازايعان سايىن، ۋاقىت تولاسسىز وتكەن سايىن، ول دا قات - قابات تاريح بولىپ قالىڭدانا بەرەدى. ارينە، بۇل دۇربەلەڭدەگى فاشيس شاپقىنشىلارىنىڭ وزبىرلىعىن تىلمەن جەتكىزۋ قيىن. ولار ەلگە توسىننان لاپ قويدى. جولىنداعى قالانى ورتكە وراپ، حالىقتى باۋشا قىردى. كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ جانقيارلىق ەرلىگى عانا دۇنيەنى جالماعان «اجداھانى» توقتاتتى.
اسىرەسە، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاس شەشۋشى سىن بولعانى ءسوزسىز. جاۋعا قارسى بۇل تويتارىستا گەنەرال پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ اتقارعان ءرولىن بۇكىل الەم مويىنداپ، جوعارى باعالادى. لەنينگراد قالاسىنىڭ تۇرعىندارى دا 900 كۇندىك قورشاۋدا بولىپ اجالمەن ارپالىسقاندا دا قازاق جاۋىنگەرلەرى ەرلىك كورسەتۋدەن كەندە قالمادى. تىزە بەرسەك شەگى جوق ەرلىكتەر مەن ءولىم قۇشقان تاعدىرلار... مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتورت جىلعا سوزىلعان سوعىس دالاسىندا شەيىت بولعان ءاربىر ادامنىڭ تاعدىرى ءوز الدىنا ءبىر تاريح، ءبىر ەرلىك.
1940 جىلى جاسالعان «بارباروسسا» جوسپارىنا ساي گەرمانيا قىسقا مەرزىم ىشىندە، (6 - 8 اپتا) ارحانگەلسك - ەدىل - استراحان شەبىنە شىعۋدى كوزدەدى. بۇل قاۋىرت سوعىس – بليسكريگتىڭ نەگىزگى ماقساتى ەدى. «بارباروسسا» جوسپارىن جاساعاندا كسرو - نى «كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ جاساندى ءارى ءالسىز بىرلەستىگى»، «ىشكى بىرلىكتەن ايىرىلعان ەتنيكالىق كونگلومەرات (قوسپا)» رەتىندە قاراستىرىلدى.
فاشيستەر باسىپ الىنعان كەڭەستىك اۋماقتا وستلاند رەيحسكوميسسارياتتارىن – گەرمان پروۆينسيالارىن قۇرۋدى جوسپارلادى. گەرمانيانىڭ قازاقستانعا قاتىستى جوسپارى ايقىن ەدى. كسرو - نى جەڭگەننەن كەيىن فاشيستەر ورتا ازيا مەن وڭتۇستىك قازاقستاندا ءبىرىڭعاي گەرمان اۋماعىن قۇرۋدى كوزدەدى... 1941 جىلدىڭ سوڭىندا تۇرىك - مونعول حالىقتارىن جويۋ جوسپارلانعان بولاتىن. نەمىستەردىڭ جوعارعى بارلاۋ مەكتەبى بولاشاق وتارلاردىڭ كارتالارىنىڭ جوباسىن دايىنداپ، 1942 جىلدىڭ باسىندا «ەدىل - جايىق» جانە «ۇلكەن تۇركىستان» مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن قۇرۋدى جوسپارلادى. ۇلكەن تۇركىستان وتارىنىڭ قۇرامىنا قازاقستان، ورتا ازيا، تاتارستان، باشقۇرتستان، ازەربايجان، سولتۇستىك كاۆكاز، قىرىم، سينسزيان، اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك بولىگى ەنگىزىلدى. قۋىرشاق مەملەكەتتەردى قۇرۋ ارقىلى گيتلەرشىلەر ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماقساتتاردى: ۇلى گەرمان يمپەرياسى ءۇشىن قۋاتتى شيكىزات جانە قوسىمشا ازىق - تۇلىك بازاسىنا يە بولۋدى، كەڭەستەر ەلىن وتارعا، ونىڭ حالقىن قۇلدارعا اينالدىرۋدى كوزدەدى.
سونداي - اق، قازاقستاننىڭ ورتالىق، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك - شىعىس اۋداندارى – قاراعاندى، ءنوۆوسىبىر جانە كۋزنەسك «يندۋستريالىق وبلىستارىنىڭ» قۇرامىنا كىرۋگە ءتيىس بولدى. بۇل جەرلەرگە فاشيستىك گەرمانياعا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ۋكرايندار، بەلورۋستار مەن پولياكتاردى، ۆەنگرلەر مەن شىعىس ەۋروپانىڭ باسقا دا حالىقتارىن قونىستاندىرۋ جوسپارلاندى. كەيىنىرەك قاۋىرت سوعىس جوسپارلارىنىڭ كۇيرەۋىنە بايلانىستى فاشيستەر ءوز جوسپارىن قايتا قاراپ، كسرو - نىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىنا ءوزىن - ءوزى باسقارۋعا ۋادە بەرۋىنە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ فاشيستەر بۇل حالىقتاردى ماسكەۋگە قارسى كۇرەستە پايدالانباقشى بولدى.[3، 160 - 161 - ب].
وسى تۇستا وقۋلىققا ەنبەي قالعان «تۇركىستان لەگيونى» مەن «تۇركىستان پولكىنىڭ»، مۇستافا شوقايدىڭ جاسىرىن تاعدىرى تاريح بەتىنە شىعادى. سوعىس باستالعان ساتتەگى ساتسىزدىككە بايلانىستى شىندىق اقىرىنا دەيىن تولىق ايتىلعان جوق. ماسەلەن، سوعىس باستالعان 4 ايدىڭ ىشىندە 4 ميلليونعا جۋىق ادام (انىعى - 3 ميلليون 900 مىڭ)، ال ءبىر جىلدان سوڭ تاعى ءبىر ميلليون، جالپى سوعىس بارىسىندا 5، 5 ميلليون كەڭەس جاۋىنگەرلەرى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، نەمىستەردى وسىنشا ادامدى نە ىستەرىن بىلمەي قالعانى تۋرالى دەرەك كوزدەرى ادەيى تاسادا قالدىرىلىپ كەلدى. 1941 جىلى ءۇشىنشى رەيحتىڭ شىعىس ءمينيسترى الفرەد روزەنبەرگ تۇركىستان مۇسىلماندارىن كەڭەس وكىمەتىنەن ازات ەتۋ كوميتەتىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل يديا گەرمان ارمياسىنىڭ باسشىلارىنىڭ جوسپارلارىنا ساي كەلىپ، بىردەن قولداۋ تابادى دا، 1941 جىلى كۇزدە ءتورت روتادان تۇراتىن «تۇركىستان پولكى» قۇرىلادى. فاشيستەر وعان جەتەكشى رەتىندە مۇسىلماندارعا دىنىمەن دە، دىلىمىمەن دە جاقىن قازاق مۇستافا شوقاي مەن وزبەك ۆالي كايۋم حاندى تاعايىندايدى. 1942 جىلى وسىنداي بارلىعى 24 باتالون جاساقتالادى. بۇدان بولەك، 1944 جىلى «جاڭا تۇركىستان» سس ديۆيزياسى جانە «شىعىس مۇسىلمان» سس پولكى قۇرىلدى.
تۇركىستان ليگيونى ءبىرىنشى رەت 1942 جىلى استراحان باعىتىنداعى سوعىسقا جىبەرىلدى. كوپشىلىگى ءپاۋليۋستىڭ ارمياسىندا بولدى. گيتلەرشىلەردىڭ ويىنشا، ولار ارى قاراي قازاقستانعا كوكتەي ءوتۋى كەرەك ەدى. تۇركىستان لەگيونىندا «ءبىرتۇتاس تۇركىستان» جۋرنالى، «ۇلت ادەبيەتى»، «جاڭا تۇركىستان» گازەتى شىعىپ تۇردى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا فاشيستەردىڭ ارنايى بارلاۋ قىزمەتتەرىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە پاراشيۋت ارقىلى اگەنتتەر مەن تەررورشىلار تاستاعانى جانە ولاردىڭ تىلدا جاساعان ويراندارى تۋرالى كەڭەستىك تاريح جۇمعان اۋزىن اشپاي كەلدى. فاشيستەردىڭ «سەپپەلين» اتتى ديەۆەرسيالىق بارلاۋ ورگانىنىڭ 1942 - 1944 جىلدارى قازاقستانعا دا اۋەدەن تەك قازاقتاردان قۇرالعان بىرنەشە اگەنتتىك توپتار تۇسىرگەنىنەن حابارسىز بولىپ كەلدىك. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعات - دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قىزىل ارميانىڭ بۇرىنعى اعا لەيتەنانتى، 35 جاستاعى قازاق ءاليحان اعايەۆ باستاعان 18 جاۋ دەسانتىنىڭ پاراشيۋتپەن سولتۇستىك قازاقستانعا تۇسىرىلگەن قۇپياسىن بىلگەن رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانى قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جەرىمىزگە ىشكىرلەي ەنگەن جاۋ دەسانتتارىن قىراعىلىقپەن اڭدۋ باستادى.
1944 جىلعى مامىر ايىنىڭ 19 - ىنان 20 - سىنا قاراعان ءتۇنى اعايەۆ باسقارعان باندىلارمەن ۇستالىپ، اقشەلەك دەگەن جەردە تىڭ قالتاسىنان ونىڭ ءوز قولىمەن جازعان 263 تۇركىستان لەگيونەردىڭ ءتىزىمى تابىلعان. سوعىس اياقتالعان سوڭ تۇركىستاندىق لەگيونەرلەردى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن 25 جىلدىق لاگەردەگى ايداۋ كۇتىپ تۇردى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن امەريكاندىق جانە اعىلشىن بارلاۋى ءوز قىزمەتتەرىنە الىپ قالسا، ءبىرازى تۇركيا سياقتى شەتەلدەرگە باس ساۋعالاپ كەتتى. سوعىستان سوڭ الماتىدا 600 لەگيونەرگە سوت بولدى. كەيىننەن كگب قىزمەتكەرى سەرىك شاكىبايەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» اتتى كىتابى جارىق كوردى. 1987 جىلى ءانۋار ءالىمجانوۆ گ. كولبيننىڭ الدىندا تۇركىستان ليگيونىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م. شوقايدى اقتاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. كولبين ۇندەمەي قۇتىلدى. [4، 10 - ب].
«تۇركىستان لەگيونى» تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى اتىراۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، زەينەتكەر، سوعىس جىلدارىندا گەرمانيادا بولعان عايپەن بەيىسوۆتىڭ ماقالاسىنان دا كورۋگە بولادى. «.. 2 - دۇنيە ءجۇزى سوعىسىندا گەرمانيانىڭ 3 - رەيحى سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن سوعىس تۇتقىندارىنان «تۇركىستان لەگيونىن» قۇرادى. ەرىكتى دەپ جاريالاپ ەرىكسىز لەگيونعا الدى. اۋەلى ميلليونداپ تۇتقىنداردى اياۋسىز قىرىپ، ازايتىپ الدى. ىستەمەگەندەرى جوق. تەز ولە قويماعاسىن سۇزەك اۋرۋىن جۇقتىردى. تۇتقىندار ادامگەرشىلىك بەينەدەن، باستاعى سانا - سەزىمنەن ايىرىلدى. كەرەك دەسە جاراتقان قۇدايدى دا ۇمىتتى. سوعىستا تەز ارادا «جەڭەمىز» دەپ باستاسا دا، جەڭە المايتىندىقتارىنا كوزى جەتكەسىن تىڭنان جاڭا كۇش ىزدەدى. سونداعى تاپقاندارى لەگيون بولدى. ساستى. پاريجدە تىنىش جاتقان مۇستاپا شوقايدى الدىردى. وعان تۇتقىندا قىرىلىپ جاتقان كەڭەس تۇتقىندارىن كورسەتتى...» [5، 2 - ب]. وسىلاي مۇستافا شوقايدى ءوز ماقساتتارىندا جەتۋ ءۇشىن ونى، كەڭەستىك تۇتقىندارعا كومەك بەرۋشى، جاقتاۋشىسى، لەگيون باسشىسى رەتىندە كورسەتىپ، تۇتقىنداردى ءوز سوزدەرىنە مۇلتىكسىز سەنۋگە ءماجبۇر ەتتى. مۇستافا شوقاي ولاردىڭ قولىنداعى تەك ۋاقىتتا ويىنشىقتاي بولدى، كەيىن ول قايتىس بولعاندا دا ونىڭ ءولىمىن تۇتقىنداردان جاسىرىن ۇستادى.
«... تۇتقىنداردىڭ كەلىسىمىن سۇراعان ەمەس. ءالى دۇرىستالىپ بولماعان تۇتقىنداردى ادامدىق كونديسياعا جاقىنداعاسىن لەگيون لاگەرىنە اكەلدى. تۇتقىنداردىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇردى. ءبىرى لەگيون كيىمىن كيۋ، ءتىرى قالۋ. ەكىنشىسى ءولۋ. باسى اينالعان تۇتقىندار اۋەلگى كەزدە لەگيونوۆا مەن لەگيوندى ايىرا دا المادى...».[5، 15 - ب].
مىنە، وسىلاي قۇرىلعان لەگيون تۇتقىندارىنان ءوز وتاندارى باس تارتۋىنا تۋرا كەلدى، وعان سەبەپ ءستاليننىڭ №271 بۇيرىقپەن ءبارى دە ساتقىندار اتاعى تاعىلعان ۇكىم بولاتىن. لەگيون قۇرىلعاننان كەيىن ونىڭ قۇرامى ۇشكە بولىنگەن، وزدەرىن وزگەلەردەن ارتىق ساناپ، ارتىقشىلىعىن ناسيس، ارەيس ەكەندىكتەرىن ماقتان ەتكەن نەمىستەر لەگيوننىڭ 30 پايىزىن قۇراسا، تۇركىمەن مەن تاجىكتەر جاقتاس بولعان وزبەكتەر ءبىر جاق، قىرعىزدار مەن قاراقالپاقتار جاقتاس بولعان قازاقتار ءبىر جاق بولعان. لەگيون ۆارشاۆادان 19 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان لەگيونوۆا سەلوسىندا ورمان اراسىندا، اعاش باراقتار سالىنىپ اينالاسى سىم جەبەلەرمەن قورشالىپ اسكەري قالاشىق بولىپ بوي كوتەردى.
داربازا سالىپ، ونىڭ الدىنا نەمىستەردەن قاراۋىلشى قويىلدى. ونىڭ سەبەبى، ەتى ۇيرەنىپ العان لەگيونەرلەر كيىمدەرىن پولشالىقتارعا تاماققا ايىرباستادى. قىسقا مەرزىم ىشىندە لەگيونوۆادا تۇركىستاننىڭ 1، 2، 3، باتالوندارى قۇرىلدى، باتالون كومانديرلەرى تازا نەمىس پەرسونالدارى. ءبىرىنشى باتالون كومانديرى تۇرىك ءتىلىن بىلەتىن مايور مادر دەگەن نەمىس. سول سياقتى باسقا باتالوندارى دا سونداي.
تۇركىستاننىڭ 162 جاياۋ اسكەر اتقىشتار ديۆيزياسى پولتاۆا جەرىندە، شىعىس مۇسىلمان «سس» ديۆيزياسى چەحوسلاۆاكيا مياۆا جەرىندە قۇرىلدى. سول سياقتى ادەيى بۇلدىرگىشتەر، بارلاۋشىلار، ديەۆەرسانتتار لۋكەنۆالدىدا، سيمفەروپولدە، ۆوستروۋ، رومەنەنكودا، توپپەل ت. ب. قالالاردا جاڭبىردان كەيىن شىعاتىن ساڭىراۋقۇلاقتارداي سامساپ وسە باستادى. وسى قۇرىلعان اسكەري قۇرامالار 3 - رەيحقا قانداي پايدا كەلتىردى. «ىشكەن اسى مەن كيگەن كيىمىنىڭ بۇلىن اقتادى ما؟» دەگەن سۇراقتار وزىنەن - ءوزى جاۋابىن كۇتەدى.
1 - تۇركىستان 1 - باتالون كومانديرى قازاق ءۋاليحان قۇرامىسوۆتىڭ باتالونى 1800 لەگيونەرىمەن مايكوۆ باعىتىندا كەڭەسكە قارسى سوعىسقا سالىندى. ناتيجەسىندە باتالون ءبىر وق اتپاستان قىزىل ارميا جاعىنا بەرىلىپ كەتتى.
2 - تۇركىستان باتالون كومانديرى قازاق اميروۆ بەلارۋس پارتيزاندارىنا قارسى سوعىسقا سالىندى. ناتيجەسىندە اميروۆ باتالونىمەن پارتيزاندار جاعىنا شىعىپ كەتتى.
3 - تۇركىستاننىڭ 3 - باتالون كومانديرى يسين اليمجان – قازاق. فرانسۋز الفاسىندا، فرانسۋزدار «سوپروتيۆلەنياسىنا» قارسى سوعىسۋعا سالىندى. يسين باتالونىمەن سوعىسپاستان «سوپروتيۆلەنياعا» قوسىلىپ ول كەتتى. سول سياقتى سەۋىل مۇراتوۆ، تولەۋ مۇرزابەكوۆ، زالين ميرزامير، داۋىل قوسىمبايەۆ (شىن اتى داۋلەش)، تەمىرحان جانگەلديندەر وتاندارىنا ورالدى. چەحوسلاۆاكيا جەرىندە تاۋداعى سلوۆاك پارتيزاندارىنا سوعىسقا سالۋعا ازىرلىك جاساپ جاتقان شىعىس مۇسىلمان «سس» ديۆيزياسىنىڭ تۇركىستان پولكىنىڭ كومانديرى عازيزجان ازيموۆ، ول ءوزى - اليموۆ.
ءبىر ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، پولكىن الىپ، سلوۆاك پارتيزاندارىنا تايىپ تۇردى. بۇل سياقتى كەڭەسكە، پارتيزاندارعا ءوتىپ كەتكەندەردىڭ سانىن كىم ساناپ بىلگەن. بۇل تەك مەنىڭ بىلەتىندەرىم. ال بىلمەيتىندەرىم، ۇمىتقاندارىم قانشا. وبالدارى نە كەرەك وداقتاستار ارمياسى ۇستاعان جوق، قىسىم كورسەتكەن جوق.[5، 15 - ب].
وداقتاستار سوعىس تۇتقىندارىن وتاندارىندا ولاردى نە كۇتىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، سول ەلدەردە قالىپ بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى ۇسىنعانىنا قاراماستان، وتاندارىنا ورالىپ 10 - 25 جىلدان گۋلاگ - قا ايدالدى. وسى گۋلاگ - تا تۇتقىندا بولعان ادامداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جازىقسىز جاندار ەكەندىگىنە دالەل رەتىندە ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ مۇراعاتىندا جاسىرىن ساقتالعان ستەپلاگ - تا بولعان اتاقتى كەڭگىر كوتەرىلىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى كاپيتون يۆانوۆيچ كۋزنەسوۆتىڭ بالاسىنا جازعان حاتىنداعى مىنا ءبىر جولدارعا نازار اۋدارايىق.: «سەندەرگە ءبىزدى (بالاسىنا ايتقانى - ت. س.) قوعامعا، مەملەكەتكە اسا ءقاۋىپتى جاۋ دەپ كورسەتەدى. وعان سەنبەڭدەر. شىنىندا ءبىز كىمبىز؟ ءبىزدىڭ ارامىزدا وتىرعاندار: پروفەسسورلار، ينجەنەرلەر مەن تەحنيكتەر، مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر، اگرونومدار، گەنەرالدار مەن وفيسەرلەر، سولداتتار، ناشار تۇرمىسى نەمەسە قۇدايعا سەنگەنى ءۇشىن جازىقتى بولعان قاراپايىم جۇمىسشىلار مەن كولحوزشىلار، ايەلدەر، ءجاسوسپىرىم جىگىتتەر مەن ولاردىڭ قالىڭدىقتارى، ەڭ سۇمدىعى – شاحتالار مەن كارەرلەردە، دالادا، قاماۋدا ءۇنسىز كوز جۇمىپ، بۇل دۇنيەدەن كەتىپ جاتقان قارتتار، مۇگەدەكتەر مەن بالالى ايەلدەر. اينالانىڭ بارىندە تۇتقىنداردىڭ قانى سورعالاۋدا» - دەپ جازدى.
ونىڭ بالاسىنا «سەنىڭ اكەڭ كىنالى بولعانى ءۇشىن وتىرعان جوق، جازىقسىز وتىرعانى ءۇشىن كىنالى» دەگەن ءسوزى وسى جاعدايعا الىپ كەلگەن زۇلىم ساياساتتىڭ اششى شىندىعىن انىق كورسەتكەندەي بولادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سوڭىنا قاراي تۇتقىنداودىڭ سانى 40 مىڭنان اسقان....[8، 7 - ب]. سوعىستان قايتقان تۇتقىندار 30 - جىلداردىڭ باسىندا پايدا بولعان بۇل لاگەرلەردەن حاباردار بولسا دا، وتانعا دەگەن ۇلى سەزىم ولاردى شەتەلدە قالدىرماي، كىندىك قانى تامعان توپىراققا جەتەلەدى. سوعىس سوڭىندا تۇتقىندار سانى نەلىكتەن 40 مىڭنان اسقانى ءسوزسىز تۇسىنىكتى. ولاردىڭ قاتارىندا بولۋ كەز - كەلگەن جاۋىنگەردىڭ تاعدىرىنا دا جازۋى مۇمكىن ەدى. سول ازاپقا ءتوزىپ، وڭتايلى ءساتىن كۇتىپ ءوز وتانىنا دەگەن سەنىمىنە بەرىك ۇستانعاندار مەن كونىپ، شىنىمەن دە ساتقىندىق جاساعاندار دا بولدى. وسىنى ۇمىتپاي، كوپكە توپىراق شاشپاي، ۇلى وتان سوعىسى كەزىندەگى قاتاڭ ستاليندىك جۇيەنىڭ قۇربانى بولعان تەك قازاقتىڭ عانا ەمەس، تۇركى ۇلتىنىڭ وزگە بوزداقتارىنىڭ ادال اتىن ۇلىقتاۋ وسكەلەڭ - ۇرپاقتىڭ مىندەتى. مەكتەپ وقۋلىعىنا ەنبەي قالعان وسى تاقىرىپ، وقۋشىسى ساناسىندا وڭ كوزقاراستا قالىپتاسسا ەكەن. مۇستافا شوقايدىڭ تۇلعالىق بەينەسى - ءوز الدىنا ءبىر بولەك تاريح. وتكەن ءومىر بەدەرلەرىن سارالاساق، مۇستافا شوقاي سول كەزەڭدەگى كەيبىر مۇسىلمان ۇلتتارىنان تۇتقىنعا تۇسكەندەر ءۇشىن اجالدان اراشالاعان وققاعارداي بولعانى انىق ەدى.
وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە ورتاق تاريحتىڭ اقيقاتىن ۇمىتپايىق، ول - فاشيستىك گەرمانيا ۇكىمەتى العاشىندا قازاقستاندى بولشەكتەپ «يندۋستريالىق وبلىستارىنىڭ» قۇرامىنا ەنگىزىپ، وزىنە شيكىزات وندىرەتىن ايماققا اينالىرۋدى كوزدەگەنى، قازاقتاردى قۇرتىپ، ورنىنا سلاۆيان حالىقتارىن قونىستاندىرۋدى جوسپارلاعانى شىندىق. تەك سوعىس بارىسىنىڭ كۇرت وزگەرۋى ولاردىڭ «ۇلكەن تۇركىستان» اتتى جوسپارلارىن قايتا قاراۋلارىنا ءماجبۇر ەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە سوعىس تۇتقىنى بولىپ، ءوز وتاندارىنىڭ تىسقارى قالعان مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ تاعدىرى تاريحي ارەناعاعا شىقتى. دەگەنمەن دە، تۇتقىندار ماسەلەسىنە كەلگەندە، اسىرەسە تۇركىستان لەگيونىنىڭ قازاق جانە وزگە تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىنداعى الار ورنىن انىقتاۋ قاجەت. بارىنە ۋاقىت ءوزى تارازى بولارى ءسوزسىز، ايتسە دە، «تاريحتى بىلمەي وتكەندى، ءقازىردى ءبىلۋ، كەلەشەكتى بولجاۋ قيىن» دەگەن ءال - فارابيدىڭ ءسوزىن ۇمىپتاعان ءجون.. تەحنيكانىڭ، اقپاراتتىڭ تەز دامىعان زامانىندا جاستاردىڭ قوعامعا دەگەن سۇرانىسى دا، ساۋالى دا كوبەيەرى انىق. سوعان جاۋاپ بەرەتىن، سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋعا بىزدەر دايىنبىز با؟
«... ستاليندىك توقپاققا سالىنىپ، وتانىن ساتقان وپاسىز، سىلىمتىك ساتقىندار ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلت پاتريوتتارى، ستاليندىك جۇيەنىڭ قاس جاۋى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ارپالىسقان كۇرەسكەر رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى...».[4، 10 - ب] دەگەن پىكىرگە كەلىسۋگە بولا ما؟
وقۋلىققا بۇدان وزگە جەكە باتىرلاردىڭ ەرلىگىن دارىپتەيتىن ناقتى تاريحي قۇجاتتاردان تۇراتىن مالىمەتتەر بەرىلسە، وقۋشىلاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتاتىنداي اسەرلى بولسا، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ۇشتاسۋى ءسوزسىز بولار ەدى. ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى وقۋشىلار 5 كلاستىڭ «قازاقستان تاريحىنان اڭگىمەلەر» اتتى وقۋلىعىنان قىسقاشا مالىمەت الادى. 9 كلاستىڭ دۇنيە ءجۇزى جانە قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىنان ودان ءارى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى. قازاقستان تاريحىندا §14، 15 قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋى دەگەن تاقىرىپ بار. وندا ماسكەۋ، لەنينگراد، ستالينگراد قالالارى ءۇشىن ەرلىك كورسەتكەن، باتىس مايداندا وتانىن قورعاعان قازاق جاۋىنگەرلەرى مەن باتىرلارى، مايدانعا جانە باسقىنشىلىقتان ازات ەتىلگەن اۋداندارعا بۇكىلحالىقتىق كومەك پەن ۇلتارالىق قاتىناس تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلگەن. 500 000 قازاق جاۋىنگەرى اتتانىپ، ونىڭ 70% قايتىس بولعان وسى سوعىس تۋرالى مەكتەپ وقۋشىلارىنا تەرەڭىرەك ءبىلىم بەرۋ ارتىق بولماس ەدى.
وقۋلىق باعدارلاماسىنا سىيماسا دا قوسىمشا دەرەكتەر كىتاپشاسىنا اقيقاتتىڭ قيىن دا قىزىقتى تۇستارىن جازىپ، وقۋشىلار نازارىنا ۇسىنسا. مىسالعا قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىنىڭ باتىرلارىن تاقىرىپ سوڭىنداعى قوسىمشا دەرەكتەرگە جازسا، بۇكىل قازاق بالاسى ءوز جەرلەستەرىنىڭ اتى - ءجونىن ءبىلىپ، ەرلىگىن ماقتان ەتەرى انىق. باۋىرجان، قاسىم، توقتار، نۇركەن سەكىلدى باتىر اتالارى ولاردىڭ ءوز جەرلەرىندە تۋىپ، قانى تامعانىن سەزىنۋ ءار بالاعا ماقتانىش ەمەس پە؟
«مەن بولاشاقتا ىزدەنەم» دەگەن وقۋشىعا قيىندىق تۋدارمايتىنداي وسى تاقىرىپقا قاتىستى ماسەلەلەر جاريالانعان كىتاپتار دۇكەن سورەلەرىندە عانا ەمەس، مەكتەپ كىتاپحانالارىنا دا جەتسە دەگەن تىلەكتەمىن. وقۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ باستاۋى ءبىر ساباقتا العان ءبىر عانا اسەردەن، ءبىر ادامنىڭ تاعدىرىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتان باستالادى. ولاي بولسا، شىنايى پاتريوتتىققا تولى وسى تاقىرىپتى جازعاندا تەك تاريحي دەرەكتەرمەن عانا ەمەس، وقۋشى جۇرەگىنەن ورىن الارداي اسەرلى ەتىپ جەتكىزسە، قيالىن ارمانمەن ۇشتاستىرۋعا دايىن تۇرعان وقۋشىلار ءۇشىن ارتىق زات جوق.
ادامزات تاريحىنداعى قارالى قىرعىندار بولعانى بەلگىلى، وعان تاريح - كۋا، ۋاقىت - تارازى. سول ۇلى وتان سوعىسىنداعى ءالى دە بولسا دا جابۋلى كۇيىندە جاتقان قۇپيالار جەتەرلىك. ولاردى كوزىمەن كورگەن كۋاگەرلەر سانى ازايىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، كەلەشەك ۇرپاققا ولاردان قالعان ۇلى ىستەردىڭ اق پەن قاراسىن اجىراتقان كۇيىن اشۋ قولىنا قالام العان زەرتتەۋشى - تاريحشى اعالارىمىزدىڭ مىندەتى بولسا، كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا ونىڭ ونەگە، وسيەتىن سول قالپىندا ءتالىم تاربيە رەتىندە جەتكىزۋ - تاريحشى ۇستازدار قاۋىمىنىڭ مىندەتى. ولاي بولسا ءوز ەلىمىزدىڭ تاريحىن وقىتۋدا ولقىلىقتارعا جول بەرمەي، وزگەلەردىڭ بەدەلىن بيىكتەتە وتىرىپ، ءوز ۇلتىمىزدىڭ نامىسىن شىڭداي تۇسەيىك.
You Might Also Like
