InfoHub Logo

رۋحانيات-ادام بالاسىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ تازالىعى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردىڭ كۇن سايىن، ساعات سايىن تولىعىپ، جاقسىلىقتار مەن يگىلىكتى ىستەر جاساۋعا ۇمتىلۋى، ەشكىمگە زيانىن تيگىزبەۋى، ەلىن-جەرىن گۇدەندىرۋدە ۇلتتىق بولمىسىنا سۇيەنە وتىرىپ ءىس جۇرگىزۋى.

ال، بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحانياتى قانداي بولعان؟ ولار رۋحانياتتى جاڭعىرتىپ وتىرعان با دەگەن ساۋالدار ەرىكسىز تۋىندايدى. ءيا، اتا- بابامىزدىڭ رۋحانياتى وتە باي بولعان. ولار اۋىزدان-اۋىزعا ەستىگەن جىر-داستاندارىن، اڭىزدارى مەن ايتىستارىن، بىر-بىرىنە جاسالعان قايىرىمدىلىق پەن جاقسىلىقتاردى «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ ۇرپاقتارىنا جەتكىزىپ وتىرعان. بۇكىل ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىن، ادەت-عۇرپىن ەشقانداي شاشاۋ شىعارماي، ارتىنا قالدىرىپ، ۇيرەتكەن، كورسەتكەن، جەتكىزگەن.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» - بارلىق زاماناۋي تاۋەكەلدەر مەن جاھاندىق جانايقايدى قوسا العانداعى قازاقستاندىق رۋحاني قۇندىلىقتىڭ جاندانۋىنا باعىتتالعان مەملەكەت باسشىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسى. ماقالا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ازاماتتار ساناسىنىڭ اشىقتىعى مەن بىلىمگە باۋلۋىن دارىپتەۋ، پراگماتيزم، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋ، قوعامدىق سانانىڭ جاڭعىرتۋدىدىڭ ماڭىزدىلىعىن العا تارتادى. بۇل قاسيەتتەر زاماناۋي قازاقستاندىقتاردىڭ نەگىزگى باعىتى بولۋى قاجەت.

«تۋعان جەر» - بارلىق ۋاقىتتا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ىرگەتاسى رەتىندە سوندا مەكەندەگەن بارلىق ەتنوس مادەنيەتى مەن داستۇرلەرىن وزىنە قالىپتاستىرادى. مۇنداي كيەلى سەزىم، ءىس جۇزىندە بارشا تىرشىلىك قارەكەتىندەگى جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتەلەگەن وتانعا دەگەن ماحاببات ىسپەتتەس. «تۋعان جەر» - ازاماتتاردىڭ تۋعان ءوڭىرىن كوركەيتۋگە تارتۋ، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشۋىنە باعىتتالعان «شاعىن وتاننىڭ» دامۋىنا ۇلەس قوساتىن باعىتتاعى ارنايى جوبا بولىپ سانالادى.

«قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى»  – تاريح پەن مادەنيەتكە، ادامنىڭ رۋحاني دامۋىنا جانە ونىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن بايلانىسىنا نەگىزدەلە وتىرىپ ادام مەن ونىڭ ومىرىنە باعىتتالعان. كەيبىر تۇلعالاردى ماڭگى ەسكە ساقتاۋدا ۇلتتى مادەني بايىتۋ مەن ءمىناجات ەتۋگە ارنالعان ورىندار تۇرىندەگى ۇلى اتا-بابا ەرلىكتەرىن وسىنداي باعدارعا جاتقىزۋعا بولادى. وسىنداي ورىنداردى ءبىلۋىمىز كوپتەگەن نارسەنى ۇيرەتىپ، ولاردان قاجەتتى ومىرلىك قۋات الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان بايلانىستى، كيەلى مەكەن جاعىراپياسىنىڭ قۇرىلۋى - ادامنىڭ رۋحاني بايۋ ماسەلەسىن العا تارتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار  مادەنيەتىمىز بەن ءسالت-داستۇرىمىزدى، باي تاريحىمىزدىڭ قۇندىلىقتارىن كورسەتەدى. بۇل ءبولىم ايماقتىق جانە رەسپۋبليكالىق  كيەلى مەكەندەردى، ولاردىڭ تاريحى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتەدى.

زاماناۋي قازاقستان مادەنيەتى. قوعام دامۋىنىڭ باستى كورسەتكىشى بولىپ ءاردايىم ونىڭ مادەني جەتىستەرى بولدى.  سول سەبەپتەن، بۇل جەتىستىكتەردى الەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋ قاجەت. «جاھاندىق ومىردەگى زاماناۋي قازاقستان مادەنيەتى» ارنايى جوباسىنىڭ ارقاسىندا وتاندىق مادەنيەتتىڭ زاماناۋي جەتىستىگىمەن بارشا حالىقتىڭ تانىسۋ مۇمكىندىگى تۋادى.

سونىمەن قاتار، كەز-كەلگەن باسەكەگە قابىلەتتى قىزمەت ءتۇرى سياقتى مادەنيەت تە ءجىتى ويلانىپ بارىپ ومىرگە بەيىمدەلگىش بولۋى قاجەت. بۇل ءبولىم سۋرەتشىلەر، وتاندىق ارتىستەر مەن شىعارماشىلىق ۇجىمدار، جازۋشىلار جانە باسقا دا مادەنيەت قايراتكەرلەرى، كوركەم سۋرەت، ادەبيەت جايىنداعى بارلىق شىعارمالاردى قامتيدى.  ءبولىمنىڭ مۋلتيمەديالىق بولىگىندە فوتو،- ۆيدەو ماتەريالدار،  وتاندىق ارتىستەردىڭ ورىنداۋىنداعى بەينەلەردى كورۋگە، سونىمەن قاتار وتاندىق ارتىستەردىڭ قازاقستانداعى جانە شەتەلدە وتەتىن مادەني ءىس-شارالارى تۋرالى اقپاراتتار الا الادى.

جاھاندىق داۋىردە ەڭ باستى سىن-تەگەۋرىن مەن قاتەرلەردى ۇعىناتىن جاڭا ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ وتە ماڭىزدى. سول ءۇشىن باستى قۇرال – ءبىلىم بولىپ تابىلادى.

الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق سالادا 100 جەتەكشى وقۋلىق اۋدارماسى – پراگماتيزم مەن باسەكەگە قابىلەتتى رۋحاني جەتىلدىرۋدە جاڭا قازاقستان ۇرپاعىن قالىپتاستىرۋدا ناقتى قادام بولىپ تابىلادى. بۇل ءبولىم ءوز كەزەگىندە ءتارجىمالانعان كىتاپتار مەن اۆتورلارى، وقۋلىقتارعا سىلتەمە، سونىمەن قاتار رەسەنزيالار تۋرالى اقپارات بەرەدى.

100 جاڭا تۇلعا. «بولاشاققا باعدار: قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ» اتتى ماقالاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا تۇلعاسىن» قۇرۋدى ۇسىنعان بولاتىن. بۇل جوبادا تاۋەلسىزدىك كەزەڭىن باعىندىرعان ادامداردىڭ تاريحى جيناقتالادى. بۇل تاريحتا ءتۇرلى ايماقتارداعى جاستاردىڭ، ۇلتتاردىڭ، جەكە جانە قوعامدىق ومىردەگى ءارى جۇمىستاعى ازاماتتاردىڭ جەتىستىكتەرى باياندالادى.

رۋحاني جاڭعىرۋ – بابالاردان بويعا سىڭگەن ءداستۇردىڭ، ادەت پەن عۇرىپتىڭ، سالت پەن سانانىڭ، ىرىم مەن تىيىمنىڭ، ۇلتتىق بولمىس پەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قايتا ورلەۋ كەزەڭى. ياعني قازىرگى زامان تالابىنا ساي مادەنيەتتىڭ جاڭاشا باعىتتا قالىپتاسۋى.  ەلباسىنىڭ بۇل ماقالاسى – استارى تەرەڭ، تۇسىنە بىلگەن ادامعا ءمانى مەن ماعىناسى بار ۇندەۋ. ەلدىڭ باسشىسى رەتىندە ەلدىڭ ەرتەڭىنە الاڭداۋ، جاھاندىق وزگەرىستەرمەن بىرگە وزگەرىپ، ءوز ۇلتىڭنىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ قالۋ وتە قيىن جۇمىس. ءان سالىپ، دومبىرا تارتا بەرۋ نەمەسە وتكەن مادەنيەتتىڭ ەسكى ءداستۇرىن سول قالپىندا قازىرگى قوعامعا جەتكىزگە بەرۋ ەشقانداي جەڭىس اكەلمەيدى. قوعام الدىندا بەدەلدى ءارى بيىك بولۋ ءۇشىن بارىنە دايىن بولۋ كەرەك. قازاقتا «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەيدى. باعىتى باسقا، بولمىسى مۇلدە بولەك كەتىپ بارا جاتقان جاھاندىق وزگەرىسكە ءبىز قالاي قوسىلامىز؟ مادەنيەتىمىزبەن! قانداي مادەنيەتپەن: كەشەگى مەن الدە بۇگىنگى قايتا جاڭعىرعان مادەنيەتپەن بە؟  وتكەن مەن بۇگىن اراسى  وتكەن ءداۋىر كلاسسيكاعا تولى ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ، رۋحانياتتىڭ ءداۋىرى بولدى. ال ءقازىر ول ءداۋىر باسقا باعىتقا جول ءجۇرىپ كەتتى. توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، ءبىراق كوشتەن قالماي بىرگە ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن جالاڭاشتانۋدىڭ، ول ءۇشىن مادەنيەتتەن باس تارتۋدىڭ، داستۇردەن ادا قالۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىراق ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ساياسي وقيعالاردىڭ ءتۇبى داستۇرىمىزدەن ايرىلىپ قالۋعا الىپ كەلە جاتىر. ەلىكتەۋ، ەۋروپاشىل، شىعىسشىل ادامداردىڭ قاتارى پايدا بولدى. ال مۇنداي ساتتە ەل پرەزيدەنتى قانداي شارا جاساۋ كەرەك؟ ارينە ەموسياعا سالىنىپ بارىنە توقتاۋ جاساۋى مۇمكىن ەمەس، باستى سەبەپ ءبىر ەمەس، ميلليون ادامدى باسقارىپ وتىر. كەسىلىپ پىشكە تون كەلتە بولماس دەگەندەي، اقىلعا سالىپ، جەتى رەت ولشەپ بارىپ، بايىبىن ءتۇسىنىپ وسى ماقالانى حالىققا ۇسىندى. ۇسىنىلعان كۇننەن باستاپ ءتۇرلى داۋ دا، قولداۋ دا بولدى.  ءححى عاسىرداعى ۇلتتىق سانا. ءيا شىنىمەن دە ءقازىر جەر بەتىندە ۇلتتىق تۇسىنىكتەن گورى، ءبارىنىڭ اقش بولعىسى كەلەدى. ءبارىنىڭ ەركىن جانە ۇلتارالىق بايلانىس ەمەس، ادامي فاكتورلاردان تۇراتىن قوعامدىق كوزقاراسپەن ءومىر سۇرۋگە تالپىنعىسى كەلەدى. بۇل وتە ءقاۋىپتى. بۇل ۇلت ءۇشىن، كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن قاتەر.  ءححى عاسىر عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى. ءبىراق عىلىمدى دا ءبىلىمدى دە باسقارىپ وتىرعان ادامداردىڭ الدىنداعى ماقسات يدەولوگيامەن جۇمىس جاساۋعا اۋىپ كەتتى. ادامداردىڭ اداسۋى، باسقا باعىتقا ءتۇسۋى، ەلدىڭ ەمەس جەكە باستىڭ كۇيىن كۇيتتەۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ كەتتى. «وتان»، «ەل»، «جەر-انا» دەيتىن تۇسىنىكتەر جوقتىڭ قاسى.  باسەكەلىك قابىلەت. باسەكە اركىم قابىلەتتى بولۋى ماڭىزدى. ءبىراق تۇتاس ەل بولىپ باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ، سونىڭ جولىندا جاپپاي تۇتاس ەڭبەك ەتۋ، ءبىلىم الۋ، عىلىم يگەرۋ بۇل باسقا ءبىر توبە. سەبەبى كەز كەلگەن كۇشتىڭ دارەجەسى بىرلىكتە. ەندەشە رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ تاعى ءبىر قىرى ەلدى بىرلىك پەن تاتۋلىققا شاقىرۋ. قارابايىر قارىم-قاتىناس ءۇشىن شاقىرۋ ەمەس، باسەكەلەس بولۋعا، ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن بىرىگۋگە شاقىرۋ.  پراگماتيزم كەرەك. بۇل قيالداۋدان ىسكە كوشۋ. تامىردان تاراپ، بويعا ەنگەن ۇلتتىق قۇندىلىق پەن بايلىقتى يگەرۋ. يگەرە وتىرىپ، سونىڭ جولىندا قايتا جاڭعىرۋ، قايتا ءوسۋ.  مارجانعا تىزگەندەي ءتىزىپ شىعار بولساق، ماقالادا كورسەتىلگەن ءاربىر تاراۋعا جەكە باعا بەرۋگە بولادى. رۋحاني جاڭعىرۋداعى ەڭ نەگىزگى تالدانعان ماسەلە – لاتىن الىپپەسى. حالىق تەك «لاتىن الىپپەسىن» تالداي وتىرىپ، سوعان اسا ءمان بەردى. بۇل رۋحاني ەركىندىك كەپىلى بولعاندىقتان ماڭىزدى ورىنعا شىقتى. ءبىراق ءبىز ەسكەرمەي قالعان ءبىلىم، عىلىم، قايتا ورلەۋ، حالىقتىڭ سانا-سەزىمى، ۇلتتىق بولمىس، ۇلتتىق مۇددە كولەڭكەدە قالىپ قويدى.  رۋحاني جاڭعىرۋ ماقالاسى بۇيىرا وتىرىپ، مىندەتتەي وتىرىپ حالىقپەن ەلباسىنىڭ تىلدەسۋى حاتى دەپ قاراۋعا بولادى. حاتتا كورسەتىلگەن مىندەتتى ورىنداي وتىرىپ، حالىق مەملەكەت ءۇشىن الاڭداۋ كەرەكتىگىن، وتان ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ، سۋعا باتپاسا دا، جەر استىنان قويان ىزدەپ سابىلماسا دا، دامۋ ءۇشىن دارا جولعا ءتۇسۋ كەرەك ەكەنىن سەزىنۋ كەرەك. بۇل ەڭ ءبىرىنشى ءبىلۋ كەرەك تۇسىنىك.  رۋحاني جاڭعىرۋ ات ءۇستى قاراپ، ازىلگە اينالدىراتىن ماقالا ەمەس. بۇل قازىرگى كەزدە ەلدەگى ءاربىر ازاماقتا كەرەك، بويىنا بويتۇمار قىلىپ ۇستايتىن، سالماعى مەن سارا جولى بار ماقالا.  سىرتقى ساياساتتىڭ ماسەلەسىن ەلباسى ءوزى اتقارسا، ىشكى ساياساتتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ جانە مەملەكەتتىڭ ءىشى ءتۇتىن ەمەس، ءبۇتىن بولۋ ءۇشىن حالىق جاپپاي جۇمىلۋ كەرەك. ال ول ءۇشىن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى تاپتىرماس كومەكشى قۇرال.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ. بۇل ءبولىم حالىقتى قازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىنشاعا اۋىسۋىن حاباردار ەتۋگە باعىتتالعان. سونىمەن قاتار، بولىمدە جاڭا ءالىپبيدى ۇيرەنۋ جونىندەگى ۇسىنىمدار مەن ادىستەمەلىك ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى.

 اراداعى 70-80 جىل وتارشىلدىقتا قالعان جىلداردا وسى اسىل قۇندىلىقتار دا، ارداقتى اقىندار مەن ابىزدار، دارا تۋعان دانالار دا جوققا شىعارىلدى. تۇتاستاي ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلىن مەن ءدىلىن، ءدىنى مەن ءداستۇرىن تاس تالقان ەتىپ، مۇلدە ەشكىم بولماعان، ونداي ۇلتتار جەر بەتىندە ءومىر سۇرمەگەندەي دەگەنگە سايدىرعىلارى كەلدى. ماڭگۇرت ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە ءدان قويىلدى. ءبىراق، ارامدىقپەن امال ەتپەكشى بولعاندارعا ادال اتا-بابالارىمىزدىڭ اق تىلەگى مەن تازا جۇرەكتەرى، ۇرپاق ءۇشىن جاساعان تىنىمسىز ەڭبەكتەرى تويتارىس بەردى.

   مىنە، بۇگىنگى ۇرپاققا وسى قاسيەتتى دە قۇندى جاۋھارلاردى ۇيرەنۋ، سولاردى زامان تالاپتارىمەن ۇيلەستىرىپ، جاڭعىرتا جاساۋ-رۋحاني جاڭعىرۋ دەلىنسە كەرەك. جازۋشى-اقىندارىمىز دا، انشى-ونەرپازدارىمىز دا، بارلىق سالادا ەڭبەك ەتەتىن قىزمەتكەرلەر دە، ەڭ ار جاعى ساۋدامەن كۇن كورەتىن قازاقتىڭ ءارقايسىسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن الدىمەن وتباسىندا، سوسىن قوعامدا كەڭىنەن تاراتۋ قاجەت. ۇل-قىزىنا اتا-بابا جولىن جاڭعىرتا وتىرىپ جاساۋعا قول ۇشىن بەرۋى ءتيىس. سوندا عانا ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىز ساقتالادى. ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا بويلاتۋىمىز-بۇگىن مەن كەشەگىنىڭ التىن كوپىرى.

   قورىتا كەلە ايتارىم، رۋحاني جاڭعىرۋ تەك ءسوز جۇزىندە ەمەس، ىس-ارەكەتپەن جاسالعانى ابزال. سەبەبى، امىرەدەي ءانشىسى پاريج ءتورىن ءدۇر سىلكىندىرگەن، قاجىمۇقانداي جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن بالۋاندارى بۇكىل الەمدى مويىنداتقان، ابىلاي مەن جانىبەكتەي حاندارى زاڭ شىعارىپ، ەل باسقارعان ۇلتتىق ۇرپاعىندا رۋحاني قۇندىلىق بولماۋى- ار-وجدان، اتا-بابا الدىنداعى بورىشتىڭ وتەلمەگەنى بولار ەدى.

پايدالىنعان ادەبيەت:

Ruh.kz

Massaget.kz

---