ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى
№244 ى.جاقايەۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپ
تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى كوبەگەنوۆا ارداق قۇرمانعالي قىزى
وقۋشىسى ارىنوۆا اقتوتى بەردىراحمان قىزى
نەگىزگى ءبولىم
كيىز ءۇي - «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ، اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى. كيىز ءۇي - تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق – مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان-ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
شىعۋ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان كيىز ءۇيدى ءبىزدىڭ حالىق قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز دەپ دارىپتەيدى. ويتكەنى كيىز ءۇي قازاقتىڭ تۇراعى، قۇتتى مەكەن-جايى، ەنشىسى، باسپاناسى، مۇلكى، ماقتانىشى دەپ باعالاندى. ارينە، كيىز ءۇيدى اركىم بىلەدى، باعالايدى. شىنىندا دا، ارعى-بەرگى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەردەلەي قاراساق، كيىز ءۇيىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى وتە زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. وعان قاراپ وتىرساق، بىرنەشە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى اتا-بابالارىمىزدىڭ اقىل-ويى، تۇرمىس مادەنيەتى، تالعامى ەش حالىقتان كەم ەمەس ەكەن. عۇلامالار ايتىپ كەتكەندەي، وسى كيىز ۇيدەن قازاق حالقىنىڭ اسپان الەمىنە، ەسەپتەۋ جۇيەسىنە، ەكونوميكالىق بىلىكتىگى، مادەنيەت پەن ونەردەگى تالعامى - جالپى ءومىر تاجىريبەسىندەگى ىسكە بەيىمدىلىگى اڭعارىلادى. ال XII - XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن ش.ءۋاليحانوۆ ايتقان.
تاعى ءبىر ەرەكشە ايتا كەتەرلىك جاي: ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز تەك باسپانا عانا ەمەس، ول ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندى دەسەك تە بولادى. باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس، بۇل اعاش، كيىز، شي، ءىشىنارا كۇمىستەن قۇراستىرىلادى، ءارى كوشپەلى (جىلجىمالى) قۇرىلىس تۇرىنە جاتادى. دالا تۇرعىندارىنىڭ تاپقىرلىق شەشىمىن وسى تۇرعىدان قاراپ باعالاعان الەم عىلىمى، مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىلىمپاز ساراپشىلارى دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە قازاقتىڭ وسى ونەرىنە ءارقاشان جوعارى باعا بەرىپ وتىرعان. مىسالى، 1861 جىلى الماس دەگەن كىسى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، ەۋروپالىقتاردى تاڭ قالدىرىپ، بايگە العان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدار ۇلى پەتەربۋرگكە، 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، قازاق مادەنيەتىن ەۋروپاعا پاش ەتكەن. 1827 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر رەسەي پاتشاسى I نيكولايعا كيىز ءۇي سىيلاپ، پاتشا اعزام وعان وتە ريزا بولعان (ءا.مارعۇلان). جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ باتىس ەۋروپاداعى بەلگىلى مۇراجايلاردىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن كورگەندىگىن جازدى. سونداي-اق گەرمانيانىڭ گامبۋرگ، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلاردا دا قازاق كيىز ۇيلەرى بار.
كوكشەتاۋداعى ابىلايدىڭ اق ورداسى، شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى، جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى، ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى، اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان ۇيلەر كوپ بولعان. كيىز ءۇي ءىشىن جابدىقتاۋعا قازاق ازاماتتارى بايلىعىن اياماعان جانە سول ارقىلى قازاق داۋلەتى مەن مادەنيەتىن تانىتا بىلگەن.
بايلىعىمەن ەلگە اڭىز بولعان كىشى جۇزدەن شىققان بايساقال قىزىن ۇزاتقاندا وعان ارنايى وتاۋ ازىرلەتكەن ەكەن.
قازاقتىڭ وسىنداي بايلىعى مەن ءسان-سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان كيىز ۇيلەر تاركىلەۋ، سوعىس، اشتىق كالحوزداستىرۋ سياقتى جاۋىزدىق ارەكەت سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. ءسويتىپ، XX عاسىردا قازاق مادەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس مۇراسى - كيىز ءۇيدىڭ قۇنى مەن ماڭىزى تومەندەدى. ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك تاسىلمەن قالاي بولسا سولاي جاسالعان، بىر-ەكى جىلدان ارتىق تىگۋگە كەلمەيتىن، قارا قۇرىم جابىلعان ساپاسىز بىردەڭەلەر كوپتەن شىعارىلدى دا، ول كيىز ءۇي اتتى قاسيەتتى، قۇتتى ورىننىڭ قۇنىن ءتۇسىردى.
XX عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ جەكە شىعۋى ۇلت مادەنيەتىن، ونىڭ ىشىندە كيىز ءۇيدىڭ ءقادىرى مەن ورنى ءوز دارەجەسىندە قايتا دارىپتەلۋى، ولارعا لايىقتى اس پەن تويلاردىڭ وتكىزىلۋى جانە سوعان سايكەس ۇلتتىق مادەنيەت ءرولىنىڭ ارتۋى كيىز ۇيگە دەگەن كوزقاراستى ايقىندادى. ەندى توي-دۋمان تىگىلگەن كيىز ءۇي سان-ساۋلەتىمەن، ونەر شەبەرلەرىمەن، ۇلتتىق داۋلەتىمەن، ءتۇرلى سپورت جارىستارىمەن دارەجەلەنەتىن بولدى. مىسالى، توقسانىنشى جىلدار باسىندا ابىلاي حان، قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك باتىرلاردىڭ، بۇحار جىراۋدىڭ، ۇلى ابايدىڭ، جامبىلدىڭ تويىندا كيىز ۇيلەر جۇزدەپ، مىڭداپ تىگىلىپ، ولارعا بايگەلەر بەلگىلەندى. وسى تويلاردا تىگىلگەن كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندە حالىقتى تاڭقالدىرعان تورعاي ورداسى جۇرتتىڭ ءالى ەسىندە. العاش رەت كوكشەدەگى 1991 جىلى ابىلاي حان اسىندا تىگىلگەن بۇل وردا باسىندا 12 قانات، كەيىن 18 قانات بولىپ كولەمى ۇلعايتىلدى. ول 1992 جىلى قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايىندا، 1993 جىلى ەسەت باتىر، شاقشاق جانىبەك باتىر اسىندا، 1995 جىلى اباي تويىندا تىگىلىپ، بىرنەشە رەت جۇلدەلى بايگەلەرگە يە بولدى. بۇل وردانى دايىنداپ، ۇمىت بولعان ءىستى باتىلدىقپەن قولعا العان تورعاي ازاماتتارى سول كەزدەگى جانكەلدين اۋدانىنىڭ اكىمى جاقان قوسابايەۆ پەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جەرلەستەرى - اڭساعان قوڭقابايەۆ جانە بولعانباي قويشيندەر ەدى.
بۇل كيىز ءۇيدى XX عاسىرداعى قازاق ورداسىنىڭ باسى دەسە دە بولادى. وردانىڭ بيىكتىگى 8 مەتر، ىشىنە جۇزدەگەن ادام ەركىن سيادى. كيىزدەرى اق توقتىنىڭ جۇنىنەن باسىلعان. ءىشى-سىرتى تەك قانا ۇلتتىق بۇيىمدارمەن، كيىمدەرمەن، تۇرماندارمەن جابدىقتالعان. جەلباۋ، باسقۇر، تۇسكيىز، ىدىس-اياعى، ەڭ اقىرى، توسەنىشىنە دەيىن قولدان شىققان قازاقى دۇنيەلەر. وسى ۇيدە بولعان قازاق زيالىلارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى حاليفا التاي، ە.اۋەلبەكوۆ، م.ساعدييەۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ق.ساعادييەۆ، م.قوزىبايەۆ، م.جولداسبەكوۆ. ش.مۇرتازا، ءا.كەكىلبايەۆ، ف.وڭعارسىنوۆا، س.ءجۇنىسوۆ، ش.شاياحمەتوۆ سىندى ءبىلىمدى ازاماتتار، شەتەل وكىلدەرى وردانىڭ عاجاپ شەبەرلىكپەن جاسالىپ، تىگىلگەنىنە ريزا بولدى. بۇل جەردە وسىعان ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان احمەت اۋىلىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل وردا ءبىر اۋىلدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق ەلى مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ ۇلكەن تابىسى دەپ باعالاندى.
كيىز ءۇيدىڭ تۇرلەرى مەن قۇرىلىسى
كيىز ءۇيدىڭ قازاقى جانە قالماقى دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار. قازاقى ۇيلەر دوڭگەلەك، تولىق كۇمبەزدى بولادى دا، قالماقى ءتۇرىنىڭ توبەسى شوشاقتاۋ كەلەدى. قازاقى ۇيلەر پايدالانىلۋىنا، ءسان-سالتاناتىنا قاراي بىرنەشە تۇرلەرگە بولىنەدى. مىسالى، قارا ءۇي (ءۇش قانات)، قوڭىر ءۇي (4 قانات)، بوز ءۇي (5 قانات)، اق ءۇي (6 قانات)، اق الا وردا (8 قانات)، اق وردا (12 قانات)، اق شاڭقان (18 قانات)، التىن ۇزىك (24 قانات)، التىن وردا (30 قانات) دەپ اتالاتىن تۇرلەرى بار. سول سياقتى كوشىپ-قونۋعا، ۋاقىتشا پانالاۋعا نەمەسە شارۋاشىلىق، جۇمىس رەتىنە بەيىمدەلگەن ءۇي تۇرلەرى بولادى. ولار قوس، ابىلايشا، كۇركە، كەپە، يتارقا، جاپپا، جولىم ءۇي، اس ءۇي، قالقا دەپ اتالادى. جاڭا ءۇي بولعان جاس شاڭىراقتى «وتاۋ» دەيدى.
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى 4 بولىمگە بولىنەدى:
1. ءتور. مۇندا جۇك جينالادى، قوناقتار ورنالاسادى. بۇل - كيىز ءۇيدىڭ جوعارى ءارى سىيلى ورنى. جاس كەلىندەر بۇل جەردە وتىرمايدى.
2.سول جاق (كىرگەندە وڭ جاق) - ءۇي يەسىنىڭ وتىراتىن جانە جاتاتىن ورنى. بوساعا جاقتا ازىق-تۇلىك، ىدىس-اياقتار تۇرادى. ونى شيمەن جاۋىپ قويادى.
3. وڭ جاقتا (كىرگەندە سول جاق) بالالار ورنالاسادى. بوساعا جاققا قاراي ەر-تۇرماندار، كيىمدەر ىلىنەدى.
4. وت ورنى قاسيەتتى ورىن بولىپ سانالادى. مۇندا وت جاعىلادى، قازان اسىلادى.
كيىز ءۇي نەگىزگى 3 بولىكتەن قۇرالادى:
1. ءۇيدىڭ سۇيەكتەرى (اعاشتان تۇراتىن بولىكتەرى).
2. كيىزدەرى (شي دە وسىعان كىرەدى).
3. باۋ-شۋلارى (باۋلارى مەن باسقۇر، ارقاندارى).
كيىز ءۇيدىڭ قازاق ءومىرى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا ۇيلەسىمدىگى سونداي، ونى ۇلكەيتىپ، كىشىرەيتىپ، ءتىپتى بىر-بىرىنە قوسىپ، ەكى-ۇش بولمەلى ەتىپ تىگۋگە دە بولادى. تۋىرلىقتان جازدا ىستىق، قىستا سۋىق، جاۋىندا سۋ ەتپەيدى. كەيدە قىستان كيىز ۇيمەن شىعاتىن قازاقتار تۋىرلىقتى ەكى قابات ەتىپ جابادى. ءۇي ىرگەسىن شوپپەن بىتەپ، اينالاسىن قامىسپەن شالىلاپ، قورالايدى. كوبىنەسە قوپالى، قامىستى جەردى پانالايتىندىقتان، جەل دە كوپ بولمايدى. مىنە، وسىنداي ۇيدە ەل داڭقىن اسىرىپ، نامىستى قولدان بەرمەگەن دانىشپاندارىمىز بەن باتىرلارىمىز تۋىپ، وسكەندىگىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.
كەرەگە كيىز ءۇيدىڭ نەگىزىن قۇرايدى. «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن» دەگەن تىلەك وسىدان شىققان. ويتكەنى ءۇيدىڭ بەرىك بولۋى، كەڭدىگى وسى كەرەگەگە بايلانىستى. كەرەگە قۇرايتىن اعاشتاردى جەلى، ونىڭ ۇزىنىن ەرىسى، قىسقالارىن ساعاناق، بالاشىق دەپ اتايدى. جەلىلەردىڭ باسى مەن اياعىنا ادەمىلىك ءۇشىن ويىپ، سىزىقتار (ىرۋ) جۇرگىزەدى. جەلىلەردى تەسىپ، تۇيەنىڭ مويىن تەرىسى نەمەسە وگىزدىڭ باس تەرىسىنىڭ ءسىرىسى (قايىستارى) ارقىلى كوكتەيدى. كەرەگەنىڭ باسى مەن اياق جاعى ءسال شالقايتىلا، ال ورتاسى دوڭەستەۋ جاسالادى. دايىن كەرەگەنى قانات دەپ اتايدى، ياعني 18 قانات ۇيدە 18 كەرەگە بولادى. كەرەگە كوزىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراپ توركوز، جەل كوز دەپ بولەدى. توركوزدى كەرەگە ادەمى ءارى بەرىك بولادى.
كيىز ۇيدە ەسىك ەكەۋ بولادى: ىشكى ەسىك - سىقىرلاۋىق - اعاشتان جاسالادى، ەكىنشىسى - كيىز ەسىك - كيىزدەن جاسالادى، ول سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنان جابىلادى. كيىز ەسىك اشىق كۇندەرى ماڭدايشاعا دەيىن شيىرشىقتالىپ جينالىپ قويىلادى، جاي كۇندەرى كۇن تۇسپەس ءۇشىن، ونىڭ ءبىر جاعى باقان ارقىلى اشىق تۇرادى.
اعاش ەسىك ماڭدايشا، ەكى بوساعا، تابالدىرىق جانە ەكى جارما ەسىكتەن قۇرالىپ، كەرەگەگە بەكىتىلەدى. كەرەگەلەر بىر-بىرىنە تاڭعىش قۇر ارقىلى جالعاسادى. كەرەگە باستارى ارقىلى تارتىلاتىن باس ارقان ماڭدايشانىڭ ەكى جاعىنا مىقتاپ بايلانادى. ءۇيدىڭ بارلىق اۋىرلىعىن ۇستايتىن، بەرىكتىگىن ساقتايتىن باس ارقان. ساندىك ءۇشىن باس ارقان تۇسىنان جانە كەرەگە باسى تۋىرلىقتى قاجاماس ءۇشىن باسقۇر جۇرگىزىلەدى.
ۋىق - كەرەگە مەن شاڭىراق ورتاسىن قوساتىن نەگىزگى بولىكتىڭ ءبىرى. ۋىق الاقان، ءيىنى، قارى جانە قالامى دەگەن اتاۋلاردان تۇرادى. ول يىنىنەن ىشكە يىلە جاسالادى، ياعني ءۇيدىڭ كۇمبەزدى ۇلگىسى وسى ۋىقتان باستالادى. شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتى، كيەلى مۇلكى. قازاقتىڭ كوپتەگەن جاقسى سوزدەرى وسىعان بايلانىستى ايتىلادى. شاڭىراق «ءۇي، وتباسى - دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى. «شاڭىراعىن بيىك بولسىن» دەگەن تىلەك بار. كيىز ءۇي شاڭىراعى: توعىن، كۇلدىرەۋىش، كەپىلدىك دەگەن بولىكتەردەن تۇرادى. توعىندى، ياعني شەڭبەردى، قايىڭنان ويۋلاپ، ورنەكتەپ جاسايدى، جيىلەپ قالامدىق ويادى. كۇلدىرەۋىش شاڭىراق كۇمبەزىن جاسايدى. كەپىلدىك كۇلدىرەۋىشتىڭ ورنىنان قوزعالىپ كەتپەۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.
ءۇيشى ءۇي سۇيەگىن تولىق جاساپ بولعاننان كەيىن، ونى قىزىل ءتۇستى جوسامەن نەمەسە قىزىل، كوك بوياۋلارمەن بويايدى. ەگەر ءۇي قايىڭنان جاسالسا، ونى وسىمدىك مايىمەن مايلايدى. ول اعاشقا ءپىل سۇيەگى تۇستەس ءوڭ بەرەدى، ءارى وعان سۋ سىڭبەيدى. سالتاناتتى وردالاردىڭ شاڭىراعىن، ۋىعىن، كەرەگە باسىن، ماڭدايشاسىن ويۋلايدى، ورنەكتەيدى. اۋقاتتىلار كۇمىسپەن، سۇيەكپەن، مۇيىزبەن اشەكەيلەيدى.
ءۇي سۇيەگى ءازىر بولعان سوڭ، ونىڭ كيىزدەرى جاسالادى. كيىزدەرى كەرەگە بويىنا تۋىرلىق، شاڭىراققا دەيىن ۇزىك، شاڭىراقتى جاباتىنى تۇندىك جانە كيىز ەسىك دەپ اتالادى. ولار قويدىڭ اق كۇزەم جۇنىنەن باسىلادى. ەرتەرەكتە قازاقتا قوي كوپ. سوندىقتان كيىز ۇيگە قاجەتتى ماتەريال جەتكىلىكتى بولعان. مىنە، وسى جۇننەن ءۇي كيىزدەرى دايىندالادى. قازاق دالاسىندا ءجۇننىڭ كوپتىگى سونداي. 25 مىڭ قويى بار قىزىلجارلىق قوسشىعۇل دەگەن باي قويدىڭ جاباعىسىمەن قۇرت قايناتادى ەكەن. (س.مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى»، 99-بەت. 1974 ج) ونىڭ ازىرلەۋ، دايىنداۋ، ءپىشۋ جولدارى ۇزاق ءبىر عىلىمي ەتنوگرافيالىق شىعارماعا لايىق. كيىزدەر قۇر، باۋلار ارقىلى تۇتىلادى. ولار تۋىرلىق باۋ، تۇندىك باۋ، ۇزىك باۋ، جەل باۋ دەپ اتالادى. تۋىرلىق پەن ۇزىكتەردىڭ ءوزارا ايقاساتىن جەرىن جابىق دەيدى. تۋىرلىق پەن ۇزىك باۋلارى كەستەلى. ويۋلى جالپاق قۇردان جاسالىپ، ۇيگە كورىك بەرىپ تۇرادى. كيىز سىرتىنان جەل كوتەرمەس ءۇشىن ەكى بەلدەۋ ارقان تارتىلادى. ۇيگە قولدانىلاتىن ارقان تۇرلەرى دە كوپ.
شاڭىراقتا جەلباۋ دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەكتى. 4 شاشاقتى باۋ بولادى. ول جەلدى كۇنى شاڭىراقتى باستىرۋعا، كوشكەندە بايلاۋعا اسا قاجەت. جاي كۇندەرى ۇيگە اسەمدىك، كورىك بەرىپ تۇرادى.
ءۇي كيىزدەرىن ازىرلەپ بولعاننان كەيىن، ونى اق بورمەن نەمەسە كۇيگەن سۇيەكپەن بورلايدى. بۇل ادەمى اق ءتۇس بەرەدى، ءارى كيىزدەردىڭ بەرىك بولۋىنا، سۋ، جىلۋ، سۋىق وتپەۋىنە ەداۋىر اسەر ەتەدى.
قورىتىندى
قورىتىندىلاي كەلە تالاي تاريحي كەزەڭدى وتكەرگەن اتا-بابالارىمىز ادامزات قوعامىنىڭ كوشىندە ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق نەگىزىنە، تۇرمىس تاسىلىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە قاراي دارا ۇلتتىق ءداستۇرىن، سالت-ساناسىن قالىپتاستىرىپ، ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاپ اسا باعالى زاتتىق مادەنيەتى مەن رۋحاني مادەنيەتىن ساقتاپ قالدى. سول قازىنالاردان كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ، داۋىرىمىزگە جەتكەن مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى – ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرى، مادەنيەتى، حالىق شەبەرلەرى. ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن جوعارىداعى زەرتتەۋلەردى ساراپتايتىن بولساق، قازاقتاردىڭ ونەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىپ قانا قويماي، ورتا ازيا، ءسىبىر ورىس ەۋروپا حالىقتارىنا دا ۇلكەن مادەني ىقپال ەتتى.
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قايتا جاڭعىرعان قولونەرىمىزدە ۇلت مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن سەرپىلىس. ماقساتتى، ءبىلىمدى، جان-جاقتى تاربيەلى، قابىلەتتى جاستار ۇلتىمىزدىڭ باعا جەتپەس قازىناسى، سوندىقتان جاستاردى قابىلەتتى ازامات ەتىپ وسىرۋدە حالىق قولونەرىنىڭ ءتالىم تاربيەلىك، ءبىلىم – تانىمدىق ءرولى وراسان زور. اباي اتامىز «ەگەر مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنبەك بولار. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى» - دەگەن بولاتىن. قولونەر دەگەنىمىز – كاسىپتىڭ ءبىرى. ال كاسىپشىلىك ول ادامزاتتىڭ تىرشىلىك كوزى. مەكتەپ قابىرعاسىندا قولونەردىڭ باستاۋىنان ءنار العان جاستار بولسا، ومىردە ءوز ورنىن تابا الادى.
مەن جاس مامانمىن، مەنىڭ دە الدىما قويعان ماقساتىم بار.
ول حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن جەلىسى ۇزىلمەي كەلىپ جەتكەن كونە دە ىزگى ءداستۇرى – ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى. حالىق شەبەرلەرىنىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان تاڭعالارلىق تاماشا شىعارمالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ونەرگە قانات قاققان شاكىرتتەردى شەبەرلىك شىڭىنا جەتەلەپ، وقۋشىلاردى ۇلتتىق قولونەرگە باۋلۋ. اتامىز قازاق كوز – قورقاق، قول – باتىر – دەگەن. مەنىڭ وسى جەردە ايتا كەتەر ۇسىنىم: وسىنداي وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارى ءجيى ۇيىمداستىرىلسا. ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن دايىنداۋ. قازىرگى كەزدە تويلاردا قورجىن رەتىندە تويتاباققا پايدالانىپ جاتىر. بۇل مەنىڭ العاشقى جاساعان جۇمىسىم. بۇدان كەيىنگى جۇمىستارىمدى 2012 جىل ۇلۋ جىلىنا جارناما رەتىندە سىزدەرگە ۇسىنامىن.
كەلىڭىزدەر، كورىڭىزدەر!
تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى كوبەگەنوۆا ارداق قۇرمانعالي قىزى
وقۋشىسى ارىنوۆا اقتوتى بەردىراحمان قىزى
نەگىزگى ءبولىم
كيىز ءۇي - «اتامىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش»، «كيىز تۋىرلىقتى، اعاش ۋىقتى قازاقپىز» دەپ، اتالى ءسوز ايتىپ قالدىرعان اتا-بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى باسپاناسى. كيىز ءۇي - تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى، ءتىپتى وعان كورشىلەس ەلدەردىڭ دە تۇراق – مەكەنى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، عاسىردان عاسىرعا ونىڭ ءمان-ماڭىزىن وزگەرتپەي جەتكىزگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى ەكەنىن ءاردايىم ماقتانىشپەن ايتامىز.
شىعۋ تاريحى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى عاسىرلاردا پايدا بولعان كيىز ءۇيدى ءبىزدىڭ حالىق قاسيەتتى، كيەلى قارا شاڭىراعىمىز دەپ دارىپتەيدى. ويتكەنى كيىز ءۇي قازاقتىڭ تۇراعى، قۇتتى مەكەن-جايى، ەنشىسى، باسپاناسى، مۇلكى، ماقتانىشى دەپ باعالاندى. ارينە، كيىز ءۇيدى اركىم بىلەدى، باعالايدى. شىنىندا دا، ارعى-بەرگى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەردەلەي قاراساق، كيىز ءۇيىمىزدىڭ اتقارعان قىزمەتى مەن ءرولى وتە زور ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. وعان قاراپ وتىرساق، بىرنەشە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بويى اتا-بابالارىمىزدىڭ اقىل-ويى، تۇرمىس مادەنيەتى، تالعامى ەش حالىقتان كەم ەمەس ەكەن. عۇلامالار ايتىپ كەتكەندەي، وسى كيىز ۇيدەن قازاق حالقىنىڭ اسپان الەمىنە، ەسەپتەۋ جۇيەسىنە، ەكونوميكالىق بىلىكتىگى، مادەنيەت پەن ونەردەگى تالعامى - جالپى ءومىر تاجىريبەسىندەگى ىسكە بەيىمدىلىگى اڭعارىلادى. ال XII - XIII عاسىرلارداعى مەملەكەتتەردىڭ التىن وردا، اق وردا، كوك وردا دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسى كيىز ۇيگە بايلانىستى ەكەنىن ش.ءۋاليحانوۆ ايتقان.
تاعى ءبىر ەرەكشە ايتا كەتەرلىك جاي: ءبىزدىڭ كيىز ءۇيىمىز تەك باسپانا عانا ەمەس، ول ساۋلەت، قۇرىلىس، سۋرەت، قولونەر سياقتى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قۇرايتىن عاجايىپ تۋىندى دەسەك تە بولادى. باسقا ەلدەردەگىدەي ەمەس، بۇل اعاش، كيىز، شي، ءىشىنارا كۇمىستەن قۇراستىرىلادى، ءارى كوشپەلى (جىلجىمالى) قۇرىلىس تۇرىنە جاتادى. دالا تۇرعىندارىنىڭ تاپقىرلىق شەشىمىن وسى تۇرعىدان قاراپ باعالاعان الەم عىلىمى، مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ ءبىلىمپاز ساراپشىلارى دۇنيەجۇزىلىك، حالىقارالىق ەتنوگرافيالىق كورمەلەردە قازاقتىڭ وسى ونەرىنە ءارقاشان جوعارى باعا بەرىپ وتىرعان. مىسالى، 1861 جىلى الماس دەگەن كىسى پاريجدەگى دۇنيەجۇزىلىك ەتنوگرافيالىق كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، ەۋروپالىقتاردى تاڭ قالدىرىپ، بايگە العان. 1876 جىلى مەيرام قاجى جانايدار ۇلى پەتەربۋرگكە، 1890 جىلى يبرايم ءادىلوۆ قازانداعى كورمەگە كيىز ءۇي اپارىپ، قازاق مادەنيەتىن ەۋروپاعا پاش ەتكەن. 1827 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر رەسەي پاتشاسى I نيكولايعا كيىز ءۇي سىيلاپ، پاتشا اعزام وعان وتە ريزا بولعان (ءا.مارعۇلان). جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ باتىس ەۋروپاداعى بەلگىلى مۇراجايلاردىڭ بىرىنەن قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن كورگەندىگىن جازدى. سونداي-اق گەرمانيانىڭ گامبۋرگ، ماينداعى فرانكفۋرت قالالارىنداعى مۇراجايلاردا دا قازاق كيىز ۇيلەرى بار.
كوكشەتاۋداعى ابىلايدىڭ اق ورداسى، شىڭعىس تورەنىڭ 24 قانات ورداسى، جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ورداسى، ىرعىزداعى سامىرات بايدىڭ ءۇيى، اقمولاداعى پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى سياقتى ەلگە اڭىز بولعان ۇيلەر كوپ بولعان. كيىز ءۇي ءىشىن جابدىقتاۋعا قازاق ازاماتتارى بايلىعىن اياماعان جانە سول ارقىلى قازاق داۋلەتى مەن مادەنيەتىن تانىتا بىلگەن.
بايلىعىمەن ەلگە اڭىز بولعان كىشى جۇزدەن شىققان بايساقال قىزىن ۇزاتقاندا وعان ارنايى وتاۋ ازىرلەتكەن ەكەن.
قازاقتىڭ وسىنداي بايلىعى مەن ءسان-سالتاناتىنىڭ كۋاسى بولعان كيىز ۇيلەر تاركىلەۋ، سوعىس، اشتىق كالحوزداستىرۋ سياقتى جاۋىزدىق ارەكەت سالدارىنان قۇرىپ كەتتى. ءسويتىپ، XX عاسىردا قازاق مادەنيەتىنىڭ باعا جەتپەس مۇراسى - كيىز ءۇيدىڭ قۇنى مەن ماڭىزى تومەندەدى. ونىڭ ورنىنا كەڭەستىك تاسىلمەن قالاي بولسا سولاي جاسالعان، بىر-ەكى جىلدان ارتىق تىگۋگە كەلمەيتىن، قارا قۇرىم جابىلعان ساپاسىز بىردەڭەلەر كوپتەن شىعارىلدى دا، ول كيىز ءۇي اتتى قاسيەتتى، قۇتتى ورىننىڭ قۇنىن ءتۇسىردى.
XX عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ جەكە شىعۋى ۇلت مادەنيەتىن، ونىڭ ىشىندە كيىز ءۇيدىڭ ءقادىرى مەن ورنى ءوز دارەجەسىندە قايتا دارىپتەلۋى، ولارعا لايىقتى اس پەن تويلاردىڭ وتكىزىلۋى جانە سوعان سايكەس ۇلتتىق مادەنيەت ءرولىنىڭ ارتۋى كيىز ۇيگە دەگەن كوزقاراستى ايقىندادى. ەندى توي-دۋمان تىگىلگەن كيىز ءۇي سان-ساۋلەتىمەن، ونەر شەبەرلەرىمەن، ۇلتتىق داۋلەتىمەن، ءتۇرلى سپورت جارىستارىمەن دارەجەلەنەتىن بولدى. مىسالى، توقسانىنشى جىلدار باسىندا ابىلاي حان، قابانباي، بوگەنباي، شاقشاق جانىبەك باتىرلاردىڭ، بۇحار جىراۋدىڭ، ۇلى ابايدىڭ، جامبىلدىڭ تويىندا كيىز ۇيلەر جۇزدەپ، مىڭداپ تىگىلىپ، ولارعا بايگەلەر بەلگىلەندى. وسى تويلاردا تىگىلگەن كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندە حالىقتى تاڭقالدىرعان تورعاي ورداسى جۇرتتىڭ ءالى ەسىندە. العاش رەت كوكشەدەگى 1991 جىلى ابىلاي حان اسىندا تىگىلگەن بۇل وردا باسىندا 12 قانات، كەيىن 18 قانات بولىپ كولەمى ۇلعايتىلدى. ول 1992 جىلى قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىلتايىندا، 1993 جىلى ەسەت باتىر، شاقشاق جانىبەك باتىر اسىندا، 1995 جىلى اباي تويىندا تىگىلىپ، بىرنەشە رەت جۇلدەلى بايگەلەرگە يە بولدى. بۇل وردانى دايىنداپ، ۇمىت بولعان ءىستى باتىلدىقپەن قولعا العان تورعاي ازاماتتارى سول كەزدەگى جانكەلدين اۋدانىنىڭ اكىمى جاقان قوسابايەۆ پەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ جەرلەستەرى - اڭساعان قوڭقابايەۆ جانە بولعانباي قويشيندەر ەدى.
بۇل كيىز ءۇيدى XX عاسىرداعى قازاق ورداسىنىڭ باسى دەسە دە بولادى. وردانىڭ بيىكتىگى 8 مەتر، ىشىنە جۇزدەگەن ادام ەركىن سيادى. كيىزدەرى اق توقتىنىڭ جۇنىنەن باسىلعان. ءىشى-سىرتى تەك قانا ۇلتتىق بۇيىمدارمەن، كيىمدەرمەن، تۇرماندارمەن جابدىقتالعان. جەلباۋ، باسقۇر، تۇسكيىز، ىدىس-اياعى، ەڭ اقىرى، توسەنىشىنە دەيىن قولدان شىققان قازاقى دۇنيەلەر. وسى ۇيدە بولعان قازاق زيالىلارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى حاليفا التاي، ە.اۋەلبەكوۆ، م.ساعدييەۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ق.ساعادييەۆ، م.قوزىبايەۆ، م.جولداسبەكوۆ. ش.مۇرتازا، ءا.كەكىلبايەۆ، ف.وڭعارسىنوۆا، س.ءجۇنىسوۆ، ش.شاياحمەتوۆ سىندى ءبىلىمدى ازاماتتار، شەتەل وكىلدەرى وردانىڭ عاجاپ شەبەرلىكپەن جاسالىپ، تىگىلگەنىنە ريزا بولدى. بۇل جەردە وسىعان ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان احمەت اۋىلىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ باعا جەتپەس ەڭبەگىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. بۇل وردا ءبىر اۋىلدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاق ەلى مادەنيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ ۇلكەن تابىسى دەپ باعالاندى.
كيىز ءۇيدىڭ تۇرلەرى مەن قۇرىلىسى
كيىز ءۇيدىڭ قازاقى جانە قالماقى دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار. قازاقى ۇيلەر دوڭگەلەك، تولىق كۇمبەزدى بولادى دا، قالماقى ءتۇرىنىڭ توبەسى شوشاقتاۋ كەلەدى. قازاقى ۇيلەر پايدالانىلۋىنا، ءسان-سالتاناتىنا قاراي بىرنەشە تۇرلەرگە بولىنەدى. مىسالى، قارا ءۇي (ءۇش قانات)، قوڭىر ءۇي (4 قانات)، بوز ءۇي (5 قانات)، اق ءۇي (6 قانات)، اق الا وردا (8 قانات)، اق وردا (12 قانات)، اق شاڭقان (18 قانات)، التىن ۇزىك (24 قانات)، التىن وردا (30 قانات) دەپ اتالاتىن تۇرلەرى بار. سول سياقتى كوشىپ-قونۋعا، ۋاقىتشا پانالاۋعا نەمەسە شارۋاشىلىق، جۇمىس رەتىنە بەيىمدەلگەن ءۇي تۇرلەرى بولادى. ولار قوس، ابىلايشا، كۇركە، كەپە، يتارقا، جاپپا، جولىم ءۇي، اس ءۇي، قالقا دەپ اتالادى. جاڭا ءۇي بولعان جاس شاڭىراقتى «وتاۋ» دەيدى.
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى 4 بولىمگە بولىنەدى:
1. ءتور. مۇندا جۇك جينالادى، قوناقتار ورنالاسادى. بۇل - كيىز ءۇيدىڭ جوعارى ءارى سىيلى ورنى. جاس كەلىندەر بۇل جەردە وتىرمايدى.
2.سول جاق (كىرگەندە وڭ جاق) - ءۇي يەسىنىڭ وتىراتىن جانە جاتاتىن ورنى. بوساعا جاقتا ازىق-تۇلىك، ىدىس-اياقتار تۇرادى. ونى شيمەن جاۋىپ قويادى.
3. وڭ جاقتا (كىرگەندە سول جاق) بالالار ورنالاسادى. بوساعا جاققا قاراي ەر-تۇرماندار، كيىمدەر ىلىنەدى.
4. وت ورنى قاسيەتتى ورىن بولىپ سانالادى. مۇندا وت جاعىلادى، قازان اسىلادى.
كيىز ءۇي نەگىزگى 3 بولىكتەن قۇرالادى:
1. ءۇيدىڭ سۇيەكتەرى (اعاشتان تۇراتىن بولىكتەرى).
2. كيىزدەرى (شي دە وسىعان كىرەدى).
3. باۋ-شۋلارى (باۋلارى مەن باسقۇر، ارقاندارى).
كيىز ءۇيدىڭ قازاق ءومىرى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا ۇيلەسىمدىگى سونداي، ونى ۇلكەيتىپ، كىشىرەيتىپ، ءتىپتى بىر-بىرىنە قوسىپ، ەكى-ۇش بولمەلى ەتىپ تىگۋگە دە بولادى. تۋىرلىقتان جازدا ىستىق، قىستا سۋىق، جاۋىندا سۋ ەتپەيدى. كەيدە قىستان كيىز ۇيمەن شىعاتىن قازاقتار تۋىرلىقتى ەكى قابات ەتىپ جابادى. ءۇي ىرگەسىن شوپپەن بىتەپ، اينالاسىن قامىسپەن شالىلاپ، قورالايدى. كوبىنەسە قوپالى، قامىستى جەردى پانالايتىندىقتان، جەل دە كوپ بولمايدى. مىنە، وسىنداي ۇيدە ەل داڭقىن اسىرىپ، نامىستى قولدان بەرمەگەن دانىشپاندارىمىز بەن باتىرلارىمىز تۋىپ، وسكەندىگىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.
كەرەگە كيىز ءۇيدىڭ نەگىزىن قۇرايدى. «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن» دەگەن تىلەك وسىدان شىققان. ويتكەنى ءۇيدىڭ بەرىك بولۋى، كەڭدىگى وسى كەرەگەگە بايلانىستى. كەرەگە قۇرايتىن اعاشتاردى جەلى، ونىڭ ۇزىنىن ەرىسى، قىسقالارىن ساعاناق، بالاشىق دەپ اتايدى. جەلىلەردىڭ باسى مەن اياعىنا ادەمىلىك ءۇشىن ويىپ، سىزىقتار (ىرۋ) جۇرگىزەدى. جەلىلەردى تەسىپ، تۇيەنىڭ مويىن تەرىسى نەمەسە وگىزدىڭ باس تەرىسىنىڭ ءسىرىسى (قايىستارى) ارقىلى كوكتەيدى. كەرەگەنىڭ باسى مەن اياق جاعى ءسال شالقايتىلا، ال ورتاسى دوڭەستەۋ جاسالادى. دايىن كەرەگەنى قانات دەپ اتايدى، ياعني 18 قانات ۇيدە 18 كەرەگە بولادى. كەرەگە كوزىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراپ توركوز، جەل كوز دەپ بولەدى. توركوزدى كەرەگە ادەمى ءارى بەرىك بولادى.
كيىز ۇيدە ەسىك ەكەۋ بولادى: ىشكى ەسىك - سىقىرلاۋىق - اعاشتان جاسالادى، ەكىنشىسى - كيىز ەسىك - كيىزدەن جاسالادى، ول سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنان جابىلادى. كيىز ەسىك اشىق كۇندەرى ماڭدايشاعا دەيىن شيىرشىقتالىپ جينالىپ قويىلادى، جاي كۇندەرى كۇن تۇسپەس ءۇشىن، ونىڭ ءبىر جاعى باقان ارقىلى اشىق تۇرادى.
اعاش ەسىك ماڭدايشا، ەكى بوساعا، تابالدىرىق جانە ەكى جارما ەسىكتەن قۇرالىپ، كەرەگەگە بەكىتىلەدى. كەرەگەلەر بىر-بىرىنە تاڭعىش قۇر ارقىلى جالعاسادى. كەرەگە باستارى ارقىلى تارتىلاتىن باس ارقان ماڭدايشانىڭ ەكى جاعىنا مىقتاپ بايلانادى. ءۇيدىڭ بارلىق اۋىرلىعىن ۇستايتىن، بەرىكتىگىن ساقتايتىن باس ارقان. ساندىك ءۇشىن باس ارقان تۇسىنان جانە كەرەگە باسى تۋىرلىقتى قاجاماس ءۇشىن باسقۇر جۇرگىزىلەدى.
ۋىق - كەرەگە مەن شاڭىراق ورتاسىن قوساتىن نەگىزگى بولىكتىڭ ءبىرى. ۋىق الاقان، ءيىنى، قارى جانە قالامى دەگەن اتاۋلاردان تۇرادى. ول يىنىنەن ىشكە يىلە جاسالادى، ياعني ءۇيدىڭ كۇمبەزدى ۇلگىسى وسى ۋىقتان باستالادى. شاڭىراق - كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتى، كيەلى مۇلكى. قازاقتىڭ كوپتەگەن جاقسى سوزدەرى وسىعان بايلانىستى ايتىلادى. شاڭىراق «ءۇي، وتباسى - دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى. «شاڭىراعىن بيىك بولسىن» دەگەن تىلەك بار. كيىز ءۇي شاڭىراعى: توعىن، كۇلدىرەۋىش، كەپىلدىك دەگەن بولىكتەردەن تۇرادى. توعىندى، ياعني شەڭبەردى، قايىڭنان ويۋلاپ، ورنەكتەپ جاسايدى، جيىلەپ قالامدىق ويادى. كۇلدىرەۋىش شاڭىراق كۇمبەزىن جاسايدى. كەپىلدىك كۇلدىرەۋىشتىڭ ورنىنان قوزعالىپ كەتپەۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.
ءۇيشى ءۇي سۇيەگىن تولىق جاساپ بولعاننان كەيىن، ونى قىزىل ءتۇستى جوسامەن نەمەسە قىزىل، كوك بوياۋلارمەن بويايدى. ەگەر ءۇي قايىڭنان جاسالسا، ونى وسىمدىك مايىمەن مايلايدى. ول اعاشقا ءپىل سۇيەگى تۇستەس ءوڭ بەرەدى، ءارى وعان سۋ سىڭبەيدى. سالتاناتتى وردالاردىڭ شاڭىراعىن، ۋىعىن، كەرەگە باسىن، ماڭدايشاسىن ويۋلايدى، ورنەكتەيدى. اۋقاتتىلار كۇمىسپەن، سۇيەكپەن، مۇيىزبەن اشەكەيلەيدى.
ءۇي سۇيەگى ءازىر بولعان سوڭ، ونىڭ كيىزدەرى جاسالادى. كيىزدەرى كەرەگە بويىنا تۋىرلىق، شاڭىراققا دەيىن ۇزىك، شاڭىراقتى جاباتىنى تۇندىك جانە كيىز ەسىك دەپ اتالادى. ولار قويدىڭ اق كۇزەم جۇنىنەن باسىلادى. ەرتەرەكتە قازاقتا قوي كوپ. سوندىقتان كيىز ۇيگە قاجەتتى ماتەريال جەتكىلىكتى بولعان. مىنە، وسى جۇننەن ءۇي كيىزدەرى دايىندالادى. قازاق دالاسىندا ءجۇننىڭ كوپتىگى سونداي. 25 مىڭ قويى بار قىزىلجارلىق قوسشىعۇل دەگەن باي قويدىڭ جاباعىسىمەن قۇرت قايناتادى ەكەن. (س.مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى»، 99-بەت. 1974 ج) ونىڭ ازىرلەۋ، دايىنداۋ، ءپىشۋ جولدارى ۇزاق ءبىر عىلىمي ەتنوگرافيالىق شىعارماعا لايىق. كيىزدەر قۇر، باۋلار ارقىلى تۇتىلادى. ولار تۋىرلىق باۋ، تۇندىك باۋ، ۇزىك باۋ، جەل باۋ دەپ اتالادى. تۋىرلىق پەن ۇزىكتەردىڭ ءوزارا ايقاساتىن جەرىن جابىق دەيدى. تۋىرلىق پەن ۇزىك باۋلارى كەستەلى. ويۋلى جالپاق قۇردان جاسالىپ، ۇيگە كورىك بەرىپ تۇرادى. كيىز سىرتىنان جەل كوتەرمەس ءۇشىن ەكى بەلدەۋ ارقان تارتىلادى. ۇيگە قولدانىلاتىن ارقان تۇرلەرى دە كوپ.
شاڭىراقتا جەلباۋ دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەكتى. 4 شاشاقتى باۋ بولادى. ول جەلدى كۇنى شاڭىراقتى باستىرۋعا، كوشكەندە بايلاۋعا اسا قاجەت. جاي كۇندەرى ۇيگە اسەمدىك، كورىك بەرىپ تۇرادى.
ءۇي كيىزدەرىن ازىرلەپ بولعاننان كەيىن، ونى اق بورمەن نەمەسە كۇيگەن سۇيەكپەن بورلايدى. بۇل ادەمى اق ءتۇس بەرەدى، ءارى كيىزدەردىڭ بەرىك بولۋىنا، سۋ، جىلۋ، سۋىق وتپەۋىنە ەداۋىر اسەر ەتەدى.
قورىتىندى
قورىتىندىلاي كەلە تالاي تاريحي كەزەڭدى وتكەرگەن اتا-بابالارىمىز ادامزات قوعامىنىڭ كوشىندە ءوزىنىڭ شارۋاشىلىق نەگىزىنە، تۇرمىس تاسىلىنە، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە قاراي دارا ۇلتتىق ءداستۇرىن، سالت-ساناسىن قالىپتاستىرىپ، ونى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاپ اسا باعالى زاتتىق مادەنيەتى مەن رۋحاني مادەنيەتىن ساقتاپ قالدى. سول قازىنالاردان كونەنىڭ كوزىندەي بولىپ، داۋىرىمىزگە جەتكەن مۇرالارىمىزدىڭ ءبىرى – ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرى، مادەنيەتى، حالىق شەبەرلەرى. ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن جوعارىداعى زەرتتەۋلەردى ساراپتايتىن بولساق، قازاقتاردىڭ ونەرى جوعارى دەڭگەيدە دامىپ قانا قويماي، ورتا ازيا، ءسىبىر ورىس ەۋروپا حالىقتارىنا دا ۇلكەن مادەني ىقپال ەتتى.
ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قايتا جاڭعىرعان قولونەرىمىزدە ۇلت مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن سەرپىلىس. ماقساتتى، ءبىلىمدى، جان-جاقتى تاربيەلى، قابىلەتتى جاستار ۇلتىمىزدىڭ باعا جەتپەس قازىناسى، سوندىقتان جاستاردى قابىلەتتى ازامات ەتىپ وسىرۋدە حالىق قولونەرىنىڭ ءتالىم تاربيەلىك، ءبىلىم – تانىمدىق ءرولى وراسان زور. اباي اتامىز «ەگەر مال كەرەك بولسا، قولونەر ۇيرەنبەك بولار. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى» - دەگەن بولاتىن. قولونەر دەگەنىمىز – كاسىپتىڭ ءبىرى. ال كاسىپشىلىك ول ادامزاتتىڭ تىرشىلىك كوزى. مەكتەپ قابىرعاسىندا قولونەردىڭ باستاۋىنان ءنار العان جاستار بولسا، ومىردە ءوز ورنىن تابا الادى.
مەن جاس مامانمىن، مەنىڭ دە الدىما قويعان ماقساتىم بار.
ول حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن جەلىسى ۇزىلمەي كەلىپ جەتكەن كونە دە ىزگى ءداستۇرى – ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسى. حالىق شەبەرلەرىنىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان تاڭعالارلىق تاماشا شىعارمالارىمەن تانىستىرا وتىرىپ، ونەرگە قانات قاققان شاكىرتتەردى شەبەرلىك شىڭىنا جەتەلەپ، وقۋشىلاردى ۇلتتىق قولونەرگە باۋلۋ. اتامىز قازاق كوز – قورقاق، قول – باتىر – دەگەن. مەنىڭ وسى جەردە ايتا كەتەر ۇسىنىم: وسىنداي وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق جۇمىستارى ءجيى ۇيىمداستىرىلسا. ۇلتتىق كيەلى كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن دايىنداۋ. قازىرگى كەزدە تويلاردا قورجىن رەتىندە تويتاباققا پايدالانىپ جاتىر. بۇل مەنىڭ العاشقى جاساعان جۇمىسىم. بۇدان كەيىنگى جۇمىستارىمدى 2012 جىل ۇلۋ جىلىنا جارناما رەتىندە سىزدەرگە ۇسىنامىن.
كەلىڭىزدەر، كورىڭىزدەر!
You Might Also Like
-
ۇلتتىق كيىم ۇلگىسىندەگى دايىنداۋ كەزىندە دايىن قۋىرشاقتىڭ دەنەسىن الدىم. وعان كارتون، قاعاز، جەلىم، ارنايى ءتۇرلى-تۇستى ماتا، لەنتالار، اشەكەي ويۋلى تەسمالار، ولشەۋىش لەنتاسى، قايشى، قالام، سىزعىش، ءو...
-
№1 جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبى
