حالىق ولشەمدەرى
ۇلى دالا ەلى
حالىق ولشەمدەرى
البەتتە، حالىق ولشەمدەرى ۇلت مادەنيەتى ءھام ەتنوگرافياسىنىڭ قىزىقتى سالالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. «حالىق ايتسا قالىپ ايتپايدى» دەگەندەي حالىق ولشەمى انىق ولشەم دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى ونى اتا-بابالارىمىز بىرنەشە عاسىرلار بويى قولدانىپ ءھام سول ارقىلى ولشەم نەگىزدەرىن جاساعان. ەندەشە، حالىق ولشەمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە جەكە - جەكە توقتالىپ كورەيىك. مۇنى حالىقتىڭ ءوزى بەلگىلەگەنىندەي سالماق ولشەمى، كولەم ولشەمى، ۋاقىت جانە مەزگىل ولشەمدەرى دەپ بولۋگە بولادى.
سالماق ولشەمدەرىن حالىق بىلايشا جىكتەگەن. ايتالىق، مىسقال (1 گ)، قاداق (750 گ)، كەلى (1 كگ)، پۇت (16 كگ)، باتپان (100 كگ). بۇل ولشەمدەرمەن بىرگە حالىق سالماعىنان جەر ويىلعانداي، تۇيەگە جۇك بولعانداي دەگەن سياقتى بەينەلەۋ، تەڭەۋ سياقتى ايشىقتى ءسوز ورنەكتەرىن قولدانىپ اۋىر، جەڭىل دەگەن سوزدەردى دە پايدالانادى.
كولەم ولشەمدەرى ءبىر زاتتىڭ نەمەسە مالدىڭ سانى، كولەمى ءھام مولشەرىن، اۋماعىن شامامەن بەلگىلەيدى. ايتالىق، ءبىر شىمشىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ۋىس، قوس ۋىس، ءبىر ءتىلىم (نان)، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر قولتىق، ءبىر شۇيكە، ءبىر قۇشاق، ءبىر قاپ، ءبىر شەلەك، ءبىر قاسىق، ءبىر تامشى، ءبىر ارقا، ءبىر شانا، ءبىر اربا، ءبىر تاباق، ءبىر شوق (ۇكى، تال)، ءبىر توپ (ادام)، ءبىر قارىن، ءبىر ساندىق، ءبىر قالتا تاعى سول سياقتى. مال سانى مەن كولەمىن دە وسىلاي شامامەن اجىراتادى. ياعني ءبىر وتار، ءبىر قورا، ءبىر تابىن، ءبىر ءۇيىر، ون شاقتى، جيىرما شاقتى... زاتتىڭ كولەمىنە، اۋماعىنا كەيدە بارماقتاي، شىناشاقتاي، جۇدىرىقتاي، قۇمالاقتاي، ەتەكتەي، الاقانداي دەگەن تەڭەۋ سوزدەر دە قولدانىلا بەرەدى. سۇيىق زاتتارعا مولشەر ءسوزى قولدانىلىپ، ونى مولشەرلەپ ەسەپتەيدى. حالىق قالىڭدىق ولشەمىن دە ۇمىتپاعان. مۇنى ولار كوبىنە جىلقى قازىسىنىڭ جۇقا، قالىڭىنا قاراي ايتقان. ايتالىق، بۇلت، پىشاق سىرتى، قىلىش سىرتى (بۇلار 3 - 5 مم شاماسى)، شىناشاق، ەلى، بارماق (بۇلار 1 - 2، 5 سم)، ەكى ەلى...، سەرە، تابان (7 - 10 سم) ت. س. س. باسقا زاتتاردىڭ قالىڭدىعى دا كوبىنەسە ەلىمەن، ياعني ساۋساق قىرىمەن ولشەنەدى. ونى ەلى دەيدى.
ۇزىندىق ءھام قاشىقتىق ولشەمى مۇلدە ەكى ۇعىمدى، ەكى ءتۇرلى ولشەمدى بىلدىرەدى. ۇزىندىق ولشەمدەردى ءبىر زاتتىڭ (تاياقتىڭ، ارقاننىڭ) ۇزىندىعىن انىقتايدى جانە ول ەكى ەلى، ءۇش ەلى...، تۇتام، سىنىق سۇيەم (14 - 15 سم)، سۇيەم (17 - 18 سم)، قارىس، كەرە قارىس (20 - 22 سم)، كەز (50 سم)، ارشىن (75 سم)، قۇلاش (1، 80 - 2 م)، ت. ب. بالتاساپ، كەبىس باسىنداي دەگەن بالىق ولشەمدەرى دە بار. سول سياقتى ۇزىن، قىسقا دەپ شامامەن ەسەپتەي بەرەدى.
قاشىقتىق ولشەمدەرى جەردىڭ قاشىقتىعىن (اۋىلدىڭ ارا قاشىقتىعىنا) قولدانىلاتىن ولشەم ەكەنى بەلگىلى. بۇل ولشەم تۇرلەرى بىلايشا اتالادى: ادىم (قادام، 1 م)، تاياق تاستام (10 - 15 م)، ءاي دەيتىن جەر (100 م)، داۋىس جەتەتىن جەر (250 - 300 م)، شاقىرىم (1 كم)، يەك استىندا، ءبىر توبە استىندا (4 - 5 كم)، قوزى كوش جەر (5 - 6 كم)، كوز ۇشىندا (6 - 7 كم)، تاي شاپتىرىم (4 - 5 كم)، قۇنان شاپتىرىم (8 - 10 كم)، ات شاپتىرىم (25 - 30 كم)، ءبىر كۇندىك جەر، ايشىلىق جول... ت. ب. بۇل مەجەلەر اۋىل ىشىندە بۇل كۇندەرى دە ءجيى ايتىلادى.
ەل ىشىندە تەرەڭدىك، بيىكتىك ولشەمدەرى دە بار. بۇعان تەرەڭ، تايىز، بيىك، الاسا دەگەن سوزدەر قولدانىلادى. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، جوعارىداعى اتالعان ولشەمدەر ءبىرى - ءبىرىنىڭ ورنىنا جۇرمەيدى.
اۋا رايىن باقىلاۋ، ىستىق، سۋىقتى ءھام ونىڭ وزىنە ءتان ولشەمىن بەلگىلەۋدە دە حالىقتىڭ وزىندىك تاجىريبەلەرى مەن قاعيدالارى از ەمەس. قانجىلىم، جىلى، ىستىق، سۋىق، سالقىن، مۇزداي تاعى دا وسىلايشا انىقتاپ ءبىر زاتتىڭ، سۋدىڭ، استىڭ نەمەسە اۋا رايىن بەلگىلەيدى. اۋا رايىن جىلى، ىستىق، قاپىرىق، قايناپ تۇر، كۇيىپ تۇر، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، مي قايناتاتىن ىستىق... دەپ جاز ايىنداعى كۇن رايىن ايتسا، قىستا: شۋاق، ماي توڭعىسىز، شىبىنسىز جاز، سۋىق، سالقىن، اياز، ۇسكىرىك، بەت قاراتپاس اياز، ءتىفۋ دەسە تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن اياز دەگەن تەڭەۋلەر ارقىلى كۇننىڭ قانشالىقتى سۋىق ەكەنىن انىقتاپ، سوعان سايكەس ارەكەت ەتە باستايدى.
حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ەل ىشىندە XVIII عاسىرداعى ءاز - تاۋكە حان باسشىلىعىمەن جاسالعان ايگىلى «جەتى جارعى» زاڭ نەگىزى قۇقىقتىق نەگىزدە شىعىن مەن قۇن مولشەرىن دە بەلگىلەدى. داۋ - جانجال نەمەسە ۇرىس كەزىندە ادام ءولىمى ءھام دەنە جاراقاتىنا ساي ايىپ، قۇن ولشەمىن بەكىتتى. ايتالىق، ەر ادام قۇنى 100 جىلقى. بىرەۋدىڭ بەلىن سىندىرعان تولىق ادام قۇنىن تولەيدى. ءبىر كوزىن شىعارسا، ادامنىڭ جارتى قۇنىن تولەيدى. ۇرىس - توبەلەستە باس بارماق سىنسا – 100، شىناشاق سىنسا – 20 قوي تولەيدى. دەنە زاقىمىنان بالا ءولى تۋسا: 5 ايلىق بالا ءۇشىن – 5 ات؛ 5 ايدان 9 ايعا دەيىنگى بالا ءۇشىن ءار ايعا ءبىر تۇيە. اتالعان زاڭ نەگىزىندە 100 تۇيە 300 اتقا نەمەسە 1000 قويعا تەڭەستىرىلگەن. بۇل مولشەرلەردىڭ الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك ماڭىزى دا وتە زور بولدى.
ساۋدادا ءار زاتتىڭ، مالدىڭ قۇنىن بەلگىلەۋدە دە ورايلى ادىستەر ءھام جولدار تابا بىلگەن. اقشالاي ساۋدادا تيىن مەن تەڭگەنى، التىن، كۇمىس جامبى (قويتۇياق، تايتۇياق) سياقتى قۇندى مەتالداردى قولدانعان. ال ايىرباس، ساۋدادا دا اركىمنىڭ كەلىسىمىنە سايكەس شامامەن تۇيەنى – قۇلىندى بيەگە؛ بيەنى – بۇزاۋلى سيىرعا؛ سيىردى – تاي، قۇنانعا؛ تايدى – 3 - 4 قويعا ايىرباستاعان. ءسويتىپ، مال، بۇيىم ساۋداسىندا دا ءار زاتقا لايىق كەسىمدى ولشەمدەرى بولعان.
اسىلىندا، حالىق ولشەمدەرىنىڭ قىرلارى وتە كوپ.
ازىرلەگەن
بەگىمحان كەرىمحان ۇلى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
حالىق ولشەمدەرى
البەتتە، حالىق ولشەمدەرى ۇلت مادەنيەتى ءھام ەتنوگرافياسىنىڭ قىزىقتى سالالارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. «حالىق ايتسا قالىپ ايتپايدى» دەگەندەي حالىق ولشەمى انىق ولشەم دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى ونى اتا-بابالارىمىز بىرنەشە عاسىرلار بويى قولدانىپ ءھام سول ارقىلى ولشەم نەگىزدەرىن جاساعان. ەندەشە، حالىق ولشەمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىنە جەكە - جەكە توقتالىپ كورەيىك. مۇنى حالىقتىڭ ءوزى بەلگىلەگەنىندەي سالماق ولشەمى، كولەم ولشەمى، ۋاقىت جانە مەزگىل ولشەمدەرى دەپ بولۋگە بولادى.
سالماق ولشەمدەرىن حالىق بىلايشا جىكتەگەن. ايتالىق، مىسقال (1 گ)، قاداق (750 گ)، كەلى (1 كگ)، پۇت (16 كگ)، باتپان (100 كگ). بۇل ولشەمدەرمەن بىرگە حالىق سالماعىنان جەر ويىلعانداي، تۇيەگە جۇك بولعانداي دەگەن سياقتى بەينەلەۋ، تەڭەۋ سياقتى ايشىقتى ءسوز ورنەكتەرىن قولدانىپ اۋىر، جەڭىل دەگەن سوزدەردى دە پايدالانادى.
كولەم ولشەمدەرى ءبىر زاتتىڭ نەمەسە مالدىڭ سانى، كولەمى ءھام مولشەرىن، اۋماعىن شامامەن بەلگىلەيدى. ايتالىق، ءبىر شىمشىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ۋىس، قوس ۋىس، ءبىر ءتىلىم (نان)، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر قولتىق، ءبىر شۇيكە، ءبىر قۇشاق، ءبىر قاپ، ءبىر شەلەك، ءبىر قاسىق، ءبىر تامشى، ءبىر ارقا، ءبىر شانا، ءبىر اربا، ءبىر تاباق، ءبىر شوق (ۇكى، تال)، ءبىر توپ (ادام)، ءبىر قارىن، ءبىر ساندىق، ءبىر قالتا تاعى سول سياقتى. مال سانى مەن كولەمىن دە وسىلاي شامامەن اجىراتادى. ياعني ءبىر وتار، ءبىر قورا، ءبىر تابىن، ءبىر ءۇيىر، ون شاقتى، جيىرما شاقتى... زاتتىڭ كولەمىنە، اۋماعىنا كەيدە بارماقتاي، شىناشاقتاي، جۇدىرىقتاي، قۇمالاقتاي، ەتەكتەي، الاقانداي دەگەن تەڭەۋ سوزدەر دە قولدانىلا بەرەدى. سۇيىق زاتتارعا مولشەر ءسوزى قولدانىلىپ، ونى مولشەرلەپ ەسەپتەيدى. حالىق قالىڭدىق ولشەمىن دە ۇمىتپاعان. مۇنى ولار كوبىنە جىلقى قازىسىنىڭ جۇقا، قالىڭىنا قاراي ايتقان. ايتالىق، بۇلت، پىشاق سىرتى، قىلىش سىرتى (بۇلار 3 - 5 مم شاماسى)، شىناشاق، ەلى، بارماق (بۇلار 1 - 2، 5 سم)، ەكى ەلى...، سەرە، تابان (7 - 10 سم) ت. س. س. باسقا زاتتاردىڭ قالىڭدىعى دا كوبىنەسە ەلىمەن، ياعني ساۋساق قىرىمەن ولشەنەدى. ونى ەلى دەيدى.
ۇزىندىق ءھام قاشىقتىق ولشەمى مۇلدە ەكى ۇعىمدى، ەكى ءتۇرلى ولشەمدى بىلدىرەدى. ۇزىندىق ولشەمدەردى ءبىر زاتتىڭ (تاياقتىڭ، ارقاننىڭ) ۇزىندىعىن انىقتايدى جانە ول ەكى ەلى، ءۇش ەلى...، تۇتام، سىنىق سۇيەم (14 - 15 سم)، سۇيەم (17 - 18 سم)، قارىس، كەرە قارىس (20 - 22 سم)، كەز (50 سم)، ارشىن (75 سم)، قۇلاش (1، 80 - 2 م)، ت. ب. بالتاساپ، كەبىس باسىنداي دەگەن بالىق ولشەمدەرى دە بار. سول سياقتى ۇزىن، قىسقا دەپ شامامەن ەسەپتەي بەرەدى.
قاشىقتىق ولشەمدەرى جەردىڭ قاشىقتىعىن (اۋىلدىڭ ارا قاشىقتىعىنا) قولدانىلاتىن ولشەم ەكەنى بەلگىلى. بۇل ولشەم تۇرلەرى بىلايشا اتالادى: ادىم (قادام، 1 م)، تاياق تاستام (10 - 15 م)، ءاي دەيتىن جەر (100 م)، داۋىس جەتەتىن جەر (250 - 300 م)، شاقىرىم (1 كم)، يەك استىندا، ءبىر توبە استىندا (4 - 5 كم)، قوزى كوش جەر (5 - 6 كم)، كوز ۇشىندا (6 - 7 كم)، تاي شاپتىرىم (4 - 5 كم)، قۇنان شاپتىرىم (8 - 10 كم)، ات شاپتىرىم (25 - 30 كم)، ءبىر كۇندىك جەر، ايشىلىق جول... ت. ب. بۇل مەجەلەر اۋىل ىشىندە بۇل كۇندەرى دە ءجيى ايتىلادى.
ەل ىشىندە تەرەڭدىك، بيىكتىك ولشەمدەرى دە بار. بۇعان تەرەڭ، تايىز، بيىك، الاسا دەگەن سوزدەر قولدانىلادى. ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، جوعارىداعى اتالعان ولشەمدەر ءبىرى - ءبىرىنىڭ ورنىنا جۇرمەيدى.
اۋا رايىن باقىلاۋ، ىستىق، سۋىقتى ءھام ونىڭ وزىنە ءتان ولشەمىن بەلگىلەۋدە دە حالىقتىڭ وزىندىك تاجىريبەلەرى مەن قاعيدالارى از ەمەس. قانجىلىم، جىلى، ىستىق، سۋىق، سالقىن، مۇزداي تاعى دا وسىلايشا انىقتاپ ءبىر زاتتىڭ، سۋدىڭ، استىڭ نەمەسە اۋا رايىن بەلگىلەيدى. اۋا رايىن جىلى، ىستىق، قاپىرىق، قايناپ تۇر، كۇيىپ تۇر، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي، مي قايناتاتىن ىستىق... دەپ جاز ايىنداعى كۇن رايىن ايتسا، قىستا: شۋاق، ماي توڭعىسىز، شىبىنسىز جاز، سۋىق، سالقىن، اياز، ۇسكىرىك، بەت قاراتپاس اياز، ءتىفۋ دەسە تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيتىن اياز دەگەن تەڭەۋلەر ارقىلى كۇننىڭ قانشالىقتى سۋىق ەكەنىن انىقتاپ، سوعان سايكەس ارەكەت ەتە باستايدى.
حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ەل ىشىندە XVIII عاسىرداعى ءاز - تاۋكە حان باسشىلىعىمەن جاسالعان ايگىلى «جەتى جارعى» زاڭ نەگىزى قۇقىقتىق نەگىزدە شىعىن مەن قۇن مولشەرىن دە بەلگىلەدى. داۋ - جانجال نەمەسە ۇرىس كەزىندە ادام ءولىمى ءھام دەنە جاراقاتىنا ساي ايىپ، قۇن ولشەمىن بەكىتتى. ايتالىق، ەر ادام قۇنى 100 جىلقى. بىرەۋدىڭ بەلىن سىندىرعان تولىق ادام قۇنىن تولەيدى. ءبىر كوزىن شىعارسا، ادامنىڭ جارتى قۇنىن تولەيدى. ۇرىس - توبەلەستە باس بارماق سىنسا – 100، شىناشاق سىنسا – 20 قوي تولەيدى. دەنە زاقىمىنان بالا ءولى تۋسا: 5 ايلىق بالا ءۇشىن – 5 ات؛ 5 ايدان 9 ايعا دەيىنگى بالا ءۇشىن ءار ايعا ءبىر تۇيە. اتالعان زاڭ نەگىزىندە 100 تۇيە 300 اتقا نەمەسە 1000 قويعا تەڭەستىرىلگەن. بۇل مولشەرلەردىڭ الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك ماڭىزى دا وتە زور بولدى.
ساۋدادا ءار زاتتىڭ، مالدىڭ قۇنىن بەلگىلەۋدە دە ورايلى ادىستەر ءھام جولدار تابا بىلگەن. اقشالاي ساۋدادا تيىن مەن تەڭگەنى، التىن، كۇمىس جامبى (قويتۇياق، تايتۇياق) سياقتى قۇندى مەتالداردى قولدانعان. ال ايىرباس، ساۋدادا دا اركىمنىڭ كەلىسىمىنە سايكەس شامامەن تۇيەنى – قۇلىندى بيەگە؛ بيەنى – بۇزاۋلى سيىرعا؛ سيىردى – تاي، قۇنانعا؛ تايدى – 3 - 4 قويعا ايىرباستاعان. ءسويتىپ، مال، بۇيىم ساۋداسىندا دا ءار زاتقا لايىق كەسىمدى ولشەمدەرى بولعان.
اسىلىندا، حالىق ولشەمدەرىنىڭ قىرلارى وتە كوپ.
ازىرلەگەن
بەگىمحان كەرىمحان ۇلى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
You Might Also Like
-
22 قىركۇيەك تىلدەر كۇنىنە ارنالعان شارا «ءبىر شاڭىراق استىندا»
-
كۇندەلىكتى ساباق جوسپارى، ادەبيەت 5 سىنىپ.تاقىرىپتار:1. كىرىسپە. ادەبيەت - ونەردىڭ ءبىر سالاسى2. كىرىسپە. حالىق اۋىز ادەبيەتى تۋرالى تۇسىنىك3. تۇرمىس – سالت جىرلارى4. ماقال–ماتەلدەر5. جۇمباقتار
