InfoHub Logo

الماتى وبلىسى، ىلە اۋدانى،
«№20 ورتا مەكتەبى» مكم - ءنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
ومانوۆا گۇلزات تورەبەك قىزى

ينتەربەلسەندى ادىستەردى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ساباقتارىندا ءتيىمدى پايدالانۋ

قازىرگى تاڭدا ءبىلىم سالاسىنداعى باستى تالاپتاردىڭ ءبىرى ءبىلىمدى، ساۋاتتى شاكىرت تاربيەلەۋ بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى كۇندە وقۋ پروسەسسى بۇرىنعىدان وزگەشەلەۋ. ويتكەنى تەحنيكا، اقپاراتتىق قۇرالدار دامىپ كەلە جاتىر. وقۋشىلار بارلىق مالىمەتتى ينتەرنەتتەن الۋعا قىزىعادى، قولىنا كىتاپ العىسى، ىزدەنگىسى كەلمەيدى. ءمۇعالىمنىڭ الدىنداعى باستى ماسەلە قايتسەم وقۋشىنى ساباققا قىزىقتىرا الامىن دەگەن سۇراق اياسىندا بولۋى كەرەك. ينتەربەلسەندى ادىستەردى قولدانۋ ءبىلىم الۋشى مەن ءبىلىم بەرۋشىنىڭ اراقاتىناسىن مىقتاي تۇسەدى. ول ءۇشىن ءمۇعالىم ىزدەنىمپاز، تالاپشىل، تاپقىر بولۋى كەرەك. ءمۇعالىم باعىتتاۋشى، ال شاكىرت ورىنداۋشى بولۋى قاجەت. دەگەنمەن ءبىلىم الۋشىنىڭ ءوزى دە ىقىلاس پەن ىنتا تانىتۋى كەرەك. ۇستاز قانشالىقتى كەرەمەت بولسا دا، وقۋعا ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعى جوق شاكىرتتى ۇيرەتە المايدى.

ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ 2006جىلى مامىر ايىندا ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان «يننوۆاسيالار مەن وقۋ - ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ ارقىلى ءبىلىم ەكونوميكاسىنا» اتتى لەكسياسىندا وسى ماسەلەنى كەلەسى سوزدەرمەن دالەلدەپ بەرگەن: «قاندايلىق جاقسى جانە كاسىبي بولسا - داعى ءبىر دە ءبىر وقىتۋشى، ەگەر ستۋدەنتتىڭ ءوزى كاسىبي، جوعارى بىلىكتى مامان بولعىسى كەلمەسە، ونى ەشتەڭەگە ۇيرەتە المايدى».(ن. نازاربايەۆ يننوۆاسيالارمەن وقۋ - ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ ارقىلى ءبىلىم ەكونوميكاسىنا.- ەگەمەن قازاقستان 2006ج، مامىر)

ءبىلىمدى يگەرۋ ەكى جاقتىڭ دا (شاكىرت پەن ۇستازدىڭ) بەلسەندىلىگىن قاجەت ەتەدى. بۇل ءۇشىن ۇستاز ءداستۇرلى ساباق تۇرىنەن باس تارتىپ، باس ءرولدى شاكىرتكە ۇسىنۋى قاجەت. تومەندەگى كەستەدەن ءداستۇرلى ساباقپەن ينتەربەلسەندى ادىستەردىڭ ايىرماشىلىقتارىن كورۋگە بولادى

ءداستۇرلى ساباق
1. ءمۇعالىم ۋاقىتتىڭ كوپ بولىگىندە سويلەيدى، بەلسەندى
2. وقۋشىلار تىنىش وتىرىپ، ءمۇعالىمدى تىڭدايدى.
3. وقىتۋدىڭ باسىم ءتۇرى - ءتۇسىندىرۋ
4. ساباقتىڭ نەگىزگى بولىگى - جەكە - جەكە باعالاۋ
5. ساباق كەزەڭدەرى ۇزاق مەرزىمدە وتەدى

ينتەربەلسەندى ءادىس
1. وقۋشىلار كوپ ۋاقىت بويى بەلسەندى، تاپسىرمانى تالقىلايدى
2. ءمۇعالىم - باعىتتاۋشى. پىكىرتالاس كەزىندە كومەكتەسەدى، سۇراقتار قويادى
3. وقۋشىنىڭ ءوزى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى
4. باعالاۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىنەن پايدالانىلادى
5. جۇپپەن جانە توپپەن جۇمىس

ر. م. ميكەلسون وزىندىك جۇمىستاردى: «وقۋشىلار تاپسىرمانى ەشقانداي جاردەمسىز، ءبىراق، ءمۇعالىمنىڭ باقىلاۋىندا ورىندايتىن ءىس»- دەپ ەسكەرتەدى. ءسوز ۇيرەتپەيدى، ارەكەت ۇيرەتەدى. ءداستۇرلى وقىتۋدا ۇستاز وزىنە ءمالىم اقيقاتتى جاريا قىلىپ، شاكىرتتەرىنەن ءوزىنىڭ ايتقانىنا عانا يلانىپ، سولاردى قايتالاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. مەن ايتىپ بەرسەم - وقۋشى تۇسىنەدى»دەگەن قاراپايىم ديداكتيكالىق قاعيدانى ۇستانادى. بۇگىنگى كۇنى مۇنداي تۇسىنىك ءتىپتى ەسكىرىپ كەتكەن. سوندىقتان دا ءار ساباقتا ۇيرەنۋشىلەر بۇرىنعىداي تەك تىڭداپ جانە كوشىرىپ قانا قويماي، بەلسەندى ارەكەتتەر اتقارۋى كەرەك(ويلاۋ، وقۋ، سويلەۋ، تالقىلاۋ، جازۋ، پىكىرلەسۋ، پىكىر تالاستىرۋ ت. ب)
مەكتەپكە جاڭا كەلگەن ءمۇعالىمسىز. وقۋشىلاردىڭ نازارىن قالاي اۋداراسىز. بۇل كەزدە ءمۇعالىم ينتەربەلسەندى وقىتۋدىڭ مىنا شارتتارىمەن تانىس بولۋى كەرەك:
- جاعىمدى پسيحولوگيالىق ورتا ورناتۋ(مىس، بيوپوەما، ىزگى - تىلەكتەر ت. ب)
- قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن توتەسىنەن قىزىقتى دا جۇمباقتى سۇراقتار قويۋ (موتيۆاسيا، ۇمتىلىس تۋدىرۋ)
- ۇجىممەن جۇمىس جۇرگىزۋ(پسيحولوگيالىق ويسەرگەكتەر، كەستەلەر تولتىرۋ)
ەگەر وسى شارتتاردى رەتىمەن ورىنداي الساڭىز، ءوزىڭىزدى قانداي ۇستاز ەكەندىگىڭىزدى بايقاتاسىز، ءارى وقۋشىلاردىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايىن انىقتاۋىڭىزعا ابدەن مۇمكىندىگىڭىز بولادى.

ءمۇعالىم وقۋشىدا قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋى ءۇشىن مىناداي تاسىلدەردى قولدانۋىنا بولادى:
1. گازەت - جۋرنالداردان قىزىقتى ءبىر وقيعانى ايتىپ بەرىڭىز.(وقۋشىلار گازەت - جۋرنالعا قىزىعا باستايدى)
2. داۋلى نەمەسە باسقالاردىڭ كوزقاراسىنا كەرەعار پىكىر ايتىڭىز. ( وقۋشى ءوز ويىن ەركىن جەتكىزۋگە ارەكەتتەنەدى)
3. ءوز ومىرىڭىزدەن نەمەسە ءىس - تاجىريبەڭىزدەن مىسالدار كەلتىرىڭىز.( سىزگە ۇقساۋعا نەمەسە ماماندىق جايىندا پىكىرى وزگەرەدى).
4. سيتۋاسيادان شىعاتىن تاپسىرمالار بەرىڭىز، قالعانىن وقۋشى جالعاستىرسىن ( شىعارماشىل بولۋعا ارەكەتتەنەدى).

ەگەر ءمۇعالىم تومەندەگىدەي جۇمىس جۇرگىزسە، وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى باسەڭدەيدى.
1. ءمۇعالىم وقۋشىمەن از ارالاسسا؛
2. ءمۇعالىم ءبىلىمدى ءوزى بەرىپ، وقۋشىنىڭ وي - پىكىرىمەن ساناسپاسا؛
3. ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ كەمشىلىكتەرىن بەتىنە ايتسا؛
4. وقۋشى ويىن ءبولىپ، تەك ءوزى سويلەي بەرسە؛
5. توتەسىنەن قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرۋدە قينالسا ت. ب

ەندىلىكتە ءبىلىمنىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى «ديالوگ پەن قارىم-قاتىناسقا ۇيرەتۋ» دەپ قاراستىرامىز. سايىپ كەلگەندە تىرشىلىكتىڭ نەگىزى وسىنداي قارىم-قاتىناس پەن ديالوگقا ورنىعادى. ومىردە ەڭ كەرەكتى ءبىلىم - قوعامدا قارىم-قاتىناس قۇرا ءبىلۋ، باسقا ادامدارمەن ءتىل تابىسۋ.
بۇگىندە ديالوگتىڭ ەكى ءتۇرى ايقىندالادى: اقپاراتتىق جانە تۇسىندىرمەلىك (ينتەرپرەتاسيالىق). اقپاراتتىق ديالوگتاعى قارىم - قاتىناسقا قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا ءبىلىم دەڭگەيلەرى تۇرعىسىنان الشاقتىق بولادى، ال ينتەرپرەتاسيالىق ديالوگتا قاتىسۋشىلاردىڭ بىلىمدەرى بىركەلكى بولىپ، تەك تۇسىنىكتەرى عانا ءارتۇرلى بولادى.(و. گويحمان، ت. نادينا، 131)
ادەتتە وقۋ/وقىتۋ پروسەسىندە اقپاراتتىق ديالوگ ءجيى كەزدەسەدى، ويتكەنى كوپ جاعدايدا وقىتۋشى ساباقتى ءوزىنىڭ مول تاجىريبەسىنەن وقۋشىلارعا بەرۋ پروسەسى دەپ تۇسىنەدى.
ديالوگتى ينتەربەلسەندى ادىستەردى قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى، ويتكەنى مۇنداي ادىستەر قارىم - قاتىناس پروسەسىنىڭ قاتىسۋشىلارىن ىنتالاندىرىپ، ولاردا ىشكى موتيۆاسيانىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ، ءوزارا ارەكەتتەسۋىنە ىقپال جاسايدى.

موتيۆاسيا ەرەجەلەرى:
 قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋ؛
 ۇيرەنۋشىلەردى ۇدايى ماقتاپ، قولپاشتاپ قولداپ وتىرۋ؛
 جۇرگىزۋشى ( ءمۇعالىم ) ءوزى دە شابىتتانىپ، سول كوتەرىڭكى كۇيىن ۇيرەنۋشىلەرگە كورسەتۋى؛
 تاڭداۋدى ءاردايىم ۇيرەنۋشىلەردىڭ وزدەرى جاساعان ءجون.

توپتىق جۇمىس
توپتىق جۇمىس ارقىلى بىرلەسە ارەكەتتەنگەن ءتيىمدى. بۇل ءۇشىن ءمۇعالىم توپقا ءبولۋدىڭ قىزىقتى تاسىلدەرىن قولدانۋ كەرەك. وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋدىڭ قىزىقتى، ءارى تانىمدى ءتاسىلىن ولاردىڭ الداعى جۇمىسقا دەگەن ىقىلاسىن ارتتىرادى. توپپەن جۇمىس ىستەگەندە ۋاقىتشا بولسا دا باستارىن بىرىكتىرەدى، ارالارىندا ءبىر - بىرىنە دەگەن جىلى سەزىمدەر ورنايدى.
1. جۇمىس ەرەجەسى ايقىندالىپ، ۋاقىت بەلگىلەۋ كەرەك
2. تاپسىرما بەرىلگەن سوڭ، توپ ىشىندە تالقىلانۋى كەرەك
3. توپتار اراسىندا باسەكەنى نەگىزگى ماقساتقا اينالدىرماۋ كەرەك
4. جۇمىس اياعىندا ءار توپ جۇمىس ناتيجەلەرىن جاريالاپ نەمەسە ول تۋرالى ەسەپ بەرۋى كەرەك

مۇندا كەلەسىدەي تالاپتاردى ۇستانۋعا بولادى:
 تىڭداي ءبىلۋ كەرەك!
 بىرلەسكەن جۇمىستاردا كورەرمەندەر جوق - ءبارى دە قاتىسۋشىلار!
 ءاربىر قاتىسۋشى ءوز پىكىرىن كەلتىرۋى كەرەك!
 جانجالداردى بولدىرماۋ كەرەك!
ساباق اياعىندا (كەرى بايلانىستى ۇيىمداستىرۋدا) بىرلەسكەن جۇمىستىڭ ناتيجەلىگى تۋرالى وقۋشىلارعا كەلەسى سۇراقتارعا اۋىزشا نەمەسە جازباشا جاۋاپ بەرۋدى تاپسىرعان ورىندى.
ساباق كەزىندە وقۋشىلاردى جالىقتىرماس ءۇشىن، ويسەرگەكتەر وتكىزۋگە بولادى. مىسالى: ەسىم - اكرونيم، « وزىڭە تىلەگەندى - باسقالارعا تىلە!»، كورشىنىڭ سۋرەتى، تاقىرىپتى جاسىرۋ ت. ب.
پىكىرتالاس
وقۋشىلاردىڭ ءبىر ومىرشەڭدى پروبلەما بويىنشا وزىندىك كوزقاراستارى مەن پىكىرلەرىمەن الماسۋ ارەكەتتەرى. پىكىرتالاستا وقۋشى ءوز ويىن ەركىن، اشىق ايتادى، توسىننان سۇراق قويادى، تالقىلايدى، ءبىلىم اياسىن كەڭەيتۋگە ارەكەتتەنەدى.
پىكىرتالاس ەرەجەلەرى:
1. پىكىرتالاستا تۇلعانىڭ جەكە قاسيەتى سىنالماي، تەك پىكىرلەرمەن كوزقاراستار سىنالۋى ءتيىس.
2. پىكىرتالاستا باستى ماقسات جەڭۋ ەمەس – اقيقاتقا جەتۋ
3. بىرەۋ سويلەگەندە، ونىڭ ءسوزىن بولۋگە بولمايدى
4. باستى ەتيكالىق ەرەجە: باسقا پىكىرلەرمەن كەلىسپەۋگە بولادى، الايدا ولاردى سىيلاۋ كەرەك.
كەيدە تەلەديداردا ءبىز ءوزى جاقتاعان پوزيسياعا قارسى ايتىلعان ۇعىمدى دالەلدى، سابىرلى تۇردە قابىلداي الماعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كۇيىپ – ءپىسىپ، پىكىر ءبىلدىرۋشىنىڭ ءسوزىن بولەتىندىگىن كورىپ جاتامىز. بۇل – پىكىرتالاستى ءساتسىز تۇرعىدان جۇرگىزۋ ۇلگىسى. ۇستاز پىكىرتالاستا شاكىرتتەرىن ءوز پوزيسيالارىن ناقتى ايقىنداپ، ولاردى تىڭداۋشىلارعا جەتكىزىپ، دالەلدەي بىلىۋىنە ۇيرەنۋگە شاقىرادى.