InfoHub Logo

Молдаханқызы Ақмарал
Әлкей Марғұлан атындағы Павлодар Педагогикалық Университеті
Ғылыми мақала жетекшісі: Филология ғылымдарының кандидаты, оқытушы-зерттеуші
Сарыбаева Баян Жумашевна

Аңдатпа

Көне түркі тілінің есімді тіркестерін зерттеудің өзіндік қиындығы бар. Түркітану ғылымында көне түркі жазба ескерткіштерінің сөздері– көп зерттелмеген саланың бірі, тарихи талдау мәселесі бірізді теорияға сүйеніп, жан-жақты зерттелуі қажет. Ғалымдар тарапынан көне түркі ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің оқытылуын жекелей алып зерттеуден гөрі жекелеген түркі тілдерін зерттеуде тек сол тілдердің көне түркі тіліне қатысты жағын ғана салыстыра қарастыру басым түсіп отырады. Мақалада көне түркі жазба ескерткіштеріндегі сөздердің және есімді тіркестердің оқытылуы бүгінгі зерттеулермен байланысы қарастырылады.

Кілт сөздер: көне түркі жазба ескерткіштері, көне түркі жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестер, оқытылуы, есімді тіркестер.

Аннотация

Изучение именных фраз древнетюркского языка имеет свою сложность. В тюркологии слова древнетюркских письменных памятников-одна из малоизученных областей, проблема исторического анализа должна быть всесторонне изучена, опираясь на последовательную теорию. Ученые считают, что в изучении отдельных тюркских языков, а не в индивидуальном изучении изучения именных выражений в древнетюркских памятниках, преобладает сравнение только той стороны этих языков, которая относится к древнетюркскому языку. В статье рассматривается связь изучения слов и именных выражений в памятниках древнетюркской письменности с современными исследованиями.

Ключевые слова: древнетюркские письменные памятники, именные фразы в древнетюркских письменных памятниках, именные фразы.

Annotation

The study of nominal phrases of the ancient Turkic language has its own complexity. In Turkology, the words of ancient Turkic written monuments are one of the little-studied areas, the problem of historical analysis should be comprehensively studied, based on a consistent theory. Scientists believe that in the study of individual Turkic languages, and not in the individual study of the study of nominal expressions in ancient Turkic monuments, the comparison of only the side of these languages that belongs to the ancient Turkic language prevails. The article examines the relationship of the study of words and nominal expressions in the monuments of ancient Turkic writing with modern research.

Keywords: ancient Turkic written monuments, nominal phrases in ancient Turkic written monuments, nominal phrases.

Кіріспе

Алғаш рет ескерткіштердің көне түркі тілін оқудың кілтін тауып, в. Томсен өзінің жетістіктері туралы В. В. Радловқа хабарлайды және табылған ескерткіштердің графикасын береді. Ежелгі түркі ескерткіштерінің аудармасын бірінші болып жасаған В. В. Радлов ескерткіштердің грамматикасын зерттеуге кіріседі. Содан кейін ғалымның еңбектерін көптеген зерттеушілер сынайды, бірақ олардың барлығының еңбектерінде В.В. Радловтың аудармасы негізге алынады.  Оның еңбектері көне түркі тілін үйренудің бастамасы болып саналады.

Дәстүрлі әдеби тілдерде жазылған ортағасырлық түркітілдес жазба ескерткіштер лингвистикалық сипаттамалары бойынша "аралас" тілдерге салынған. "Аралас" терминімен түркологтар ескерткіш мәтініндегі басқа жіктеу тобының тіліне жататын фонетикалық, грамматикалық, лексикалық элементтердің мазмұнын түсінеді: қыпшақ, оғыз, ұйғыр, қарлұқ және қазақ. Қазіргі тіл білімінде "аралас тіл" ұғымының нақты мазмұны бар. Әдетте, бұл жағдайларда олар байланысатын тілдердің немесе диалектілердің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі елеулі өзгерістер туралы айтады. Атап айтқанда, ол белгілі бір әлеуметтік-мәдени жағдайларда пайда болған креол тілдеріне қатысты қолданылады.

Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи зерттеуі және оқытылуы бойынша отандық түркологияда алғаш рет жазылған іргелі еңбектің авторы ретінде Н. З. Гаджиеваның еңбегін атауға болады [1]. Бұл жұмыста сөздердің жасалуы, оқытылуы және оларды қайта құрудың кілттері егжей-тегжейлі сипатталған.Бұл еңбектің аяқталуына К.А. Баскаковтың [2] жұмысы, негізгі синтаксистік бірліктердің тарихи-типологиялық сипаттамасы мен жіктелуі арналған.

Орта ғасыр жазба ескерткіштеріндегі есімді тіркестердің оқытылуы

Қалыптасқан түркологиялық дәстүрде "араласу" дегеніміз тіл жүйесінің өзгеруін емес, басқа ескерткіштің тілінде норма болып табылатын диалектизмдердің бір ескерткішінің тілін қолдануды білдіреді. Сонымен қатар, синхронды сәйкестіктер де, басқа дәуірдің тіліне тән архаикалық құбылыстар да осында келеді. Мұндай терминологиялық түсініксіздік жазба ескерткіштердің тілін салыстырмалы түрде зерттеуді едәуір қиындатады, өйткені "араласу" белгілері барлық зерттеушілер үшін бірдей емес, бұл ескерткіштің тілін бағалаудың нақты және бірыңғай критерийлерін жасау қажеттілігін тудырады. Тарихнамалық шолудан көріп отырғанымыздай, Алтын Орда кезеңінің әдеби тілін атрибуциялауға тырысқанда, белгілерді қарастыруда үлкен келіспеушілік бар. Осы тақырып бойынша көптеген жұмыстардың болуына қарамастан, түркологияда бірыңғай белгілер негізінде жеке ескерткіштің біліктілік схемасы әзірленбеген. Тартылған белгілердің әртүрлілігі олардың зерттеу нәтижелерін сәйкестендіруге және бірыңғай типологиялық көріністі құруға мүмкіндік бермейді. Г. Ф. Благованың түркі декларациясын талдау жөніндегі еңбектерінде түркі мәтінінің стилистикалық сорттарын қатаң саралаудың өнімділігі және жазбаша ескерткіште ұсынылған грамматикалық категориядағы доминантты белгілерді бөліп көрсету көрсетілген [3].

Енисей мәтіндері-даулы тиістілік пен танысу жазбаларының ескерткіштері, олар орхонға қарағанда едәуір қысқа ең ұзыны Үйбат III тек 400 таңбадан тұрады және эпитафия сипатына ие. Оларда тарихи-саяси мәліметтер мен сипаттамалар аз, кейбір зерттеушілер оларды қарабайыр деп санайды [4]. Бұл жазулардың уақыты мен шығу тегі туралы гипотезалардың ішінде екі қарама қарсы:

- Жазулар Орхоннан кейін пайда болды [5].

- Мүмкін Түркі қағанаты құлағаннан кейін қашып кеткен батыс түріктері жасаған [6].

- Жазбаларды қырғыз қағанатының Енисей қырғыздары қалдырды [7].

Талас ескерткіштері де мазмұны жағынан ұқсас. Талас алқабында С. Е.Малов, X. Н. Оркун, А. М. Щербак және басқалары ежелгі түркі жазуына жатқызған ағаш таяқшадан жұмбақ жазба табылды. XIX ғасырдың аяғынан бастап Енисей жазба ескерткіштерінің шоғырлану орталығы Минусинск мұражайы болды [8].

Қазақстан аумағында табылған басқа да көне түркі жазба ескерткіштері: керамикадағы жазулар (Талас алқабы, Жамбыл облысы), жартастардағы мәтіндер және сақинадағы жазу (Іле алқабы, Алматы облысы), саздан жасалған дөңгелек алқадағы және ыдыстағы жазулар (Сырдария алқабы, Қызылорда облысы). 1948 жылы А. Н. Бернштам Шығыс Қазақстаннан (Ертіс алқабы) екі қола айнаға жазулар жариялады. Сондай — ақ, 1985 жылы жартастағы руна жазуы, ал 1987 жылы мөрге ойылған жазу анықталды. 1986 жылы Орал алқабынан қола айнаға жазу жарияланды.

Осы ескерткіш тіліндегі сөз тіркестері бір-бірімен әр түрлі тәсілдер арқылы байланысады. Сөз бен сөзді байланыстыруға дәнекер негізінде, мыналар: дәнекер болатын синтаксистік тәсілдер жатады. Осы тұста есімді тіркестердің оқытылуы ол әртүрлі жалғаулар арқылы байланысады.

1. Біріншіден, септік жалғаулар арқылы есімді тіркестер жасалынады. Оған мысал, "Табғач қағанта бедізчі келүртім, бедізтім" - Табғаш қағаннан шебер әкелдім, өрнектедім. Осы жерде Табғаш қаған ол есімді тіркес түріне жатады.

2. Тәуелдік жалғаулар арқылы: Қаған сүсі берітер ерміс – Қаған әскері бөрідей. Беглері йеме, будуны йеме түз ерміс — Түзу бектері халқы  еді. Менің сабымын сымады - Менің сөзімді бұзбады. Менің сөзім, түзу бектері, қаған әскері деген сияқты сөздер есімді тіркестер болып табылады.

3. Жіктік жалғаулар арқылы: Ең ілкі Тоғу балықда сүңүсдіміз - Ең ілкі Тоғу қаласында соғыстық. Турк будун үчүн түн удымадым, күнтүз олурмадым - Түрік халқы үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Түрік халқы, Тоғу қаласы тіркестер.

4. Шылаулар арқылы: Інім Күлтегін бірле сөзлешдіміз - Iнім Күлтегінмен сөйлестік. Оғлы қаған болмыш - Ұлы  қаған болған. Турк будун үчүн түн удымадым, күнтүз олурмадым - Түркі халқы үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырмадым. Темір қапығқа тегі сүледіміз - Темір қақпаға дейін соғыстық. Темір қақпа, Ұлы қаған секілді тіркестер.

Сөздердің орын тәртібі арқылы: Ебін, барқын бұздым Үй жайын жойдым. Кейде сөздердің арасындағы мағыналық байланыс интонация (дауыс ырғағы) арқылы да жүзеге асады.

Көптік жалғаулар арқылы: Түрк оғуз беглері, будун, есідің! Түркі оғыз бектері, халқы, естіңдер!

Енді өзге ғалымдардың пікіріне сүйенсек, қазіргі кейбір түркі тілдері сиякты көне тілде бастауыш көптік формада тұрса да, баяндауыш көптік жалғауын қабылдамайды. Бірақ ескерткіштер тілінде бастауыштың көптік жағынан қиысуы сирек ұшырасса, жақтық қиысу молынан кездеседі.

Жақтық қосымшалар арқылы: Түрк беглер түрк атын ыты – Түркі бектері түрк атын жойды. Бен өзім табғач елінте қылынтым Мен өзім табғаш елінде тәрбиелендім.

Есімдікті тіркестердің оқытылуының ескерткіштер арқылы жүзеге асуы.

Есімдіктердің ішінде қабыса байланыскан есімді сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары болып жиі кездесетіндері - сілтеу, сұрау және жинақтау есімдіктері. Олар зат есімдермен тіркесіп, анықтауыштық қатынаста жұмсалады.

Мәтінде есімдіктердің бәрі бірдей зат есімдермен тіркес жасай бермейді. Жоғарыда атап кеткен сілтеу, сұрау есімдіктері ғана зат есімдермен тіркесіп, қабыса байланысады. Бұған ескерткіштен мысалдар келтіре кетелік: ол сабығ - ол сөз; ол суб - ол сөз; бу сү бұл әскер; ол күн — ол күн; ол йер — ол жер; не буңы - не мұны; нен йер - қай жер.

Зат есімдермен қабыса байланысатын сөздердің тағы бір тобы есімшелер. Есімшелердін зат есімдермен тіркесуі арқылы анықтауыштық қатынастағы есімді сөз тіркестері жасалады. Орхон-Енисей жазбаларының тексінде мұндай тіркестер көп емес. Мысалы: йатығма тағ; келігме беглер келген бектер. Қағанладук қағанын - Ілледүк ілін. Тегдүкін — жеткен, тиген.

Қорытынды

Түркологияда сөздердің жасалу терминімен қалыптасқан жағдайды ескере отырып, зерттелетін мәтінді атрибуциялау кезінде оның аралас сипаты туралы емес, осы ескерткіш тіліндегі нормативтілік пен вариативтіліктің арақатынасы және оларды оқытылу туралы айтқан жөн. Мұндай тәсіл, біз ойлағандай, мыналарды анықтауға мүмкіндік береді:

1) Белгілі бір ескерткіштің тілдік атрибуциясы, яғни әрбір жеке ескерткіштің тілдік жүйесін бірыңғай форматта сипаттау.

2) Тіл жүйесінің нормаланған және нормаланбаған бөліктерінің барлық сипаттамаларында бөліп көрсету, норманың түрлерін, жүйенің нормаланбаған бөліктерінің атрибуциясын бөліп көрсетеді.

Ортағасырлық жазбаша дереккөздердегі есімді тіркестердің оқытылуын үш сыныпқа бөлу орынды:

1) Нақты немесе иллюзиялық шындықты оның көріністерінің барлық байлығында және салыстырмалы түрде еркін түрде сипаттайтын баяндау.

2) Арнайы, көп жағдайда ресімделген лексика арқылы негізінен әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-құқықтық және әлеуметтік-саяси өмірдің жекелеген сәттерін тіркейтін құжаттық.

3) Заңды түрде бола отырып, құжаттық практикадан ерекшеленетін заңнамалық, олар қолданыстағы құқықтық практиканы ғана емес, сонымен қатар осы тәжірибені өзгерткісі келетін заң шығарушының өзгермелі ерік - жігерін, ең бастысы-қоғамдық қатынастарды ретке келтіру, әлеуметтік градациялар мен жағдайларды жүйелеу әрекетін көрсетеді. Біртіндеп, әсіресе Қайта өрлеу дәуірінде, баяндау және ішінара заңнамалық дереккөздер шеңберінде ғылыми әдебиеттердің ерекше класы құрылады, мұнда құбылыстардың сипаттамасы теориялық талдаудың көмегімен олардың мәнін ашуға мүмкіндік береді.

Орта ғасырлардағы түркі жазба ескерткіштерінің көпшілігі басқа тілдік қабатқа жататын араб және парсы сөздері болып табылады. Араб мәдениетінің ықпалы Орта Азияға таралғаннан кейін араб сөздері жергілікті халықтың тілінде әуелі егіншілік пен сауда арқылы тамыр жая бастады, кейін халық арасында діни түсініктерге арналған түрлі кітаптар кең тарады. Тәжік, түрікмен, өзбек, қарақалпақ, қазақ жерінде медреселер, діни орталықтар салып, ғылыми салада мамандар даярлау қолға алынды. Сонымен қатар, мәдениет пен саясат саласындағы қарым-қатынастар орасан зор дамыды. Жергілікті халықтың өкілі болып табылатын халық арасынан мәдениеттің, әдебиеттің, ғылымның әртүрлі салаларында қайраткерлер пайда болды. Олардың көпшілігі өз шығармаларын араб тілінде жазған немесе араб сөздерін жүректеріне сай пайдаланған. Аталмыш жазба ескерткіштер тілінің лексикалық негізі қыпшақ тобындағы есімді сөздер.  Кейбір тіркестер қай жерде, қандай мағынада қолданылғанына байланысты. Сонымен қатар қазіргі қазақ тіліндегі сөздер мен сөз тіркестерімен сәйкестік айтарлықтай байқалады. Тек қазақ тілінде ғана олардың кейбіреулерінің бүгінгі күні сол мағынада жұмсалуы жазба ескерткіштер тілін қазақ тіліне жақындата түсетін, яғни қазақ тілінің көне жазба тілі екендігін растайтын құжаттың бірі деуге болады. Қазақтар түркілерді құрайды, олар қазіргі қазақ тілімен бірдей сәйкес келеді. Осы тұста есімді тіркестердің оқытылуы бұл ескерткіштер тарихын және тілдердің жасалу тарихын білумен және зерттеумен тығыз байланысты.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Болғанбаев Ә. (1979) Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Мектеп. – 176 б.
2. Ескеева М. (2011) Көне түркі жазба мұраларының лингвофилософиялық негізі. – Астана: Сарыарқа. – 320 б.
3. Кенжетай Д. (2004) Қожа Ахмет Йасауи дүниетанымы. – Түркістан: ХҚТУ.
4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. (2008) – Алматы: Дайк-пресс. – 965 б.
5. Агаджанов С.Г. 9–13 ғасырлардағы Орталық Азиядағы оғыздар мен түркімендер тарихының очерктері. Ашхабад: Ылым, 1969. 296 б.
6. Әжіғали С.Е. Көшпелілер сәулеті – Еуразия тарихы мен мәдениетінің феномені (Арал-Каспий аймағының ескерткіштері). Алматы: «Ғылым» ғылыми-зерттеу орталығы, 2002. 654 б.

---