InfoHub Logo

(Bir jolsapardyń kúndeligi)

“Sondaı bir sapardyń sáti kelip turǵany, birge júrip, Ulytaý jaǵyn bes-on kún aralap qaıtýǵa qalaısyz?”— dep kútpegen jerden Júrsin Erman telefon soqqanda, Sovmın aýrýhanasynyń kúndizgi bóliminde em-dom alyp jatqan edim. Qashan bolsyn oranyp-qymtanýdy umytyp, ańǵal-ashyq júre beremin dep, osylaısha jıi-jıi sýyq tıgizip alatynym bar edi, bul da sonyń saldary bolatyn...

Ózim sol sátte úıden ádeıilep ala shyqqan Jaıyq Bekturov aǵamyzdyń “Eneden erte aırylǵan tól sekildi” dep atalatyn estelik kitabyn oqyp jatqan bolatynmyn. Jazýshylyǵyn kóp adam moıyndaı bermeıtin Jaıyq aqsaqaldyń bul kitabynda el men jer, halqymyzdyń keshegisi men búgingisi, jaǵyrapıasy men tarıhy jaıynda qanshama bir qyzǵylyqty maǵlumat, arǵy-bergiden órbigen áralýan derekter mol bolyp shyqty. Saryarqa dalasyn da ońdy-soldy biraz sharlaǵan syńaıy bar, solardan túzgen jolsapar áńgimeleri de oqýǵa jeńil, tartymdy hám tatymdy dúnıeler eken. Ásirese, ejelgi Ulytaý óńiri, ondaǵy Alasha han, Joshy, Edige mazarlary tóńiregindegi, sol aımaqta áıgili jahanger Aqsaq Temir de bolypty, solardyń han ordasy bolǵan qorym murty buzylmaı áli jatyr deıtin ejelgi jyr-ańyzdar saryny eriksiz eleńdetip, “reti kelip, jasaǵan mursha berip jatsa, ádeıilep izdep baryp qaıtatyn-aq jer eken, shirkin!” — degen oıǵa taban tireı elegizip otyrǵanda, Júrsinniń telefon soǵýy — izdegenge suraǵannyń ózi boldy da shyqty. “Mundaı da kezdeısoq sáıkestik bola beredi eken-aý!” — degem de qoıǵam.

— Bas-aıaǵy qansha kún, qansha jer júrýimiz múmkin? — dep suradym Júrsinnen. Óıtkeni, emdelip jatqanymdy aıttym, onyń ústine burynǵydaı emes, sońǵy kezderi densaýlyqtyń syr bere bastaǵany ańǵarylyp qoıatyn.

— Bir aptanyń o jaq, bu jaǵy shyǵar, eki-úsh myń shaqyrym jol júrip qalarmyz,— dedi ol.

— Apyr-aı,á! Barǵym da kelip tur, uzaq joldy aýyrlap qalamyn ba degen qorqynysh ta joq emes. Emdelip jatqanym óz aldyna. Eki ottyń ortasy degen osy boldy-aý!.. Qaıtsem eken?

— Sharshaǵan jerińizde aıta qoıarsyz, ushaqqa otyrǵyzyp qaıtaryp jiberemiz. Úzilgen jerinen em-domyńyzdy ári qaraı jalǵastyra beresiz,— dep ol kúlgen.

Sóıtip, nede bolsa táýekel deýge týra kelgen. Táýekel dedik te, alyp jatqan em-domnyń bárin birer aptaǵa jıyp qoıyp, bul da bir oraıy kelgen oń sapar shyǵar dep Júrsinge erý jaǵyna oıysqam.

* * *

Júrsinder (qasynda aǵaly-inili Ámet, Amankeldi, Muratbek Ermegıaevter bar ekenin aıtqan, áıgili Ómirzaq Sársenov te ere júrmek eken, aıaq asty shetelge ushatyn bolyp qalyp qoıypty) kúniburyn biri ushaqpen, bireýleri júrdek te jeńil avtokólikpen úzdik-sozdyq bolyp Astanaǵa qaraı attanyp kete beripti de, men olardyń sońyn ala poıyzben shyǵyp edim. 28 mamyr, ıaǵnı dúısenbi kúni tańerteń Astana vokzalyna kelip túsken meni qarsy alǵan Qanaı degen jigit (ol da bir ańqyldap qalǵan azamat eken, osyndaǵy bir qurylys mekemesiniń ıesi) aldy-artyma qaratpaı “Jıp” mashınasyna salyp aldy da, ortalyqtaǵy “Sýsar” atalatyn jeke menshik meıramhananyń tórinen bir-aq shyǵardy. Júrsin oǵan solaı tapsyryp, ózderi Qaraǵandy, Qarqaraly jaǵyna shuǵyl attanyp ketipti. Men ornalasqan daǵaradaı lúks-nómirdiń ishinde fın saýnasy bar eken, bárinen de sonysy bir ǵanıbet boldy. Poıyzdyń eki kisilik kýpesi kádimgideı salqyndaý eken, tańǵa jaqyn ájeptáýir tońazyp, mazasyzdaý kúı keship kelip edim. Bólmege aldyrǵan jeńil-jelpi tańǵy mázirden dám tattym da, Qanaıǵa rahmet aıtyp, jaıyna jiberip, álgi ystyq monshaǵa qoıdym da kettim. Budan artyq ne tilersiń! Býlandym, sýlandym, terledim, tepshidim, áıteýir eki-úsh saǵat ońasha qalyp, qaıtadan jan shaqyra qalpyma kelgendeı rahat bir kúı keship edim.

Sol eki arada qalta telefonymen Júrsin de qońyraýlatyp, meniń qal-jaǵdaıymdy surap aldy da, bastapqy jospardyń sál-pál ózgergenin aıtyp, osy ornymda qapersiz jata berýimdi ótindi, ózderiniń keshtete, tipti odan da jaıyraq oralatynyn, aǵaıyndy Ermegıaevtardyń ata-baba jurtyna baryp, táý etip qaıtýǵa uıǵarǵanyn, óziniń de solarmen birge bolatynyn habarlady. Dál qazir maǵan da keregi sol, eshkimniń mazamdy almaýy edi. Júrsinge emeýrinmen sony aıttym da, ońasha bólmede dámdi sháıimdi iship, birer jerge telefon soǵyp aldym da, taǵy da ózimmen ózim bolyp, álgi monshany aınaldyra bergenmin...

* * *

Júrsinniń ózi qashanda ázil-ospaqqa beıim, kúlkige úıir, kisige úıirsek oralymdy jigit qoı. Aramyzdaǵy múshel jas aıyrmashylyǵyna qaramaı, udaıy meni de qaǵytyp qoıyp, qajaı túsip júretini bar. Ázili jarasyp jatsa atasymen de oınaı beretin qazaq emespiz be, men de onyń artyq-kem sózin aýyrlamaı, kótere beretin bolǵanmyn. Aǵaly-inilideı dos-jar adamdar bolyp ketkenimizge de biraz jyldyń júzi bolyp qaldy. Ras, áneý bir jyldary aramyzdan áldebir qara mysyq júgirip ótip, edáýir ýaqyt qyrǵıqabaq kúı keshkenimiz de bar-tuǵyn. Biraq sol bir toń-teris qalpymyzdyń ózinde de at quıryǵyn birjola úzise almaı, bir-birimizge syrttaı qaraılaı júrsek kerek, kele-kele ótken-ketkenniń bárin jýyp-shaıyp, qaıta tabysqanbyz.

Ol ózi kópten beri qazaqtyń baıyrǵy óneri — aıtysty qaıta jańǵyrtyp, sonyń basy-qasynda júr. Onyń bul isin de bylaıǵy jurt san-saqqa júgirtip, bireý anaý dedi, bireý mynaý dedi, biraq Júrsin qyńq etpeı, qulaǵyn ózi ǵana berik ustaǵan bul isin aspandata kóterip, áıgileýmen kele jatyr. Bir kezde Syrbaı Máýlenov aǵamyz áıgili Sábıt Muqanovqa qarata:

Sen oǵan aıt: túgi joq toryǵarlyq,
Óleńmen bizder myqty bolyp aldyq,
Muqanov Sábıt degen ataǵyń bar,
Bolashaq urpaqtaryń jolyǵarlyq,

— dep jazǵany bar edi. Sol aıtqandaı, Júrsin de bul kúnderi “aıtyspen ábden myqty bolyp alǵan”. Aıtys óneriniń týyn ol qalaı asqaqtata aspanǵa kóterse, aıtys ta, óz kezeginde, Júrsinniń atyn alys-jaqynǵa birdeı tanytyp, ataq-dańqyn asyra túsip keledi. Qazir bergisi ıisi qazaq, árisi alty Alashta Júrsindi bilmeıtin, Júrsinmen bir ret te bolsa til aıqastyra tanysqysy kelmeıtin pende balasyn tabýdyń ózi de qıyn shyǵar-aý.

Aqyn Júrsin sózge de sheshen, búgingi tilmen aıtqanda aınala jurtty aýzyna qaratyp ustaýda aldyna jan salmaıtyn-aq shoýmen. Taban asty taýyp aıtatyn tapqyrlyǵy da bar. Udaıy ázil-qaljyńǵa beıim turatynyn joǵaryda bir aıttyq-aý deımin. Mıyqtan kúle turyp mysqyldaǵanda atqan oǵy dalaǵa ketpeıdi, nysanasyna týra baryp daryp jatady. Keıde qasyndaǵy kisiniń syrt kózden jasyryp ustaıtyn jandy jerine dál tıgize qaǵytyp bergende, áli syryn ala qoımaǵan úlken-kishiniń birazy qapelimde qamshy tıgendeı qaıqańdap-aq qalady. Qaıyra soqqan qaljyńynyń ózi mysqylǵa bergisiz. Biraq keketýge barsa da, muqatýǵa joq. Ázil arasyndaǵy zildi de ózi jýyp-shaıyp, tegistep otyrady.

Osydan biraz ýaqyt buryn “Egemen Qazaqstan” gazetinde Júrsin Ermannyń belgili qoǵam qaıratkeri marqum Ózbekáli Jánibekov jaıyndaǵy kólemdi essesi jarıalandy. Sony oqı otyryp, túkirigi jerge túspeı turǵan Ortalyq partıa komıtetiniń hatshysyna qurdasyndaı qaljyńdaǵan Júrsinniń sózine azdy-kem kúmán de keltirip: “Áý, sen tipti sol kezdiń ózinde SK-nyń sekretarymen ázildesýge jarap qalyp pa eń?!” — degenim bar-tyn.

— Jánibekov jaryqtyq sóz tórkinin túsinetin edi ǵoı,— dedi Júrsin. — Saǵat Áshimbaev marqum da (sol kezgi óziniń tikeleı bastyǵy) ondaıda qıpaqtap: “Áı, bir kúni opyq jeısiń ǵoı, osy bir ashshy-tushshy ázildi baıqap aıtsańshy!” — deıtin. Onysyn bizdiń úıdegi Baqytjamalǵa da aıtypty. Biraq renish-ókpe bola qoıǵan joq. Ózaǵańmen ózderińiz sıaqty ázildese beretinbiz.

* * *

Mamyr aıynyń 29 juldyzy kúni biz Astanada bas qosyp, Amankeldi Ermegıaevtyń azamat bolǵan balasy Talǵattyń úıinen tańǵy asymyzdy ishtik te, tórt-bes jeńil avtokólikke bólinip minip, Qorǵaljyń kólin betke ala jolǵa shyqtyq. Jolbasshymyz — buryn kóp jyldar boıyna Ulytaý aýdanynda birinshi hatshy, ákim bolǵan, qazir Astana turǵynyna aınalǵan Serik Tileýbaev deıtin jigit. Oıly da ońdy, ornyqty azamat ekendigi baıqalyp tur. Báz-bazda kósile sóılep, qazyrmyrlana qyzyp bergende, dilmársımin dep pendelik maqtanǵa da boı aldyryp alatyny bar eken. Ózi Batyrbek Myrzabekovpen birigip “Ulytaý — ulttyń uıasy” atalatyn kitap ta jazypty. 2001 jyly Astanadaǵy “Elorda” baspasynan jaryq kórgen bul kitap ta Ulytaý óńiriniń arǵy-bergisinen birshama habar beredi.

Sol Serik sóz arasynda: “Ózim Naımannyń Baǵanaly rýynanmyn!” — degendi de maqtanyshpen qosyp qoıdy.

Ótken ǵasyrdyń basynda jasaǵan áıgili qalamgerlerimizdiń biri Sabyr Sháripovtiń “Baǵanaly eliniń jaıy” atalatyn derekti áńgimesinen: “Aqmola gýbernıasy Atbasar oıazynyń ońtústik jaǵynda aýdanynyń uzyndyǵy alty júz shaqyrym, kóldeneńi eki júz shaqyrym, Shý men Arǵanatyǵa deıingi jerdiń arasynda arǵy túbi Naıman Baǵanaly eki mekendeıdi. Bir jaǵy Torǵaı oıazymen, bir jaǵy Aqmola oıazymen shektesedi. Ońtústik jaǵy Aqmeshit hám Túrkistanmen qosylady. Soltústigi — Arǵanaty adyry, Jeldi adyr. Bul adyrlar Aqmoladan úsh júz jıyrma shaqyrym. Osy aıtylǵan jerdiń ishinde Ulytaý, Kishitaý, Aıyrtaý degen úsh taý bar. Sarysý, Qarakeńgir, Sarykeńgir, Jylandy, Jezdi, Bileýti deıtin sýy tushshy ózender bar. Tolyp jatqan adyrlar arasynda jylap aqqan bulaqtar da kóp. Baraqkól, Kópkól, Ashykól, Muzkól deıtin kólder bar.

Bul el jeri jaıly, oty mol, sýy jetkilikti bolǵan sebepti meshin jylǵy jáne ilgeri juttarǵa boı bermeı kelgen.

... Baǵanaly baılyǵynyń ilgeri kezde qandaı bolǵanyn tolyq aıtyp ketpeı bolmaıdy... Baǵanaly ishinde bireýden at maıyn quldanǵan, bireýden saýyn saýǵan kisi joq bolatyn. Túrkistannan kelgen qaıyrshy qoja, moldalardan basqa kúzegen baıtal mingendi kóz kórmeıtin. Baǵanaly eli kúzegen baıtal minbepti...

... Qaı aýylǵa barsań da kezdesetin oıyn-kúlki, jabyrqaǵandary az bolatyn. Adyr saıyn búrkit, qarshyǵa salǵan shal men bozbalalardy jolyqtyratynsyń. Aýyldyń qyzy men bozbalasynyń ádeti — túnimen altybaqan tebý edi... Qaı aýylǵa barsań da toı, kókpar tartý ushyrasatyn. Baılar balasyn súndettegende, atqa mingizgende elýlep jylqy soıyp, toı jasaıtyn. Bir jaǵy qymyzdyń býy, bir jaǵy mal kóptikten jer jetpeı tóbeles bolyp ta jatatyn. Minekı, osyndaı qyzyqpen jyldyń úsh júz alpys bes kúnin dýmandatyp ótkizetin.

1915 jyly qazynanyń bıdaıy Atbasardan Qyzyljarǵa tartylǵanda Baǵanalydan jıyrma tórt myń túıe jınaǵan”,— degen sózderdi oqyǵanbyz. “Mine, baılyq qaıda bolǵan!” — dep tamsana tańdaı qaqqanbyz.

Sabyr Sháripovtyń kitabynan bul úzindini ádeıi keltirdik. Jolshybaıǵy áńgimemizge qajeti bolyp qalar dep te oılaǵanbyz.

Al jańaǵy jolbasshymyz Serikke kelsek, ata-babasynyń ótkeni bar, ózi kórip, kóńiline túıgeni bar, reti kelip turǵanda nege ǵana maqtanbasyn, dep te bir qoıǵanymyz bar edi. Óıtkeni ol da óziniń jer jaıyn jaqsy biletinin, ańqumar ekenin, reti kelip qalǵanda ańshylyq-saıatshylyqtan da qur alaqan qalmaıtynyn sóz arasynda ańǵartyp qoıyp otyrǵan. Jolústi áńgimede: “Myna jerden qasqyr, myna jerden qarsaq atyp alyp edim!” degendi de qısyndyra qosyp mashına ústinde qopańdap qoıady. Óziniń sovhoz dırektory bolyp júrgen kezinde sol qasqyr aýlaǵany úshin aýdanǵa jańadan kelgen aýpartkomnyń birinshi hatshysynan sóz estip qalǵanyn da jasyrmaı aıtyp qalǵan. “Men ádeıi ańǵa shyǵyppyn ba, jol ústinde shoqıyp otyrǵan kókjaldy kóre tura qalaı ǵana oq shyǵarmaı keteıin” — degendi de Seriktiń óz aýzynan estip, bir kúlip alǵanbyz. Bizge emes, sol baıaǵy hatshynyń aldynda aqtalyp jatqandaı bolyp, ábigerge túskenine kúlgenbiz.

Amankeldiniń “Leksýs” atalatyn ishi keń, júrisi jaı kóligine sol Serik, Júrsin bolyp, bárimiz tıelip alǵan edik. Áńgime degen aǵyn sýdaı aǵady. Birimizdiń sózimizdi birimiz qaǵyp alyp otyryp, joldyń uzarǵanyn da baıqamaı qalyppyz. Astanadan birer júz shaqyrym uzap shyqqanda baryp, “Qaıda bara jatyrmyz?” — dep jan-jaǵymyzǵa qaraǵan boldyq. Meniń bul óńirdegi alǵashqy saparym. Joldy bilmeımin. Amankeldi de, Júrsin de daǵdaryp Serikke qarady. Ol qapersiz otyrǵan sıaqty edi, kenet sanyn bir soqty da: “Qap, basqa jolǵa túsip ketippiz, qaıta oralmaı bolmaıdy” — dep tur.

Arttaǵy mashınalar da bizdi qýyp jetip, úlken joldyń ústinde osharylyp edáýir aıaldap qaldyq. Júrsin qarap turǵan ba, álgi Serikke (ózderi ejelden tanys bolǵanymen, syr alysa qoımaǵanǵa uqsaıdy) oqys bir ashshy qaljyń aıtyp qaldy. Serik mundaı sózdi kútpese kerek, qansha sabyrly bolǵanymen shabyna ot túskendeı tiksinip, shamdanyp-aq qalǵany. Onysyn bildirmegensip, qıpaqtap bizge: “Mundaı sózdi ákem de aıtpap edi!” — dep qaldy. Júrsin de, biz de jýyp-shaıǵan bop jatyrmyz. Jaqsha ishinde aıta keteıin, budan bylaıǵy aptaǵa sozylǵan jol ústinde Júrsinniń aýzynan mundaı ázildiń talaıyn estigen Seriktiń de qulaǵy ábden úırenip, ázilge ázilmen jaýap qaıtarý daǵdyǵa aınalyp ketip edi. Eki jaǵy da oryndy aıtylǵan júıeli sózge toqtaı biletinderin ańǵartqan. Tek Amankeldi Ermegıaevtiń aǵasy Ámet qana Seriktiń árbir reaksıasyna qaraı: “osymen pálenbaıynshy eskertý boldy!” dep kúle júre ret-retimen sanap qoıyp otyrdy. Oǵan biz de qosyla kúletinbiz, ázildi ústemeleı túsemiz.

Osy jerde meniń esime budan kóp buryn bolǵan bir oqıǵa túsip edi. El bılep, jurt shúılep qalǵan jas azamattardyń jalyna qol apartpaıtyn bas asaýlyǵy degen bolady. Olar endi aınalasyndaǵy jaǵympaz, jandaıshaptarynyń qoshemet-qurmetine ábden eti úırenip, qulaǵyna jaqpaıtyn árbir tosyn áńgimege osqyryna qaraıtyn bir oqys ádet shyǵara bastaıdy.

1992 jyly Taldyqorǵan oblysy Aqsý aýdanynda týyp-ósken aqyn Qudash Muqashevtiń 60 jyldyq mereıtoıy aıasynda onyń otbasy, biraz joldastary, taǵy bir top qalamgerler bolyp, sol jerge barǵanbyz. Men toı ótkizý jónindegi komısıanyń teń tóraǵasy (aýdan ákimimen birge) edim. Aýdandyq mádenıet úıindegi jıyn ústinde men astanadan ere kelgen aqyn-jazýshy azamattardy jergilikti jurtpen tanystyra kelip, sol sátte syrtta júrgen eski dosym Qaırat Jumaǵalıevtiń atyn ataýdy umytyp ketippin. Sahna tórinde aýdan ákimi (teń tóraǵamyz) ekeýmiz otyrǵanbyz. Qolyma Qaırat zaldan joldaǵan bir japyraq qaǵaz ilikti. “Aýylyńa ertip ákelip, atymdy “umytyp” ketkenińe kóp rahmet!” depti ol óziniń qyms etkenge torsańdaı qalatyn ókpeshildigi ustap ketip.

Men jalma-jan sóz alyp, Qaırattan keshirim suraı otyryp, qasymdaǵy teń tóraǵa ekeýmizden úlken qatelik ketkenin, Qaırattyń tanymal aqyn ekenin, ásirese “Anasy bar adamdar eshqashan qartaımaıdy” dep atalatyn, el aýzynan túspeı júrgen án mátininiń de avtory ózi ekenin táptishtep jurtqa túsindirip shyqtym.

Sol-aq eken álgi ákimimiz erin baýyryna ala týlap bersin. Qudashtyń aýyly — Súttigenge qaraı aǵylǵan eldi bastap sonyń mashınasymen kele jatyr edik, bylaı shyǵa: “Qateleskenińizge meni qosyp aıtqanyńyz teris boldy-aý, aýdan jurtynyń aldynda abyroıymnan aıyrdyńyz ǵoı” — dep, oǵan qasyna erip júrgen kómekshisi qosylyp, ekeýlep “Munyńy durys bolmadyǵa” salyp, ıt áýremdi shyǵarmasyn ba. Aqyry meniń de talaǵym tars aırylyp, “áı, handa qyryq kisiniń aqyly bolady” deýshi edi. Sen de han bolmaǵanyńmen, el basqaryp júrgen azamatsyń ǵoı, bir kisilik aqylyń bolsa kerek edi, sonsha ne búlinip ketipti?” dep ýáj aıtqan bolyp edim, sózge toqtamaı: “Durys bolmady, durys bolmady” — deı bergen soń, mashınasyn toqtatyp, jalynyp-jalpaıǵanyna qaramaı, jol ortasynda túsip qalyp, basqa kólikke aýysyp mingenim bar-tyn.

Álgi Seriktiń bastapqy shamdanýynan da soǵan uqsas saryn ańǵarylyp qalǵandaı bolǵasyn ba, osy oqıǵa eriksiz esime túsip edi. İshte júrgen sóz ǵoı, atasy ólmesin dep, retine qaraı ádeıi aıtyp jatqanym, basqadaı astar-maqsaty joq ekendigine oqyrmandy ılandyra alamyn.

* * *

Jol uzaq, dońǵalaqtar, dońǵalashy

Qazaqtyń jetkizbeıdi keń dalasy,— dep bastalatyn Ótejan Nurǵalıev dosymnyń baıaǵydaǵy bir óleńi bolýshy edi. Sol aıtqandaı, Saryarqanyń ushy-qıyrsyz uzaq joly da jýyq mańda jetkize qoımaıdy eken. Elsiz-kúısiz en dala, aınala ondaǵan, tipti júzdegen shaqyrym boıyna qybyr etken jan balasy kózge túse qoımaıdy. Tipti júgirgen ań, ushqan qus ta kórinbeıdi. Tórt aıaqty mal da joq. Ara-tura qara joldy kesip ótken zorman, taǵy bir men atyn estimegen tyshqandardy ǵana kóresiń. Jolbasshymyz Serik Ulytaý óńiri, onyń qadyry men qasıeti, áıgili adamdary men áıdik ózen-sýy jaıynda úzik-úzik áńgime aıtyp, tipti aýyz jabar emes. Oǵan keıde Júrsin qosylady. Amankeldi ekeýmiz kóbine-kóp únsiz múlgip, tyńdaýǵa beıimbiz. Áýdem jer uzap baryp ara-tura toqtap, ala shyqqan qorjyndaǵy azyq-túlikten dám tatamyz. Bizge Ermegıaevtermen ilese shyqqan naǵashylary Qaıdar, basqa kóliktegi Serik pen Júrsinniń kelinshekteri kelip qosylady, taǵy da gý-gý áńgime, taǵy da Serik Tileýbaevtyń aýzyna qaraımyz. Bul óńirdi negizinen Baǵanaly, Baltaly atalatyn Naıman rýlary mekendeıdi eken. Baıaǵy “Qozy Kórpesh — Baıan sulý” jyryndaǵy:

Baltaly, Baǵanaly el aman bol,
Baqaly, baldyrǵandy kól aman bol,—

deıtin syńsý osy aradan órbise kerek.

Sol Baǵanalynyń tórt bosaǵasy dep baǵalanǵan Qadyr, Babyr, Shegir, Sandybaılar (áıgili aǵa sultan Erdenniń ákesi) osy óńirdiń túlekteri. Solardyń biri Baǵanaly Babyr bıdiń búgingi urpaqtary (ishinde osy Seriktiń ózi de bar) birer kúnnen soń Jezqazǵanda as berip, aıtys ótkizbek eken. Osy sapar aıasyna oraı jasalǵan baǵdarlamaǵa solar da kiretin kórinedi. İshimizde Baǵanaly Babyr bıdiń atyn estimegenderimiz de bar eken, Seriktiń aıtýynsha, ol baıaǵy Ǵabıt Músirepovtiń “Oıanǵan ólkesindegi” Nıkon Ýshakovqa Jezqazǵan ken aımaǵyn tórt júz somǵa satqan adamyń dál ózi. “Búginginiń tilimen aıtsaq, eń alǵashqy ınvestory” — degendi qosyp qoıdy Serik. Bul aımaqty bizdiń bir kórýge qushtar bolyp kele jatqanymyzdy jaqsy biletin Serik ózi týyp-ósken ólkeniń arǵy-bergi tarıhyn, áıgili adamdaryn tiline tıek ete otyryp, taǵy da kósile sóılep ketedi. Keshegiden Sandybaı balalary Erden, Dúzen, solardyń izin ala kelgen Imanjan Jylqyaıdaruly, Taıjan Qalmaǵanbetuly, Bolman, Omar, Nıaz syndy aýzy dýaly aqyn-jyraýlar, bergidegi Baýbek Bulqyshev, Kamal Smaıylov jaıly da maqtana aıtyp, masaıraı túsedi. Biriniń atyn estigemiz, biriniń murasyn jınap qurastyrýǵa, kitap etip shyǵarýǵa qatysymyz bolǵan, birimen úzeńgi qaǵystyra qatar júrgenimiz bar, onyń ertegideı áńgimesin biz de zeıin qoıa tyńdap, quptaı túsemiz.

Osyndaı jarasymdy ázil-áńgimemen jeti-segiz júz shaqyrym júrip tastaǵanymyzdy baıqamaı da qalyppyz. Kún uıasyna iliner sátte Nura ózenin boılaı kelip, Belbulaqtyń jaǵasyndaǵy kók shalǵyn ústine qatarlaı tigilgen eki-úsh kıiz úıge at basyn tiredik. Bizge arnalyp tigilgen úıler eken. Qarsy alyp jatqan adamdar qarasy ájeptáýir. Úlkeni de, kishisi de bar. Áıel-erkegi aralas. Aıaq sýytyp, biraz boı jaza seıildegennen keıin ózimizge arnalyp daıyndalǵan dastarqan basyna jınaldyq.

Qaıda barsań qarsy aldyńnan shyǵa keletin qazaqtyń sol bir asta-tók aq dastarqany. Alǵash at basyn tiregen Alǵabas aýylynyń sút betine shyǵar qaımaqtary bas qosqan dastarqany úsinde ıne shanshar jer joq, ishpeı-jemeı toıatyn neshe bir ulttyq dámdi taǵamdarǵa toltyryp qoıypty. Qystan qalǵan, qalaı saqtalǵany beımálim, tiske bassań áli de jup-jumsaq súr, bileý-bileý sary qazy, jal-jaıanyń, jas jylqynyń telshesi deısiń be, bizge arnap jańa soıylǵan qoıdyń kelistire úıitilgen basy deısiń be, áıteýir, ańqyldaǵan aǵaıynnyń bár máziri aldymyzda. Ózderi balqaımaq dep ataıtyn, jańa tartylǵan kilegeıge bal, maı qosyp jasalatyn, shaǵyn-shaǵyn tostaǵandarǵa toltyryp, árkimniń aldyna qoıatyn sút taǵamy da tildi úıirip barady, biraq bárinen de buryn bul jaqtyń qymyzy erekshe bolady eken.

Osydan tórt-bós jyl buryn belgili jazýshymyz Beksultan Nurjekeniń 60 jyldyǵyn toılaımyz dep, toı ıesine ilesip bir qaýym el bolyp osylaı Jarkent jaǵyndaǵy Beljaılaýǵa barǵanymyz esime tústi. Taýdyń myń buralǵan oıqy-shoıqy jolyn aýyrlap, aýzymyz kebersı shóldep kelgen basymyz birden sabadaǵy qymyzǵa bas qoıyp edik. Taý basynyń bıiktiginen boldy ma, bolmasa artyǵyraq siltep jibergen álgi bir birer túnegen bal qymyzdan keldi me, áıteýir, qan qysymym shuǵyl kóterilip ketti de, birtúrli mazasyzdanyp, budan ári aldyma kelgen asqa da qaraǵym kelmeı qoıǵany bar edi. Sodan bergi bes-alty jyldyń júzinde ańsarym aýa tura qymyz ishýge dátim barmaıdy, saqtana júretin bolǵanmyn. Ulytaýdyń qymyzyn “ishken de armanda, ishpegen de armanda” dep, biletinderdiń bári maqtaýshy edi, ras bolyp shyqty, ishken saıyn jutyna túsedi ekensiń. Betinde qaramyqqa uqsap maıy qalqyp júrgen bal qymyz tilimdi úıire bergen soń, aldyma kelgen keseni keri qaıtarmaýǵa kóshtim. Qudaıǵa shúkir, qarnym da ornymda, qan qysymym da belgi bere qoıǵan joq.

Qazaq jeriniń biraz óńiri men ólkesin aralap júrmiz ǵoı, qaıtalap aıtsam, bul jaqtyń keń qoltyq qonaıjaılylyǵy, adamdarynyń minez-qulqy óz alyna bir dara, ózgelerge uqsamaıtyn syńaıda sıaqtandy. Oǵan, bálkim, Saryarqanyń salqar dalasy, jeriniń keńdigi, sol jerde adamdardyń sırek ornalasýy da áser etti me, kim bilsin. Óıtkeni, bir sóz reti kelgende surap bildim, biz osynsha ańsap, bir kórýge qumartyp kele jatqan Ulytaý aýdanynda bar-joǵy 17 myńdaı ǵana adam turady eken.

Júrsinniń sózine sensek, onyń qazirgi meken-jaıyna aınalǵan Almaty túbindegi qazir Muzbastaý aýyly deıtin be edi, burynǵy Kalının atyndaǵy ujymshar turǵyndarynyń sany 13 myńǵa jetip jyǵylatyn kórinedi. Bul jaqta el sırek. Astanadan shyqqaly 6-7 júz shaqyrym jol júrgende alǵashqy kezikken aýylymyz álgi Alǵabas edi. Meniń týǵan jerim Taldyqorǵan óńirindegi Alakól aýdany ǵoı, Almatydan 600 shaqyrymǵa jeter-jetpes sol jaqty betke alyp shyǵar bolsań, aýdan ortalyǵy Úsharalǵa jetkenshe 6-7 aýdannyń ústin basyp ótesiń. Yǵy-jyǵy halyq, ersili-qarsyly aǵylyp jatqan kólikten kóz tunar edi.

Álginde aıtqan jazýshy Sabyr Sháripovtiń sol bir budan 70-80 jyl buryn jazylǵan “Baǵanaly eliniń jaıy” atalatyn jazbasy: “... buryn... Baǵanaly eliniń jeti myń tórt júz bes shańyraǵyna qarasty qyryq myń jan bolatyn. Baǵanaly — Naımanǵa qaraǵan baı rý edi. Orta eseppen, ýaq jandyqtaryn iri malǵa shaqqanda, ár shańyraqqa otyz tórt qaradan keletin. Qazir sol Baǵanaly kúızelip, kedeılenip bolǵan”,— dep bastalýshy edi.

Al endi osy aıtqandarymyzdyń bárin, oısha bolsa da, búginmen bir salystyryp kórińiz.

Ras, qazir tehnıkanyń zamany. Úı saıyn derlik bala-shaǵanyń astynda arqyrap turǵan sheteldik avtokólik, jer apshysyn qýyrady. Olarǵa jer túbindegi derlikteı Jezqazǵanǵa ma, oblys ortalyǵy Qaraǵandyǵa, tipti Astananyń ózine me,— aǵyzyp otyryp baryp-qaıtý bul kúnde túkke turmaıdy. Óıtkeni, sol maýsym aıynyń 2-3 juldyzynda Jezqazǵan qalasynda Baǵanaly Babyr bıge arnalyp ótkizilgen respýblıkalyq aıtysqa taıly-taıaǵy qalmaı jetken Ulytaý turǵyndarynyń ishinde keshe ǵana ózimiz tústenip attanǵan, qona jatyp tanys-bilis bolǵan úılerdiń úlken-kishi adamdary tegis júrgenin kórip, olarmen eski tanystarymdaı shurqyrasa tabysqan da bolatynbyz.

Kesheden beri Ulytaýdyń ár jaǵynan oraǵytyp ótip júrip Egindi, Qarakeńgir aýyldarynyń biraz jerin sharlaǵanbyz. Bireýine tústenip, birine qona jatyp, árqıly áńgimege de qanyq bolǵanbyz. Jergilikti jigitter de: “Áne, Ulytaý!” — dep, birese tústik, birese teristik tusynan ıekterimen nusqaı bergen. Qaraǵanda bıiktigi shamaly ǵana bolyp kórinetin býnaq-býnaq taý silemderi sonaıdaıdan oqshaýlanyp “menmundalap-aq” tur. “Ulytaýǵa bardyń ba, ular etin jediń be?” degen baıyrǵy bir qaıyrmaǵa qulaǵymyz úırengen qazaqtyń birimiz ǵoı, ular etin jermiz, jemespiz, áıteýir, sol kıeli qonystyń etegine bolsa da taıap baryp qaıtýǵa ańsarymyz aýdy da turdy.

Jergilikti jigitterdiń sózine qulaq túrseń, bul óńirdiń ár tasy, árbir butasy ańyzǵa aınalyp júre beredi. Sol ańyzdyń birin Altynshoqy tóbeshigin basyp turyp estidik. Bul jerge uly joryqtardyń birinde áıgili Aqsaq Temir de at shaldyrypty-mys. Azıanyń barysy atanǵan Aqsaq Temirdiń tabany tıip, shatyr tiktirgen qorymnyń qaldyǵy da kıeli sanalady. Aqsaq Temirdiń ózi arnaıy jazdyrypty deıtin tas synyǵy da osyna jatyr. Aınala shashylyp jatqan túsi de, túgi de bólek kúlgin-qara shaqpaq tastar sonyń bir aıǵaǵy. Sol tastardyń kishkene synyǵyn yrym etip men de jan qaltama salyp aldym.

Altynshoqydan ári qaraı júrip, “Han Ordasy” atalatyn, aınalasy at shaptyrym kóne qorymǵa baryp at basyn tiredik. Bul jerde bizdiń jolbastaýshymyz bolyp kele jatqan manaǵy Serik Tileýbaev inimiz tipti kósile sóılep, kóterilip, kósemdikke qaraı boı uryp ketti. Onyń aıtýynsha “Alash alash bolǵaly, Alasha han bolǵaly” deıtin eski zamannan bergi qazaq jerin bıleýge qatysy bar uly handarymyzdyń birazy dál osy aralda aq kıizge oralyp, altyn taqqa otyrǵyzylǵan eken. Ábilqaıyr da, Abylaı da. kúni keshegi Kenesary da osynaý “Han Ordasynda” han kóterilgen.

— 1993 jyldyń sońyn ala osy araǵa qazaq eliniń tuńǵysh prezıdenti — Nursultan Nazarbaev ta taban tiregen,— dep jelpinip bir ketti deısiń Serik inimiz. — Eki tizgin, bir shylbyrdy han qolyna ustatqan kóne dáýir salty boıynsha arnaıy tigilgen aq shatyr ishine tóselgen shymqaı appaq kıiz ústine oıý-órnegimen taq ornatylyp, soǵan kári-jasymyz qoltyqtap aparyp Nurekeńdi otyrǵyzdyq. Aýdan ákimi retinde men de Nurekeńniń aldyna altyn jaly tógilgen, altyn-kúmis eri bar aq boz atty kóldeneń tarttym. Aıaǵymen jer tarpyp, aspanǵa atyla jarap turǵan asaý arǵymaqqa Nur-aǵańnyń bir-aq yrǵyp minip alǵany ǵoı. Qarap turǵan qalyń jurt demin ishinen alyp, siltideı tyndy. Kóz jeter jerdi bir aınalyp kelip, Nurekeń attan túskende ǵana baryp, bárimiz dý qol shapalaqtaǵanymyzdy bilmeı de qaldyq.

— Prezıdent mingen aq boz at óriste, altyn taqqa uqsatyp jasalǵan áıdik baldaqty áshekeıli oryndyq mýzeıde tur,— deıdi Serik, sol bir oqıǵa dál qazir bolyp jatqandaı-aq jelpinip.

Tuńǵysh prezıdentimizdiń tabany tıgen sol araǵa qazir aspan záýlim eskertkish qoıylypty. Úsh tarmaqtan turatyn bul eskertkish te úsh júzdiń basyn biriktirer sımvolyndaı bolyp, sonadaıdan qol bulǵap, ózine shaqyryp turǵandaı.

Osy aradan attanarda Ulytaý aýdanynyń basshylary Amankeldi Ermegıaevke de aq boz at mingizbek boldy. Biraq kópti kórgen kósheli azamat: “Joq, jol da, jón de Sáken aǵamdiki ǵoı, bárimizdiń atymyzdan sol kisi minsin!” — dep turyp aldy.

Óz basym Amankeldiniń mundaı márt qylyǵyna kópten beri-aq tánti bolyp kele jatqan adammyn. Ol týraly kezinde jazdym da.

Ermegıaevtiń otbasy Almaty oblysynyń Kegen jaǵynda týyp-ósken. Biraq sonaý bir el basyna túsken uly taýqymet tusynda olardyń da ata-babasy týǵan jerden pana tappaı, seńdeı soǵylǵan kópke ilesip kúnkóris qamymen túp kóterile kóshken eken. Bosqyndardyń aqyry baryp taban tiregen jeri osy kúnge Jalańash aýylynyń mańy bolypty. “Arqada qys jaqsy bolsa, arqar aýyp nesi bardyń” kebimen, taý jaılaǵan alban ishine sińisip, júre kele birge týǵandaı baýyrlasyp, birjola týysyp kete berse kerek. “Er týǵan jerine” — dep, bul óńirge qanshama bir baýyr basyp, ógeılik kórmeı óskenderimen de, ata-baba topyraǵyn da birjola umytpaǵan. Ózderi es bilip, etek japqan soń qoldarynyń uzara túskenin eskerip, ata-jurtyn izdep tapqan ǵoı. Bul sapar da kópten beri oılastyrylyp, soǵan oraı uıymdastyrylǵan ıgi sharalardyń biri eken.

— Eki jyldan beri “áne-minemen” júrip qalyp edik, aqyry báriniń sáti endi túskendeı,— degendi Júrsin de qosyp qoıdy.

* * *

Kelesi kúni Ulytaýdyń taǵy bir silemi Edigeniń etegine tigilgen aq boz úıge at basyn tiredik. “Osy taýdyń basyna el qamyn jegen Edige jerlengen” — deıdi eski ańyz. Búgingi maqsat — sonyń ushar basyna shyǵyp, Edige jatqan jerdi bir kórip qaıtý bolatyn. Maǵan Almatyda alǵash habarlasqanda Júrsin de: “Biraz jerine sheıin mashınamen bara alady ekenbiz, Qudaı buıyrtsa, Ulytaýdyń bıigine órmelep qaıtamyz dep otyrmyz”,— degen. Jergilikti jigitter sol jaǵyn da ózderi oılastyryp jatqanyn aıtqan. Taýǵa shyǵar aldynda azdy-kem ál-qýat jınap alý úshin álgi bir arnaıy tigilgen alty qanat kıiz úıge kelip kirdik. Aıqara ashylǵan esikten barsha sulýlyq-susymen alaqandaǵydaı bolyp Ulytaý tutas kórinedi eken. Júrsin aıtqandaı, jetken jerimizge deıin mashınamen baramyz degen sóz beker bolyp shyqty. Mashına túgili, salt atpen júrýdiń ózi qıyn. Tek qana jaıaý órmeleý kerek. Qanshama yntyǵa tursam da, taý basyna qaraı basýǵa júregim daýalamady. Almatydan, Astanadan kelgeni bar, osy aýyldan óz erkimen ergeni bar, áıteýir jıyrma shaqty áıel-erkekten turatyn bir qaýym eldi ilestirip Edigeniń basyna Amankeldi Ermegıaev ketti de, biz Júrsin, Serik bar, olarǵa qosylǵan osy eldiń taǵy bir jaqsy jaısań azamaty Jarqynbek bar, — bárimiz qaıtadan kıiz úı tórindegi baıaǵy dastarqan basyna jınaldyq.

Taǵy da sol asta-tók qazaqy aq peıil. Qolda baryn qonaǵynyń aldyna qoıyp, aýzyna tosatyn qazaqy ádet. Qýnaq sóz, qýaqy ázilge úıir Jarqynbek basqarǵan dámnen bas tartý da múmkin emes. Keselep, eselep ishken qymyzda esep joq, qýyrdaqqa da qasyqty molynan batyra tústik.

Baıaǵy bolyp barady ǵoı, tyń ıgerýdiń otyz jyldyǵyn toılaý qarsańynda respýblıkamyzǵa kelgen bir top shet el jáne keńes jazýshylaryn bastap, Saıyn Muratbekov ekeýmizdiń Selınograd, Pavlodar, Semeı, Óskemen jaǵyn aralaǵanymyz bar edi. On kúnnen astam at ústinen túspeı degendeı, egistikti de aralap, Ertis ústimen de júzip, aýzymyzǵa qaraǵan ár ulttyń ókilderine maqtan aralas áńgime de aıtyp, uzaq bir júrip qaıtqan edik. Sonda dál osyndaı kól-kósir dastarqandy kórip jaǵalaryn ustaǵan ýkraınalyq bir jazýshy qaıtar jolda maǵan qaljyńdap: “Osy kúnder ishinde iship-jegen araq-sharaby aralas as pen sý, minip-túsken kólik, sonshama adamnyń jambas aqysy deısiń be, barsha shyǵyndy oısha eseptep kórip edim, sol aqshaǵa siz ben bizdeı jazýshyǵa Kıev ne Almatynyń ortasynan alty bólmeli ásem úı salyp berýge jetedi eken!” degeni bar. Men onysyn ótirik deı almaǵam.

Ulytaýdyń ushar basyna kóz tige otyryp, osy óńirdiń kúlimkóz qyz-kelinshekteri eseleı usynǵan qyzyl kúreń sháıdi soraptaı otyryp, sol áńgimeni esime alyp edim. Kesheli-bergi ózimiz kýási bolǵan, shamamyzǵa qarap ta, qaramaı da shetinen dám tatqan dastarqannyń esep-qısabyna da kim jete qoıypty. Áıteýir, qaı úıge bas suqpaıyq, qaı jerge aıaq sýytyp, aıaldamaıyq, asabalyq bılikti udaıy ǵana óz qolyna alyp, álginde aıtqanymdaı qýaqy ázil, kúldirgi áńgimesinen áste jańylmaıtyn Jarqynbektiń aıtýynsha bizdiń qazaqtyń kelistirip bergen bir qonaqasyna ketken etti basqa ult ókilderi bir jyl azyq etetin kórinedi. “Ras ta shyǵar osy sóz!” — dep oıladym men taǵy da.

* * *

Kıiz úı esiginen kórip otyrdyq. İshinde er-áıeli bar Amankeldi bastaǵan top qazdaı tizilip, Edige basyn betke alyp órmelep barady. Yldıy bar, óri bar myń buralǵan taý joly ońaılyqpen aldyra qoıǵan ba, Ulytaýdyń basyna shyǵýǵa men túgili, osy óńirdiń óz túlegi Júrsinniń de dáti bara qoımady. Áldeneni syltaýratyp, sharshańqyrap qalǵanyn, beliniń syqyrlaǵanyn aıtyp, bizdiń qasymyzda qala berdi.

Men de jasymda taý-tasty kóp kezgen adam edim. Óz aýlymdaǵy Toqta, Jabyq, Tekeli taýlaryn salt atpen de, jaıaý-jalpylap ta talaı-talaı sharlaǵam. Ushar basyn belgilep alǵan kúmbezdi kógildir tóbeniń basyna shyǵyp, aınala masattana qaraýdyń ózi nege turady.

Sonaý bir jyldary, jastaý kezimizde aqyn Sabyrhan Asanov ekeýmizdiń Qyrymdaǵy Kóktóbelge baryp demalǵanymyz bar edi. Sonda men erteńgi astan keıin áıgili Qyrymnyń Qarataýynyń qadaý-qadaý shyńdaryna qarap turyp, qasymdaǵy Sabyrhanǵa:

— Júr, túske deıin sonaý bir shyń basyna shyǵyp, seıildep qaıtaıyq,— dep qolqa sala súıreleıtinim bolýshy edi. Men de jalqaýlaý qazaq edim, Sabyrhan tipti myń salsa bir baspastyń ózi eken. Álgi bıikke bir qarap, qabaǵyn tyjyra:

— Osy seniń tóbege qumaryń-aı. Ondaı taý Almaty mańynda da jetedi ǵoı, odan da teńizge túseıik te! — dep azar da bezer bolatyn.

Keıde teńkıip teńiz jaǵasynda jata bergenshe dep qoıarda qoımaı ertip shyǵatynmyn. Qanshama sharshasaq ta, araǵa úsh-tórt saǵat salyp bıik bir shyńnyń basyna jeter edik. Sonda tóbedegi kók aspan, tómendegi shet-shegi joq kókshil teńizge qarap turǵan Sabyrhannyń da delebesi qozyp shydamaı kete me, óz aýzynan:

— Ra-hat-aı, á! Ǵajap qoı! — degenin talaı estigem.

Endi amal joq, jas emespiz. Toqtaýsyz sýyt ketip bara jatqan Amankeldilerdiń qımyl-áreketine dúrbi sala qarap otyryp, syrtynan ǵana súısinýmen boldyq. Ózimiz de oǵan ilese taý basyna shyǵyp bara jatqandaı sezimge bólenip, úıde otyryp: “Ánekı, áne! Jetip te qaldy!” desip qopańdasyp qana qoıamyz.

* * *

Araǵa úsh-tórt saǵat salyp Amankeldiler qasymyzǵa qaıta oralǵanda, men odan:

— Taý basynda ular bar ma eken? — dep suradym.

— Tyǵylyp alyp jatpasa, kózge túse qoıǵan joq,— dep kúlgen edi sonda Amankeldi.

Kesheli beri estip kelemiz, kórip kelemiz, baıaǵy esebine jete almaıtyn myńǵyrǵan mal da, kúni keshe aýyl mańynyń ózinde jyrtylyp-aırylyp jatady deıtin kıik te kózge túse qoımaǵan. Atpen qýyp, tikushaqpen de qaǵyp, tigerge tuıaq qaldyrmaı túgel qurtyp bitirippiz. Ular túgili usharǵa úırek-qaz da kórinbedi. “Aman júrsek, óz qoryǵynan myna Muratbek áli-aq ulardy alyp kelip, Ulytaý basyna uıalatar, kıik te ákelip úıirge qosar!” dedi Amankeldi óz inisin ıegimen nusqap. “Ony da myna jigitter úıirine qosylmaı jatyp atyp almasa!” — destik biz.

Kelesi bir kúnimiz áıgili Alasha han, Joshy, Dombaýyldardyń mazaryn aralaýmen ótti,— “Alash alash bolǵaly, Alasha han bolǵaly” — deıtin bir sóz bizdiń qulaǵymyzda júretin. Eshten kesh jaqsy, óz kózimizben kórýdiń sáti endi tústi. Bul jerde taǵy da Serikti tyńdaımyz. Óıtkeni, “biledi, bilgen soń sóıleıdi”, onyń ústine joǵaryda aıttyq, osy óńirdiń uńǵyl-shuńǵylyna ábden qanyq, kitap ta jazǵan azamat. Onyń aıtýynsha Alasha han men Joshy hannyń kúmbezderi IýNESKO-nyń qaraýyna alynǵan, arnaıy qamqorlyqtaǵy eskertkishter eken.

Biz Alashahan mazar-mavzoleıiniń ishin de, syrtyn da asyqpaı aralap kórdik. Shyn máninde óz boıyna ónerdiń barsha ulylyǵyn jınaǵan asqaq qubylys. Joshy mazary da sondaı. Barlyq arhıtektýralyq keskini saqtala otyryp, keıingi jyldary ájeptáýir óńdeýden ótken. Kókke shanshylǵan kógildir kúmbezderi saǵymdalǵan sary dalaǵa aıryqsha reń berip tur. Eger osynaý tarıhı eskertkishter Almaty, Astana sıaqty qalalarymyzdyń tórinde tursa, kelimdi-ketimdi kisiden bosaǵasy bosamas edi-aý dep te oılaısyń. Qanshama adam biz qusap tańdaı qaǵa tamsanar edi. Bar aıyby elsiz-kúnsiz aıdalada “menmundalap” turǵany. Arnaıy ǵana at izin salǵandar bolmasa, at-topyr bolyp, úımeleı baryp jatqandar joqtyń qasy. Alasha han men Joshy kesenesinen keıingi at basyn tiregen jerimiz ataqty Erden Sandybaıulynyń mazary boldy. Bul baıaǵy Shoqan Ýálıhanovpen aǵa sultandyqqa talasyp, shar salýda jeńip shyǵatyn áıgili Erden.

Shoqannyń ǵalym jıhangezdigin moıyndap, ımperıaǵa sińirgen eren eńbegin baǵalaǵan orys oqymystylary, árıne, Erdendi malyna ǵana sengen sasyq baı, nadan etip kórsetýge tyrysqan. Áıtpese, tóre tuqymy, shonjar Shyńǵystyń balasy, orys eliniń oqaly pogonyn taqqan ofıser Shoqandy básekede jeńip shyǵý ońaı bola qoımaǵan shyǵar. Elge sińirgen eńbegi bolmasa, ata dańqymen ótip keter kisiń Erden emes edi-aý degenge biz de den qoıamyz. Tipti óz ákesi Sandybaımen tustas Baǵanaly bılerimen qatarlasa baryp, aıtýly tórt bosaǵanyń biri sanalýy da kóp nárseni ańǵartpaı ma? Joǵaryda aıtqan Sabyr Sháripovtyń jazbasynda: “1860 jyly Erden Sandybaıulyna Erden kólinde as berilgende Aqmola gýbernıasy, Torǵaı oblysy, hám Syrdarıa oblysy túgelimen shaqyrylǵan. Bul asqa 500 úı tigilgen, 160 jylqy, 200 qoı soıylǵan. Attyń bas báıgesi 100 jylqy bolǵan. Ekinshi atqa 50 jylqy, úshinshige 30 jylqy, tórtinshige 25 jylqy, 5, 6, 7, 8, 9 attarǵa on bes jylqydan 10, 11, 12, 13, 14, 15 attarǵa on jylqydan, 16-25 attarǵa jeti jylqydan odan sońǵy bes atqa bes jylqydan, óleń aıtqan 25 aqyn 25 jylqydan alǵan. Bul asqa shyqqan shyǵynnyń barlyǵy 620 jylqy, 200 qoı...” deıdi.

Bul jaq molany “tam” deıdi. Sol Sabyr Sháripov: “1860 jyly Erden Sandybaı balasyna tam salǵan shyǵyny 230 jylqy, 1000 qoı”,— dep jazady.

Mine, sol Erdenniń molasy (bertinde qaıta jóndelgen) “sondaı da bir er ótken” — degendi áıgilep, ótken-ketkenniń nazaryn ózine aýdaryp áli tur. Aınalasyna óz balalary Bımendi, Baıuly jerlengen. Aǵasy Dúzen Sandybaı balasynyń kúmbezi de osy mańda, aralap kórdik.

Biz sol araǵa azdy-kem aıaldap, arýaqtarǵa quran baǵyshtadyq. Árkim óz oıymen ózi bolyp sút pisirip únsiz júrip te qaldyq...

* * *

31 mamyr kúni keshtete Sátbaev qalasyndaǵy Júrsinniń aǵasy Amankeldiniń úıine kelip tústik. Osyǵan deıin shahtada kenshi bolyp istep, taıaýda zeınetke shyqqan eken. Ózi de bir ańqyldap qalǵan aqjarqyn, ázilkesh aqkóńil azamat bolyp shyqty. Bizdi aýla syrtynan jarqyraı qarsy aldy. Aldyn-ala habarlasyp, kútinip otyrsa kerek, úı mańy áp-sátte qaraqurym halyqqa tolyp berdi. Baryn kıip, baılaýyshyn baılap degendeı, kári-jasy, úlken-kishi, bala-shaǵa bolyp qaýqyldasyp jatyr.

Júrsinniń aǵaıyn arasynda syıymdy da syıly ekenin eki-úsh kún boıy kórip kele jatqandaı edik, eki týyp bir qalǵan týystary ishinde shoqtyǵy tipten bıikteı túsetinin endi ańǵardyq. Bári de bizge jatyp jastyq, ıilip tósek bolyp júr. “Jaqynyńdy jattaı syıla..” — degenniń bir kórinisi osyndaı-aq bolar dep túıdik ishteı. Keń jaıylǵan dastarqady qorshaı otyrar aldynda ol qos qabyrǵaǵa qaz-qatar turǵyzyp qoıyp aǵa-jeńge, apa-jezde, ini men kelin, qaryndas pen kúıeý deısiń be, naǵashy men jıen deısiń be, áıteýir, 25-30 adamdy bizge tanystyryp shyqqan. Úı ıesi Amankeldiden basqasynyń esimi este qalmapty. Biraq báriniń de Júrsinge degen yqylas-peıili, shynaıy týysqandyq meıiri kózge uryp-aq turdy. Júrsin arqyly sol meıirim men zeıin bizge qaraı da lyqsyp atyp, shashýdaı shashyrap jatqanyn ańǵarmaı qalý múmkin emes edi.

Kelesi kúni keshkilik Jezqazǵandaǵy aıtysty ótkizýdiń basy-qasynda júrgen osy óńirdiń qaltaly azamatynyń biri Beısenniń úıinde bolǵanbyz. Astanadan áıelimen Kákimbek Salyqov aǵamyz kelipti. Qazaq saltynyń qazirgi dástúri boıynsha stol basynda bárimiz sóılep jatyrmyz. Júrsin sóılegende maǵan qarama-qarsy otyrǵan Sátbaev qalasynyń ákimi kózimen jer shuqı kúlimdep, bir qıpaqtap qalyp edi. İshi sezip otyr eken, Júrsin ony da oryndy qaǵytyp, ońtaıy kelgende bir túırep ótti. Ótken Parlament saılaýynda basqalarmen birge osy óńirden Júrsin de daýysqa túsedi ǵoı. El-jurtqa qadiri artyq ekenin biledi, senimi zor. Qasyna ertkenderi de qazaqtyń yǵaılary men syǵaılary. Sonda da joǵarydan nusqaý alǵan, qaıtkende Júrsindi ótkizbeý jaǵynda bolǵan álgi ákim Júrsinniń shashbaýyn kóterip júrgen áıgili ánshi Naǵıma Esqalıevany kabınetine kirgizbeı qoıypty. Muhtar Shahanovtyń “Qasym Amanjolovty (álde Taıyr Jarokovty ma edi?) qabyldamaı qoıyp em”,— dep maqtanǵan bir tártesi qysqa ákim jaıly óleńi bolýshy edi, meniń esime sol túsken. Ári mundaı jaǵdaıatty eki kúnniń birinde kórip te júrmiz, “oılanbaǵan ot basar” dep, keshirimmen de qaraıtyn bolyp alǵanbyz.

Sol Jezqazǵanda bizdiń qatarymyzǵa aqyndar Ulyqbek Esdáýlet pen Kópen Ámirbek, “Aqbulaq” sanatorııiniń dırektory Týǵanbaılar kelip qosyldy. Almatyda birde qol berisip, birde ıek qaǵysyp qana amandasyp júretin biz bul joly kópten kórispegen týysqanymyzdy kórgendeı-aq máz-meıram bolyp qushaqtasa ketippiz.

* * *

Baǵanaly Babyr bıdiń qurmetine ótkizilgen aıtys eki kúnge sozyldy. Qala ortasyndaǵy “Qazaqmystyń” ǵımaraty eki kún boıyna adamǵa lyq tolýmen boldy. Aıtysta ásirese Aıbek pen Rınat áý degennen-aq qara úzip shyǵyp, aıryqsha bir babynda ekendikterin kórsetti. Aıtysqa qosylǵan júırik jıyrma aqynnyń eshqaısysy da olardyń shańyna ilese alǵan joq. Bas báıgelerdi de solar qanjyǵasyna baılady. Sara Toqtamysova da olardan qalyspaı kele jatyr edi, biraq aıtysqa tórelik etken Kákimbek aǵamyz, nege ekenin bilmedim, basqamyz jaǵalaı “on” degen baǵa berip jatqanda bir ózi ǵana 8 degen baǵa berdi. Qasynda otyrǵan men: “Munyńyz qalaı?” dep edim, “Sózi unamady”,— dedi de qoıdy. Unamasa unamaǵan shyǵar, árkimniń esebi óz ishinde ǵoı, dep men de ári qaraı qazbalap jatpadym. Tek Saraǵa:

Aldyńda áli talaı teńiz bar da,
Sen júzip ótpes deýge negiz bar ma, —
Qamyqpa,
Qarap qalǵan joq shyǵarsyń
Kákimbek aǵań qoıǵan segiz balǵa! —

degen bir shýmaq óleń jazyp, qolyna ustattym. “Toǵyz bal qoısa da bolar edi, segizi jónsiz-aq boldy”— dedi ol da kúlip.

* * *

Onshaqty kúnge sozylǵan saparymyz aıaqtalyp kele jatty. Dúısenbi, 4 maýsym kúni Ulyqbek, Kópen, Týǵanbaı, Kákimbekter ushaqpen Almatyǵa qaraı ushyp ketti de, biz óz baǵytymyzdan jazbaı, kóligimizge qaıta mindik. Áldene kún boıyna qara kóbeıtip, qasymyzda júrgen Jarqynbek áli de ezýimizdi jıǵyzar emes. Aýzyn ashsa ázili tógilýmen keledi. Júrsin ekeýi de jezdeli-baldyz bolyp tájikelesip bergende, tek “qaı jeńgeniń meniki” dep syrttan qarap tura ber, tilderin batyra, shaınasyp beredi. Sol Jarqynbek, Jezqazǵannan ere shyqqan basqa da bir qaýym er-azamattar bizdi Shet aýdanynyń shekarasyna sheıin shyǵaryp salyp, keri oraldy da, bizdi bir top nókerimen aýdan ákimi Rysbek qarsy aldy. Aýdan ortalyǵyndaǵy Rysbek úıinen as iship, ózek jalǵap aldyq ta, solarǵa ilesip taǵy da jolǵa shyqtyq. Taǵy da 60-70 shaqyrym jol júrip kelip ózen boıyna tigilgen kıiz úılerge kelip tústik. Bul jerde de áńgime, án men kúı eshbir tolastaǵan joq. Áıteýir tún ortasyna taıaý qalǵanda qarasy mol sol azamattar bizdi Balqashqa qaraı attandyryp salǵan.

Jigitter “júre bersek qaıtedi?” — degendeı qylyp edi, men úlkendigime baǵyp, at basyn Balqashtaǵy “Qazaqmys” qonaqúıine qaraı burǵyzdym. Sonda qonyp shyǵyp, erteńinde “Almaty qaıdasyń” dep attanyp kettik. Alda áli de 700-800 shaqyrym jol jatqan...

* * *

... Bul joly biz osynaý on shaqty kún ishinde kórip, kóńilimizge túıgendi ǵana qaǵaz betine túsirýmen shektelip otyrmyz. Saryarqanyń shalǵaı bir shetinde jatqan, “ulttyń uıasy” atanǵan Ulytaý jeriniń kóbinese syrtyn ǵana qyzyqtap, ishine úńile qoımadyq. “Qonaq az otyryp, kóp synaıdy” degendi bile tura, synaý jaǵynda bolǵan joqpyz. Arǵysy Alasha hannan bastap, keıingi Kereı men Jánibek, Abylaı men Ábilqaıyr, Kenesarylarǵa deıin tý tikken, qonys etken, Han Ordasy etip ustaǵan qoıny qutty mekenniń burynǵy sáni men saltanatyn qyzyqtap kettik te, búgingi muńy men muqtajyna boılap bara alǵan joqpyz. Jolshybaıǵy baıqaǵanym boıynsha bolsa da, bul óńirdiń áli de sheshimin kútip, tyń jatqan problemasy da jetkilikti sıaqty. Maqsatymyzdyń ózi de el tanyp, jer kórý bolǵandyqtan, basqa jaǵyn paıymdaı alǵan joqpyz.

Qazaqstannyń qaısybir qalasyna barmańyz, kire-beris qaqpadan “Qosh kelipsiz!” — dep qarsy alady da, shyǵa berisinde “Oń sapar bolsyn!” — dep attandyryp salady.

Mine, biz de on kúndik joldyń aqyrǵy kúni Balqash qalasynyń bárimizge oń sapar tilegen aq tileý, aq batasyn alyp, “Almatym, qaıdasyń?” — dep attanyp bara jattyq.

Maýsym, 2007 jyl

---