InfoHub Logo

Anyq qaı jyly ekendigi esimde qalmapty, sirá, sol besinshi ne altynshy klasta oqyp júrgen kezim-aý deımin, qara jerdiń jaryǵy bolsa oılanbastan kirip keterdeı-aq qatty bir qysyla uıalǵanym bar edi. Sony esime alǵan saıyn áli kúnge óńim kúreńitip shyǵa keledi.

Qys ishi ekenin bilem, ózimnen on jas úlken Núsip aǵam ekeýmiz at shanamen bizdiń aýyldan alpys-jetpis shaqyrym, alysta jatqan Andreev (keıin Úıgentas) aýdanyna jol tarttyq. Eki ortada Qarasý dep atalatyn aýyl bolatyn, onda ákemniń týǵan jıen aǵasy, sol jerdegi ortalaý mekteptiń muǵalimi Qabylhannyń úıi bar edi. Kúndi ekindige aýdara sonda kelip jetip, at basyn tiregenbiz.

Bala-shaǵasy mol, ordaly da qordaly úı edi. Bizdi jik-japar bolyp quraq usha qýana qarsy aldy-aý deımin. Men o jaǵyna asa mán berip jatpadym, meni qyzyqtyrǵany tórge taıaý ornalasqan shaǵyn sóredegi 20-30 kitap boldy. Bireýin qolyma alyp qaradym — Spandıar Kóbeevtiń "Oryndalǵan arman" dep atalatyn kitaby eken. Oqı bastap edim, birte-birte ózine jylymdaı tartyp, eliktirip ala jóneldi. Álde avtordyń bastan ótken balalyq shaǵy óz ómirime uqsas, ne sol sáttegi kóńil-kúıime oraılas boldy ma, áıteýir endi ony oqyp bitirgenshe asyqtym. Biraq áp-sátte aıaqtala qoıar kitap bolmady. Erteletip ári qaraı jol júrýge ázirlendik, álgi qyzyqty kitap báribir aıaqtalar emes. Balalyǵym ba, basqa ma qaıdam "áı ne de bolsa!" — dep, túrtkilegen áldebir saıtannyń azǵyrýyna erip, álgi kitapty at shanadaǵy jolǵa alyp shyqqan jarty qap sulynyń arasyna súńgitip jiberdim de, túk kórmegendeı tympıyp otyra berdim.

Sonymdy baıqap qaldy ma, álde yńǵaıy solaı boldy ma, áıteýir biz endi attana beremiz degende úı ıesi jańaǵy kitapty izdep, áı bir álekke tússin kelip. "Tabyńdar da tabyńdardyń" astyna alyp, bala-shaǵasynyń da eki aıaǵyn bir etikke tyǵa qýyryp berdi.

"Senen kelgen joq pa?" — dep Núsip aǵam maǵan sybyrlaıdy úı ıelerine estirtpeı. "Joq!" — dep azar da bezer bolyp men basymdy shaıqaımyn. Qabylhan aǵam da qoıar emes, tyqaqtaı digirlep, tósek-oryn arasyna deıin aqtara qarap, tóńkere tintip, ábigerge tústi de qaldy.

— Qoı, bala, sen aldyń ǵoı deımin! Qaldyryp ket, qaıtesiń áýrelep. Ózim satyp áperem aýylǵa barǵan soń, — deıdi birdeńeni ishi sezgen aǵam endi meni jatyp úgittep. Moıyndaý da, moıyndamaý da aýyr. Uıala qysylyp, órtenip ólip baramyn. "Nem bar edi?" — deımin ishteı ózimdi-ózim ıt etinen jek kórip. — Onda óziń áper, — deımin sosyn aǵama qarap, — shanadaǵy sulynyń ishinde".

Núsekeń ne dep, ne qoıǵanyn men bilmeımin. Áıteýir sol jerge kirerdeı bolyp eshkimge qaramaǵan qalpymda, melshıe búrisip, shanaǵa baryp jaıǵasqanymdy ǵana bilem... Qyzyǵy, biraq ol emes edi, aýylǵa qaıtarda Núsekeń: "Aǵaǵa (ákemdi solaı ataıtynbyz) ózimiz aıtaıyq, keıin bireýlerden estise shala búlinip júrer!" — dep álgi uıat isti taǵy esime salǵany.

— Joq! — dep shorshyp tústim men.

— Aıtpaısyń! Uıat bolady, ursady.

— Qoı, — dep jubatty Núsekeń, — aǵam saǵan uryspaıtyndaı etip ózim eptep otyryp, jaılap jetkizem. Saspa. Bári de jaqsy bolady.

Núsekeń, shynynda, tigisin jatqyza kelistirip aıtqan bolýy kerek. Úı-ishimiz bolyp kelesi bir basqosýda ákem:

"Urlyqtyń úlkeni, kishisi degen bolmaıdy. Taı urlaısyń ba, taılaq urlaısyń ba, túıe urlaısyń ba, túıme urlaısyń ba, báriniń aty — "urlyq" dep atalady. Al urlyq túbi — qorlyq, ol eshqashan abyroı ápermeıdi. Osyny udaıy esińnen shyǵarmasań boldy, balam!" — dep bitirip edi kezektegi sózin.

"Kitap urlaý — urlyqqa jatpaıdy" dep jatatyn búgingi birqatar aǵaıynnyń sózin estigende de meniń esime eriksiz osy oqıǵa túse beredi. Túse beredi de, ári-sári oıǵa qaldyrady.

Urlyqqa jatpaǵany qalaı? Álde bul... Biraq óziniń bir jerden jymqyryp ketken kitabyn kórsetip keı shaqta soǵan maqtanyp otyrǵan jazýshy aǵaıyndardy da kórip edik. Ol "qylmysyn" ózderi kitapqumarlyqpen, bilýge, bilimge degen qushtarlyqpen jýyp-shaıǵysy keledi. Ózin dúnıede keziger ury-qarylyq, rýhanı merez ataýlydan joǵary turǵan oqyǵan azamat, zıaly kisi etip kórsetip qalýǵa tyrysatynyn qaıtesiń taǵy da. Apyr-aý deımin men, eshkim zorlap zombylamaı-aq álgindeı "ıttikke" baryp alady da, ol qylyǵyn ǵylym men bilimqumarlyqqa aparyp telıtindigi qalaı bulardyń?

Medısına tilinde "daltonızm" degen termın bar. Ol zattyń túsin aıyra almaıtyndarǵa qatysty aıtylady. Mine, bul da soǵan uqsaıdy, jaman men jaqsyny, ádilet pen ábiletti, ıaǵnı aq pen qarany aıyra almaı, sýyqqoldylyqty serilik dep baǵalap, álgindeı minez-qulyq júdeýligine, uıat pen ar múgedektigine urynǵandar. Endi odan arylýdyń da, aıyǵýdyń da daýasy joq shyǵar, sirá, dep qala beremin keıde men.

Keıin eseıgenge deıin sol úıdiń ózim qatarlas balalarynyń biri kezdeısoq ushyrasa qalsa baıaǵy qylyǵymdy betime basyp júre me dep qatty qysylýshy edim. Obaly ne, birde-bireýi ol týraly lám dep jaq ashyp kórgen emes.

Elý jyl! Men mysalǵa keltirgen oqıǵadan keıin de elý jyl ótip ketipti. "Elý jylda — el jańa" degen sóz bar edi. Bul — dúnıe túgel jańaryp, jaqsara túsedi degendi megzese kerek. Al sol elý jyl ishinde urlyq-qarlyqqa, adaldyq— aramdyqqa degen kózqaras pen uǵym arasy osynshalyq kereǵar ketken bolsa, onda ol eldiń jańarmaı-aq qoıǵany jón edi-aý dep oılaısyń eriksiz. Kúpirlik bolsa da qaıteıin, shyn oıym sol.

Osy turǵydan jańanyń bári jaqsy bola bermeıtini aqıqat deı tursaq ta, eskiliktiń ornyn áıteýir bir jańanyń almastyratyny da zańdy qubylys ekenin eskermeı jáne bolmaıdy. Qaıshylyqtyń ózi de negizinen sodan baryp órbise kerek. Qarańǵy túnnen keıin shapaqty tań atatyny sıaqty, nadandyqty — adamdyq, topastyqty — bilimpazdyq, ázázildi janádil (nemese kerisinshe), aýystyryp jatady. Bul ózi máńgilik bitpeıtin úrdis. Mundaı salystyrýdy ári qaraı jalǵastyra berer bolsaq, onda ol mahabbat pen zulymdyq, qaıyrym men qatygezdik, eldesý men jaýlasý, dostyq pen dushpandyq, shyndyq pen ótirik bolyp uzynnan-uzaq qosaqtala shubyryp kete berer edi. Iaǵnı, adamzat tirliginiń ózi udaıy kúres, álgindeı alma-kezek alysý, birin-biri jeńý, birin-biri syrtqa tebýden turady eken. Bul — adamzat damýynyń ózimen birge jasasyp, bite qaınasyp kele jatqan qaǵıda. Ol qaıshylyqtar bolmasa ómir de, mynaý jalǵan da, jaryq dúnıeń de ilgeri basa qoımasy haq. Sóıte tura adamnyń jandúnıesinde sol qaǵıda sál ǵana buzylyp, tepe-teńdikten aıyryldy degenshe, álgi qarsylyq pen qaıshylyq arasy meılinshe asqynyp, arylmas dertke aınalatynyn ańǵarýǵa bolady.

Oı men sóz, sóz ben is bir jerden shyqpaǵan jerdegi ekijúzdilikke de kele-kele kisiniń eti úırenip ketetin bolýy kerek dep oılaımyn. Shynyńdy sarqyp aıta almaǵan soń, ony búrkemelep, amalyn taýyp aınalyp ótýge tyrysasyń, "ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam" ekenin bile tura oıyńdy búgip, "ári ótirik, ári shyndy" tóńirekteýge májbúr bolasyń. Munyń aqyry kólgirsýge aparyp soǵady da, ózińniń de kópe-kórneý bátýasyz bireýge aınalǵanyńdy bilmeı de qalasyń ba deımin.

Sóıte kele uldan uıat, qyzdan qylyq qashyp, kárıańda qadir qalmaǵan zamanǵa qalaı ǵana tap bolǵanyńdy óziń de sezbeısiń. Aınalanyń bárine ashyq aran, jyra tart, páleqor, jalaqor, paraqorlar qalaı ǵana qaptap ketken dep tańyrqaısyń.

Laýazymdy adamdardyń aldyna buıymtaımen onsha kóp bara qoıýǵa joqtaý bola tursam da, baz-bazda eriksiz sol bılik basyndaǵylardyń biren-saranyna kúniń túsip qalady da, amaldyń joqtyǵynan aldyna barasyń. Qudaı-aý, kúle otyryp, oryndamaıtynyn ózi de jaqsy bile turyp, júzińe jymıa qaraıtyn kólgirlerdiń úıip-tógip ýáde berip salatynyn qaıtersiń! "Er jigit eki sóılemes bolar" dep ádettengen óz basym álgi jel sózge ılanyp, máz bolyp, talaı kabınetten qanshama bir mardymsyp ta qaıttym-aý! Biraq qap-qap qurǵaq ýáde sol stoldyń basynda qala beredi. Qaıta baryp tabaldyryq tozdyrmaıtynyńdy jaqsy biledi de, qysylyp-qymtyrylmaı, uıalyp-qyzarmaı, qudaı bar-aý degendi qaperine de almaı, kelesi kezikkende taǵy da ótirik aıtyp, Almaty kóshesinde alaqanǵa qarap bal ashatyn syǵan qatyndarynsha jalǵan jaqsylyqty basyńa úıe salyp turatyn adamǵa tap kelgende, jerge túkire túńilip ketken kezderim az bolmaǵanyn nesine búgip jasyraıyn.

Uıat joǵalǵan jerde aramdyq, aıarlyq, arsyzdyq, aılakerlik ataýly qumyrsqadaı qaptaı órip shyǵa keletini, birte-birte bel alyp, berik oryn tebetini belgili. Sodan baryp "ber" deseń — bedireıip, "al" deseń — jadyraıtyndar kóbeıedi. Ar men uıat olqy soǵyp, baǵa-quny azaıǵan saıyn kóńildiń ózi de kedeılene túsedi, al kedeılengen kóńil ornyn endi qaıtip eshnársemen toltyra da, baıyta da almasyń jáne belgili.

Adal da arly adamnyń eshqaısysy da noqtaǵa basy birden syıyp, ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń qaǵıda-shartyna saı kele bermeıdi. Áreketiń de, álpetiń de durys, sóziń de ornyqty, óziń de el úmit kútkendeı azamatsyń. Amal ne, sony moıyndaı tura, ishteı senimen kelise tura álgindeı qoǵam úrdisine ıkemdelip alǵandar udaıy ǵana seni kelekege aınaldyryp, shómishten qaǵa qaqpaqyldaı bastaıdy. Eshkimniń ala jibin attamaǵan, qara qyldy qaq jaryp etken dep, etken zamannyń ádil qazy, týra bılerin kóksep, sondaı óreli tulǵany ańsap jatatynyńyz bar. Bul baıaǵy "Tyrna kókte, tuzaq jerdeniń" keri, áıtpese, sol bárimiz biletin, búginde pir tutyp júrgen áıgili Tóle, Áıteke, Qazybek bılerdi áldebir qudirettiń kúshimen búgingige ákelip, ózimizdiń Parlament májilisi me, senaty ma, bireýiniń tórine otyrǵyzyp qoıaıyqshy. Dilindegisi tilinde bolatyn ol úsh áýlıe qazirgi búrgedeı órgen keleńsizdikti kórip shydamaı ketip, oıyndaǵylaryn aıtyp bir bersin delik. Sonda olardyń mańaıynda otyrǵandar "jerden jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty" dep, aradaı talap, osyrǵan sıyrdaı etip aralarynan alastap shyǵaryna men kepil. Óıtkeni búgingi "bıler" týra sóılep, túgel aıtyp daǵdylanbaǵan, zamana aǵymyn ańdýmen kún keship, kún keship emes, kún kórip qana kele jatqandar. Olar qaıtkende de jaýyrdy jaba toqyp,bet búrkep, ishki qyjyl-yzasyn búge jasyryp, qate basqanyn qasterge, qapy ketkenin qasıetke balap úırengender, ne solaı kórinýge baryn salyp-aq baǵatyndar. Jurt kózine qudaı desken ıgi jaqsynyń biri bolyp kórinýge, minezge baı taza júrek kisi keıpinde qalýǵa, tárbıeli, tálimdi, azamat atalýǵa baryn sala jantalasyp júrgenderimen, ár áreket-qylyǵyn bylaıǵy el kórmeı, bilmeı otyrǵan joq. Ony oılap bas qatyryp ta jatpaıdy.

Uıatsyzdyq, betsizdik, teksizdik ataýlynyń qoǵamǵa tıgizer zalalyn eshkim áli bezbenmen ólshep, shotqa salyp eseptep kórgen emes. Ekonomıka salasyndaǵy uıatsyzdar tarapynan ketken qateni áıteýir bir túzetip, kúnderdiń kúninde azdap ta bolsa ornyn toltyrýdyń múmkindigi tabylar, al mádenı hám rýhanı salada ketken qatelikterdiń ornyn toltyrý, menińshe, áste múmkin emes. Anyǵyraq aıtsaq mádenı jaǵynan turalap qalǵan eldiń ekonomıkada da ilgeri jyljı qoıýy, oı qaıdam, ekitalaı sharýa shyǵar-aý!

Ar, kisilik, ana sútindeı tazalyq — mine, ár adam óz densaýlyǵymen qosa aldymen betke ustar kategorıalar da eń aldymen osylar bolýy kerek, óıtkeni arsyz, ımansyz, tárbıesiz táıtik adamdy adam deýdiń ózine aýzyń bara qoımaıdy.

Uıat — asa kúrdeli fılosofıalyq kategorıa, eshqandaı bólshekteýge, bólýge kónbeıtin uǵym. Sondyqtan kez-kelgen adamnyń boıynan uıat izdep jatý da bos áýreshilik ne dep qala beremin. Sóıte tura aınalamyzdaǵy árbir adamnan "ardan attama, uıatsyz bolma!" — dep talap etýge qaqymyz bar. Óıtkeni arsyzdyń ár isi kózge ura kórinip, jurt nazaryn aýdaryp turady. Ony sol arsyz adamnyń ózi ǵana baıqamaýy, ne bile tura, seze tura baıqaǵysy kelmeýi múmkin. Abaısha aıtsaq, "ar uıalar iske aparar" jol-soqpaq ta ár túrli bolady. Aıtalyq, bylyq-shylyqtyń bárinen at shaptyrym aýlaqqa qashatyn, qylaýsyz tirlik keshýge umtylǵan "jaqsy dos", "adal jar", "aıaýly áke" atanyp júrgen adam úlken bir laýazymǵa ıe bola qaldy delik. Ózgeden oq boıy bolmasa da, oqtaý boıy ozyq turý úshin, ózi basqaryp otyrǵan mekemeni syrt kózge, joǵary basshylarǵa tek jaqsy turǵyda kórsetý úshin ol endi óziniń bar bolmys-qabiletin, qaýqaryn tutasymen taýysa jumsap, aqyly men kúshi jetpegen jerde aılaǵa da, ár túrli ekijúzdi amalǵa da kóshedi. Onysyn bastyq retindegi paryzym, el aldyndaǵy boryshym dep oılaı bastaıdy. Basshynyń da baǵynar joǵarydaǵy óz bastyǵy bar. "Qul Qudaıdan qoryqpaǵanmen qojasynan qorqady" deıtin sóz osyndaıdan týady da, tabanaqy mańdaı terin tek qoǵam múddesi úshin jumsap júrmin dep sanap, ar-uıat esebinen jańyla bastaǵanyn ózi de sezbeıdi. Óıtkeni bárin de qoǵamı ólshem-mólsherden aýytqymaı atqaryp júrmin dep oılap ózi de endi soǵan ábden senip alady. Rahattyń artynda beıneti, baqyttyń artynda azaby baryn múldem esten shyǵaryp, bastapqy táp-táýir adamnyń boıyna da "túlki minez, qasqyr túısik" bitip, birte-birte jylym túbine qaraı jyljyp ketip bara jatqanyn da baıqamaıdy.

Ol, bálkı, Qudaı joly bolmasa, qoǵamı joldan ázirge taımaǵan adam bolýy múmkin, isiniń kóbi durys ta shyǵar. Biraq qaıtkende de ar-uıattyń adamı zańdylyǵy buzyldy. Qaryz ben paryz uıat pen ardy aıaqqa taptap, óz degenin istep baqty. Adamdy aqyry kelip yrqyna kóndirip, kóp pendeniń birine aınaldyrdy.

Bul jerde pálen dep kesip aıtyp, dál anyqtama berip jatý da qıyn. Oǵan tipti bizde bar aqyl azdyq etkendeı de bolyp tur. Soǵan qaramaı uıat pen ardyń qanshalyq aıyrmashylyǵy baryna oı júgirtip kórýge bolatyn sıaqty. Ar-uıat qosarlana júrgenimen ekeýi eki túrli uǵym sıaqtanady. Uıat — tilde, ar — dilde. Uıat — adam janynyń tereńinen shyǵady. Uıala bilmeıtin adam nápsisin tıa da bilmeıdi. Sazara biler, biraq jegideı jegen uıat áserimen "tazara" bilmes. Jalǵan uıat bolmaıdy. "Uıalǵan tek turmas" degendeı, adam oqtyn-oqtyn ar aldyna aınalyp soǵyp, tazaryp otyrmasa uıat ony birjola jep bitiredi. Uıatty eshteńege aıyrbastap ala almaıtynyń da sondyqtan. Ardyń jóni bólekteý. "Malym — janymnyń sadaǵasy, janym arymnyń sadaǵasy" deıtin sóz bar. Endeshe, ardy esh nársege aıyrbastap ala almaısyń. Onyń ústine "arsyz qolym istedi arly betim qyzardy" dep te jatpaı ma el?

Ar degeniń (naǵyz ar) uıatpen birge júredi. Uıatsyz adamda ar da bolmaıdy. Jalǵan namys, aqıqatsyz ar — shóldegi saǵym sıaqty. Jetkizbeıdi de, sýsynyńdy qandyrmaıdy da. Bul jerde adam jany men tániniń tereńindegi saǵymdy aıtyp otyrmyn.

Sondyqtan da ar degenińiz uıatpen bite qaınasyp tursa ǵana jarasady. Uıat pen ardy tek jeke adamdar boıynan ǵana izdemeı, memlekettik bılik turǵysynan da qaraýǵa tıispiz. Eger sen bireýge járdem etseń, jaqsylyq jasasań — ózińde bardy ber. Memleket esebinen, óziń basqaryp otyrǵan mekeme esebinen jasalǵan jaqsylyq kózboıaý, aılakerlik, tipti, arsyzdyq, uıatsyzdyq, deldaldyq, sart-saýdanyń bir túri ǵana bolyp shyǵady. Amal neshik, qazir ózge jurt esebinen Atymtaı Jomart atanǵysy keletinder, atanǵysy emes, atanyp júrgender de kóptep kezige bastady.

Osy arada eriksiz esime túsip otyr, bizdiń Qatıpa atty qudaǵıymyz bolyp edi. Qara jer habar bermegir, qoly tarań kisi bolatyn. Úıine bara qalǵan bizdi ósip turǵan alma, júzimine jolatpaı qoryp, qolymyzǵa bir-bir úzim ǵana nan ustatqan boıy shyǵaryp salar edi de, bizdiń dastarqanda otyrǵanda bala-shaǵasyna aldyndaǵy táttiden de, qattydan da ýystaı úlestirip: "Má, jeńder! Alyńdar!" — dep asa shúlensip ketetini bar edi. Sony baıqap júretin ákem jaryqtyq: "Osy Qatıpa qudaǵı bizdiń úıge kelse boldy, birden aldy keń as ta tókke aınalyp ketetini nesi?!" dep kúlip otyrǵanyn talaı estip edik. Álgi memlekettiń nemese ózgeniń esebinen "ıgi jaqsy", "jomart" ta, "márt" atalyp júrgen ákimder de maǵan tap sol baıaǵy bizdiń Qatıpa qudaǵıymyz sıaqtanady da turatyny bar, áıteýir.

Sonymen "ar" degendi, "arlylyq" degendi qalaı túsinetin boldyq? Álginde aıtqandaı, aldyna bara qalsań aq jaryla ańqyldap, sen esikten shyǵyp úlgergenshe aıtqanynan aınyp, "uıat bolar-aý, yńǵaısyz bolmas pa?" deýdi bilmeıtin, qashan bolsyn kópe-kórneý kólgirsı sóıleıtin, ámse ótirikke áýes, ar men uıatty birjolata ysyryp qoıyp, "biz de azamatpyz" desip aıdarynan jel esip, el bılep, jurt shúılep júrgender bar. Qazir kileń bir sondaı kúlip otyryp dińkeńdi qurtatyn, kisige degen qıanatynyń ózin kúlip otyryp jasaıtyn basshylar kóbeıip bara jatqandaı. Olar kisilikten góri qyzmetti, minezdilikten góri mánsapty ǵana baǵalap daǵdylanǵan.

Abaı jaryqtyq: "Shyn kóńilmen súıse eken kimdi súıse, bir sózinde tursa eken — jansa, kúıse!" — dep edi, memleket qyzmetindegi adamsyń ba, jaı ǵana kóldeneń kók attynyń birisiń be, áıteýir "ýáde — Qudaı sózi" degendi udaıy eskerip, aıtqan sózge tura bilip ádettengenge ne jetsin shirkin!

Ardan góri ataqty, abyroıdan góri aqshany kóbirek pir tutqandar etıkalyq norma degenge pysqyryp ta qaramaıtyn bolyp barady. Olar sol álgi mánsapty ǵana baq sanap, laýazymdy ǵana muratqa balap úırengender. Amal ne, taǵy da qaıtalap aıtam, aınalasyna "syıly", aǵaıynǵa "syıymdy" bolyp otyrǵandar da solar ázirge. Endi sondaılarǵa kúni úshin ǵana jaǵynyp, tirligi úshin jalbarynatyndardy aparyp qosyńyz. Kisilik beıneden aıyrylyp, basshynyń aldynda qoǵasha maıysyp, doǵasha ıilip tabaq jalaýdan taban jalaýǵa deıin quldyrap, jalynyshtydan jaǵynyshty pendege aınalǵan qulkeýdelerden qandaı ǵana ar, nendeı uıat kútpeksiń? Olar ar men uıatty az kúndik ataqqa aıyrbastap jibergender. Olardy da keıde túsinýge bolar. Biraq, aqtaýǵa bolmas. Túsinýge bolatyndyǵy taǵy da sol kúnkóris qamyna kelip tireledi. Orystyń ózim kóp oqyp qurmettegen, biraq Belınskıı, Dobrolúbov sıaqty aýyzǵa jıi iline bermeıtin XIX ǵasyrdaǵy ádebıet synshysy Dmıtrıı Ivanovıch Pısarevtiń: "Tolko sytye lúdı mogýt byt svobodnymı grajdanamı, tolpa golodnyh poıdýt za tem chelovekom, kotoryı pokajet eı... kýsok hleba!" degen sózin oqyp edim. Qazaqtyń da: "Oraza, namaz toqtyqta, ıman qashar joqtyqta" deıtini osydan shyqqan. Eger adamnyń óziniki ózine jetip, qarny toq bolsa, erteń de eshkimge telmirmesine kózi ábden jetip otyrsa, ol endi bireýge qul bola jáýteńdemesi belgili. Qanshalyq ór bolyp jaralǵan adamnyń ózi "Átteń tonnyń keltesi-aıdyń" qyrsyzdyǵynan eminshekke aınalmasa da, amalsyz ar uıalar iske barýǵa májbúr, aıanshaq bola ma dep te oılaımyn. "Túsinýge bolady" deýim de sondyqtan.

Ar da, namys ta aınalyp kelgende uıaty bar adamǵa ǵana buıyrar qasıet. Al aınala tirlikke baǵa berýge kelgende jalqyny jalpydan, memleket múddesin jeke bas múddesinen ajyrata bilmeıtin, qajet degen adamymen sol memleket esebinen esep aıyryp daǵdylanǵan adam boıynda sol qareketter qala qoıdy degenge sengiń de keledi, biraq ılana qoıý qıyn.

Bul rette, taǵy da Abaı aıtqandaı, eger ámir-bılik meniń qolymda bolsa, úlken-kishi laýazym ıeleriniń arsyzdyq demegen kúnde de, aıarlyq, aılakerlik, aldaý men arbaýdyń, ekijúzdiliktiń qandaı túrimen bolsa da "aýyryp", óz atyna azdy-kem kir keltirip, laýazymyna daq túsirip alǵan, ar-uıat ataýlydan aıyrylyp, sol arqyly ózine qaraǵan jurt seniminen birjola maqrum qalǵan adamdy memleket qyzmetinde bir kún de ustamaýǵa úkim eter edim. "Men buǵan óz basymnyń paıdasy úshin emes, memleket múddesi úshin baryp otyrmyn"— dep baıbalam salar aıarlardy da qosyp, olardy el basqarý isine endi qaıtyp jolatpaýdyń amalyn oılap tabar em... Amal qansha!.. Ondaı bılik buıyrmaı tur.

Uıat únsiz qalyp, ar buǵynǵan jerden jádigóılik kelip shyǵady. Jádigóıliktiń aty — jádigóılik, onyń da úlkeni ne kishisi bolmaıdy, deneńe darydy degenshe ýsha jaılap, ýytyp, ýlandyryp alady.

Taıaýda ǵana Qazaqstan Jazýshylar odaǵyndaǵy kezekti bir shaǵyn jınalys ústinde jasy úlken qalamgerlerdiń birimen sózge kelisip qalǵanym bar. Ol óziniń 70 baspa tabaq kólemindegi aýdarma kitabyn shyǵartýǵa qarjy suraıdy. Men "Kóketaı-aý, munyń kólemindegi aýdarmanyń ornyna kún kórýiniń ózi qalt-qult etip turǵan on avtordyń kitabyn shyǵarmaımyz ba? Aýdarmany keıin baıyǵanda kóre jatarmyz!" deımin ǵoı. Sonda osynaý talastyń taǵdyryn sheshýge tıisti azamattardyń birde-bireýi úndemedi. Syrtqa shyqqannan keıin baryp keıbireýi "Áı durys aıttyń-aý, ádili de sol ǵoı!" desken boldy.

Mundaıda kúıip ketpeı qaıter eń. "Oý, óz sózimniń durys ekenin bilmesem — aýyz ashyp nem bar meniń? Senderden durys aıttym ba, joq pa dep suraǵan kim ózi? Báriń kózińmen jer shuqyp, telmeńdep, ún-túnsiz qaldyńdar. Men ǵanamyn ǵoı taǵy da jamanatty bolǵan" deımin shyr-pyrym shyǵyp. Onym da beker áýreshilik edi, eshbiriniń qulaǵyna jete qoımaǵanyna áli de bás tige alamyn.

Sonda kimnen qorqyp, neden úrkekteımiz? Shyndyqty aıtýǵa kelgende kúltektep, kópe-kórneý kólgirsýge kóshetinimiz nelikten osy?

Shyndyq júrgen jerde úreıge oryn bolmaýǵa tıis edi ǵoı. Óıtkeni ol ekeýiniń basy birikpeıtin uǵym emes pe? Qoryqsaq, qysylsaq, tek qana ózimizdiń bylǵanysh nıetimizden, óresiz oıymyzdan, jetesiz jigerimizden qorqýymyz kerek qoı. Jora-joldas, aǵaıyn aldyndaǵy bet-bedelimizge daq túsirýden, el-jurt, Otan aldyndaǵy paryzdyń tolyq ótelmeı jatýynan ǵana qorqýymyz kerek. Iaǵnı bir ǵana nárseden: ótirik aıtýdan, "ar uıalar is qylýdan" qorqýymyz kerek. Bir kezde:

Ar aldynda men ózimdi árdaıym,
dar aldynda turgandaı-aq sezinem, —

dep jazǵanym da sondyqtan edi-aý meniń de. Aqyryn-aqyryn jyljı kele endi ózimizdiń ádebı ortaǵa qaraı oıyssaq deımin. Eliń bar kezde, jeriń aman turǵanda, adam boıynda ázirshe ar men uıattyń jurnaǵy júrgende ádebıet jasaı berer. Ol eshqandaı daý týdyrmaýǵa tıisti másele sıaqty. Biraq ol ózi endi qandaı ádebıet bolmaqshy, soǵan keleıik.

Kárikóz qalamgerler jaqsy biledi, bir kezde "men boldym-aq" dep júrgen aqyndardyń ózi de juqa muqabaly 4-5 baspa tabaqtan artyq kólemde kitap shyǵara alǵan joq bolatyn. Qazir ekiniń biriniń "kózi tirisinde Muqaǵalı da pyshaq qyryndaı juqa kitapty qanaǵat tutyp edi"— dep shýyldaı jazyp jatatyny da sodan. Qazannyń qulaǵyn ustaǵan (baspa mańyndaǵylardy aıtam) biren-sarany bolmasa, men biletin kezde kópke deıin shaǵyn kitaptarynyń basyn qosyp qaıta shyǵarý ekiniń biriniń qolynan kele de bermeıtin edi. Búgin she?

Bir kezde, tipti Abaıdan bergi dáýirde dese de bolǵandaı, aqyndyq darynyn alǵa sala júrip, ári qaraı alańsyz eńbek etý úshin aqsha jasaıtyn edik, bul kúnde endi aqshasyna kitap shyǵaryp, aıaq asty "aqyn", "jazýshy" atanǵandardyń sany kóotý úshin aqsha jasaıtyn edik, búbeıip barady. Búlar jaıynda: "Búl kúnde "anaý" da aqyn, "mynaý" da aqyn, jemsaýy jybyrlaǵan jyraý da aqyn" dep jazǵanym da bar bolatyn. Seksenge deıin bir aýyz sózi tasqa basylyp kórmegen, biraq "kezinde anaý bolyp edi, mynaý bolyp edi" dep aspanǵa kóterip júrgen "tiri klasıkter" paıda bola bastady qazir. Olar joqtan bar jasap, jamap-jasqap, kúldi-badam qońyrsyq birdemeleriniń basyn qurap, ony altynmen aptap, kúmispen kúptegen qalyń tom "kitap" etip shyǵaryp-aq jatyr, "sol kitabyna" qazirgi kúngi aýzy dýaly derlik inileriniń ne týystarynyń birine "oıpyrmaı, keremet ekensiz ǵoı" degizip alǵysóz jazǵyzyp, "kitaby" shyqqasyn barsha gazettegi tanystary arqyly dýyldata kelip maqtatatyndar shyqty. Olarǵa toqtaý da sala almas halge jettik. Biraq sol syrty jyltyraq, ishi keýekteı qaltyraq "kitaptardyń" ómiri uzaq bolmasyn eskerip jatqan eshkim joq. Solardyń "kitabyn" kórip. Muqaǵalıǵa tustastary qıanat kórsetip, kezinde kitabyn da durystap shyǵarmapty deıtin pysyqtar shyqty. Ol kezde kitaptyń júz elenip, myń ekshelip baryp shyǵatynyn eskermeı, qaperine de almaı, ótken kúnmen daýlasatyndarǵa ne dersiń?!

"Vse techet, vse menáetsá", — degen edi kóne grek oıshyldarynyń biri. Ýaqyt zymyrap óte berdi de, zaman da, zamanmen birge adam da ózgerdi. Kóptegen qasterli uǵym da sol ótken qoǵamǵa ilese, kelmeske ketken sıaqty. Eskini qımaı otyrǵan joqpyn, biraq buryn kitap shyǵarý isine ǵana emes, Jazýshylar odaǵyna jańa múshe alýǵa da asa bıik talap qoıylatyn edi. Osydan kóp jyldar buryn Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda ádebı keńesshi bolyp qyzmet istegenim bar. Sekretarıat májilisiniń qaq tórinde Ǵabıt Músirepov pen Ivan Shýhov otyratyn. Múshelikke alýǵa daıyndap ákelgen árbir talapkerdiń ne jazyp, ne qoıǵany, daryn deńgeıi, talant qaýqary, keleshektegi múmkindigi túgel sarapqa salynatyn. Barlyǵy da ujym jarǵysyna saı bolýy qatty eskerilip, qadaǵalanýshy edi. Basqalardy qaıdam, múshelikke óterde óz basymyzdyń kádimgi qylkópirden ótkendeı-aq qara terge túskeni áli kúnge esimde qalypty. Qazir Jazýshylar odaǵynyń esigi "kelemin, kelemin de ótemin" degenderge árdaıym aıqara ashyq. Segizdegisi de, seksendegisi de, dárýishi de, dáldúrishi de múshelikke ótip jatady. Oqta-tekte bolyp turatyn jazýshylar basqosýlaryna bara qalyp, aqsaqaly qaısy, qarasaqaly qaısy, jazýshysy qaısy, jazbaıtyny qaısy ekenin bilmeı, kileń bir kókbazardan aıdap ákelip osynda toǵyta salǵan júrginshi, jolaýshylar arasyna túsip ketkendeı dal uratynyń bar. "Kerýen keri aınalsa — aqsaq túıe alǵa túsediniń" — keıpi baıaǵy.

Bul sózime taǵy da daý aıtyp, keńirdegi kónekteı, kók tamyry bilekteı bolyp shyǵa kelip, ózeýreı ókpe bildirer aǵaıyn da tabylar. Biraq, qaıtemiz, shyny sol.

Qazirgi jas oqyrman Muhtar Áýezovtiń, Sábıt Muqanovtyń, Ǵabıt Músirepovtiń, Ǵabıden Mustafınniń, odan árirektegi Júsipbek, Maǵjan, Sultanmahmuttardyń shyǵarmalarymen baıaǵy bizge uqsap tanysa almaıdy. Baspalardan Qasym Amanjolov, Ǵalı Ormanov, Juban Moldaǵalıevterdiń ornyna burynǵy komýnıstik partıa men Keńes Odaǵyna "qyzmeti sińgen", áli kúnge Prezıdıýmda mańqıyp otyratyn "sypaıy da syıly" aǵalardyń kim-kóringenniń qolynan shyqqan "estelikteri", tipti keıde "kórkem týyndylary" basylyp shyǵatyn bolyp alǵan. Birimen-biri jarysa "kitap jazyp", birinen-biri asyp túsip jatatyn "qart jazýshylar" solaı kóbeıýde. Al qazaq poezıasynyń bir kezgi gúli de, alysqa jeter úni de bolǵan İztaı Mámbetov, Ádilbek Abaıdildanov, Ánýarbek Dúısenbıev, Meńdekesh Satybaldıev, Shámil Muhamedjanov (tize berseń sanap taýysa almas eń) sıaqty zamandastarymyzdy jurt búl kúnde ábden-aq umytyp bolǵan. Óıtkeni kitaptary shyqpaǵaly ondaǵan jyldar boldy. Al osy da kisilik pe? Osy da ardyń, osy da uıaty bardyń isi me? Áı, qaıdam!.. Sondyqtan ashshy da bolsa arǵa júginip, ár túrli keleńsizdikten ketken qatelikterdi moıyndaýǵa qaraı kilt betburys jasamaı bolmaıdy. Qatelikti der kezi moıyndaý adamnyń da, qoǵamnyń da aryna daq bolyp túspeıdi, qaıta kerisinshe, qoǵamǵa, sol qoǵamdy ilgeri damytýǵa atsalysyp júrmin deıtin azamatqa degen el senimin ulǵaıta túseri aqıqat. Sony umytpaıyq deımin ǵoı men, aǵaıyn!

Ádebıetti qoǵamnyń ary men namysy, uıaty men ımany dep júrmiz. Endeshe sol ádebıetti jasaıtyn qalamgerdiń murat-maqsaty, kisilik qasıeti zamana shyndyǵyn ashyp qana qoımaı, tóbesinen qylysh tónip tursa da sol shyndyqty aıtý, aıtyp qana qoımaı keýdesimen qorǵaı bilýde degen bolar em men taǵy da.

"Shynymdy aıtsam ba, joq birazyn búge tursam ba?" degen adamnan "jazǵysh" shyǵar-aý, biraq jazýshy shyqpasy beseneden belgili. Ádebıette ájeptáýir aty bar, dańqtan da quralaqan emes, ár jerde ataly sóz aıtqysy kelip, keıde tipti, "aıttym-aý!" dep te júrgen bir azamatymyz teledıdardan sóılese de, gazet-jýrnal betinde suhbattasa qalsa da; áldene máseleniń shetin shyǵaryp alady da "atyn atap, túsin tústemeı-aq qoıaıyn, yńǵaısyz bolar", — dep nemese: "qazaqylyǵym ustap otyr", — dep, óziniń shyndyqty aıta almas kózjumbaı máımóńkesin ultyna aparyp jaba salýdy daǵdyǵa aınaldyryp alǵanyn baıqap júrmiz. Syrtynan keıde kúlip te qoıamyz. "Aýyzǵa kelgen túkirik, qaıta jutsań — mákúrik", birdeńeni qońyrsytpa, końyrsytqan ekensiń, dúnıe kúıip ketse de ot qoıyp, kir-qoqystan tazarta órtep-aq jibermeısiń be? — dep alystan kúıinemiz. Ol ózi stolǵa ońasha baryp otyrǵanda: "jazsam ba, jazbasam ba?" demeıtin shyǵar. Endeshe, el aldyna shyǵyp alyp "aıtsam ba, aıtpaı qoıa tursam ba" dep tartynshaqtyq jasaýynyń ne qyzyǵy bar eken? Onan da úndemeı úıinde otyra bermeı me, tegi.

Al ádebıetimizdiń naǵyz betke ustar oıshyldary, úzdik tulǵalary aıtatyn oıyn byqsyta búkpeı-aq, "qazaqylyǵy" ustamaı, jasqanyp, jaýyrdy jaba toqymaı-aq aqtaryp salǵan emes pe edi. Sonysymen de olar ǵasyrdan-ǵasyrǵa jetip, kónermesten, kómeskilenbesten áli kúnge deıin el múddesine qyzmet atqaryp kele jatyr ǵoı.

Qan tamyry dáıim ǵana "uıat, uıat" dep soqpaıtyn, aqıqatqa ara túsýge ary, dabyl qaǵýǵa daýsy jetpes ádebıet — ádebıet emes, et pen teriniń arasyndaǵy aldamshy birdeńe. Ádebıettegi kólgirsý — kólgirsýdiń eń bir soraqy túri. Ol solaı, eshqandaı alyp-qosary joq.

Qazir Muqaǵalı týraly kóp jazylatyn boldy. Bireýler bilip jazady, bireýler áıteýir osy tusta bir kórinip qalǵysy kelip, dúrmekke ilese ózi bilmese de elden estigenin jazady. Biri ósirip, biri kóshirip, áıteýir, saıyp kelgende "Muqaǵalı qorlyq pen zorlyqtyń jeti atasyn kóripti, kitabyn da shyǵara almaı júripti" degen ótirikke beıimdele, oqyrmandy da soǵan ılandyra bastaǵandaı.

Orys ádebıetine qarańyz, Andreı Platonov, Anna Ahmatova, Mıhaıl Býlgakov, Mıhaıl Zoshenkolar jumakta ómir súripti dep estigen qaısyńyz barsyz? Ózimizdiń Sultanmahmut, Qasym Amanjolov, Tobyq Jarmaǵambetov, Tólegen Aıbergenov, Jumataı Jaqypbaev, Júsip Qydyrov, Jumeken Nájimedenov, taǵy basqa shynaıy talant, elde joq daryn ıeleriniń ishkeni aldynda, ishpegeni artynda boldy dep kim aıta alar edi? Tipti azyn-aýlaq sharýa tyndyrdyq-aý dep júrgen qazirgi tirilerimizdiń basyna jumaq ornata salǵan qoǵamdy kórgen qaısyń barsyń?

Biraq álgi attary atalǵan aqıyq talanttar lashyqta tursa da óz darynyna laıyq shyǵarmalar týdyrdy. Aryna daq salar iske barǵan birde-bireýi joq. Shyn talanttyń ıesi qaıyrshylyqpen kún keshse de qol jaıyp kisi aldyna barmasy haq. Artyna ary taza asyl mura qaldyratyndary da sodan edi olardyń.

Adam ómiri, adam taǵdyry ár túrli jolmen qalyptasady. Jumyr basty ár pende ár túrli ólshem-mólshermen ǵumyr keshedi. Bala da zamanyna tartyp týatyny aıan. Sol zaman pıǵylyna oraı adamnyń túısigi men seziminde de ár túrli ózgerister bolyp jatýy yqtımal. Jurttyń bári týa sala boz bıeniń sútine shomylyp, ómirden etegine namaz oqyp ótýi mindet emes. Rahattan soń beıneti, baqyttan soń azaby almasyp, ıyqtaǵy jaýyryndy ulyńa, qımaǵanyndy qulyńa qaldyrar almaǵaıyp kúnderdiń de týýy múmkin. Mine sol kezdi kisilik beıneńdi joǵaltyp, uıattan attamasań boldy. Syrttan áser eter jaǵdaılar turmaq, ózińniń de ishteı keıde ekige jarylar kezderiń bolady. Sonda "jurt kinalasa kinálasyn áıteýir Qudaı aldynda da, adam aldynda da arym taza" derlik dárejede qala bilseń, dańǵazaly da daýly dúnıeniń qoqsyq-byqsyǵyna bylǵanbasań bolǵany. "Aryńdy jasyńnan saqta!" — dep úıretetin orys maqaly da, mine, sodan shyqsa kerek. Munyń bárin aıtyp jatqanda men tipti de eshkimniń qatelesýge, múlt ketip, múdire basýǵa qaqysy joq demek emespin. Kúrmeýi qıyn kúrdeli tirlikte jańylmas jaq, súrinbes tuıaq bolmaýy múmkin emes. Biraq óziniń súringenim elden, jyǵylǵanyn jerden kórip, aınalanyń bárin "jyly qoıyn, salqyn arqam" dep bólip, taıǵanaq, sýsymaly pıǵylǵa qaraı oıysyp beretin, kórmes túıeni de kórmes dep, jaqsynyń bárinen túńilip, jurttyń bárin dushpan tutý, sóıtip ózinen de, ózgeden de ishteı jasqanyp, eshkimge senbeı, jan dúnıe bolmysynan ajyrap, aınalasynyń bárineni jaý men daý izdep turatyn sekemshil, sezikshil qulminez pendege aınalǵanyn da ańǵarmaı qalatyndar bar. Ol endi aramdyqtyń túbi renish, adaldyqtyń túbi kenish bolatynyn birte-birte umytyp, aǵaıyn-jurttyń bárine ókpeli, bárine yzaly kúıge aýysady. Sol betinen qaıtý, qaıta úıirine qosylý da erdiń erine ǵana tán qasıet, oǵan da alypqa tán muqalmas jiger, juqarmas júıke qajet. Óz minin ózi bilip, qateligin moıyndaı otyryp tazalyq, ıaǵnı ar-ıman jolyna túsý adamǵa da, qoǵamǵa da altyn alqaly abyroı bolar edi. Meniń tilep otyrǵanym da sol.

Árıne qoǵamdy jegi qurttaı jaılap alǵan jalǵandyq ataýly birden quryp, jamandyq ataýly birden shirip bite qoıar degen optımısik oıdan ázirgs aýlaqpyz. Sóıte tura adamdy aıýannan aıyryp turǵan ar men uıat deıtin bar edi, solar birjola izim-ǵaıym joǵalyp ketpese eken, eń quryǵanda búgingi rýhanı júdeýlik kezinde kóńilge sol da medeý bolar ediý dep oılaısyń. Ar aldynda ózińdi dar aldynda turǵandaı sezinetin birsózdilik, bir lebizdilik degen bolýshy edi. Perishte bolyp jaralmasaq ta birazymyzǵa peıishten kúder úzdire qoımaı kele jatqan da sondaı asyl uǵymdar edi ǵoı. Adam boıyn áp-sátte jıǵyzar, sana ataýlyny bir qaýyzǵa syıǵyzar tirlik zańy bar ımandy qoǵamǵa sonda ǵana qadam basa alar edik-aý degen oıǵa oıysa berem óz basym.

"Qazaq ádebıeti", 29 qyrkúıek, 2001 jyl

---