InfoHub Logo

1921-1922 jyldardaǵy asharshylyq Azamat soǵysy aıaqtalǵannan keıin Keńester elin taǵy bir aýyr synaq kútip turdy. 1921-1922 jyldardaǵy uzaqqa sozylǵan qarsyz qys jaýynsyz jazǵa ulasty. Qysta qardyń, kóktem men jazda jaýynnyń bolmaýy qatty qurǵaqshylyqty, onyń saldary asharshylyq náýbetin ákeldi. 1921 jyldyń jazynda ol eldiń kóptegen óńirlerin, ásirese Edil boıy aýdandaryn jaılady.

Azamat soǵysynyń saldary ekonomıkalyq jaǵdaıǵa aıqyn áser etti. Azamat soǵysynyń sharýashylyqtaǵy eń jarqyn jáne kózge kórinetin saldary Qazaqstannyń kóptegen aýdandaryn qamtyǵan qatty asharshylyq boldy.

Azamat soǵysynan keıin Qazaqstandaǵy asharshylyq óte az belgili jáne ádebıette is júzinde aıtylmaǵan. Jalpy, Egemen Qazaqstan gazetinde Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń "Táýelsizdik bárinen qymbat" atty maqalasy jarıalandy. Memleket basshysy atap ótken birneshe máseleniń biri - 1921-1922 jyldardaǵy asharshylyq qurbandary sanyna qatysty naqty aqparattyń joǵyn alǵa tartyp, zertteý jumysy júrgizilýi kerek ekenin aıtylǵan.

Qazaqstannyń kóp aýdandary etek jaıǵan asharshylyq qursaýynda qalyp qoıdy. Oral, Orynbor, Qostanaı, Bókeı, Aqtóbe gýbernıalarynda sebilgen astyq qatty qurǵaqshylyqtan shyqpaı qaldy, shyqqandary jazǵy ystyqta qýrap kaldy. Mal ósirýmen aınalysatyn kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli aýdandardaǵy jaıylymdar men shabyndyqtar tolyqtaı kúıip ketti. Onyń ústine 1920-1921 jyldardaǵy uzaqqa sozylǵan qatal qys Torǵaı ýezinde maldyń jappaı qyrylýyna ákep soqty. Shubalań, Maıqara, Saryqopa jáne basqa bolystar da zardap shekti. Asharshylyq qurbandarynyń, ashtan ólgenderdiń sany kún saıyn kóbeıe berdi.

Azamattyq soǵys kezinde (1917 - 1920) sharýalar tabıǵı apattar kezeńinde dástúrli túrde jasalǵan barlyq qorlardy joǵaltty. Sonymen qatar, osy soǵystyń alǵashqy kúnderinen bastap 1921 jylǵy qurǵaqshylyqtan keıin kúsheıe túsken asharshylyq elde qıynshylyqtardan aman ótýge múmkindik beretin azyq-túlik bolmady. Alaıda, Soltústik Qazaqstanda asharshylyqqa soǵys komýnızmi kezeńinde nan, et jáne basqa da azyq-túlik túrleriniń qarqyndy túrde sorylýy yqpal etti. Azyq-túlik salǵyrtyn azyq-túlik salyǵymen aýystyrý JES-tiń alǵashqy jyldarynda sharýalar men kóshpendi qazaqtardyń jaǵdaıyn jaqsartpady.

Jut kezeńderin jıi basynan ótkergen qazaq halqy alǵash ret osyndaı úlken aýqymdaǵy ashtyqqa tap boldy. Qazaq kóshpeli halqynyń basym bóligi ashtyqqa ushyrady. Jaǵdaı Edil boıyndaǵy Ashyqqan aýdandardan bosqyndardyń baqylaýsyz aǵynymen kúrdelene tústi. 1921-1922 jj.asharshylyq kezeńinde Qazaqstannyń keńestik jáne partıalyq organdary ótkizgen is-sharalar ashtyqqa ushyraǵan aýdandardyń ekonomıkalyq jaǵdaıynyń jaqsarýyna yqpal etpedi.

Azamattyq qarsylasý jyldary bólshevıkterdiń tarapynan elde júrgizilgen qatań áskerı komýnızm saıasaty, biryńǵaı Keńestik bıliktiń kúshpen ornatylýy jáne bastapqy kezeńdegi áleýmettik reformalar qazaq jeri úshin ońaı bolmady. Onyń arty halyqty náýbetke, qasiretke ákelip uryndyrdy. Ǵalym Talas Omarbekov óziniń «Qazaqstan tarıhynyń HH ǵasyrdaǵy ózekti máseleleri» atty eńbeginde kóp qazaq «qyzyl» men «aqtyń» qaısysyn qoldaý kerektigin túsine almaı, osy ashtyqta opat boldy, mine, qazaq dalasynda sosıalısik qurylys osylaı bastaldy. Sóıtip, ol qazaq halqynyń óliginiń jáne olardyń kúızelgen qojalyqtarynyń ústine turǵyzyldy, - dep shynaıy tarıhı baǵa bergen. Búgingi urpaq qazirgi táýelsizdiktiń qadirin baǵalap, ótken tarıhtan sabaq alýy kerek, - dep esepteımin. Asharshylyq qurbandarynyń arýaqtaryna bas ıip, taǵzym etemiz.

Ál Farabı atyndaǵy QazUÝ, tarıh fakúltetiniń kýrs stýdenti Maratova Álıa Tóreǵalıqyzy

Jetekshisi: Tarıh ǵylymdarynyń doktory, Profesor Qarajan Qýanyshbek

---