InfoHub Logo

Qazaq Respýblıkasynyń astanasy Almaty qalasy Keńes úkimeti ornaǵan az jylda qandaı jańaryp, gúlstan bolǵanyn Jákeń óz jyrlarynda ádemi kórsetken edi. Jambyl ómirin jasartyp, jańa baqyt bergen zamany onyń jasynan birge jasasqan, san ádemi jyryn aǵytqan qalasyn da, halqyn da baqytqa bóledi.

Maı aıynyń ádemi kúni, baý-baqshasy gúl atqan Almatynyń, qart baýyry Jambyldyń óte bir erekshe dárenine ázirlendi. Ol Jambyldyń aqyndyq qyzmetiniń jetpes bes jylǵa tolǵan asqar belesi edi. Bul mereke búkil Keńester Odaǵy bolyp uly qurmetpen qarsy alǵan dýman boldy.

Bul dýmanǵa Keńester Odaǵynyń 170 mıllıon halqy tutas qatynasty. Týysqan respýblıkalardan arnaýly qonaqtar keldi. Keńester Odaǵynyń túkpir-túkpirindegi Ulty basqa, júregi bir baýyrlas elder qazaq eliniń qart bulbuly, aǵa aqynyn óz týystaryndaı qyzyqtady. Olar ózderiniń aqynǵa degen mahabbatyn, shyn súıispenshiligin júrekpen aıtty. Jer-jerden kelgen telegramma, hattar jańbyrdaı jaýdy.

Máskeý, Lenıngrad qalalarynan, Kavkaz, Ýkraına, Belorýs, Ózbekstan, Túrkimenstan, Ázirbaıjan, Tájikstan, Qyrǵyzstan elderinen top-tobymen aqyn-jazýshylar keldi. Bulardyń bári de qazaqtyń júz jasaǵan qart aqynyn óz kózderimen kórip, aýzynan óleńin tyńdady. Ózderi arnap eliniń týysqandyq sálemin ákeldi. Solarmen birge Mongolıa sıaqty dostas kórshi elden, shetki eldegi dos jazýshylardan telegramma, hat degen quttyqtaýlar aǵyl-tegil quıyldy.

Qazaq eliniń úsh júzge bólinip, úni ár jerden shyqqan aqyndyq dabyly bir jerden qaǵylǵandaı boldy. Osy toı, osy jıynǵa Jambylmen zamany bir, ómiri, órisi qatarlas qazaq aqyndary bas qosty. Saryarqanyń sarybelinde toqsan túlep tuǵyr qýartqan Doskeıi keldi. Jambylmen qatar shyqqan, ózen arnasyndaı, aqyndyq júlgesi bir kezde qatar josyǵan, seksenge serpini qaıtpaı kelip, bel asqan Arqanyń Shashýbaıy keldi. Kishi júzdiń kejimdegen tarlandaı, tarıhı jyrlardyń sheńgeli Aqtóbeden Nurpeıis keldi. Talas pen Arystyń alyp alybyn talmaı jortqan shoraıaq júırigi Orynbaı keldi.

Bular — Jákeńdi áz aǵa tutqan qadirmendi ini, zamandastary. Osylardyń artynan ergen úbiri - shúbirindeı, eteginen ustaı shyqqan aqpa sózdiń aryndaǵan tolqynyndaı, jyry búktetilip - jazylyp Isa keldi, aıqaımen, óleńmen qatar ańyratyp Nurlybek keldi. Syrnaı men únin Syrdyń sýyndaı syldyratyp Nartaı keldi.

Jambyldyń janynda esken shákirtterinen óleńniń eren júıriginiń biri Úmbetáli, kerbez úndi Kenen, qudiretti sezdi qomaǵymen tóńkerilte Mataıdyń Qýaty keldi. Qazaqstan astanasy óleńmen qanattanyp, ánmen aspanda qalyqtaǵandaı shattyqqa bólendi. Buıyqqan ún, kúrmelgen til sheshilgenine sheńberinen asyp, aqyndyq salǵanaty aspan asyp, qulash jaıdy. İlgeri - sońdy bolyp kórmegen asqan qurmet, halyqtyq mereke, otandyq uly súıispenshilik basyn qosty.

«Qutty bolsyn aıtamyz,
Aqyn Jambyl qarıa,
Aqqalpaqty otyr qyrǵyzdan,
Halyqtyń joldap sálemin.
Kelip turmyz janyńa
Únimiz únge ulasqan,
Aǵaıyn týǵan halyqpyz», —

dep, qyrǵyzdyń halyq aqyny Álimqul bastaǵan bir top aqyn kelip, óte tamasha týysqandyq istedi. Tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan qyrǵyz eli Jákeńdi ózderiniń týmasyndaı súıip, jyryn ózderine úlgi etedi. «Qaǵanaǵymyz qatar jarylǵan týysqanbyz» degen qyrǵyz eli ǵana emes, alpys Ultty Keńester Odaǵynyń barlyq elinen osy sıaqty óleńder eljiregen baýyrlyqty, dostyqty aıtyp kelip jatty.

Toıdyń aıaǵy aqynnyń óz aýylyna baryp, barlyq respýblıkalardan kelgen aqyn-jazýshylar, ǵalym - ǵulamalar, zamandastary bolyp sonda bas qosty. Jákeńe osy merekesinde Keńester Odaǵynyń eń úlken nagradasy Lenın ordeni berildi.

Aqynǵa Keńester Odaǵy búkil jurtshylyǵynan aıryqsha bul qurmeti Jambyldy burynǵydan da jasańǵyratyp, janyna jańa qaırat berdi. Ol:

Júregim — jyrshy dombyra,
Baqytty qartyń Jambylmyn.

Estidi Otan daýysymdy,
Bógelme, Jambyl, sóıleýden,
Oraldan asyp daladan,
Edilden asyp aıqara,
Zaýlatty meni ot arba,
Jorǵadaıyn shaıqala,
Mingizgen júırik keremet,
Kún Stalın, kóp raqmet! —

dep, ol jyr qoımasyn osylaı aqtardy.

Baqytqa baqyt ulasqandaı, jasarǵan Jákeńe jańa qurmet taǵy oraldy. Qazaqstan eńbekshileri qart aǵasyn óziniń ókimetine múshe etip saılady. 1938 jyly ótkizilgen Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń saılaýynda ol depýtat bolyp saılandy. Bir kezde el bıleý, halyq taǵdyryn qolǵa alý degen dana oıdyń, dańǵyl mıdyń ǵana elshisi emes pe dep, óz aýzynan ótkir úkim aıtqan Jambyl endi ózi sol úkimetke saılandy. Ol shilde aıynyń 14-i kúni ashylǵan Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń birinshi sesıasyn ózi ashty. Uzaq, ádemi jyrymen órkendegen elin, óristegen halyq baqytyn taǵy jyrlady.

— El saılady shyn sándi,
Eldiń tuzyn aqtalyq.
Jambyl dep maǵan at berdi,
Sónýge qalǵan qartty alyp
Sesıany ashýǵa
Pravo berdi kóp halyq, —

dep, ózin de, ózge depýtatty da halyq senimine saı qyzmet isteýge shaqyrdy. Jambyl osydan bastap Joǵarǵy Keńestiń sesıalaryna úzdiksiz qatysyp otyrdy. Onyń ómirindegi erekshe kezeńi edi, úkimet isine, halyq bıleý, Stalındik Konstıtýsıanyń qoldaný isinde óz qolymen aralasty. 1938 jyl alýan túrli jańa belestermen Jákeńniń ómirindegi óte bir ,eleýli jyl boldy.

Jazdyń jaınaǵan sulý kúnderi, egin ósip, shalǵyn pisip, mal jetilgen shaq. Jákeń jaılaýǵa shyqty. Óziniń qulandaı oınaǵan bala shaǵyn ótkizgen Jeldibaı, Qulansaz shalǵyndaryna úı tikkizip jatty. Jaılaýdyń jasyl betegesinde jaıylǵan sary qymyzyn, baǵylanynyń bal quıryǵyna sonylap seıil etti.

Jákeń jorǵasyn teńseltip jaılaýdan baıaý - baqshaly mekenine qaıtty. Alystan sálem bere kelgen aıaýly inisi ǵulama týysqan aldynan shyqty. Qazaq dalasynyń qart aqyny, ózin aǵa tutqan orys ulyn kórdi. Stalındik Ulttar dostyǵynyń ýákilderi qart ǵalym ǵylymmen aǵartqan basyp ıip, kishilik etti. Árıne, bular sóılesip shúıirkelesken joq. Biraq yqylaspen, júrekpen shúıirkelesti.

— Qosh keldiń aǵańdy izdep, Ǵalym inim,
Jasarǵan Stalınmen jańa ómirim,
Asaýyn tabıǵattyń baǵyndyrǵan,
Tilegim óristegen oqý-bilim.
Ǵalymdar bizdiń elde taýdan bıik,
Orny olardyń joǵary halqy súıip,
Ǵalymǵa brıgadır uly Stalın,
Sondyqtan qurmet etem basymdy ıip.
Ýa, inim, qurmetińe óleń aıttym,
Tań qalyp júzge kelgen Jambyl qarttyń,
Baýyrym uly Reseı otanymyz,
Qartynan Alataýdyń sálem aıtqyn...

dep akademık Kellerdi Máskeý eliniń, búkil halyqtyń sálemshisindeı tanyǵan. Solaı etip jyryn da úlken - úlken ataly sózben bezep, beınesin qandaı ásem aıtsa, ol Jákeńniń shyn eljiregen dostyq júreginen shyqqan sálem. Keller amandasyp qaıtar shaǵy bolǵanda, Jákeń búkil Máskeý jurtshylyǵyna sálem tapsyrdy. Ol qazaq halqynyń báriniń sálemi tárizdi edi. Keller basyn ıdi, qabyl aldy. Eki qart, ǵylym men poezıa alyptary basyn qosyp, dos júrekpen bal alysqandaı, asa zor dostyqpen qosh aıtysty.

Jambyl taǵy sol jyly Máskeýge ózi baryp, saıahat etip qaıtty. Jákeńdi bul barǵanynda Máskeý halqy burynǵydan da zor qurmet etti. Orys tiline aýdarylǵan ádemi jyrlaryna meıirlene sýsyndanǵan mádenıetti jurt asqan yqylaspen Jákeńniń aldynan shyqty.

«Máskeýge jettik. Qazan vokzalynda qaptaǵan jurtshylyq. Adam syımaı ketti. «Qazaq halqynyń qart bulbuly Jambyl jasasyn!», «Sovet aqyndarynyń aqsaqaly jasasyn!» degen urandar jer kúńirentti.

Teatr kórkem óneriniń memlekettik ınstıtýtyndamyz. 32 Ulttyń keńestik jas kadrlary. Jambyldy bári qushaq jaıyp qarsy aldy. Jákeńe arnalǵan saýyq keshi bastaldy. Bul konsertke erekshe oryn alǵan Rot degen negr jigiti, negrdiń áni boldy. Ol birinshiden, Keńester Odaǵyna kelip, quldyqtan qutylyp, erkindik alǵan negr adamy. Azat án shyrqaıdy. Jáne onyń áni sonaý quldyqta jatqan negr ultynyń barlyq muń-zarynan shomylyp shyqqandaı óte zarly, qońyr edi. «Men bul ánniń sózine túsinbeımin. Biraq únderindegi syryna túsinem. Qazaqtyń keshegi bir muńly zamanynda ańyrap esken «Elim -aı» áni tárizdi zarly eken. Netken muńly án», — dedi Jambyl ándi tyńdap.

Rot Jambyldyń qasyna keldi, ony Jambyl kúlimdep qarsy aldy. Negr tamasha qýandy.

Stalın atyndaǵy avtomobıl jasap shyǵaratyn zaýyttamyz. 40 myń jumysshy bar zaýyt kollektıvi Jambyldy asqan qýanyshpen qarsy aldy. Osy zaýytta tárbıelenip esken, tort ordendi Keńester Odaǵynyń geroıy, polkovnık Prokopev joldas Jambylǵa kelip sálemdesti. Ol zaýyt kollektıvi atynan qurmettep sóz aıtyp, Jákeńe dostyq bildirdi. Jákeń de olarǵa týysqandyq sálemin aıtty.

Soıýzdar úıiniń kolonna zalyndamyz. Tolǵan halyq, Máskeý jurtshylyǵy lyq tolǵan. Ǵylym, mádenıet oryndarynyń ókilderi, akademıkter, doktorlar, profesor, geroılar, halyq artıseri,aqyndar,jazýshylar,san jetkisiz jurt. Jambyldyń shyǵarmalaryna arnalǵan kesh, aqyndar ózderiniń Jambylǵa arnap shyǵarǵan óleńderin oqydy. Ábilqasym Lahýtı Keńes jazýshylary Odaǵynyń atynan quttyqtap oqaly shapan japty. Jambylǵa arnaǵan óziniń óleńin oqydy.

Máskeý jurtshylyǵynyń qurmetine asqan razylyq bildirip: «Dańqty Máskeý jurtshylyǵyna baýyrlas qazaq halqynan týysqandyq sálem!» — dedi Jambyl. «Sizderdiń maǵan kórsetken qurmetińizge, búkil adam balasynyń kúni Stalın týraly, bárimizge súıikti otanymyz týraly jańa óleń jyrlarmen qyzmet etemin», — dedi Jákeń.

«S.Q.» gazetinen.
1938 jyl, 14jeltoqsan

Jambyldy Máskeý jurtshylyǵy osylaı qurmetpen qarsy alyp, orasan zor yqylas kórsetip, umytylmas dostyq jasaǵan. Osy úlken saıahat saparynan qaıtyp kelgen soń, Jambyl burynǵydan da shabyttanyp, shattyq jyrlaryn tolǵady. Ol 1939 jyldyń ishinde talaı ádemi jyr aıtty. Sol Máskeýden kelisimen jańa jyldy qarsy alyp:

— Týǵan aıǵa qarasam,
Teńelip ósip alasam,
Jańǵa jaıly janary
Jyljyp bir kelgen jyl kórem,

dep tolǵady. Osy joly ózi kórip, taýap etip qaıtqan uly dana Lenın mavzoleıine baryp shyqqanda, oıyna túıin salǵan bir syrdy Jambyl ádemilep jyrlady. Stalınniń qaıtys bolǵandaǵy uly antyn esine alyp, óziniń kókeıine tereń oı salǵan syrdy óleńmen sýrettedi. «Oryndalǵan ant» degen óleńi osy oıdan týyp edi. Jákeń sol jyly jeńimpaz Qyzyl Armıanyń batyr qolbasshylary men batyr er jaýyngerlerine arnap «Bizdiń dáýirdiń batyrlary» degen jaqsy jyryn jyrlady. Aqtarǵan saıyn astynan asyl qazyna tabylǵan qoımadaı, Jáken, jańa jyrdy aýzyna alsa, qulpyrǵan jańa bir tulǵalar shyǵa keledi.

Yrys shyǵar mıattan,
Sóz atasy qulaqtan.
Er týady halyqtan,
Nur shyǵady jaryqtan.,
Ser keledi ıkemnen,
Aq bolat shyǵady dúkennen, —

dep, kesteli teńeýlermen batyrlyq beıneni osylaı kelistirip sýrettedi. Jambyl bul jyly da kóptegen óleńder aıtyp, Máskeý jurtshylyǵyna bergen sertin oryndady. Bul jyly Jákeń jyrynyń ishinde órkeshindeı erekshe tamasha jyry Stalın joldastyń 60 jasqa tolýyna arnap aıtqan «Stalın» degen jyry boldy. Sol jyly Jákeńe Keńester Odaǵynyń kóp jazýshylarymen birge úshinshi ret joǵarǵy nagrada «Qurmet belgisi» ordeni berildi.

Jańadan salynyp bitken on eki bólmeli kók tóbeli úıine kirgen, úkimettiń joǵarǵy nagradasyn úshinshi ordendi alǵan Jákeń ósken kóńil, órlegen shabytpen joǵarǵy jyrlaryn aıtty. Jákeńniń sol kezdegi únemi qasynda bolyp, jańa jyrlaryn jazyp otyrǵan Ǵalı Ormanov aıtady: «Shirkin, ómirdiń qyzyqtysy - aı. Ústi-ústine1 baqyt dúnıesi túıdektelip kele bergen saıyn, Jákeń sergip, shıraı túskendeı boldy».

Qar ketip, jer gúldegen kezde, Jákeń múlde úıde otyrǵysy kelmeı, júrgen - turǵan saıahatty asa unatty. «Bıyl jaılaýǵa erte shyǵamyz. Maldy erte kóshirińder», — deıdi. Jákeń 1940 jyldyń kóktemine osyndaı óte qýnaq túrde kelip kirip, sergı júrip turdy.

«Qusy da ıesine qorazdanar
Aılaly alpys eki túlki alǵanda», —

dep, Abaı aıtqandaı, eńbegimen erekshe júlde alǵanda kim maqtanbaıdy. Stalındik syılyqtyń laýreattary qatarynda Jambyl da osy jyly ekinshi syılyq 50 OOO som aldy. Jákeńniń bul syılyqty alýy tek ózi ǵana emes, búkil qazaq poezıasyn maqtandyrdy.

Jákeń 1940 jyly dańǵyraǵan, shıraq kúıinde kelip kirdi. Sol jyldyń bas kezinde «Bolat tondy batyr» degen jyryn, «Bólshevıkter tobyna» degen, «Kúni týǵan elime» degen jyrlaryn aıtty. Biraq sol jyldyń ortasynan bylaı Jákeńniń densaýlyǵy aýyrlap, eńkeıe berdi. Ásirese qulaǵy sarań estip, kózi de totyǵa bastady. Alaıda Jambyl úırengen jaılaýyna barýdan, keı-keıde kóńili túsken jerine, kolhozǵa barýdan qalmady. Ol jyly da Jákeń óziniń jaılaýyna shyqty.

«Atymdy ertte, balalar,
Kúlimdep, mine, jaz keldi,
Túıe bozdap, qoı qozdap,
Tizilip qatar qaz keldi», —

dep jaz sıpatyn eljireı, Súıe jazǵan jany qumar, jyl qusyndaı qanatty qıaly qıa órlep, jaılaý asty. Osy jaılaýda Jambyl taǵy tamasha saıahat jasady. Ol jaılaýda tatyranǵa qulash sermegen kolhoz dáýletiniń óristerine bardy. Aqtyly qoı, alaly jylqy, uıytqyly maldy aralap, oı qumaryn, kóńil órisin toqsyratty.

Jambyl mundaı kózderinde aqyn únin, ánshi daýysyn, ázilqoı jastar qaljyńyn, kórikti áıel kórinisin óte jaqsy kóredi. Otyrǵan jeri dýman bolǵanyn asa unatady. Ózi de kóńildene kósilip áńgime shertedi. Jákeń sol jylǵy jaılaýda óziniń óksheles inisi, ári zamandas shákirti Ómirzaq aqyndy (jarshyny), Úmbetáli, Ótepti ertip júrdi. Óziniń sol kezdegi járdemshileri, ordendi aqyn Taıyr Jarokulyn jáne Ǵalı Ormanulyn birge ala shyqty.

Bul jazda Jákeń aınalasy óte bir erekshe dýmanǵa aınalyp otyrdy. Osy jazdyń saıahaty jaıynda óte kóp jazýǵa bolady. Biraq bul jerde osymen qysqartamyz. Sol jylǵy jaz dýmanynyń aıǵaıyndaı 1940 jyly shyqqan bir tomdyq jınaǵynyń 185-betindegi sýrette osy jazǵa saıahattyń bir kórinisi. Sol sýret bárin aıtyp turǵandaı.

Jambyl 1941 jyldyń basyna ilingende burynǵydan da aýyrlap, júrgen - turǵandy kótermeıtin boldy. «Jasaryp, qaıta jasap aldym bekip» dep jany jasarǵan Jákeń endi kárilikke shyn moıyndaıyn dedi. Sol jylǵy kóktemde:

«Saqalym temir kúrek sorǵa malǵan,
Seleýdeı shashym seldir zorǵa qalǵan,
Aýzyma aq jabaǵy japsyrǵandaı,
Kárilik nemdi qoıdy qorlamaǵan», —

dep, óziniń kárilikten jeńilgenin moıyndaı jyrlady.

Osy sıaqty kárilik qarmaǵyna myqtap ilingen qart aqyn týǵan halqymen birge taǵy bir úlken syndy kúnge sap ete tústi. Ol 1941 jyldyń 22 maýsym kúni bastalǵan Uly Otan soǵysy edi. Zulym jaýdyń qara júzdilik basqynshy shabýylyna Keńes jurtshylyǵy qandaılyq asqynǵan úlken ashýmen kektense, Jambyl da sonshalyq kektenip, qatty yzalandy.

— Asqar taýdaı elime,
Baıtaq jatqan jerime,
Shapty fashıs degende,
Ashýmenen aralas
Jyr da keldi kómeıge,
Qahar qulap denemde, —

dep yza men kekten týǵan «Ata jaýmen alystyq» degen uzaq jyr aıtty. Jákeń jetken jasy, kárilik meńdetken álsiz denesiniń ıkemine boı bermeı, soǵys jyldarynda áldeneshe óleń shyǵardy. Soǵystyń habaryn únemi radıo tyńdap, gazetten oqytý arqyly kúnbe-kún tanysyp otyratyn boldy. Soǵystyń alǵashqy jylynan bastap Jákeńniń balalary Alǵadaı, İzteleý ásker qataryna shaqyryldy. Taıyr sıaqty birneshe jyl qasynda ári joldas, ári balasy tárizdi bolǵan hatshysy, ózi «Chernısov» dep óte táýir kórgen ádebı aýdarmashysy Pavel Kýznesov ta maıdanǵa attandy.

Osy sıaqty jaqynyn, jankúıerin maıdanǵa qasynan attandyryp, soǵystyń surapyl habarlaryn estip Jákeń Otan kúıine, halyq taǵdyryna asa tereńdep qarady. Ásirese uly Lenınniń qalasy Lenıngrad qorshaýda, halqynyń halderi aýyr degen habardy esitkende, Jákeń, óz aýyly, óz úıi kúızelgendeı qınaldy. Sondyqtan da «Lenıngradtyq órenderime» degen tamasha jyr aıtty. Jákeńniń bul jyry jaýmen arystandaı alysqan ári qamaýda, ári ash Lenıngrad jurtshylyǵyna qandaı qaırat bergenin Búkil Odaq jurtshylyǵy biledi.

Jákeńniń bul jyrynyń kúshi qandaı bolǵanyn Lenıngrad jazýshylar odaǵynyń qazirgi predsedateli Lenıngradty qorǵaýda erekshe kózge túsken adamnyń biri, orystyń belgili aqyny Aleksandr Andreevıch Prokofev bylaı deıdi:

— Jambyldyń «Lenıngradtyq órenderim» degen jyry jarıalanǵan kez — Lenıngradtyń halqynyń asa bir aýyr shaǵy edi. Bul shaqta nemistiń qorshaýynda qalǵan Lenıngradta azyq óte az boldy: kúnine jumys isteıtin adam 250 gram, jáı kisi 150 g -nan aldy, et, maı degendi halyq ete az jáne óte sırek kerdi, basqa azyqty kórgen joq. Úılerge kiretin sý toqtatyldy, kanalızasıa istemedi, otyn atymen bolmady. Jaý atqan snarád pen bombalardyń saldarynan shynysy qırap, tereze bitken ańyraıyp ashyq turdy, elektr de nashar jandy, qaladaǵy úılerdiń kóbinde jaryq bolǵan joq. Qalaǵa jaýdyń oǵy úzdiksiz jaýyp turdy.

Osyndaı halde Jambyldyń «Lenıngradtyq órenderim» degen jyry gazetterge jarıalandy. Halyqtyń rýhyn kóterýge erekshe kúsh bergen bul jyrdy Lenıngradtyń radıosy kúnine áldeneshe ret oqyp turdy. Jyr zor qarippen basylyp, kóshelerde plakat bop ilindi. Sol plakatty úımelesip oqysyp, kózderinen jastary sorǵalaǵan talaı adamdardy kórdim. Nemistiń samoleti tóbede ushyp bomba tastap júrgende, bomba -ýbejıshege tyǵylýdyń ornyna, Jambyldyń jyry basylǵan gazetti satyp alýǵa kóshede óshirette turǵan adamdardy talaı kórdim. Bul jyrdyń mańyzy, — deıdi Prokofev, sózin aıaqtap, — Jdanov, Voroshılov joldastar qol qoıyp Lenıngrad halqyna taratqan úndeýden kem bolǵan joq.

«Lenıngradty qorǵaý» degen atpen shyqqan qalyń kitapta Jákeńniń «Lenıngradtyq órenderime» degen óleńi kórnekti oryn aldy.

Uly Otan soǵysyndaǵy qyzyl armıanyń árbir jeńisine Jákeń erekshe shattanar edi, ataǵy shyqqan erlerdi kórýge qumartar edi. Sóıtip júrgende, 1943jyldyńjazynda, maıdannan «Keńester Odaǵynyń batyry» degen zor abyroıly ataqqa ıe bop, qazaq halqynyń ardaqty ulynyń biri Málik Ǵabdýllın Almatyǵa keldi.

Málik Jákeńe sálem berip qaıtýǵa alýyna bardy. Onyń baratyny Jákeńe telefon arqyly habarlandyrylyp qoıylǵan edi.

Ózge qonaqtaryn Jákeń úıiniń ishinde qabyldaıtyn. Shymshyq - shymshyǵy kóp qart adam kóńili kelmeı otyrǵan jaǵdaıda, qashan ózi babyna kelip almaı, ústine kirýge Ulyqsat etpeıtin. Kóńili túse qoımasa, qabyldamaı jiberetin adamdary da bolatyn.

40-jyldyń ber jaǵynda, tósekte otyryp qalǵan Jákeńniń kóbirek sergıtin ýaqyty — sáskelik aqyn ishkennen keıin bolýshy edi. Túski astan keıin Jákeń aýyrlap, keshke qaraı jatyp qalatyn da, sodan, kelesi sáskege sheıin ózin kútetinderden basqalardy mańyna jolatpaıtyn.

Málik Jákeńniń úıine kún bata jetti. Daǵdyly kúnde bul — Jákeńniń jatyp qalatyn shaǵy.

Málik barǵanda, Jákeń úlken aǵam úıiniń aldyndaǵy kógalda, kilemniń ústinde otyr eken, qolynda dombyrasy.

Sálem berip, qolyn alǵan Máliktiń qolyn Jákeń ustap turyp, onyń batyrlyq isterin estigeni, kórýge ǵashyq bolǵany týraly uzaq jyr aıtty.

— «Málik keledi degendi sizder tańerteń habarladyńyzdar ǵoı, — dedi Jákeńniń balasy Tezekbaı bizge, — sodan beri tátem osy arada otyr. «Úıden nege otyryp qarsy almaısyń» desek, «Sóz be sol. Buryn batyr degendi qulaq estip, shirkin, solardy kórmegen ekenbiz dep ókinetin ek, sol batyr endi úıge kelse, ony úıde otyryp qarsy alý kisilik bola ma, átteń, ne kerek, shógip otyrǵan kúnim, áıtpese, shaýyp aldynan shyǵar em», — dedi.

«Mashına degen júırik, tyz etip kelip qap, qapy bolarmyn», — dep, Jákeń uzyn kúnge úıge kirgen joq, asty da dalada ishti, dalada qalǵydy. Málik attanǵansha asa kóńildenip áńgimeler aıtyp shıryqtyrdy. Asa qýanyshpen qarsy alyp, qurmetpen shyǵaryp saldy.

Maıdanda Alǵadaıdyń kórsetken erlikterin aıtyp, bólim bastyǵy hat jazǵanda, Jákeń asa qýandy. 1942 jyldyń kúzinde Alǵadaıdyń ózi ákesine hat jazyp, erlik qımyldarymen tanystyrdy. Soǵan qaıtarǵan jaýabynda, Jákeń:

— Hatyńdy, balam, oqydym,
Halińdi bildim sapardan.
Qýanyp soǵan otyrmyn,
Gvardees atanǵan.
Suranshy, Saýryq sekildi,
Bolarsyń, balam, qaharman...

dep, erligine súısine otyra:

— Esińde, balam, bar shyǵar,
Aıtqanym otan ámirin,
Sheginbe jaýdan, jandy sal,
Sheshilmek sodan taǵdyryń

dep balasyn áli de bolsa qaıraı túsedi. Bul jyryn Jákeń:

— Dostaryńa sálem aıt,
Jaýlaryńdy jeńip qaıt! —

degen tilekpen bitirdi.

1943 jyldyń kúzinde Almaty qalasynda halyq aqyndarynyń respýblıka aıtysy boldy. Bul aıtysqa Qazaqstannyń barlyq oblystarynan derlik halyq aqyndary keldi. San dúbirge qosylyp shań qappaǵan kári tarlan júırikter báıgege qosyldy. Almaty qalasy uly dýmanǵa bólendi. Sosıalısik dáýlettiń, Stalındik bes jyldyqtar jasaǵan uly óndiristerdiń jyrshylary shaıqasty.

Aqyndardyń osy tarıhı aıtysyn Jákeń bastap dýmandy ashyp, ádemi jyrymen aqyn inilerine bata berdi, jol kórsetti. «Dýda tulpar tuıaǵy tynbaıdy» degen emes pe, Jákeń osy aıtysqa kelgende, káriligin bir sátte umytqandaı lezde dóılenip aldy. Eshkim aıtpastan dombyrany ózi surap alyp, tamasha jyr tókti. Jákeńniń bul jyry júz jasaǵan alyp aqynnyń, halyq aǵasynyń, kópti kórgen kóne oıdyń aǵalyq jyry edi. Jákeń osy jyryn aıtqanda, sondaı tamasha ajarlanyp jyrlady.

Kózi buldyrap, janary tutyqqan, qulaǵy aýyrlap, estýi de qıyndaǵan Jákeńniń sonshalyq shabytty jyr aıtqany, aıtysýǵa ázirlenip otyrǵan Orynbaı, Maıasar, Qýat, Kenen, Nurlybekterge aıtys ańǵaryn andyzdatyp, josyltyp ótkendeı boldy. Qazaqstan úkimeti Jákeńe aıtystyń bas báıgesin baılady. Jákeńniń aqyndar aıtysy degen bul májiliske aqtyq kelýi boldy. Ózi aıtyspaǵanymen aıtysty bastap berip, dýdyń ishinde boldy.

Jákeńe 1944 jyldyń kirisi óte aýyr jyl boldy. Ári kárilik burynǵydan da ıektep álsiretti. Onyń ústine Jákeńniń asa jaqsy kórgen balasy Alǵadaı «Maıdanda erlikpen qaza tapty» degen habar alyndy. Bul habar Jákeńdi birjolata aýyrlatty. Eki kózi de birjolata kórmeıtin, bir qulaǵy múlde estimeıtin boldy. Ornynan kisi súıemese tura almaıtyn halge túsip aýyrlady.

Jákeń Alǵadaıdy asa jaqsy kórip, «Ózge balalarym bir tóbe, bul bir tóbe», — dep otyratyn edi. Aýlyna baryp, bul habardy Jákeń Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń prezıdıým predsedatele joldas Qazaqpaev Ábsámet bastaǵan komısıa estirtti.

— Átteń, dúnıe-aı! — dedi, uzaq ýaqyt sazaryp otyryp qalǵan Jákeń basyn kóterip, — bul qaıǵyny qalaı kóterem endi!..

Qaıǵy Jákeńe asa aýyr soqty. Bir jyrynda:

«Alataýdy aınalsam,
Alǵadaıdy tabam ba?
Saryarqany sandalsam,
Sańlaǵymdy tabam ba?
Ólim degen ý eken,
Mendeı kárip adamǵa.
Kúnde úıimde kúńirenem,
Kózime jas alam da, —

deıdi.

Alǵadaı maıdanǵa attanaǵannan 7 kún keıin áıeli Jámesh bosanyp, ul taýyp, Jákeń onyń atyn Qýanysh qoıǵan. Alǵadaıdyń ólimine búgile qaıǵyrǵan Jákeńniń bir jubanyshy sol Qýanysh boldy. Ol týraly Jákeń bylaı deıdi:

— Al, Qýanysh, Qýanysh, Seni eteıin jubanysh. Alǵadaıym ólgeli, Bop ketip em jylaǵysh. «Ata, ata» dep kelesiń, Aımalaıyn, aınalaıyn. Aq betińnen ópken soń, Júregimdi jamaıyn.

«Jamaıyn» degenmen, Jákeńniń qaıǵydan jyrtylǵan júregi jamalmady. Ol endi quldyraı qartaıdy. Sondaı halde otyrǵanda Jákeń bylaı dep eki aýyz óleń aıtypty:

— Sóndiń be, jarqyraǵan sham-shyraǵym.
Qaldyń ba tac bekilip, qos qulaǵym.
Jatsam da tósek tartyp dármeniń joq,
Sep bolyp sóılesetin jalǵyz jaǵym.
Qalyppyn ıe bolmaı ózime ózim,
Álim joq, kúsh-qaıratty ótti kezim.
Balalar, ólgenimshe asyraı ber,
Senderge sol-aq aıtar sońǵy sózim.

«Sońǵy sózim» degenmen, kóńili kóterińki mınýttarynda Jákeń qarap otyrmaı, birli-jarymdy aýyz óleń aıta beredi»

Jákeńniń osy ómirbaıany jaıyndaǵy eńbekti jazý úshin, 1944 jyldyń jazynda, kúzinde elin aralaı, kep áńgimeler jınadyq. Ara-tura óz aýlyna soǵyp, ózine sálem berip, jaıy -kúıin de surastyrdyq. Birli-jarym áńgimeni ózinen de surap aldyq. Sol jyly tamyz aıynyń 12-si kúni jaılaýdaǵy elden kelip, óz aýlynda bolyp, Úmbetáli bar, úıine kelip otyrdyq, sonshalyq álsirep otyrǵanmen dańǵaıyr aqyn súıekke bitken júıriktiginen jańylar emes. Emis-emis estıtin sol qulaǵy jaǵynan kelip otyrmyz. «Men Úmbetálimin» degende qasyna baryp, Úmbetálige: «Dombyranyń úni estilmeıdi, nege óleń aıtpaı otyrsyń?

Qulaq kereń, kóz soqyr, kókirek ashyq,
Boıdan qaırat, oıdan sóz otyr qashyp.
Dúrildetip óleńdi aıtsańshy, Úmbet,
Qadamyńdy artylta uzap basyp.
Júırikte de júırik bar súrinbegen,
Aqyn úni jıynda dúrildegen.
Qan maıdanda beldesip talaı erler
Balýanda da balýan bar búgilmegen», —

dep basyn kóterip aldy. «Súıekem ólerinde kóp aýyrdy. Ólerinen bir kún buryn Qısybaı men Táıteli ekeýi baryp kóńilin surapty. Sonda: «Keshe betimdi noqtalap, jaǵymdy qarystyryp, tilimdi kúrmep edi. Búgin qaıta bosatty, sendermen qoshtassyn degeni shyǵar», — dep kóńildenip biraz áńgime aıtyp otyrǵan eken. Qısybaılar qaıtysymen qaıta tómendep, erteńine qaıtys boldy. Sol sıaqty estimeıtin kári qulaǵyma aqyn úni sańqyldaǵandaı bolady. Jákeń jeńildi. Senderdiń jyrdyń jyryn jyrlaıtyn kúnderiń kele jatyr. Aqyn osyndaıda synalady. El aldynda ozyqtyǵyn osyndaıda kórsetedi», — dep aqyn shákirtterine áriden oı salyp, ózi de oılanyp biraz otyrdy.

— Jas kúnimde óleńshi asyl boldym,
Kópshilik tyńdaǵanǵa tásil boldym.
Bul ýaqytta qartaıyp dármen bitip,
Kelin menen kepshikke masyl boldym,

dep ózin meńdetip alǵan kárilikti arman etti. «Endi bizden nemene óleń shyǵady.

Óleńdi boı jasap otyryp,
Eki kózdi ashyp otyryp,
Eki aıaqty basyp otyryp

aıtpasa, óńi qalyp ketedi ǵoı. Al, balalar, ózderiń májilisterińdi dúrildete berińder», — dep qart aqyn demalys etti, jastyǵyna qaıta jantaıdy.

«Onyń aýzynan eń sońǵy shyqqan kelemdi jyr — fashısik Germanıanyń birjola qırap jeńilýin 9 mamyr kúni Keńester Odaǵynyń generalısımýsy joldas Stalın jarıalaǵannan keıin. Bul habarǵa qýanǵan Jákeń úıine jınalǵan jurtqa jyr aıtyp, jyryn endi ólsem de armanym joq dep aıaqtady. Bul jyrdy jazyp alar qasynda kisi bolmaǵandyqtan, saqtalmaǵan.

Jákeń jeńis toıynan keıin uzaq jasamady. 1945 jyldyń 15 maýsym kúni syrqattanyp, aýlynan Almatydaǵy Sovnarkom bolnısasyna kelip tústi de, 22 maýsym kúni, tańerteń erte dúnıemen birjola qosh aıtysty.

Jákeńniń súıegi óz aýlyndaǵy óziniń alma baqshasynyń ishine qoıyldy» .

---