InfoHub Logo

Abaı Qunanbaev 1845 jyly burynǵy Semeı ýezi, Shyńǵys oblysynda (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdanynda) dúnıege kelgen. Abaıdyń ákesi Qunanbaı Qarqaly ýezine aǵa sultan bolǵan.

Abaı áýeli aýylda Ǵabıthan degen tatar moldasynan musylmansha hat tanıdy. Abaıdy ákesi on jasynda Semeı qalasyndaǵy Ahmet Rızanyń medresesine oqýǵa beredi. Ol bos ýaqytynda Shyǵystyń uly aqyndary Nızamı, Saǵdı, Qoja Hafız, Navoı, Fızýlı,Fırdoýsı shyǵarmalaryn óz betimen oqyp, ertegi, dastan, hıssa sıaqty ádebı muralarmen tanysady.

Abaı medresede nebári úsh-aq jyl oqyp sońǵy jyldary óz betimen «prıhodskaıa shkolaǵa» túsip, oryssha da oqıdy. Biraq mundaǵy oqý uzaqqa barmaıdy. Jasy 13-ke kelip, erte eseıip, aqyl-oıy tola bastaǵan shaqta ótkir, zeıindi Abaıdy ákesi Qunanbaı el bıleý isine aralastyryp tárbıelemek bolyp, ony oqýdan elge alyp ketedi.

Ákesiniń jumsaýymen Abaı el ishindegi ár túrli máselelerge aralasady. Ol kóptegen eski áńgimelerdi, óleń-jyrlardy halyq ishinen úırenedi. Abaı jáne qazaq, Shyǵys ádebıeti. Qaladaǵy medresede úsh jyl dinı oqý arqyly Abaı arab, parsy, shaataı tilderin jetik bilip, Shyǵys aqyndarynyń shyǵarmalarymen tanysýǵa múmkindik aldy. Qazaqtyń halyqtyq óleń-jyrlaryn, ertegi, qıssa, ańyz-áńgimelerin ájesi Zere báıbisheden, halyq aqyndary Shóje, Báıkókshe, Baltalardan estip, jastaı jadynda saqtady.

Abaı jáne orys, Batys ádebıeti. 1860 j-dyń aıaǵynda Abaı óziniń biliminiń taıazdyǵyn sezinip, Semeı qalasyndaǵy Gogol kitaphanasyna kelip orys, Batys klasıkteriniń shyǵarmalaryn óz betinshe izdenip oqı bastaıdy. Osy kitaphanada L.N. Tolstoıdyń shyǵarmalaryn oqyp otyrǵan Abaı Peterbýrg ýnıversıteti stýdentteriniń saıası ereýiline qatysqany úshin jer aýyp kelgen jartylystanýshy ǵalym E.P.Mıhaelıspen kezdesip, tanysady, keıin olar aıyrylmas dos bolyp ketedi.

Abaı bolys saılaýyna túsip, jeńip shyǵady. 1875—1878 jj. Qońyr, Kókshe eline bolys bolady. Bul jyldary óz qolyndaǵy bılikti paıdalanyp, ádildik tarazysyn teń ustaýǵa kúsh salady. Abaı keıin Mıhaelıstiń usynysymen, Semeı oblystyq statısıka komıtetiniń tolyq múshesi bolyp saılandy. Abaı 1880 jyly I. Dolgopolov, A.A. Leontevpen tanysyp, olarmen tyǵyz qarym -qatynasta bolǵan. Abaı el isine aralasqan jyldarynda ádilettiligimen, bilimdiligimen kórinip, halyq arasynda bedeli ósedi.

Abaı óleńderin 10 jasynan (“Kim eken dep kelip em, dúnıe qýǵan”) qaǵaz betine túsire bastady. “Sap, sap, kóńilim”, “Sháripke”, “Abyralyǵa”, “Jaqsylyqqa”, “Keń jaılaý” onyń alǵashqy óleńderi. Sonymen birge aýdarma jasaýmen de aınalysqan. Onyń “Qansonarda” (1882), jyldyń tórt mezgilin sýrettegen “Qys”, “Kúz”, “Jaz”, “Jazǵytury” óleńderi, “Masǵut”, “Eskendir”, “Ázim” poemalarynyń qazaq ádebıetinde orny erekshe. Arab, parsy, túrki bilim kózderine Abaı erekshe kóńil aýdaryp. Osy tilderdi óz betimen júıeli túrde oqyp ıgeredi.

Abaıdyń fılosofıalyq, kórkemdik, áleýmettik, gýmanısik kózqarastary qara sózderi arqyly da berilgen. Abaıdyń qara sózderi (Ǵaqlıa) — uly aqynnyń sóz ónerindegi kórkemdik qýatyn, fılosofıadaǵy danalyq dúnıetanymyn daralap kórsetetin klasıkalyq stılde jazylǵan prozalyq shyǵarmasy. Jalpy sany qyryq alty bólek shyǵarmadan turatyn Abaıdyń qara sózderi taqyryby jaǵynan bir baǵytta jazylmaǵan, ár alýan onyń qara sózderiniń birnesheýi eń alǵash 1918 jyly Semeıde shyqqan “Abaı” jýrnalynda jaryq kórdi. Keıinnen Abaıdyń qara sózderi orys, qytaı, fransýz, t.b. kóptegen álem tilderine aýdaryldy. Abaı mýzyka salasynda da mol mura qaldyrǵan. Qazirgi ýaqytta aqynnyń 27 ániniń 36 nusqasy notaǵa túsirilgen.