Adamgershilik - rýhanı tárbıeniń mańyzdylyǵy
Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti, S. Seıfýllın atyndaǵy
№165 mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi
Jádıeva Lázzat
Adamgershilik - rýhanı tárbıeniń mańyzdylyǵy
Qaı ǵasyrda bolsyn tárbıe máselesi nazardan tys qalǵan emes. « Bala tárbıesi memlekettiń mańyzdy mindeti» degen sózdi Platon beker aıtpaǵan.
Bolashaqty jasaıtyn erteńgi azamattar - búgingi jas urpaq, olardy tárbıeleý - búgingi kúnniń eń basty máselesi. Jastar men júrgiziletin tárbıe jumystarynyń sıpaty qandaı bolsa, jemisi de soǵan saı bolary haq.
«Adamǵa eń birinshi keregi - tárbıe berý. Tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń ómirine opat ákeledi», - degen eken danyshpan Ál-Farabı babamyz.
Jas urpaqqa tárbıe berýdiń eń bir qajettisi, mol tárbıeniń túri, bul – patrıottyq tárbıe.
Patrıotızm ( grek sózi)- Otanǵa degen súıispenshilik. Árbir azamattyń boıynda kúsh-qýaty men bilimin Otan ıgiligi men múddesine jumsaý degen sóz. Patrıotızm - Otanymyzdyń gúldenýine ekonomıkamyz ben mádenıetimizdiń qaryshtap damýyna zor yqpal etedi.
Elimizdiń qarqyndy damýynyń bolashaǵy jas urpaq tárbıesimen tyǵyz baılanysty. Básekege qabiletti, aldyńǵy sheptegi elý eldiń qataryna kóterilý bilim júıesin jańasha qurýdy qajetsinedi. Bul másele tek oqytý tehnologıalaryn qoldanýmen shektelmeıdi, eń bastysy óz Otanynyń azamatyn tárbıeleý bolyp tabylady. Bolashaqtyń qaýymyna úlken jaýapkershilik júkteıdi. Mekteptegi bilim men tárbıe egiz uǵymdar. Mektepti bilim tiregi desek, ustaz – onyń júregi.
Adamnyń adamgershilik jaǵynan qalyptasýy onyń óz eliniń patrıoty bolýyn talap etedi, al munyń ózi belgili dárejede ulttyq dástúrlerdi, ulttyq erejelerdi maqtanyshty, ar-ojdandy jaqsy bilý degen sóz.
Adamgershilik mádenıet adamzat qoǵamynyń damý tarıhy arqyly qalyptasady, árbir dáýirdiń ózindik qaıshylyqtarymen bite qaınasyp, jetiledi. Sondyqtan da adamgershiliktiń mánin abstraktyly túrde qarap, ony adamdardyń tabıǵatymen, bıologıalyq erekshelikterimen ǵana baılanystyrýǵa bolmaıdy.
Adamzat tarıhynda adamgershilikke baılanysty paıda bolǵan kategorıalarǵa mynalar jatady: jomarttyq, batyrlyq, erlik, ádildik, qarapaıymdylyq, kishipeıildilik, adaldyq, shynshyldyq, uıattylyq, ar men namys, taǵy basqalary. Árbir qoǵam óziniń damý prosesinde adamgershilik kategorıalaryna, onyń mazmunyna kóptegen ózgerister engizip otyrǵan. Adamgershilik - adamdardyń praktıkalyq ómirinen tamyr alyp, paıda bolǵan ádet-ǵuryptar men dástúrlerdi týdyryp, solarmen sáıkes damıdy. Al moral bolsa, shyndyqqa qarama-qarsy, teris qarym-qatynasta paıda bolady jáne adamnyń ózine sýbektıvti túrde mindet qoıa bilýmen týyndaıdy. Adamgershilik qasıetteri otbasynda, qorshaǵan ortada, balalar baqshasynda, mektepte, adamdardyń is-áreketiniń barysynda bir-birimen aralasýy nátıjesinde, qoǵamdyq tájirıbe alýyn ómirmen baılanystyrý arqyly qalyptasady. Halyqta: “Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń” degen maqal bar. Tálim – tárbıe bolmaǵan jerde adamgershilik mádenıeti men qasıeti de qalyptaspaıdy.
Adamnyń adamgershiligi - onyń joǵary qasıeti, bylaısha aıtsaq, kisiligi. Onyń negizgi belgileriniń biri - adamdyq ar - namysty ardaqtaý, ár ýaqytta jaqsylyq jasaýǵa umtylý, soǵan daıyn bolý, “Óziń úshin eńbek qylsań, - deıdi Abaı, - ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń. Dosyńa dostyq - qaryz is, dushpanyńa ádil bol”. Aqyldy, meıirimdi adam kez-kelgen ýaqytta ózgeniń jaqsylyǵyn baǵalaǵysh bolyp keledi. Arly adam - ardaqty. Bizdiń ortamyzda osy sapalardy boıyna sińirip qana qoımaı, ózin qorshaǵan ortaǵa taratýshy, osyndaı óz sapalarymen jas urpaqty tárbıeleýshi ustazdar az emes. Adamgershiligi mol adam - basqalarǵa qashan da úlgi-ónege.
Batyrlyq, erlik kórsetý degenimiz - adamnyń jan dúnıesiniń erekshe qasıeti. Erjúrek adamdy búkil halyq maqtanysh etedi. Baýyrjan Momyshuly, Talǵat Bıgeldınov, Álıa Moldaǵulova, Mánshúk Mametova, taǵy basqa er júrek ul-qyzdarymyz halqymyzdyń maqtanyshy. Olardyń árqaısysy bizdiń elimizge abyroı, ataq, dańq ákeldi. Solardy úlgi, ónege etip otyrý.
Ár adamnyń boıynda jastaıynan mynadaı qasıetter qalyptasýy kerek. Olar: Otansúıgishtik.
Halqymyz kir jýyp, kindik kesken atamekenin aıalap, eliniń tili men mádenıetin, ádebıeti men tarıhyn, birtýar aıaýly perzentterin maqtan tutyp, qadirlep, qasterleýdi urpaǵyna amanat etken.
Qazaq eli – bizdiń Otanymyz, atamekenimiz. Ony qasterlep, qadirlep qadir tutqan adam ǵana eseıe kele týǵan halqy men el-jurtyn, atamekenin shyn kóńilimen súıetin bolady. Óıtkeni halqymyz “Otan – ot basynan bastalady” dep bekerge aıtpaǵan. Ata-anasyn, óz úrim-butaǵyn janyndaı jaqsy kórip súımegen balanyń el-jurtyn, halqy men ultyn súıetin tolyqqandy azamat bolýy ekitalaı. Ultjandy kisiniń ımandylyq – adamgershilik qasıetteri, sondaı-aq, onyń dostaryna, ata-anasyna degen kózqarasynan da jaqsy baıqalady. Qazaq eliniń kez-kelgen perzenti jumyr jerdiń qaı buryshynda júrse de óziniń is-áreketi men minez-qulqynan óz ulty men halqyna degen súıispenshilik qasıetterin taıǵa tańba basqandaı aıqyn baıqatyp otyrýy tıis.
Ádeptilik.
Bul halqymyzdyń ulttyq psıhologıasynyń ózegi, ımandylyq pen adamgershiliktiń basty belgisi, onyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan qoǵamdyq sanasynyń praktıkalyq kórinisi, barlyq kisilik qasıetterdiń jıyntyǵy. Ádep saqtaýdyń ekologıalyq astary da bar. Ádepti adam tabıǵattyń dosy, ony qyzǵyshtaı qorǵaı da biledi. Tabıǵattyń ásemdigi men sulýlyǵyna, ádemiligine árbir adam zıan keltirmeýge tıis. Máselen, sýdy lastaý, taldy kesý, qaınardyń kózin ashpaý, joldaǵy tasty alyp tastamaý, kókti julý, qustardy atý, qudyqqa túkirý – baryp turǵan ádepsizdik. Ádep saqtaý – halyqtyq rásimge, jol-joralǵyǵa, tártipke baǵyný, eriksiz baǵyný emes, bul ata dástúrdi qurmetteý, qasterleý, dál aıtqanda adamgershilik boryshty óteý. “Ádeptilik - ádemilik” deıdi halyq. Iaǵnı, ádeptilik: izettilik, kishipeıildilik, kópshildik degen sóz.
Baýyrmaldyq.
Halqymyzdyń baýyrmaldyǵy “Bala baýyr etten jaralǵan” dep, ony erekshe qasterlep, álpeshteýden bastaǵan. Osy týraly qasıetti kitap: eshbir adam balasy jat emes, barlyq adamzat balasy bir-birine dos, baýyr deıdi. Olaı bolsa oqýshylardy bastaýysh satydan bastap baýyrmaldyq qasıetke baýlýymyz qajet.
Qaıyrymdylyq.
“Qazaqtardyń” – dep jazdy, osy halyqtyń ómirin, turmys-saltyn zertteýshilerdiń biri A. I. Levshın: “(1799-1879) – basqa Azıa halyqtaryna qaraǵanda, qaıyrymdylyq, adamdy aıaý, qarttarǵa qurmet kórsetý, balany aıalap, janyndaı jaqsy kórýi – aıryqsha qasıet. Iaǵnı, qaıyrymdylyq – keń maǵynaly uǵym ekenin oqýshylarǵa túsindirýimiz qajet” [20, 387].
“Adamǵa eń birinshi keregi bilim emes, tárbıe. Tárbıesiz bilim - adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń ómirine apat ákeledi”- dep Ál-Farabı aıtqandaı, pedagogıka ǵylymy zertteıtin negizgi kategorıalarynyń biri - tárbıe.
Tárbıe adam taǵdyryn oılastyrady, boljaıdy, aldyn-ala adamnyń rýhanı ómiriniń kóptegen negizderin saqtaıdy, tárbıe alys pen jaqyn adamdarǵa jáne ózin qorshaǵan ortaǵa qatynas ornatady. Tárbıe ulylar ósıetin saqtata otyryp, olardyń adamgershilik qundylyqtaryn urpaqtan- urpaqqa jetkizedi. Adam tirshiligine tek qana materıaldyq jaǵdaılar ǵana emes, tárbıe - adamzat tirshiliginiń mindetti sharty.
Ádep adamnyń eshbir kúsh salýynsyz paıda bola beredi. Ádepterdi belgili bir maǵynada birneshe topqa bólýge bolady. Olar: adamgershilik nemese moraldyq (árqashan shyn sóıleý, dostaryna adal bolý, úlkender tilin alý, t. b.).
Tárbıeniń dástúrmen tyǵyz baılanysty tuńǵysh qarastyrýshy K. D. Ýshınskıı boldy. Ol óz eńbekterinde tárbıeniń halyqtyq sıpatyna, eńbektiń tárbıelik jáne psıhıkalyq sıpatyna jáne tárbıedegi adamger-shilik máselelerine kóńil bóle otyryp “Tárbıe kózi- halyqtyq peda-gogıka” degen tujyrymǵa kelgen. Osy ıdeıany qazaq jerinde jalǵastyrýshy pedagog Y. Altynsarın mynadaı adamgershiliktiń túrlerin atap kórsetedi, 7 jaqsy qasıet:
Birinshi: Imandylyq.
Ekinshisi: Joǵarǵy ádildik.
Úshinshisi: Adaldyq, aqkóńildilik.
Tórtinshisi: Sypaıylyq, momyndyq.
Besinshisi: Adal nıetpen ósıet berý.
Altynshysy: Jomarttyq, qaıyrymdylyq.
Jetinshisi: Durys zańdylyq [ 21, 266].
Oqýshynyń adamgershilik mádenıeti qaı kezde de nazardan tys qalyp kórgen emes. Búgin de oqýshylardyń adamgershilik mádenıeti joǵary bolýy mańyzdy másele retinde sanalady. Osyǵan oraı, mektepte oqýshylarda adamgershilik mádenıetin qalyptastyrýǵa dúnıetaný sabaǵynyń ózindik orny bar.
Osy oraıda babamyz Ábý-Nasyr Ál-Farabıdiń “Adam aldymen oıly, parasatty bolýǵa, aqyl-oıdyń jan-jaqty damýyna kóńil bólýi qajet. Shyn maǵynasyndaǵy bilimdilik – tamasha adamgershilik sıpat”- degen ulaǵatty pikirin moıyndaı otyryp, jas urpaqty bilim nárine qandyrý da pedagogtyq paryz ekenin umytpaǵanymyz abzal [2, 38].
Sondyqtan da uly Abaıdyń 19-qara sózinde “Adam balasy týa sala esti bolmaıdy. Estip, kórip, ustap, tatyp, estilerdiń aıtqandaryn este saqtap qana estiler qatarynda bolady. Estigen nárseni este saqtaý, ǵıbrat alý ǵana esti etedi”-dep aqyl-estiń, tárbıeniń jemisi arqyly jetiletinin ǵylymı turǵydan dáleldep beredi. Adam mineziniń túrlerin adamgershilik, moraldyq, ımandylyq turǵydan qarastyryp, olardy jaqsy jáne jaman dep jikteıdi. Al Sh. Qudaıberdıev Abaıdy úlgi etken óner-bilimdi, adamgershilik izgi qasıetterdi ózine uran tutyp balaǵa qataryńnan qalma, ótirik, ósek aıtpa, urlyq-zorlyqqa áýes bolma, jalqaýlyqtan, jamandyqtan qash, ónerli, ónegeli elderdiń jastarynan úıren, oqý oqyp, bilim al, talaptan dep ósıet aıtady:
Aqyldy sol – ynsap pen ar saqtaıdy,
Arsyz sol – adamdyqpen jan saqtaıdy.
Adal sol – taza eńbekpen kúnin kórip,
Jany úshin adamshylyq ar satpaıdy.
Aqynnyń jastarǵa usynǵan adamgershilik joly adaldyq pen ǵylymdy meńgerý. Osy eki jol kisini qıyndyqtan qutqarady, adamgershilik tezge salady [54, 236].
Búgingi táýelsiz memleketimizdegi jańa qoǵam múddesine laıyqty, jan-jaqty jetilgen, boıynda ulttyq sana men ulttyq psıhologıasy qalyptasqan urpaq tárbıeleý otbasynyń, bilim berý oshaqtary men barsha halyqtyń mindeti.
Ózimizdiń órkenıetti el qataryna qosylý baǵytyndaǵy úlken máselelerdiń biri keleshek urpaqtyń rýhanı damýy.
Al rýhanı-adamgershilik qundylyq belgili bir baǵytta, maqsatty júıeli ulttyq kózqarasty, minez-qulyqtaǵy adamdyq tártip pen rýhanı daǵdyny qalyptastyratyn júıe.
Adamgershilik qundylyq – adamdyq qasıetiniń ólshemi. Onyń jaqsylyqqa talpynýy, ózge admǵa janashyrlyq bildirýi. Aınaladaǵy adamdarǵa qaıyrymy, ómir súrý máseleleri jaıynda izdenýi, ózin-ózi tanyp sol arqyly dúnıeni - álemdi tanýy.
M. Shoqaıuly bylaı degen: “Mádenıet - adam álemi. Mádenı kórinisterde adamdyq parasat, aqyl-oı, izgilik pen ádemilik zattandyrylyp, ıgilikter dúnıesi qurylǵan. Sonymen birge mádenıet adamdy tulǵa deńgeıine kóteretin negizgi qural”.
Tárbıe ómir boıy úzdiksiz júretin bolsa da, qazaq halqy jetelegen tulǵanyń sıpatyn “Segiz qyrly bir syrly “ degen bir aýyz sózge syıǵyzyp, túıindegen. Adam sanasy úsh túrli quramnan turady, ol aqyl-oı, sezim, erik. Osyǵan oraı onyń sanasynda adam jaratylysynyń qaı sıpaty basym bolsa, onyń ómirdegi izdenisi men umtylysy da sony beıneleıdi..
Demek, jas urpaqtyń densaýlyǵyn nyǵaıtý, rýhanı-adamgershiligin jetildirý máselelerine tyń kózqarastardyń qajettigi týyndaýda. Sondyqtan da urpaq tárbıesindegi kókeıkesti máselelerdiń biri - jetilgen tulǵa tárbıeleý [3, 21].
Rýhanı-adamgershilik tárbıesinde aldymen balany tek jaqsylyqqa-qaıyrymdylyq, meıirimdilik, izgilikke tárbıelep, sony maqsat tutsa, ustazdyń, ata-ananyń da bolashaǵy zor bolmaq. «Men úsh qasıettimdi maqtan tutam», — depti Aqan seri. Olar: jalǵan aıtpadym, jaqsylyqty satpadym hám eshkimnen eshteńeni qyzǵanbadym.
Bul úsh qasıet árkimniń óz qudaıy. «Óz qudaıynan aıyrylǵan adam bos keýde, ólgenmen teń» degen eken. Shyndyǵynda bul aqıqat. Olaı bolsa, jeke tulǵany qalyptastyrýda, olardyń jan dúnıesine sezimmen qarap, árbir is-áreketine maqsat qoıýǵa, josparlaýǵa, ony oryndaýǵa, ózine-ózi talap qoıa bilýge tárbıeleý — adamgershilik tárbıeniń basty maqsaty. Maqsatqa jetý úshin san alýan kedergiler bolýy múmkin. Ondaı qasıetterdi bala boıyna jas kezinen bastap qalyptastyrý jeke tulǵany qalyptastyrýdyń negizin qalaıdy.
«Elimizdiń kúshi - patshada, sábıdiń kúshi - jylaýynda» demekshi, bizdiń kúshimiz, qorǵanyshymyz, senimimiz - adamgershiligimizde bolýy kerek. Ol úshin Aqannyń osy úsh qasıetin bala boıyna daryta bilsek - uly jeńis bolary anyq.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Ábilova Z. Etnopedagogıka oqýlyǵy / Z. Ábilova: A. 1999
2. Asylov Ú Danalardan shyqqan sóz/ Ú Asylov – A. Mektep, 1987
3. Kóbesov A. Ál-Farabı/ A. Kóbesov– A. Qazaqstan, 1971
4. Tórequlov N. Naqyl sózderdiń tárbıelik máni / N. Tórequlov– A. mektep, 1971
5. “Shańyraq” ensıklopedıa. – A. Ǵylym, 1989
6. Álimbaev M. Tárbıe týraly áńgimeler / M. Álimbaev– A. Ǵylym, 1979
7. Ǵabbasov S. İzgilik álippesi / S. Ǵabbasov – A Ǵylym, 1991
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti, S. Seıfýllın atyndaǵy
№165 mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi
Jádıeva Lázzat
Adamgershilik - rýhanı tárbıeniń mańyzdylyǵy
Qaı ǵasyrda bolsyn tárbıe máselesi nazardan tys qalǵan emes. « Bala tárbıesi memlekettiń mańyzdy mindeti» degen sózdi Platon beker aıtpaǵan.
Bolashaqty jasaıtyn erteńgi azamattar - búgingi jas urpaq, olardy tárbıeleý - búgingi kúnniń eń basty máselesi. Jastar men júrgiziletin tárbıe jumystarynyń sıpaty qandaı bolsa, jemisi de soǵan saı bolary haq.
«Adamǵa eń birinshi keregi - tárbıe berý. Tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń ómirine opat ákeledi», - degen eken danyshpan Ál-Farabı babamyz.
Jas urpaqqa tárbıe berýdiń eń bir qajettisi, mol tárbıeniń túri, bul – patrıottyq tárbıe.
Patrıotızm ( grek sózi)- Otanǵa degen súıispenshilik. Árbir azamattyń boıynda kúsh-qýaty men bilimin Otan ıgiligi men múddesine jumsaý degen sóz. Patrıotızm - Otanymyzdyń gúldenýine ekonomıkamyz ben mádenıetimizdiń qaryshtap damýyna zor yqpal etedi.
Elimizdiń qarqyndy damýynyń bolashaǵy jas urpaq tárbıesimen tyǵyz baılanysty. Básekege qabiletti, aldyńǵy sheptegi elý eldiń qataryna kóterilý bilim júıesin jańasha qurýdy qajetsinedi. Bul másele tek oqytý tehnologıalaryn qoldanýmen shektelmeıdi, eń bastysy óz Otanynyń azamatyn tárbıeleý bolyp tabylady. Bolashaqtyń qaýymyna úlken jaýapkershilik júkteıdi. Mekteptegi bilim men tárbıe egiz uǵymdar. Mektepti bilim tiregi desek, ustaz – onyń júregi.
Adamnyń adamgershilik jaǵynan qalyptasýy onyń óz eliniń patrıoty bolýyn talap etedi, al munyń ózi belgili dárejede ulttyq dástúrlerdi, ulttyq erejelerdi maqtanyshty, ar-ojdandy jaqsy bilý degen sóz.
Adamgershilik mádenıet adamzat qoǵamynyń damý tarıhy arqyly qalyptasady, árbir dáýirdiń ózindik qaıshylyqtarymen bite qaınasyp, jetiledi. Sondyqtan da adamgershiliktiń mánin abstraktyly túrde qarap, ony adamdardyń tabıǵatymen, bıologıalyq erekshelikterimen ǵana baılanystyrýǵa bolmaıdy.
Adamzat tarıhynda adamgershilikke baılanysty paıda bolǵan kategorıalarǵa mynalar jatady: jomarttyq, batyrlyq, erlik, ádildik, qarapaıymdylyq, kishipeıildilik, adaldyq, shynshyldyq, uıattylyq, ar men namys, taǵy basqalary. Árbir qoǵam óziniń damý prosesinde adamgershilik kategorıalaryna, onyń mazmunyna kóptegen ózgerister engizip otyrǵan. Adamgershilik - adamdardyń praktıkalyq ómirinen tamyr alyp, paıda bolǵan ádet-ǵuryptar men dástúrlerdi týdyryp, solarmen sáıkes damıdy. Al moral bolsa, shyndyqqa qarama-qarsy, teris qarym-qatynasta paıda bolady jáne adamnyń ózine sýbektıvti túrde mindet qoıa bilýmen týyndaıdy. Adamgershilik qasıetteri otbasynda, qorshaǵan ortada, balalar baqshasynda, mektepte, adamdardyń is-áreketiniń barysynda bir-birimen aralasýy nátıjesinde, qoǵamdyq tájirıbe alýyn ómirmen baılanystyrý arqyly qalyptasady. Halyqta: “Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń” degen maqal bar. Tálim – tárbıe bolmaǵan jerde adamgershilik mádenıeti men qasıeti de qalyptaspaıdy.
Adamnyń adamgershiligi - onyń joǵary qasıeti, bylaısha aıtsaq, kisiligi. Onyń negizgi belgileriniń biri - adamdyq ar - namysty ardaqtaý, ár ýaqytta jaqsylyq jasaýǵa umtylý, soǵan daıyn bolý, “Óziń úshin eńbek qylsań, - deıdi Abaı, - ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń. Dosyńa dostyq - qaryz is, dushpanyńa ádil bol”. Aqyldy, meıirimdi adam kez-kelgen ýaqytta ózgeniń jaqsylyǵyn baǵalaǵysh bolyp keledi. Arly adam - ardaqty. Bizdiń ortamyzda osy sapalardy boıyna sińirip qana qoımaı, ózin qorshaǵan ortaǵa taratýshy, osyndaı óz sapalarymen jas urpaqty tárbıeleýshi ustazdar az emes. Adamgershiligi mol adam - basqalarǵa qashan da úlgi-ónege.
Batyrlyq, erlik kórsetý degenimiz - adamnyń jan dúnıesiniń erekshe qasıeti. Erjúrek adamdy búkil halyq maqtanysh etedi. Baýyrjan Momyshuly, Talǵat Bıgeldınov, Álıa Moldaǵulova, Mánshúk Mametova, taǵy basqa er júrek ul-qyzdarymyz halqymyzdyń maqtanyshy. Olardyń árqaısysy bizdiń elimizge abyroı, ataq, dańq ákeldi. Solardy úlgi, ónege etip otyrý.
Ár adamnyń boıynda jastaıynan mynadaı qasıetter qalyptasýy kerek. Olar: Otansúıgishtik.
Halqymyz kir jýyp, kindik kesken atamekenin aıalap, eliniń tili men mádenıetin, ádebıeti men tarıhyn, birtýar aıaýly perzentterin maqtan tutyp, qadirlep, qasterleýdi urpaǵyna amanat etken.
Qazaq eli – bizdiń Otanymyz, atamekenimiz. Ony qasterlep, qadirlep qadir tutqan adam ǵana eseıe kele týǵan halqy men el-jurtyn, atamekenin shyn kóńilimen súıetin bolady. Óıtkeni halqymyz “Otan – ot basynan bastalady” dep bekerge aıtpaǵan. Ata-anasyn, óz úrim-butaǵyn janyndaı jaqsy kórip súımegen balanyń el-jurtyn, halqy men ultyn súıetin tolyqqandy azamat bolýy ekitalaı. Ultjandy kisiniń ımandylyq – adamgershilik qasıetteri, sondaı-aq, onyń dostaryna, ata-anasyna degen kózqarasynan da jaqsy baıqalady. Qazaq eliniń kez-kelgen perzenti jumyr jerdiń qaı buryshynda júrse de óziniń is-áreketi men minez-qulqynan óz ulty men halqyna degen súıispenshilik qasıetterin taıǵa tańba basqandaı aıqyn baıqatyp otyrýy tıis.
Ádeptilik.
Bul halqymyzdyń ulttyq psıhologıasynyń ózegi, ımandylyq pen adamgershiliktiń basty belgisi, onyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan qoǵamdyq sanasynyń praktıkalyq kórinisi, barlyq kisilik qasıetterdiń jıyntyǵy. Ádep saqtaýdyń ekologıalyq astary da bar. Ádepti adam tabıǵattyń dosy, ony qyzǵyshtaı qorǵaı da biledi. Tabıǵattyń ásemdigi men sulýlyǵyna, ádemiligine árbir adam zıan keltirmeýge tıis. Máselen, sýdy lastaý, taldy kesý, qaınardyń kózin ashpaý, joldaǵy tasty alyp tastamaý, kókti julý, qustardy atý, qudyqqa túkirý – baryp turǵan ádepsizdik. Ádep saqtaý – halyqtyq rásimge, jol-joralǵyǵa, tártipke baǵyný, eriksiz baǵyný emes, bul ata dástúrdi qurmetteý, qasterleý, dál aıtqanda adamgershilik boryshty óteý. “Ádeptilik - ádemilik” deıdi halyq. Iaǵnı, ádeptilik: izettilik, kishipeıildilik, kópshildik degen sóz.
Baýyrmaldyq.
Halqymyzdyń baýyrmaldyǵy “Bala baýyr etten jaralǵan” dep, ony erekshe qasterlep, álpeshteýden bastaǵan. Osy týraly qasıetti kitap: eshbir adam balasy jat emes, barlyq adamzat balasy bir-birine dos, baýyr deıdi. Olaı bolsa oqýshylardy bastaýysh satydan bastap baýyrmaldyq qasıetke baýlýymyz qajet.
Qaıyrymdylyq.
“Qazaqtardyń” – dep jazdy, osy halyqtyń ómirin, turmys-saltyn zertteýshilerdiń biri A. I. Levshın: “(1799-1879) – basqa Azıa halyqtaryna qaraǵanda, qaıyrymdylyq, adamdy aıaý, qarttarǵa qurmet kórsetý, balany aıalap, janyndaı jaqsy kórýi – aıryqsha qasıet. Iaǵnı, qaıyrymdylyq – keń maǵynaly uǵym ekenin oqýshylarǵa túsindirýimiz qajet” [20, 387].
“Adamǵa eń birinshi keregi bilim emes, tárbıe. Tárbıesiz bilim - adamzattyń qas jaýy, ol keleshekte onyń ómirine apat ákeledi”- dep Ál-Farabı aıtqandaı, pedagogıka ǵylymy zertteıtin negizgi kategorıalarynyń biri - tárbıe.
Tárbıe adam taǵdyryn oılastyrady, boljaıdy, aldyn-ala adamnyń rýhanı ómiriniń kóptegen negizderin saqtaıdy, tárbıe alys pen jaqyn adamdarǵa jáne ózin qorshaǵan ortaǵa qatynas ornatady. Tárbıe ulylar ósıetin saqtata otyryp, olardyń adamgershilik qundylyqtaryn urpaqtan- urpaqqa jetkizedi. Adam tirshiligine tek qana materıaldyq jaǵdaılar ǵana emes, tárbıe - adamzat tirshiliginiń mindetti sharty.
Ádep adamnyń eshbir kúsh salýynsyz paıda bola beredi. Ádepterdi belgili bir maǵynada birneshe topqa bólýge bolady. Olar: adamgershilik nemese moraldyq (árqashan shyn sóıleý, dostaryna adal bolý, úlkender tilin alý, t. b.).
Tárbıeniń dástúrmen tyǵyz baılanysty tuńǵysh qarastyrýshy K. D. Ýshınskıı boldy. Ol óz eńbekterinde tárbıeniń halyqtyq sıpatyna, eńbektiń tárbıelik jáne psıhıkalyq sıpatyna jáne tárbıedegi adamger-shilik máselelerine kóńil bóle otyryp “Tárbıe kózi- halyqtyq peda-gogıka” degen tujyrymǵa kelgen. Osy ıdeıany qazaq jerinde jalǵastyrýshy pedagog Y. Altynsarın mynadaı adamgershiliktiń túrlerin atap kórsetedi, 7 jaqsy qasıet:
Birinshi: Imandylyq.
Ekinshisi: Joǵarǵy ádildik.
Úshinshisi: Adaldyq, aqkóńildilik.
Tórtinshisi: Sypaıylyq, momyndyq.
Besinshisi: Adal nıetpen ósıet berý.
Altynshysy: Jomarttyq, qaıyrymdylyq.
Jetinshisi: Durys zańdylyq [ 21, 266].
Oqýshynyń adamgershilik mádenıeti qaı kezde de nazardan tys qalyp kórgen emes. Búgin de oqýshylardyń adamgershilik mádenıeti joǵary bolýy mańyzdy másele retinde sanalady. Osyǵan oraı, mektepte oqýshylarda adamgershilik mádenıetin qalyptastyrýǵa dúnıetaný sabaǵynyń ózindik orny bar.
Osy oraıda babamyz Ábý-Nasyr Ál-Farabıdiń “Adam aldymen oıly, parasatty bolýǵa, aqyl-oıdyń jan-jaqty damýyna kóńil bólýi qajet. Shyn maǵynasyndaǵy bilimdilik – tamasha adamgershilik sıpat”- degen ulaǵatty pikirin moıyndaı otyryp, jas urpaqty bilim nárine qandyrý da pedagogtyq paryz ekenin umytpaǵanymyz abzal [2, 38].
Sondyqtan da uly Abaıdyń 19-qara sózinde “Adam balasy týa sala esti bolmaıdy. Estip, kórip, ustap, tatyp, estilerdiń aıtqandaryn este saqtap qana estiler qatarynda bolady. Estigen nárseni este saqtaý, ǵıbrat alý ǵana esti etedi”-dep aqyl-estiń, tárbıeniń jemisi arqyly jetiletinin ǵylymı turǵydan dáleldep beredi. Adam mineziniń túrlerin adamgershilik, moraldyq, ımandylyq turǵydan qarastyryp, olardy jaqsy jáne jaman dep jikteıdi. Al Sh. Qudaıberdıev Abaıdy úlgi etken óner-bilimdi, adamgershilik izgi qasıetterdi ózine uran tutyp balaǵa qataryńnan qalma, ótirik, ósek aıtpa, urlyq-zorlyqqa áýes bolma, jalqaýlyqtan, jamandyqtan qash, ónerli, ónegeli elderdiń jastarynan úıren, oqý oqyp, bilim al, talaptan dep ósıet aıtady:
Aqyldy sol – ynsap pen ar saqtaıdy,
Arsyz sol – adamdyqpen jan saqtaıdy.
Adal sol – taza eńbekpen kúnin kórip,
Jany úshin adamshylyq ar satpaıdy.
Aqynnyń jastarǵa usynǵan adamgershilik joly adaldyq pen ǵylymdy meńgerý. Osy eki jol kisini qıyndyqtan qutqarady, adamgershilik tezge salady [54, 236].
Búgingi táýelsiz memleketimizdegi jańa qoǵam múddesine laıyqty, jan-jaqty jetilgen, boıynda ulttyq sana men ulttyq psıhologıasy qalyptasqan urpaq tárbıeleý otbasynyń, bilim berý oshaqtary men barsha halyqtyń mindeti.
Ózimizdiń órkenıetti el qataryna qosylý baǵytyndaǵy úlken máselelerdiń biri keleshek urpaqtyń rýhanı damýy.
Al rýhanı-adamgershilik qundylyq belgili bir baǵytta, maqsatty júıeli ulttyq kózqarasty, minez-qulyqtaǵy adamdyq tártip pen rýhanı daǵdyny qalyptastyratyn júıe.
Adamgershilik qundylyq – adamdyq qasıetiniń ólshemi. Onyń jaqsylyqqa talpynýy, ózge admǵa janashyrlyq bildirýi. Aınaladaǵy adamdarǵa qaıyrymy, ómir súrý máseleleri jaıynda izdenýi, ózin-ózi tanyp sol arqyly dúnıeni - álemdi tanýy.
M. Shoqaıuly bylaı degen: “Mádenıet - adam álemi. Mádenı kórinisterde adamdyq parasat, aqyl-oı, izgilik pen ádemilik zattandyrylyp, ıgilikter dúnıesi qurylǵan. Sonymen birge mádenıet adamdy tulǵa deńgeıine kóteretin negizgi qural”.
Tárbıe ómir boıy úzdiksiz júretin bolsa da, qazaq halqy jetelegen tulǵanyń sıpatyn “Segiz qyrly bir syrly “ degen bir aýyz sózge syıǵyzyp, túıindegen. Adam sanasy úsh túrli quramnan turady, ol aqyl-oı, sezim, erik. Osyǵan oraı onyń sanasynda adam jaratylysynyń qaı sıpaty basym bolsa, onyń ómirdegi izdenisi men umtylysy da sony beıneleıdi..
Demek, jas urpaqtyń densaýlyǵyn nyǵaıtý, rýhanı-adamgershiligin jetildirý máselelerine tyń kózqarastardyń qajettigi týyndaýda. Sondyqtan da urpaq tárbıesindegi kókeıkesti máselelerdiń biri - jetilgen tulǵa tárbıeleý [3, 21].
Rýhanı-adamgershilik tárbıesinde aldymen balany tek jaqsylyqqa-qaıyrymdylyq, meıirimdilik, izgilikke tárbıelep, sony maqsat tutsa, ustazdyń, ata-ananyń da bolashaǵy zor bolmaq. «Men úsh qasıettimdi maqtan tutam», — depti Aqan seri. Olar: jalǵan aıtpadym, jaqsylyqty satpadym hám eshkimnen eshteńeni qyzǵanbadym.
Bul úsh qasıet árkimniń óz qudaıy. «Óz qudaıynan aıyrylǵan adam bos keýde, ólgenmen teń» degen eken. Shyndyǵynda bul aqıqat. Olaı bolsa, jeke tulǵany qalyptastyrýda, olardyń jan dúnıesine sezimmen qarap, árbir is-áreketine maqsat qoıýǵa, josparlaýǵa, ony oryndaýǵa, ózine-ózi talap qoıa bilýge tárbıeleý — adamgershilik tárbıeniń basty maqsaty. Maqsatqa jetý úshin san alýan kedergiler bolýy múmkin. Ondaı qasıetterdi bala boıyna jas kezinen bastap qalyptastyrý jeke tulǵany qalyptastyrýdyń negizin qalaıdy.
«Elimizdiń kúshi - patshada, sábıdiń kúshi - jylaýynda» demekshi, bizdiń kúshimiz, qorǵanyshymyz, senimimiz - adamgershiligimizde bolýy kerek. Ol úshin Aqannyń osy úsh qasıetin bala boıyna daryta bilsek - uly jeńis bolary anyq.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Ábilova Z. Etnopedagogıka oqýlyǵy / Z. Ábilova: A. 1999
2. Asylov Ú Danalardan shyqqan sóz/ Ú Asylov – A. Mektep, 1987
3. Kóbesov A. Ál-Farabı/ A. Kóbesov– A. Qazaqstan, 1971
4. Tórequlov N. Naqyl sózderdiń tárbıelik máni / N. Tórequlov– A. mektep, 1971
5. “Shańyraq” ensıklopedıa. – A. Ǵylym, 1989
6. Álimbaev M. Tárbıe týraly áńgimeler / M. Álimbaev– A. Ǵylym, 1979
7. Ǵabbasov S. İzgilik álippesi / S. Ǵabbasov – A Ǵylym, 1991
You Might Also Like
-
Taqyryby: Bala boıynda azamattylyq pen patrıotızmge qalyptastyrýda mektep pen otbasy qarym-qatynasy
