Syr eli azamattarynyń Eýropany azat etýge qosqan úlesi
Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti, S. Seıfýllın atyndaǵy
№165 mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi
Jádıeva Lázzat Shyntasqyzy
Syr eli azamattarynyń Eýropany azat etýge qosqan úlesi
Bıylǵy jyly Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 67-jyldyǵy, tarıh óz degenin alýda. Sol jeńiske jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótip el jańaryp ózgerister bolyp jatyr. Alaıda bul jeńistiń qundylyǵy qansha ýaqyt ótse de óziniń mánin joıar emes, tarıhta máńgi qalady. Qazaqstan tarıhynda qazaq halqynyń Uly Otan soǵysyna qatysqany erligi Álıa, Mánshúk sıaqty batyr qyzdarymyzdyń aty tól tarıhymyzdan oryn aldy. Alaıda Qazaqstandyq azamattardyń ásirese Evropany azat etýge qatysqan nemese qarsylasý qozǵalysyna qatysqany jaıly málimetter tarıhymyzǵa tolyq enbedi dep eseptesek jańylmaımyz. Óıtkeni Qazaqstandyqtardyń sheteldikterde júrip qarsylasý qozǵalysyna qatysqandyǵy jónindegi málimetter 50-shi jyldardyń sońǵy shıreginde ǵana baspaǵa shyǵa bastady.
Soǵys jyldarynda fashısik Germanıa basyp alǵan Sovettik terıtorıalardan Germanıaǵa jáne ol okýpasıalaǵan elderge katorgalyq jumystarǵa aıdalyp ketken myńdaǵan Sovet adamdary bolǵany málim. Fashısik ezgiden sheteldikterdi azat etý taqyryby az zerttelgen taqyryp bolyp tabylady. Qazaqstandyq jaýyngerlerdiń Evropany fashısik ezgiden qutqarý tyń taqyryp bolyp tabylady.
Eýropaǵa fashısik basqynshylardan azat etýge ózimizdiń Syr eliniń azamaty Sovet Odaǵynyń batyry Ánýar Ábýtalipov te boldy. Ol kisi óziniń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy sheteldik azattyq mısıalaryn qalaı oryndaǵan týraly bylaı sýretteıdi. Bul kisi Syr elindegi Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan 2-shi batyrdyń biri. Qazir tiri Jańaqorǵan aýdany Túgisken keńsharynda soǵystan keıin eńbek etip Lenın Ordenimen nagradtalǵan.
1943 jylǵy qysqy naýqannyń qorytyndysy Sovet Qarýly Kúshteri úshin erekshe atap aıtarlyqtaı boldy. Stalıngrad túbinde qorshaýda qalǵan Paýlústiń úsh myńdyq armıasy bitti. Shyǵys maıdanǵa attandyrylǵan Gıtlerdiń ıtalándyq odaqtastarynyń áskerleri byt-shyt boldy. Fashısik Germanıanyń basqa da sybaılastary zor jeńiliske ushyrady. Dushpan Demánsk mańynan, Vzáma men Rjev túbinen qýylyp tastaldy, oń qanattan da alysqa ysyryldy. Sovet áskerleri týǵan elimizdiń 480000 sharshy kılometrin basqynshylardan azat etti.
Sol 1943 jyldan on altynshy qarashasy kúni marshal R. Ia. Malınovskıı qolbasshylyq etetin ekinshi Ýkraın maıdanyndaǵy 53-armıa Staraıa Rýssa qalasyn alýǵa bet aldy. Jas jaýynger Ánýar Ábýtalip alǵashqy urysqa osylaı kiristi. Orman ishindegi batpaq ústinde aǵash tósep, zeńbirekterdi, tankterdi ilgeri jyljytyp kele jatqan bir tusta aspannan bomba jaýyp beredi. Nemisterdiń «Mıster Shmıdt» atty ıstrebıteli qaptalyndaǵy pýlemetten ajal oǵyn búrkip óte shyqty. Kóp adam opat boldy. Osy qarbalas shaqta bomba jarylysynan qulaǵan aǵash Ánýardyń oń jaq belinen japyra uryp, anadaı jerge ushyryp jiberdi. Essiz qulap, bir kezde ornynan súıretile turyp serikterine ilesti. Áıtpese bolmaıdy. Bireýge qaraıtyn murshasy bar ma? Soǵystyń eki adamnyń tóbelesi emes qyp-qyzyl qyrǵyn ekenin sonda túsindi. Ánýar boıynda qorqynysh paıda boldy. Degende alǵa bir ójettik súıredi. Múmkin bul soǵysqa attanardaǵy ákesiniń bir aýyz sózi shyǵar, múmkin Otanǵa degen súıispenshilik bolar. Ánýar, oq pen ottyń ortasyndaǵy arpalys jas jigitti eseıtip jiberdi. Ánýarǵa áskerı daıyndyq kezindegi shańǵy tebý, qarýdy ońtaıly qoldana bilý, parashút pen aspannan sekire bilýdi úırengenderi osy jerde kádege asty. Nemister Staraıa Rýssadan áskerleriniń ekinshi shabýylynan soń keıin shegindi...
17 qarasha Koresten azat etildi. Mine, sol kezde dushpan bizdiń tabystarymyzdy onan ári óristetpeı qoıdy. Ol qaıta toptalyp aldy, tyń rezervterin iske qosty da Kıev baǵytynda bizdiń toptarymyzdyń túp-tamyryna soqqy bere otyryp, qarsy shabýylǵa shyqty.
2-shi jáne 3-shi Ýkraın maıdandarynyń endiginde Kırovograd, Kırovoı Rog baǵyttarynda jáne Zaporojeniń batysyna taman jerde aýyr shabýyl urystary júrip jatty.
Krıvoı Rog mańynda Z. G. Iskakovtyń polky boraǵan oqtyń astynda qaldy. Qaıda baryp aınalsa da jaý zeńbiregi taýyp alady. Tús aýa-aq, aspandy reńsiz bulttar qaptap, keshke qaraı qarańǵylyq múlde túnere túsken. Túnek aspan shamaly sirkirep bastap, azdan keıin sebeleı tústi. «Saq bolyńdar, jigitter. Osy jerde bir saǵattaı aıaldap, oryn aýystyramyz. Fonar jaǵý, temeki shegý bolmasyn!»- dedi komandır. Shynynda da olaı etý jaý qolyna ózińdi-óziń baılap berýmen para-par edi. Alaıda, qansha saqtyq jasaǵanmen jaý bulardyń baǵdaryn lezde bilip otyrady. Túsiniksiz bir kákir bar.
Qańbaq shópti qalqalaı qulaǵyn Ánýar osylaı oılady.
...Myna jer qandaı jalańqaı edi. Tep-tegis-aý, tep-tegis. Ár jerde ǵana qańbaq sekildi birdeńeler kórinedi. Bizdiń Syrdyń jaǵasy qandaı keremet! Sulý Syr sylańdaı aǵyp, orman toǵaıly malǵa da, janǵa da pana. Qasıetti meken qandaı qıynshylyq bolsa da, atalarymnyń bir túp sheńgel qyzyǵym, bir túp sheńgelim azyǵym» dep qonys aýdarmaıtyny sol eken ǵoı. Kenet bir nárse qalbań ete qalǵandaı boldy. Demin shyǵarmaı únsiz qadaldy bireý jylystap saıǵa qaraı túsip ketti. Ánýar da sabyrsyz álginiń sońyna erdi. Sálden soń-aq, «prıem, prıem» degen sekildi daýys shyǵa bastady. Kóńilde kúmán qalmady. Mynaý anyq jaý tyńshysy jolbarystaı atylǵan Ánýar eńgezerdeı mordvandy búre túsip, shalqasynan qulatty. Qarýly qolmen syǵymdaı qylǵyndyra súıregen boıy komandırdiń aldynan biraq shyǵardy. Ol rasynda jaý tynysy bolyp shyqty. Qoınynda quıtaqandaı rasıasy bar eken. Etiginiń ókshesindegi shege «zazemlenıe» retinde habaryn ushýsyz taratatyn kórinedi.
Ábýtálipov, qyraǵylyq tanytyp, jaý tyńshysyn qolǵa túsirgenin úshin alǵys jarıalaımyn!-dedi komandır top aldynda.
Sovet Odaǵyna qyzmet etemin.
«1944 jylǵy qazannyń sońǵy kúnderinde-aq Býdapesht baǵytynda asa bir qıyn keski urys bastaldy da ketti. 2-shi Ýkraın maıdanyna dushpannyń 39 quramdan jasaqtalǵan toby qarsy turdy. Jaqsy daıyndalǵan qorǵanystyń tarmaqty túrin paıdalanyp, qıan-keski qarsylyq kórsetti...Ýkraın maıdanynyń negizgi kúshterin Tısa, Dýnaı - eki ózen aralyǵyna shyǵarý arqyly kúrt ózgeris jasalýy múmkin dep eseptelindi».
...Polk Tısa ózeniniń jaǵalaýyna kelip toqtaǵanda kún qas qaraıǵan bolatyn. Laıson batpaqty keship, jıyrma shaqyrymnan asa jasalǵan joryqtan soń jaýyngerlerge ústi-basyn tazalap, keptirinip, qarýlaryn retke keltirýge buıryq berildi. Jeńil-jelpi tamaq tartyldy. Komandırler ile-shala keńesýge jınaldy. Shamasy, bul jerde sheshýshi urys bolmaqshy. Óıtkeni, dıvızıa komandıri general-maıor A. F. Kazankın de osynda keldi. Májilis uzaqqa sozylmady. Sálden soń efreıtor Ánýar Ábýtálipovty komandır shaqyrtty. Aldyna kelip, symdaı tartylǵan suńǵaq boıly, qapsaǵaı jaýyrynda jas jaýyngerdiń tula boıy únsiz sholǵan general oıǵa shomyp, olaı-bulaı júrdi. Bir kezde munyń aldyna kelip, janaryna qadala qarady. Bul da kirpik qaqpaı qalshıyp tur.
- Efreıtor Ábýtálipov!- dedi general, saǵan aıryqsha tapsyrma bergeli turmyz.
- Myna Tısa ózenin júzip ótip, buıryqty oryndaýǵa ruqsat etińiz, joldas general!-dep syr suńqary osylaı dep sańq ete qaldy.
- Jolyń bolsyn! Ánýar kóılegine bir granatany qosa orap basyna baılady, oń qolyna pıstolet alyp kótere sýǵa tústi. Sol qolymen sabyrsyz júzip keledi. Ózi bala kezinde talaı asyr salǵan, Syrdarıa sekildi eken syna ózen. Kópirship aqqany da eni de soǵan keletin sekildi. Qarakóleńke aı jaryǵymen júzip keledi. Qansha ýaqyt ótkendigin kim bilsin. Shamaly ýaqyt júzip, sál-pál tyń-tyńdap, sý ishinde maltı berdi. «Qybyrlaǵan qyr asar» degen osy. Tabany da jerge tıdi. Ánýardyń jaǵaǵa kelgen soń da sýdan shyqpaı biraz turdy. Nemisterdiń tasyr-tusyr júrgeni, shúldirep sóılegeni bári-bári estilip tur. Júregi atqaqtaı soǵyp, boıyn qorqynysh bıledi. Ómir men ólimniń arasy qandaı jaqyn edi? Jan qandaı tátti, shirkin! Biraq, tapsyrmany oryndamaı keri qaıtý ólimnen de jaman. Muzdaı sý da denesin dirildetip barady. Kózin ashyp qarap edi, anadaı jerde qaıyq kórindi, nemisterdiń qaıyǵy. Tez sheshimge kelmese bolmaıdy.
Qazir frıster munda kelýi múmkin. Osynyń bári sezip tur, Ánýar. Dúrsildegen júregin toqtaıyn dep boıyn tiktedi. Osy kezde...osy kezde, jaǵalaýda ǵaıyptan paıda bolǵan aq saqaldy shal: «Balam. Qoryqpa shyǵa ber! Saǵan eshkim tımeıdi»-dedi. Túsi ekenin, áni ekenin túsinbeı qaldy bul. Shamalydan soń-aq, saqaldy qarıanyń anasy kórindi.
«Balam, qoryqpa shyǵa ber»- anasy da áýlıe atanyń sózin qaıtalady.
- Saǵan eshkim tımeıdi. Atań seni qorǵap tur taısalma! «Ia, bıssmıla»- dep sýdan qarǵyp shyqqan Ánýar qaıyqtyń janyna jetip bardy. Sý jańa qaıyq! Eki eskegi de ornynda. İshinde bir vıntovka, bir kaska jatyr. Dereý jibin sheship, óz jaǵalaýymyzǵa qaraı ese jóneldi. Qýanǵanynan álde qoryqqanynan ekenin bilmedi, bir erekshe kúsh paıda boldy. Lezde jetip keldi. Mundaǵylar da baqylap otyr eken. Bas salyp muny qushaqtap jatyr. Keýdesine qysqan polk komandıri, polkovnık Isakov: «Batyrsyń Ánýar, naǵyz batyrsyń!»-dedi júregi jaryla. Qaıyqta segiz adam mingizgen Ánýar qaıtadan jaýdyń jaǵalaýyna jóneldi. Aparyp tastaıdy da qaıta keledi. Tórtinshi ret ótip kele jatqanda shirkeý ústine ornalasqan mınometshiler baıqap qalyp, oqtyń astyna aldy. Áýpirim táńirimen óz jaǵalaýyna ázer jetti.
- Qazir onyń kózin joıamyz, - degen zeńbirekshiler de sózinde turdy. Jol qaıta ashyldy. Sonymen ne kerek, Ánýar qaıyǵymen on-on bes ret qatynap, aldyńǵy sheptegi rotanyń seksen bes soldatyn qarsy jaǵalaýǵa ótkizdi. Sońynda komandırlerdi de jetkizdi.
- Ábýtálipov saǵan myń alǵys! Sovet Odaǵynyń Batyryna usynylsyn, - dedi komandır qaıyqtan túse bere. Avtomatyn ala Ánýar qıan-keski urysqa kirisip ketti. Oq borap tur. Jaý qaptaǵan qalyń ásker. Aspan jerge, jer aspanǵa shyqqandaı qıamet. Bir baıqaǵanynda oń jaq qaptaldan nemistiń «tıgri» aryldap shyǵa berdi. Saqpan atqan qarýly qol qapy ketpedi. Ánýardyń granatasy tankige dál tıdi. Temir tajal burq etti de jalynǵa oryndy. Taǵy bir bron transporter jaqyndap qalypty. Dereý granatyn kózdeı laqtyryp, pýlemetten oqty sebelep jiberdi. Sekire qashqan ofıser jer jastandy. Úshinshi tankte aldyńǵylardyń jolyn qushty. Osy urysta aldyńǵy shepke rýmyn, vengrlerdi qalqan esebinde ustaıdy eken. Tutqyndardyń kóbisi de solar, 47-si taza nemis bolyp shyqty.
Osy erligi úshin Ánýar Ábýtálipov KSRO Joǵarǵy Keńesiniń 1945 jylǵy 24-shi naýryzdaǵy Jarlyǵymen Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Nemis basqynshylarynan Vengrıa, Chehoslovakıa, Rýmynıa, Avstrıa jerin azat etti.
Ánýar Ábýtálipov soǵystan sońǵy beıbit ómirde de eren eńbek ıesi ekendigin talaı ret dáleldedi. San-salaly sharýashylyqqa etene aralasyp, Lenın ordenin keýdesine qadady. «Túgisken» keńsharynda 1984 jylǵa deıin kúrishshi bolyp eńbek etti, zeınetkerlikke shyqty. Berekeli otbasynyń berik ustanymy Enekeń, jubaıy Úmsálám toǵyz bala taryqtyrmaı ósirdi. Bári úıli-barandy qazir. Bir-bir qyzmettiń qulaǵyn ustap, táýelsiz eline qyzmet etýde. Otyz toǵyz nemere, úsh shóbere súıgen, Ánýar aqsaqal, seksenniń seńgirine taıasa da, áli bir jigittik kúshi bar qarýly. Qoldarynda kenje uly Esenqoja, kelini Kúlásh bar. Kúlásh árýaq qonǵan ataqty aıtys aqyny Manap Kókenovtyń qyzy.
Uly Otan soǵysy aıaqtalǵannan keıin mine, 65 jyl bolyp otyr. Alaıda Uly Jeńiske úles qosqan qarsylasý qozǵalysynyń jaýyngerleri, ásirese Qazaqstandyqtardyń erlikteri tek qana qazaq halqynyń emes, sonymen qatar azat etken Iýgoslavıa, Fransıa, Chehoslavakıa halyqtarynyń sanasyna berik ornyqqan.
Nemis fashıserine qarsy kúresken bir qansha qazaq azamattary shet memleketterde qalyp qoıǵan. Atap aıtqanda, germanıalyq Kabı Sýmerdiń málimeti boıynsha Batys Evropada qazaqtardyń 1600 otbasy turady. Bir ǵana Múnhen qalasynda 40 otbasy turady, osyndaı sebeptermen shet elde júrgen qazaq azamattarynyń endigi armany-jas urpaqty, ul-qyzdarymyzdy ata-mekenge tabystyrý. Biz jaryqta júrsek te júregimiz týǵan jerde dep ózderiniń týǵan jerine, ata-mekenge kelgisi keletinin aıtady. Ekinshi dúnıe júzilik soǵystyń zardabyn qandaı jáne onyń kúni búginge deıin jańǵyryp kele jatqan jaǵymsyz jaqtary neden bastalady degen saýal árkimdi mazalaıtyny anyq.
Soǵys bastalar aldynda Odaq boıynsha qazaq halqynyń sany 3 mln 250 myńǵa jetip, oqıǵalardan keıin qaıta tolyǵyp kele jatqan bolatyn.
Soǵysqa qatysqandar, sonyń ishinde tikeleı maıdanǵa 500 myń qazaq azamaty attanǵan, sonyń 350 myń azamaty, ıaǵnı 70%-y soǵysta qazaǵa ushyraǵan, osyndaı soǵystyń qazaq halqyna qanshama zardabyn tıgizgenin kórýge bolady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. A. Hamzın «Fransıadaǵy qazaq jaýyngeri»//Lenınshil jas. 1982jj 06 mart
2. K. Ejenova. Onı srajalıs v Fransıı. // Gorızont. 1987 j №31
3. Novınkov V «Lúdı nevostrevannoı sýdby» // Kazahstanskaıa pravda. 1941 g 20 aprelá
4. N. Mýsabaev, A. Mýsabaeva. Ortaımaǵan qazany-Qasıetti Qazaly
5. Qarıalar estelikterinen
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti, S. Seıfýllın atyndaǵy
№165 mekteptiń tarıh pániniń muǵalimi
Jádıeva Lázzat Shyntasqyzy
Syr eli azamattarynyń Eýropany azat etýge qosqan úlesi
Bıylǵy jyly Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 67-jyldyǵy, tarıh óz degenin alýda. Sol jeńiske jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótip el jańaryp ózgerister bolyp jatyr. Alaıda bul jeńistiń qundylyǵy qansha ýaqyt ótse de óziniń mánin joıar emes, tarıhta máńgi qalady. Qazaqstan tarıhynda qazaq halqynyń Uly Otan soǵysyna qatysqany erligi Álıa, Mánshúk sıaqty batyr qyzdarymyzdyń aty tól tarıhymyzdan oryn aldy. Alaıda Qazaqstandyq azamattardyń ásirese Evropany azat etýge qatysqan nemese qarsylasý qozǵalysyna qatysqany jaıly málimetter tarıhymyzǵa tolyq enbedi dep eseptesek jańylmaımyz. Óıtkeni Qazaqstandyqtardyń sheteldikterde júrip qarsylasý qozǵalysyna qatysqandyǵy jónindegi málimetter 50-shi jyldardyń sońǵy shıreginde ǵana baspaǵa shyǵa bastady.
Soǵys jyldarynda fashısik Germanıa basyp alǵan Sovettik terıtorıalardan Germanıaǵa jáne ol okýpasıalaǵan elderge katorgalyq jumystarǵa aıdalyp ketken myńdaǵan Sovet adamdary bolǵany málim. Fashısik ezgiden sheteldikterdi azat etý taqyryby az zerttelgen taqyryp bolyp tabylady. Qazaqstandyq jaýyngerlerdiń Evropany fashısik ezgiden qutqarý tyń taqyryp bolyp tabylady.
Eýropaǵa fashısik basqynshylardan azat etýge ózimizdiń Syr eliniń azamaty Sovet Odaǵynyń batyry Ánýar Ábýtalipov te boldy. Ol kisi óziniń Uly Otan soǵysy jyldaryndaǵy sheteldik azattyq mısıalaryn qalaı oryndaǵan týraly bylaı sýretteıdi. Bul kisi Syr elindegi Sovet Odaǵynyń batyry ataǵyn alǵan 2-shi batyrdyń biri. Qazir tiri Jańaqorǵan aýdany Túgisken keńsharynda soǵystan keıin eńbek etip Lenın Ordenimen nagradtalǵan.
1943 jylǵy qysqy naýqannyń qorytyndysy Sovet Qarýly Kúshteri úshin erekshe atap aıtarlyqtaı boldy. Stalıngrad túbinde qorshaýda qalǵan Paýlústiń úsh myńdyq armıasy bitti. Shyǵys maıdanǵa attandyrylǵan Gıtlerdiń ıtalándyq odaqtastarynyń áskerleri byt-shyt boldy. Fashısik Germanıanyń basqa da sybaılastary zor jeńiliske ushyrady. Dushpan Demánsk mańynan, Vzáma men Rjev túbinen qýylyp tastaldy, oń qanattan da alysqa ysyryldy. Sovet áskerleri týǵan elimizdiń 480000 sharshy kılometrin basqynshylardan azat etti.
Sol 1943 jyldan on altynshy qarashasy kúni marshal R. Ia. Malınovskıı qolbasshylyq etetin ekinshi Ýkraın maıdanyndaǵy 53-armıa Staraıa Rýssa qalasyn alýǵa bet aldy. Jas jaýynger Ánýar Ábýtalip alǵashqy urysqa osylaı kiristi. Orman ishindegi batpaq ústinde aǵash tósep, zeńbirekterdi, tankterdi ilgeri jyljytyp kele jatqan bir tusta aspannan bomba jaýyp beredi. Nemisterdiń «Mıster Shmıdt» atty ıstrebıteli qaptalyndaǵy pýlemetten ajal oǵyn búrkip óte shyqty. Kóp adam opat boldy. Osy qarbalas shaqta bomba jarylysynan qulaǵan aǵash Ánýardyń oń jaq belinen japyra uryp, anadaı jerge ushyryp jiberdi. Essiz qulap, bir kezde ornynan súıretile turyp serikterine ilesti. Áıtpese bolmaıdy. Bireýge qaraıtyn murshasy bar ma? Soǵystyń eki adamnyń tóbelesi emes qyp-qyzyl qyrǵyn ekenin sonda túsindi. Ánýar boıynda qorqynysh paıda boldy. Degende alǵa bir ójettik súıredi. Múmkin bul soǵysqa attanardaǵy ákesiniń bir aýyz sózi shyǵar, múmkin Otanǵa degen súıispenshilik bolar. Ánýar, oq pen ottyń ortasyndaǵy arpalys jas jigitti eseıtip jiberdi. Ánýarǵa áskerı daıyndyq kezindegi shańǵy tebý, qarýdy ońtaıly qoldana bilý, parashút pen aspannan sekire bilýdi úırengenderi osy jerde kádege asty. Nemister Staraıa Rýssadan áskerleriniń ekinshi shabýylynan soń keıin shegindi...
17 qarasha Koresten azat etildi. Mine, sol kezde dushpan bizdiń tabystarymyzdy onan ári óristetpeı qoıdy. Ol qaıta toptalyp aldy, tyń rezervterin iske qosty da Kıev baǵytynda bizdiń toptarymyzdyń túp-tamyryna soqqy bere otyryp, qarsy shabýylǵa shyqty.
2-shi jáne 3-shi Ýkraın maıdandarynyń endiginde Kırovograd, Kırovoı Rog baǵyttarynda jáne Zaporojeniń batysyna taman jerde aýyr shabýyl urystary júrip jatty.
Krıvoı Rog mańynda Z. G. Iskakovtyń polky boraǵan oqtyń astynda qaldy. Qaıda baryp aınalsa da jaý zeńbiregi taýyp alady. Tús aýa-aq, aspandy reńsiz bulttar qaptap, keshke qaraı qarańǵylyq múlde túnere túsken. Túnek aspan shamaly sirkirep bastap, azdan keıin sebeleı tústi. «Saq bolyńdar, jigitter. Osy jerde bir saǵattaı aıaldap, oryn aýystyramyz. Fonar jaǵý, temeki shegý bolmasyn!»- dedi komandır. Shynynda da olaı etý jaý qolyna ózińdi-óziń baılap berýmen para-par edi. Alaıda, qansha saqtyq jasaǵanmen jaý bulardyń baǵdaryn lezde bilip otyrady. Túsiniksiz bir kákir bar.
Qańbaq shópti qalqalaı qulaǵyn Ánýar osylaı oılady.
...Myna jer qandaı jalańqaı edi. Tep-tegis-aý, tep-tegis. Ár jerde ǵana qańbaq sekildi birdeńeler kórinedi. Bizdiń Syrdyń jaǵasy qandaı keremet! Sulý Syr sylańdaı aǵyp, orman toǵaıly malǵa da, janǵa da pana. Qasıetti meken qandaı qıynshylyq bolsa da, atalarymnyń bir túp sheńgel qyzyǵym, bir túp sheńgelim azyǵym» dep qonys aýdarmaıtyny sol eken ǵoı. Kenet bir nárse qalbań ete qalǵandaı boldy. Demin shyǵarmaı únsiz qadaldy bireý jylystap saıǵa qaraı túsip ketti. Ánýar da sabyrsyz álginiń sońyna erdi. Sálden soń-aq, «prıem, prıem» degen sekildi daýys shyǵa bastady. Kóńilde kúmán qalmady. Mynaý anyq jaý tyńshysy jolbarystaı atylǵan Ánýar eńgezerdeı mordvandy búre túsip, shalqasynan qulatty. Qarýly qolmen syǵymdaı qylǵyndyra súıregen boıy komandırdiń aldynan biraq shyǵardy. Ol rasynda jaý tynysy bolyp shyqty. Qoınynda quıtaqandaı rasıasy bar eken. Etiginiń ókshesindegi shege «zazemlenıe» retinde habaryn ushýsyz taratatyn kórinedi.
Ábýtálipov, qyraǵylyq tanytyp, jaý tyńshysyn qolǵa túsirgenin úshin alǵys jarıalaımyn!-dedi komandır top aldynda.
Sovet Odaǵyna qyzmet etemin.
«1944 jylǵy qazannyń sońǵy kúnderinde-aq Býdapesht baǵytynda asa bir qıyn keski urys bastaldy da ketti. 2-shi Ýkraın maıdanyna dushpannyń 39 quramdan jasaqtalǵan toby qarsy turdy. Jaqsy daıyndalǵan qorǵanystyń tarmaqty túrin paıdalanyp, qıan-keski qarsylyq kórsetti...Ýkraın maıdanynyń negizgi kúshterin Tısa, Dýnaı - eki ózen aralyǵyna shyǵarý arqyly kúrt ózgeris jasalýy múmkin dep eseptelindi».
...Polk Tısa ózeniniń jaǵalaýyna kelip toqtaǵanda kún qas qaraıǵan bolatyn. Laıson batpaqty keship, jıyrma shaqyrymnan asa jasalǵan joryqtan soń jaýyngerlerge ústi-basyn tazalap, keptirinip, qarýlaryn retke keltirýge buıryq berildi. Jeńil-jelpi tamaq tartyldy. Komandırler ile-shala keńesýge jınaldy. Shamasy, bul jerde sheshýshi urys bolmaqshy. Óıtkeni, dıvızıa komandıri general-maıor A. F. Kazankın de osynda keldi. Májilis uzaqqa sozylmady. Sálden soń efreıtor Ánýar Ábýtálipovty komandır shaqyrtty. Aldyna kelip, symdaı tartylǵan suńǵaq boıly, qapsaǵaı jaýyrynda jas jaýyngerdiń tula boıy únsiz sholǵan general oıǵa shomyp, olaı-bulaı júrdi. Bir kezde munyń aldyna kelip, janaryna qadala qarady. Bul da kirpik qaqpaı qalshıyp tur.
- Efreıtor Ábýtálipov!- dedi general, saǵan aıryqsha tapsyrma bergeli turmyz.
- Myna Tısa ózenin júzip ótip, buıryqty oryndaýǵa ruqsat etińiz, joldas general!-dep syr suńqary osylaı dep sańq ete qaldy.
- Jolyń bolsyn! Ánýar kóılegine bir granatany qosa orap basyna baılady, oń qolyna pıstolet alyp kótere sýǵa tústi. Sol qolymen sabyrsyz júzip keledi. Ózi bala kezinde talaı asyr salǵan, Syrdarıa sekildi eken syna ózen. Kópirship aqqany da eni de soǵan keletin sekildi. Qarakóleńke aı jaryǵymen júzip keledi. Qansha ýaqyt ótkendigin kim bilsin. Shamaly ýaqyt júzip, sál-pál tyń-tyńdap, sý ishinde maltı berdi. «Qybyrlaǵan qyr asar» degen osy. Tabany da jerge tıdi. Ánýardyń jaǵaǵa kelgen soń da sýdan shyqpaı biraz turdy. Nemisterdiń tasyr-tusyr júrgeni, shúldirep sóılegeni bári-bári estilip tur. Júregi atqaqtaı soǵyp, boıyn qorqynysh bıledi. Ómir men ólimniń arasy qandaı jaqyn edi? Jan qandaı tátti, shirkin! Biraq, tapsyrmany oryndamaı keri qaıtý ólimnen de jaman. Muzdaı sý da denesin dirildetip barady. Kózin ashyp qarap edi, anadaı jerde qaıyq kórindi, nemisterdiń qaıyǵy. Tez sheshimge kelmese bolmaıdy.
Qazir frıster munda kelýi múmkin. Osynyń bári sezip tur, Ánýar. Dúrsildegen júregin toqtaıyn dep boıyn tiktedi. Osy kezde...osy kezde, jaǵalaýda ǵaıyptan paıda bolǵan aq saqaldy shal: «Balam. Qoryqpa shyǵa ber! Saǵan eshkim tımeıdi»-dedi. Túsi ekenin, áni ekenin túsinbeı qaldy bul. Shamalydan soń-aq, saqaldy qarıanyń anasy kórindi.
«Balam, qoryqpa shyǵa ber»- anasy da áýlıe atanyń sózin qaıtalady.
- Saǵan eshkim tımeıdi. Atań seni qorǵap tur taısalma! «Ia, bıssmıla»- dep sýdan qarǵyp shyqqan Ánýar qaıyqtyń janyna jetip bardy. Sý jańa qaıyq! Eki eskegi de ornynda. İshinde bir vıntovka, bir kaska jatyr. Dereý jibin sheship, óz jaǵalaýymyzǵa qaraı ese jóneldi. Qýanǵanynan álde qoryqqanynan ekenin bilmedi, bir erekshe kúsh paıda boldy. Lezde jetip keldi. Mundaǵylar da baqylap otyr eken. Bas salyp muny qushaqtap jatyr. Keýdesine qysqan polk komandıri, polkovnık Isakov: «Batyrsyń Ánýar, naǵyz batyrsyń!»-dedi júregi jaryla. Qaıyqta segiz adam mingizgen Ánýar qaıtadan jaýdyń jaǵalaýyna jóneldi. Aparyp tastaıdy da qaıta keledi. Tórtinshi ret ótip kele jatqanda shirkeý ústine ornalasqan mınometshiler baıqap qalyp, oqtyń astyna aldy. Áýpirim táńirimen óz jaǵalaýyna ázer jetti.
- Qazir onyń kózin joıamyz, - degen zeńbirekshiler de sózinde turdy. Jol qaıta ashyldy. Sonymen ne kerek, Ánýar qaıyǵymen on-on bes ret qatynap, aldyńǵy sheptegi rotanyń seksen bes soldatyn qarsy jaǵalaýǵa ótkizdi. Sońynda komandırlerdi de jetkizdi.
- Ábýtálipov saǵan myń alǵys! Sovet Odaǵynyń Batyryna usynylsyn, - dedi komandır qaıyqtan túse bere. Avtomatyn ala Ánýar qıan-keski urysqa kirisip ketti. Oq borap tur. Jaý qaptaǵan qalyń ásker. Aspan jerge, jer aspanǵa shyqqandaı qıamet. Bir baıqaǵanynda oń jaq qaptaldan nemistiń «tıgri» aryldap shyǵa berdi. Saqpan atqan qarýly qol qapy ketpedi. Ánýardyń granatasy tankige dál tıdi. Temir tajal burq etti de jalynǵa oryndy. Taǵy bir bron transporter jaqyndap qalypty. Dereý granatyn kózdeı laqtyryp, pýlemetten oqty sebelep jiberdi. Sekire qashqan ofıser jer jastandy. Úshinshi tankte aldyńǵylardyń jolyn qushty. Osy urysta aldyńǵy shepke rýmyn, vengrlerdi qalqan esebinde ustaıdy eken. Tutqyndardyń kóbisi de solar, 47-si taza nemis bolyp shyqty.
Osy erligi úshin Ánýar Ábýtálipov KSRO Joǵarǵy Keńesiniń 1945 jylǵy 24-shi naýryzdaǵy Jarlyǵymen Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Nemis basqynshylarynan Vengrıa, Chehoslovakıa, Rýmynıa, Avstrıa jerin azat etti.
Ánýar Ábýtálipov soǵystan sońǵy beıbit ómirde de eren eńbek ıesi ekendigin talaı ret dáleldedi. San-salaly sharýashylyqqa etene aralasyp, Lenın ordenin keýdesine qadady. «Túgisken» keńsharynda 1984 jylǵa deıin kúrishshi bolyp eńbek etti, zeınetkerlikke shyqty. Berekeli otbasynyń berik ustanymy Enekeń, jubaıy Úmsálám toǵyz bala taryqtyrmaı ósirdi. Bári úıli-barandy qazir. Bir-bir qyzmettiń qulaǵyn ustap, táýelsiz eline qyzmet etýde. Otyz toǵyz nemere, úsh shóbere súıgen, Ánýar aqsaqal, seksenniń seńgirine taıasa da, áli bir jigittik kúshi bar qarýly. Qoldarynda kenje uly Esenqoja, kelini Kúlásh bar. Kúlásh árýaq qonǵan ataqty aıtys aqyny Manap Kókenovtyń qyzy.
Uly Otan soǵysy aıaqtalǵannan keıin mine, 65 jyl bolyp otyr. Alaıda Uly Jeńiske úles qosqan qarsylasý qozǵalysynyń jaýyngerleri, ásirese Qazaqstandyqtardyń erlikteri tek qana qazaq halqynyń emes, sonymen qatar azat etken Iýgoslavıa, Fransıa, Chehoslavakıa halyqtarynyń sanasyna berik ornyqqan.
Nemis fashıserine qarsy kúresken bir qansha qazaq azamattary shet memleketterde qalyp qoıǵan. Atap aıtqanda, germanıalyq Kabı Sýmerdiń málimeti boıynsha Batys Evropada qazaqtardyń 1600 otbasy turady. Bir ǵana Múnhen qalasynda 40 otbasy turady, osyndaı sebeptermen shet elde júrgen qazaq azamattarynyń endigi armany-jas urpaqty, ul-qyzdarymyzdy ata-mekenge tabystyrý. Biz jaryqta júrsek te júregimiz týǵan jerde dep ózderiniń týǵan jerine, ata-mekenge kelgisi keletinin aıtady. Ekinshi dúnıe júzilik soǵystyń zardabyn qandaı jáne onyń kúni búginge deıin jańǵyryp kele jatqan jaǵymsyz jaqtary neden bastalady degen saýal árkimdi mazalaıtyny anyq.
Soǵys bastalar aldynda Odaq boıynsha qazaq halqynyń sany 3 mln 250 myńǵa jetip, oqıǵalardan keıin qaıta tolyǵyp kele jatqan bolatyn.
Soǵysqa qatysqandar, sonyń ishinde tikeleı maıdanǵa 500 myń qazaq azamaty attanǵan, sonyń 350 myń azamaty, ıaǵnı 70%-y soǵysta qazaǵa ushyraǵan, osyndaı soǵystyń qazaq halqyna qanshama zardabyn tıgizgenin kórýge bolady.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. A. Hamzın «Fransıadaǵy qazaq jaýyngeri»//Lenınshil jas. 1982jj 06 mart
2. K. Ejenova. Onı srajalıs v Fransıı. // Gorızont. 1987 j №31
3. Novınkov V «Lúdı nevostrevannoı sýdby» // Kazahstanskaıa pravda. 1941 g 20 aprelá
4. N. Mýsabaev, A. Mýsabaeva. Ortaımaǵan qazany-Qasıetti Qazaly
5. Qarıalar estelikterinen
You Might Also Like
-
Qazaly aýdany,Áıteke bı kenti, S.Seıfýllın atyndaǵy
