InfoHub Logo

Taqyryby: Tiri tabıǵat dúnıesi
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardy tiri aǵzalardyń mańyzy men túrleri jáne ár qaısysynyń ózindik erekshelikterine toqtalý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Tiri jáne óli tabıǵat týraly túsinik qalyptastyrý.
Damytýshylyq: Oqýshylardy kórnekilikter arqyly oılaý, este saqtaý, biliktilikterin jetildirý, pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý, izdený, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardy tiri tabıǵatty aıalaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Dástúrli sabaq
Sabaqtyń túri: Jańa sabaq
Sabaqta qoldanylǵan ádis-tásilder: túsindirý, suraq-jaýap.
Kórnekiligi: plakattar, kesteler.

I. Uıymdastyrý
- Amandasý, túgendeý, oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
[b]İİ. Jańa bilimdi qalyptastyrý
Búkil jer júzinde tirshilik etip, ómir súretin barlyq aǵzalar (tirshilik ıeleri) jıyntyǵy aǵzalyq álem dep atalady. Aǵza jasýshasynyń nárýyz, maı, kómirsý jáne nýkleın qyshqylynan quralatyny málim. Demek nárýyz, maı, kómirsý, nýkleın qyshqyly - aǵzalyq zat (organıcheskıe veshestva). Aǵza jasýshasynyń quramynda sý jáne mıneraldy tuzdar da bolady. Sý jáne mıneraldy tuzdar - beıaǵzalyq zattar (neorganıcheskıe veshestva).

Tiri tabıǵat dúnıesi
Tiri tabıǵat dúnıesi degenimiz - bıologıada aǵzalyq álemdi júıeleýdiń eń joǵary toby. Dúnıe júzindegi aǵzalyq álem, tiri aǵzalar 5 dúnıege jikteledi. Olar: vırýstar dúnıesi, bytyranyqtar dúnıesi, sańyraýqulaqtar dúnıesi, ósimdikter dúnıesi, janýarlar dúnıesi.

Vırýstar dúnıesi
Vırýs latynsha «ý» degen sóz. Bul jasýshasyz tirlik qurylymyndaǵy zatıa. Bulardyń kópshiligin tek elektrondyq mıkroskopıa ǵana kórýge bolady. Vırýstar tek tiri jasýshaǵaornyqsa ǵana kóbeıe alady. Jasýshaǵa ene almaǵan jaǵdaıda vırýstarda tirshilik nyshany baıqalmaıdy. Vırýstar tiri jasýshadan tys qalsa, kádimgi qosylys tárizdi jeke bólshek kúıinde bolady.

Bytyranyqtar dúnıesi
Buǵan mıkroskop arqyly ǵana kórinetin, jasýshasynda ıadrosy joq bakterıalar men kók-jasyl baldyrlar jatady. Bul toptaǵy bakterıalar kúrdeli bóline almaıtyn jeke-jeke túıirtpekterden quralatyndyqtan, bytyranyqtar dúnıesine qamtylǵan. Bytyranyq «bytyra» + «nyq» sózderinen quralǵan. (Oryssha «drobánka», latynsha «mıhı», ıaǵnı túıirtpekter. ) Botanıkada dástúrli túrde kók-jasyl baldyrlar dep atalǵanymen, mıkrobıologıalyq ádebıetterde sıanobakterıa (grekshe «sıanos» kók jáne «bakterıa» taıaqsha) ataýy da saqtalǵan.

Sańyraýqulaqtar dúnıesi
Botanıkter sańyraýqulaqtar men qynalardy tómengi satylary ósimdikterge jatqyzyp keldi. Biraq bular ósimdikterge jaqyn aǵzalar bolǵanymen, olardyń qurylysy erekshe. Sondyqtan olar keıingi kezde ósimdikter dúnıesinen alynyp, sańyraýqulaqtar dúnıesine toptastyryldy. Sańyraýqulaqtardyń eki túrli qasıeti bar. Birinshi qasıeti - ósimdikterge tán. Sańyraýqulaqtar ornynan qozǵalyp júrmeıdi. Jasýshasy tyǵyz qabyqshamen qaptalady. Vıtamınder sıntezdeı alady. Ekinshi qasıeti - janýarlarǵa tán. Jasýshasynda plasıdter bolmaǵandyqtan, aǵzaly zat túzbeıdi. Daıar aǵzalyq zattarmenqorektenedi. Jasýsha qabyqshasy hıtındi. Aǵzalyq zattardy qorǵa jınaıdy. Sondyqtan bular óz aldyna jeke dúnıege jikteledi.

Qynalar bólimi
Qynalar buryn ósimdikter qatarynda dep sanalǵan. Qazirgi kezde qurylysshy erekshe bolǵandyqtan, sańyraýqulaqtar dúnıesine jatqyzylady. Ol - sırek kezdesetin, quram bóliginde kók-jasyl baldyrlar men sańyraýqulaq úılesken biregeı aǵza. Ósimdikter, janýarlar dúnıeleri jeke bólimderde qarastyrylady. Tiri aǵzanyń negizgi qasıetteri: zat almasý; qorektený; tynysalý; qajetsiz zattardy bólý (zárshyǵarý); titirkengishtik; qozǵalý; kóbeıý; ósý; damý jáne tirshiligin joıý.

Tiri aǵzalardyń barlyǵyna tán qasıet - jasýshadan quralady. Jasýshada ıadronyń bolýy da, bolmaýy da múmkin. Mysaly, vırýsta jasýsha da, ıadro da joq. Bytyranyqta (bakterıada, kók-jasyl baldyrla) jasýsha bar, biraq ıadrosy joq. Bulardyń tirshilik áreketi ósimdikke de, janýarǵa da uqsas emes. Sondyqtan ǵalymdar sańyraýqulaqtar dúnıesi tárizdi, bytyranyqtar men vırýstardy óz aldyna jeke dúnıe etip toptastyrdy. Ósimdikter men janýarlardyń qurylysynda, tirshilik áreketinde uqsastyq bar. Alaıda erekshelenetin aıyrmashylyqtardy da baıqaýǵa bolady. Jasyl ósimdikter qorektenýge kún energıasyn paıdalanady. Aýalan - kómirqyshqyl gaz, topyraqtan sý jáne mıneraldy zattardy sińiredi. Bular - beıaǵzalyq zattar. Olar osy zattardan qorektený arqyly aǵzalyq zat túzedi.

Al janýarlardyń qorektenýi budan ózgeshe. Olar ósimdik daıyndaǵan aǵzalyq zattardy qoregine paıdalanady. Zat almasý barysynda aǵzalyq zattar bastapqy zattarǵa (beıaǵzalyq zattarǵa) deıin ydyraıdy. Janýarlarda (kópshiliginde) júıke, seziný, tynysalý, qajetsiz zattardy bólý, asqorytý jáne basqa júıelerdiń arnaýly jeke músheleri bar. Ósimdikterde mundaı músheler joq.
Ósimdik: ashyqqanǵa – qorek, qýat, tońǵanǵa – yq, ystyqtaǵanǵa – kóleńke, aýyrǵanǵa - em, qoryqqanǵa – pana bolyp, tunshyqqanǵa - aýa berip búkil tirshilikti asyrap, saqtaıdy.

Janýarlardyń kópshiligi erkin qozǵala alady, al ósimdikterde bul qubylys sırek baıqalady. Bir jasýshaly baldyrlar jáne bakterıalardyń da qozǵalatyny málim. Sondaı-aq jeldiń áserinen keıbir ósimdikter men ósimdik tuqymdary alys aýmaqtarǵa taralady. Qalaı bolǵanmen de Bulardyń qozǵalyp júretin arnaýly múshesi - aıaǵy joq. Degenmen ósimdikter men janýarlar - ózara uqsastyqtary jáne aıyrmashylyqtary bar tiri aǵzanyń eki toby. Olar - tabıǵattyń birtutas quramdas bóligi.

Qozǵalyp júretin músheleri joq jándikter de, janýarlar da bar. Oǵan qurttardy, jylandardy mysal etýge bolady. Al teńiz túbinde mekendeıtin marjan tapjylmaı bekingen ornynan qozǵalyp júrmeı-aq ómir súredi. Aktınıalar teńiz túbinde «tabanyn» búgip-jazyp, baıaý qozǵalady. Medýzalar men karakatınalar reaktıvti qozǵalys jasap, aıaqsyz-aq shapshań júzedi.

Janýarlardyń jabyny, dene bólikteri, sezim músheleri, basqa da dene qurylymdary birine-biri uqsas emes. Sazannyń (jezeı) denesin súıektengen qabyrshaq qaptaıdy. Jorǵalaýshylar denesi qabyrshaqpen qaıtalanatyn múıiz tekti zattan quralady. Qońyzdarda da jabyn bar. Jabyn erekshe aǵzalyq zat - hıtınnen túziledi. Ańdardyń terisinde - jún, qustardyń denesinde qaýyrsyn bolady.
Janýarlardyń ishki qurylysynda, sondaı-aq minez-qylyǵynda bolatym erekshelikter qanshama deseńshi?! Tabıǵatta janýarlardyń basy artyq nemese qajetsiz túri joq. Tirshilik etetin janýarlardyń barlyǵy tabıǵat qalaýyna saı keledi.

Tabıǵat aǵzalyq zattardan (ıaǵnı tiri aǵzaly zattardan turatyn álemnen) jáne beıaǵzalyq zattardan (ıaǵnı aǵzasyz óli zattardan, sý jáne mıneraldy zattardan turatyn álemnen) quralady.
Aǵzalyq álemdi júıeleýdiń eń joǵary toby - tiri tabıǵat dúnıesi. Dúnıe júzindegi aǵzalyq álem, ıaǵnı tiri aǵzalar 5 dúnıege jikteledi.

Olar: vırýstar, bytyranyqtar, sańyraýqulaqtar, ósimdikter jáne janýarlar dúnıesi.
Tiri aǵzanyń negizgi qasıetteri: zat almasý; qorektený; tynys alý; qajetsiz zattardy bólý (zár shyǵarý); titirkengishtik; qozǵalý; kóbeıý; ósý; damý jáne tirshiligin joıý.

Aǵzalyq tirlik álemin jikteý
Jer betindegi tiri aǵzalar: jasýshasyz tirlik qurylymdary (ansıtter), ıadrosyzdar (prokarıottar) jáne ıadrolylar (eýkarıottar) bolyp úsh topqa bólinedi.

Jasýshasyz tirlik qurylymyna vırýstar jatady. Bularda jasýsha joq jáne tiri aǵza jasýshasynan tysqary ómir súre almaıdy. Jasýshasy bolmaǵan soń, ıadrosy da joq.
Iadrosyzdarǵa bakterıalar jáne kók-jasyl baldyrlar bólimin toptastyratyn bytyranyqtar dúnıesi jatady. Olarda jarǵaqshamen (membranamen) qorshalǵan organoıdtary bolmaıdy. Oqshaýlanǵan ıadrosy bolmaǵandyqtan, ıadrosyz aǵzalar jynysty, jynyssyz joldarmen kóbeımeıdi. Tek qarapaıym jolmen, jasýshalary ekige bóliný arqyly kóbeıedi.

Iadrolylarǵa jatatyn aǵzalardyń jasýshalaryndaǵy ıadronyń syrtynda eki qabat jarǵaqshasy bar. Iadrosynda ıadroshyǵy, hromosoma jipsheleri jáne sıtoplazmasynda jarǵaqshamen qorshalǵan organoıdtary bolady. Iadrolylarǵa sańyraýqulaqtar, ósimdikter, janýarlar jatady.

İİİ. Jańa sabaqty bekitý.
«Sýretter sóıleıdi». Sýretterdegi tiri aǵzalardy atap, ózine tán belgilermen erekshelikterin aıtyp, tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzyn túsindirý.

İV. Qorytyndy
V. Úı tapsyrmasy:
İ bólim. §1. Tiri tabıǵat dúnıesi.
Taqyryp sońyndaǵy suraqtarǵa jaýap berý. Keste toltyrý.
Vİ. Baǵalaý