InfoHub Logo

Óleń jazýmen áýestenýim tym erte bastaldy ǵoı dep oılaımyn. "Túıe mingen qazaqtyń tórt aýyz óleń aıtpaıtyny joq" — degendeı, óz ákem Qusaıyn el isiniń áldebir sharýasymen jolaýshylap uzaǵyraq júrip qalǵan kezekti saparynan inim ekeýmizge arnap: "Atyńnan aınalaıyn Sáken, Seken, senderdi kóretin de kún bar ma eken?!" — dep óleńmen hat jazǵany bar. Sol hattaǵy osy eki jol meniń esimde ómir boıyna qalyp qoıyp edi.

Menen tup-týra on jas úlken Núsip aǵam óleń shyǵaratyn. Bozbala kezinde aýyldaǵy qurbylas qyzdarynyń birine óleńmen hat jazyp, onysyn tórtkóz dápterdiń ortasynan "sydyryp" alǵan temirimen "túımelep", "oqyma!" — dep maǵan shegelep tapsyratyn da, aparyp ber!", — dep jıi-jıi jumsaıtyn. "It qoryǵan jerge áýes" degendeı, tyıym salynǵan nárseniń bári jumbaq, bóri dámdi bolyp kórinetin ádeti emes pe, eger aǵam: "Pálen qyzǵa aparyp bere sal!" — dese, kim biledi, "bul ne?" dep suramastan jalańaıaq qalpymda jeldeı esip baryp jetkizip berer me edim. Biraq álgindegi: "Oqyma!" — dep qatań eskertken soń qumarta qyzyqpaı qalaı turmaqpyn, oqymaı, qalaı shydamaqpyn...

Óleńge degen qushtarlyǵym da sol aǵama shabarman bolyp júrgen kezden bastalsa kerek-ti.

Bizdiń aýyldy aınaldyra qorshaı qalyń shı, quraq ósýshi edi onda. Sol qalyń quraq arasyndaǵy alaqandaı kógalda jasyrynyp jatyp, álgi hatty "tikken" temirin syndyryp almaýǵa tyrysyp eppen ashamyn da, oıda kelip bas sala qyzyǵa oqymaımyn ba. Sonda kún saıyn ózim kórip júrgen aýyl qyzdary birte-birte ertegiden estıtin perishtege aınalyp, kúnde estip júrgen qarapaıym sózderimniń ózi uıqasyp baryp syńǵyrlaǵan óleńge aınalǵanyn kórgende syıqyrshynyń tańǵajaıyp oıynyna arbalǵandaı tańyrqap, sol oqyǵanymdy ishteı qaıtalap, arbalap uzaq otyryp qala berýshi edim.

Sol aǵammen jarysa júrip ázim de eptep óleń jazatyn boldym. Alǵashynda ony kórsetýge uıala tursam da, kele-kele: "ne der eken?" — degen qumarlyqpen jazǵandarymdy kórnekti jerge ádeıi ashyq qaldyryp ketetin ádet te shyǵara bastadym. Bir kúni estir qulaqqa ersileý tıetin bir bádik óleń jazyp, stol ústine ádettegideı "umytyp" tastap kete bergenmin. Qaıta kelip qarasam, aǵam álgi óleń jazylǵan qaǵazymdy kúldeı etip jyrtypty da, bir betke iri áriptermen: "Mundaıdy qoı, baýyrym! Qaıdaǵyny aıtyp, qańǵybas sózge úıir bolma!" — dep jazyp ketipti.

Úıde eshkim joq edi. Eger jerdiń tesigi bolsa kirip-aq keter edim, uıalǵan tek turmas degendeı, óleń jazyp júrgen dópterimdi otqa atyp urdym da, kópke deıin aǵamnyń kózine kórine almaı júrgenim esimde...

Núsekeń bar bolǵany bastaýysh mekteptiń tórt klasyn bitirgen adam. Aýylda mektep joq, basqa jerge baryp áne oqımyn, mine oqımyn dep júrgende Otan soǵysy bastalyp ketip, úı-ishimiz bolyp anda kóshtik, mynda kóshtikte, sabaqtan birjola qol úzip qala bergen. Biraq qaıda júrip qaı ýaqytta oqyp alǵanyn qaıdam, men úshin onyń bilmeıtini de, oqymaǵan kitaby da joqtaı kórinetin. Áıgili Dúmanyń "Úsh saıypqyran" romanynyń ("Trı mýshketera") jelisimen de alǵash ret sol kisiniń aýyz áńgimesi arqyly tanysqan bolatynmyn. Ol qasyna ózi syqyldy 14-15 jastardaǵy bozbala jigitterdi jınap alyp, ártúrli hıkaıa shertetin, qıssalardy jatqa soǵatyn. Atos, Portostarmen de (ol kisi Artos, Portos dep aıtýshy edi) sol áńgimeler ústinde qanyqqan edim. Jazýy da marjandaı, órbir árpi tasqa basylǵandaı dóńgelene baryp, qaǵaz betine qıǵashtaı túsip jatatyn. Aýyldaǵylardyń bári eń qajetti hat-qujat, aryz-muńynyń bárin eki tilge de saýatty Núsip aǵama jazdyryp alatyny esimde.

Sol aǵam men áli mektepke barmaı turǵan 5-6 jas kezimde kolhozdyń (ujymdyq sharýashylyq) bir aǵa shopanyna kómekshi bolyp, qoı baǵýǵa shyqty. (Otyz jeti múshel jasynda ómirden ótýine de sol tesik ókpe balalyqtyń syzat zardaby sebep boldy ma, kim bilsin!)

"Talapker" degen jerde turamyz. Qys ortasy bolyp qalǵan mezgil-di. Soǵystyń sońǵy jyly bolatyn El ishiniń berekesi ketip, kúızelip-aq qalǵanyn bala da bolsaq sezetinbiz. Uzaqty kúnge salp-salp etip kolhoz jumysynda júretin sheshemiz keshkilik etegine túıip birer kese shıki bıdaı alyp keler edi. Qara qazanǵa sony qýyryp" kelige túıip, "aq talqan", "qara talqan" jasaıdy. Qatyqsyz qara sýǵa qosyp jegen talqan qaıbir qaryn toıǵyzsyn, sol baıaǵy jarty qursaq qalpymda áldeneni ýaıymdap uıyqtap ketsem kerek, kenet úı ishine taraǵan bir juǵymdy ıis tanaý jaryp qoıa bergeni. Birer túshkirip baryp, qybyrlap, uıqydan oıansam kerek, Núsiptiń: "O, mine, Sáken de oıandy!" — dep kelip qushaqtap súıgeninen uıqym shaıdaı ashylyp, ornymnan qozǵala tura berdim. Úıdiń ishin biz kópten beri umytyp ketken súrdiń ıisi alyp barady eken...

"Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi aýyzdan ketpeıdi" — degen sóz bar, al ash jatyp uıyqtap, tura sala bizdiń kózden bulbul ushqan súrge tap bolyp, týǵan aǵańa erkeleı otyryp jegen et, ishken sorpanyń ıisi men dámi áli kúnge sol oqıǵa esime tússe udaıy lyqsyp kelip qolqamdy qabady, tanaýymdy jybyrlatyp, tilimdi úıirgendeı bolady da turady.

Keıin estip-bildim, shalǵaıdaǵy Sarybókter dep atalatyn qysy jumsaq taý ishi qystaýynda mal jaıyp júrgen Núsip áldeneshe kúnshilik jerden aýylǵa ógizge minip kelipti. Kelgende de jaı kelmeı, bir qoıdyń etin bóktirip ala kelgen. Oǵan qosa qorjynynda sarymaı, qurt, irimshigi taǵy bar. Keıinnen bildim, qoı jaıyp júrip qysyr qalǵan birli-jarym saýlyqty qalaıy qalbyrǵa saýyp alady eken de, sonyń sútin jınastyryp, áıelderdiń bireýlerine jalyna, bireýlerine jaǵyna júrip qystyń kózi qyraý demeı maı, irimshik, qurt jasatyp, onysyn suq kózden qorý taǵy bar, áıteýir aýyldaǵy biz ashyǵyp qalmasyn dep óz aýzynan jyryp, saqtap kelgen. Men ony qalaı ǵana umytaıyn!

Sol kezde, búgin sanap otyrsam, Núsekeń bar bolǵany 15-16-ga qaraǵan jasta ǵana eken-aý...

Ekinshi, ne úshinshi synyptyń birinde oqyp júrgen kezimde Núsip aǵam eki shana qamys otyn shaýyp ákelip: "Osylardy Úsharalǵa, orystarǵa (aýdan ortalyǵy, eki ara 10 shaqyrymdaı jer) aparyp sat ta, sol aqshaǵa "Selmatta" (selolyq magazın) "Myń bir túnniń" eki tomdyǵy túr, sony alyp kel!" — dep qalashy, bazarshylarǵa qosyp jolǵa salyp jiberdi. Qasyma ózim qatarly aýyl balalarynyń birin qosyp berdi-aý deımin, o jaǵy esimde qalmapty. Qan bazarda kúni boıy tabanymnan syz óte tapjylmaı turyp, álgi eki shana qamys otyndy aǵam aıtqan baǵasyna (ór shana otyn 25 som) buldap sattym da, "Myń bir túnniń" ár tomy 25 somnan eken, qaltamdaǵy 50 somǵa eki tomyn satyp alyp, aıdap otyryp kelgen izimmen keri qaıtqanmyn. Úıge kelgende: "Ázirge bir kitap ta jeter edi ǵoı, ekinshisiniń ornyna bir sháı almaı!" — dep sheshemizdiń jatyp kep keıigeni de esimde qalypty.

"Táte, kelesi bazar kúni taǵy eki shana otyn ákelip, Sákendi jiberip satqyzam da, soǵan túgel sháı aldyram", — dep aqtalyp jatty Núsekeń. Onda meniń sharýam bolǵan joq. Oıym da, zeıinim de ózim alyp kelgen, ádemi túptelip, kórkem ádiptelgen eki kitapta edi.

Otyz-qyryq úıli shaǵyn ǵana aýylmyz. Turǵyndardyń bári bir-birimen týys, jekjat, juraǵat adamdar. Keshkilik mal jaılap bolǵan soń, qap túbindegi jyly-jumsaǵyn qazanǵa salyp qoıyp, kezekti bir úıge jınalady da (kóbine Sársebaı atam úıi) "Myń bir túnin" alyp kelsin — dep maǵan qolqalap bala jumsaıdy. Alǵashynda edáýir bálsinip aryp, kitabymdy qoltyǵyma qysqan kúıi men de jetem sol úıge.

Keıde jetilik, keıde ondyq káresin shamnyń kúńgirtteý jaryǵynda: "Eı, uly baqytty patsham", — dep suńqyldaı jónelemin de, kózime ábden uıqy tyǵylyp, janarym buldyrap baryp ólip-taldym degende bir-aq turamyn ornymnan.

Osy aýylda "kitapty sýyldatyp, múdirmeı oqıtyn Sáken ǵana" dep úlkender talaı maqtap otyrǵanyna da qulaǵym úırenip qalǵan. Onyń ústine ózim satyp ákelgen kitabymdy da basqa bireýdiń qolyna ustatqym kelmeıdi. Esim kirińkirep qalǵan, keı kezde: "Patshasyn qushaqtap Shaharızada da tósegine jatty" degen sıaqty aýyl balasy aıtýǵa uıalatyndaı jeri bolsa oqymaı tastap ketýge tyrysatynym bar. Biraq bir sózin qalt jibermeı, qalt múlgimeı tynysh tyńdap otyrǵan úlkender jaǵy ol "qýlyǵymdy" aıtqyzbaı sezip qoıady da: "Túgin qaldyrmaı, tegis oqy!" — dep eskertý jasaıdy. Uıala tursam da, bir sózin qaldyrmaı túgel oqyp berýge tyrysamyn.

Qoıshy, sonymen ne kerek, aqpan aıynda bastalǵan "Myń bir túnniń" eki tomdyǵy kóktemdi shyǵaryp baryp támamdaldy ǵoı deımin. El de razy, men de razy. Úlken-kishi, árıne, alǵystaryn kitapty taban aqy, mańdaı terimen tapqan adal pulyna satyp alǵan Núsipke emes, kóz maıyn taýysa kún saıyn jalyqpaı oqyp beril júrgen maǵan aıtady. Núsekeń sony biletin, biletin de qoltyǵyna kitap qysyp úıden shyǵyp bara jatqan meni kórip, quptaı kúlip qala beretin.

Meniń anam Jupar da sózge sarańdaý, áńgimesine ámise maqal-mátel aralastyra sóıleıtin ustamdy adam edi. Aýyldaǵy jalǵyz traktorǵa janarmaı tasıtyn Núsiptiń aýyr-aýyr temir bóshkeni arqalaı kóterip júrgenin kórip: "Asa qaırat janǵa qas" deýshi edi, qaraǵym, baıqasańshy!' — dep eskertip otyratyn. Abysyn-ajynymen ártúrli aýyl-úı áńgime. ústinde de men túsinbes birer máteldi qystyryp jiberip otyrýshy edi jaryqtyq. Bul kúnde ózim udaıy qoldanyp júretin azyn-aýlaq naqyl sóz, maqal men mátel sol kisiniń aýzynan qaǵyp alyp, bala kezde jadymda jattalyp qalǵandar. Keıin estigen, kózben oqyǵan sózimniń kebisi bir kýlaktan kirip, ekinshisinen shyǵyp jatty, qaıteıin.

Áke-sheshem de, tipti Núsekeńniń ózi de meni aqyn bolady-aý dep oılaǵan joq. Oılamaǵan soń sóz ónerine ádeıi buryp baýlymady da. Tek meniń kitapqa degen qumarlyǵyma bóget jasamaı, qoldap, qýattap júrdi. Áıteýir, bizdiń shaǵyn aýyldaǵy eń kitaby kóp otbasy — bizdiń úı edi, sony jaqsy bilemin. Óıtkeni, bárin de ózim oqyp taýysqanym.

Men tórtinshi synypta oqyp júrgende alǵash ret aýylda kitaphana ashyldy. Ony "aqsaq Shodyr" atalatyn orys azamaty ustaıtyn. Ol ózi bir jaǵynan "Maslopromǵa" sút tasıdy: Núsekeńniń kóp qımas dosynyń biri, sondyqtan da bolar, kún saıyn keshkilik áıeli ekeýi eki aıaqty ógiz arbamen kolhozdyń sútin tartqyzýǵa alyp ketedi de, áli mektepke bara qoımaǵan Shórke deıtin balasyn maǵan tapsyryp, úıine qaldyrady. Kitaphana sol úıde. Sóıtip, olar oralǵansha úsh-tórt saǵat boıy osyndaǵy ıen-baılyq — syıqyrly álem ıesi ózim bolamyn da qalamyn.

III

Sol kúz ben qysta "Baron Múnhaýzenniń basynan keshkenderi", "Tom Soıerdiń basynan keshkenderi" men "Geklberı Fıniń tańǵajaıyp oqıǵalary" degen kitaptarmen qatar M.Sholohovtyń "Kóterilgen tyńyn" oqyp shyqtym. Núsip "Abaı joly" romanyn oqyp júrgen, ara-tura ol kitapty úzip-julyp men de oqyp qoıatyn edim. Ákem de qulaq qoıa kóp tyńdaıtyn...

Ákem demekshi, ol kisi soǵystyń aldynda bir jyldyq arnaýly veterınarıa mektebin bitirip shyqqan orta dárejeli mal mamany bolatyn. Ǵumyr boıy sol mamandyǵyna oraı qyzmet istedi. Óz kásibin jete meńgergen, aýyl-aımaǵyna, úlken-kishiniń bárine syıly kisi edi.

Bizdiń aýylda jalǵyzilikti Qoıtuıaq deıtin sheshemiz boldy. Úıi de aýyldyń shetinde, elden ońasha, oqshaý turatyn edi. Sol jaryqtyq tańerteń úıinen shyta sala sebep-saldarsyz áldekimderdi shetinen syqpyrta sybap kele jatatyn. Qulaǵy ábden úırenip ketken jurt onysyn eleń de qylmaıdy, aýyrlamaıdy da. Bizdiń úıdiń tusynan óte bere: "Ákeńniń aýzyna pálen eteıinder, ókimetim aman bolsyn, Qusaıyn qaınym (meniń ákem) aman bolsyn, meni qudaı óltirmeıdi" — dep bara jatatyn edi daýysyn burynǵysynan da qattyraq shyǵaryp. Bárin estip, bárin kórip otyrǵan ákem lám-mım dep ún qatpaǵan qalpy jymıyp qana kúlip qala beretin.

Qoıtuıaqtyń "Qusaıyn aman bolsyn" derinde de úlken mán jatar edi. Núsip ekeýimiz shópke baratynbyz. Yrdýan arbaǵa kelistire tıelgen kók shalǵyn shópti qora tóbesine qyzdyń jıǵan júgindeı etip úıemiz. Arba túbinde birer aıyr shóp qalǵanda, ákem: "Boldy, endigisin Qoıtuıaq apalaryńa aparyp túsirip berińder", — dep ámir etedi. Men kúıip-pisip yzalana bastaımyn, kúni boıy aq ter, kók ter bolyp jınap-tergen eńbegimizdi bireýge tegin berý degen ońaı bolyp pa, biraq Núsekeń úndemeıdi, ógizdi solaı buryp, qalǵan shópti Qoıtuıaq qorasyna túsirip berip qaıtatyn edik.

Otyz-qyryq sotyq (bizde solaı dep ataıdy) jerge baý-baqsha salamyz da, kóbine kartop egemiz. Ony da jaz boıy baǵyp-qaǵatyn biz, óıtkeni ákemiz kóbine-kóp at ústinde júredi de, úı sharýasyna burylyp qaraýǵa murshasy bola bermeıtin. Kúzde arba-arba etip kartop, júgeri, asqabaq jınap alamyz. Eń sońǵy arba aýlaǵa kire bere ákem taǵy: "Muny Qoıtuıaq apańa aparyp berińder!" — dep turady. Jaz boıǵy taban aqy, mańdaı terimiz, biraq amal joq, áke sózi — bizge zań. Arbany buryp, Qoıtekeń úıine qaraı tartamyz. "Ókimetim men Qusaıyn qaınym aman bolsa — meni qudaı óltirmeıdisin" aıtyp, áldekimniń jeti atasynan beri túgin qaldyrmaı taǵy sybap Qoıtuıaq kempir qala beredi.

Sol ákem meni de óziniń izin qýyp mal mamany — zootehnık ne vetvrach bolady dep kóp úmit etip edi. Biraq bir ret Jambyldaǵy tehnıkýmǵa, bir ret Semeıdegi ınstıtýtqa jiberip, túk óndire almady. Men de ne túrli syltaý-sebep taýyp, orta joldan úıge qaraı qaıta oralyp otyrdym.

Ákem bolsa meniń áıteýir ashtan ólip, kóshten qalmaýymdy ǵana emes, sol kezgi úrdiske saı aýylǵa qajet mamandyqtyń birin meńgerip, el qatarly atqa minse dep oılaıdy eken-aý. Atqa mingende de anaý-mynaý emes, ne kolhoz, sovhoz, ne aýdan basqarsa deıtinin ańǵaratynmyn.

Núsekeń inisin túsine bastady. "Ózi bilsin de, aǵa, — dedi ákeme birde, — zorlaǵanmen bola ma, kóńiline jaqpasa, ádebıetshi bolam dep júr ǵoı, erkine jiberseńizshi".

Sodan da men biraz kesheýildep baryp áýpirimmen Qazaq ýnıversıtetine syrttaı oqýǵa túsken bolatynmyn.

1959 jyldyń kúzinde aýdandyq gazet redaksıasyna endi ǵana ornalasqan maǵan "Lenınshil jas" gazetiniń sol kezgi redaktory Á.Bóldekbaevtan jedelhat keldi. "Sizdi gazet redaksıasyna qyzmetke shaqyramyz, kelissóz, habarlasyńyz!" — degen ispette. Sonyń aldynda ǵana ol gazette "Otardan jazylǵan hattar" atalatyn toptama ocherkterim jarıalanǵan bolatyn. Sol jazǵandarym unap, qalǵanyn keıin redaksıa jigitterinen estip bildim. "Soglasen!" — dep telegramma jibere saldym da, salyp uryp aýyldaǵy ákeme tartaıyn. Aýyl arasy 9-10 shaqyrym bolǵanymen, jaıaý adamǵa edáýir jer. Júregim alyp ushyp entige jetsem, ákem tumaýratyp tósekte jatyr eken. Qasynda áńgime aıtyp Núsekeń otyr.

Kókiregim kók tirep jerge syımaı jetken men ákeme álgi jedelhatty ustata berdim. O kisi sabyrmen birer ret kóz júgirtip oqyp shyqty da, bas jaǵyndaǵy qobdıshaǵa qoıa saldy. Bir qyryn jatyp maǵan moıyn burǵan kúıi: "Jaqsy eken, balam. Biraq jumystan jumystyń jorǵasy joq. Gazet qyzmetine ornalastym dep ediń ǵoı, sonda isteı ber!" — degeni.

Jańaǵy alyp ushqan kóńilim sý sepkendeı basylyp, ne derimdi bilmeı áldeneni mińgirleı bersem kerek, Núsekeń turyp:

— Aǵa, osy jalpaq jatqan Alakólde kimniń balasyn elep Almatyǵa "Lenınshil jas" (qazirgi "Jas Alash") gazetine shaqyryp jatyr. Etekten tartpasańyzshy, barsyn, — dedi.

Sóıtti de maǵan qarap:

— Aqshań bar ma jolǵa? — dep surady da, men basymdy ızegen soń. — Endeshe eamoletińe bılet al da, júrip ket. Jolyń bolsyn! — dedi.

Ákem úndegen joq. Úndemegeni keliskeni dep uqtym da, jolǵa daıyndaldym.

Sóıtsem áke jaryqtyq meni áıteýir óz mańynan uzamaı kóz aldynda júrsin deıdi eken ǵoı, ony da balaly bolǵanda baryp túsindik...

Eń alǵashqy "Týǵan aýyl" dep atalatyn kitabymda ("Jazýshy" baspasy, 1966 j.) "Alǵys" dep atalatyn Núsipke arnalǵan óleńim bar. Sonda:

... Súıdiń be qatal sezimmen,
alda dep uǵyp synar kún,
áıteýir meniń ózimnen
ózimdi jasap shyǵardyń.
Boryshty bolam sol úshin,
Sóngenshe janar eń kemi —
Kúnderim úshin — toly syn,
Jaqsylyq úshin mendegi, —

degen joldar júr. Bul meniń ómir boıyna esten shyǵarmaı berik ustanǵan tujyrymym edi.

Ómir súrý bar da, so ómirdi ata-ananyń aqyl-keńesi, ónege-úlgisi boıynsha zamanǵa laıyqty etip qura bilý bar. Ákem jaryqtyq meniń ómirimniń toq qaryn jaǵyna, jaqsy bolýy jaǵyna qaraı ıkemdep, soǵan birjola beıimdeı áreket etse, Núsip aǵam ez túısigimen ómir súrsin, óz taǵdyryna ózi ıe bolsyn degen be dep te oılaımyn qazir.

Ol birde-bir ret "mynaýyń durys, mynaýyń burys" dep meniń tirligime orynsyz qol suǵyp aralasqan emes. Quptaǵan, quptamaǵanyn da bildirmeıtin. Tek qana bir ret Almatyda berekesizdeý tirlik keship júrgen Svet Orazaevty aýylǵa ertip kelip, jumysqa ornalastyryp, birer jyl qasyma ala júre týǵan baýyrymdaı bas-kóz bolǵanymdy asa bir jaqtyra qoımaǵan syńaı tanytyp, onysyna men qulaq aspaǵasyn: "Óziń bil, biraq dos tańdaı almaıdy ekensiń, aıtpady deme!" — degeni ǵana bar.

Sol "Lenınshil jas" gazetiniń redaksıasynda qyzmet isteı júrip, basshylarynyń ózime degen aıryqsha yqylas-peıilin paıdalanyp, tapsyrmamen jazylǵan ártúrli ocherk, maqaladan basqa bir jylda eki-úsh ret toptama óleńderimdi jarıalap jiberdim bilem, bir kúni aýyldan aǵam telefon soǵyp: "...Óleńderińdi de oqyp júremin" — dedi de qoıdy. "Qalaı eken?" — dep men suramadym. Páleń dep o kisi baǵa bere qoıǵan joq. Tek qana "meniń óleńimdi aǵam da oqyp júredi eken-aý" degen oı kókeıden ketpeı, ne jazyp, ne jarıalasam da endi "so kisi qalaı qarar eken?" — degen bir úmit, bir kúdikke aralas sezim jeteginde otyratyn bolyp aldym.

Álem ádebıetiniń kóp úlgilerimen tanysqan shyǵarmyn, Núsiptiń nusqaýynsyz-aq rýhy bir ulylarynan úırenip, úlgi-ónege alǵan da shyǵarmyn. Biraq ádebıetke degen qumarlyqty bala jastan boıyma sińirgen alǵashqy ustazym — sol ózimniń týǵan aǵam Núsip edi. Ol — daýsyz.

Ózi de óleń shyǵaratynyn áńgime basynda attym ǵoı. "Sol óleńderiń qaıda?" dep suraǵan Isanaı dosyna: "Sákenniń óleńderi jarıalana bastaǵan soń peshke jaǵyp jibergem, bir úıden bir aqyn shyqsa da jetpeı me", — deıdi eken kúlip.

Shyn ba onysy, qurdasyna aıtqan ázili me, tiri kezinde ózinen surap anyqtaý oıyma kelmepti. Biraq óleń jazǵan dápterin izdep taba almaǵanym anyq.

Núsipti áke-sheshem erterek úılendirdi. Ózimizdiń aýyldaǵy Ábdirásil etikshiniń qyzy Qazızaǵa quda tústi de, aınalasy birer aı ishinde opyr-topyryn shyǵara toı jasap, jıyrmaǵa tolar-tolmastaǵy jastardy shańyraq ıesi etti de shyǵardy.

Tuńǵysh balalary dúnıege kelgennen keıin áskerge alynǵan Núsip, 1951 jyly Qıyr Shyǵystan keýdesine aıyqpas dert jamap qaıtty. Burynǵydaı aýyr jumysqa jaramaı, kóbine-kóp úı mańy tirshiligimen ǵana aınalysyp ketti.

Kıimdi óte taza, sándi kıetin edi. Bir kúni "Promkombınatqa" tikkizdim dep, kádýilgi parashút materıalynan aq tústi kostúm kıip shyqqany bar. Aıaǵynda aq brezent shteblet bátińke. Sonyń aldynda áıeliniń Semeı jaqtaǵy týystarynan qyzyl jibek kóılek kıip qaıtqan bolatyn, endi sonyń bári qosylyp, quıyp qoıǵandaı-aq óz boıyna aıryqsha jarasyp shyǵa kelmesin be.

Bizdiń jaqta aq kostúm kıip júrýdiń ózi ersileý sıaqtanatyn. Qara joldyń shańy shyǵa burqyrap, sál-pál jańbyr jaýyp ótse boldy, aınala mı batpaq, laısańǵa aınalyp shyǵa keletin. Sonda ústinde kir shaldyrmaı júretin Núsipke qurdastary Isanaı, Ahmetter (sheshen jigiti) qaljyńdap: "Osy sen basyńmen júresiń be, Núsip? Biz kerzi etikpen batpaqqa malshynyp júrgende aq bátińkege kir juqtyrmaısyń", — dep qaǵytatyn.

Núsekeń kúletin de qoıatyn edi. Maǵan da kerbezdik sol kisiden juqsa kerek.

Óziniń qolynan kelmeıtini joq. Aǵashtan túıin túıetin edi. Ne istese de júrdim-bardym orta jolda qaldyrmaı, aqyryna jetkize, dittegen jerinen shyǵatyn. Sol baıaǵy Sarybókterden kelgen joly birneshe aǵash ysqyrýyq jasap kelip bergeni bar. Bizdiń úıdegi eń uzaq saqtalǵan buıym — órnektelgen aǵash kereýetti bir qys boıy, sheshemniń: "Úı ishin aq jońqa etip ybyrsytyp bittiń-aý!" — dep kúńkildeı keıigenine qaramaı, eshkimniń kómeginsiz bir ózi jasap shyqqany da esimde.

Birinshi synypta Bısha deıtin muǵalimimiz boldy. Ózi bizge aǵaıyn adamnyń qyzy, adýyn, erkeleý edi. Sol muǵalimim bir kúni maǵan ádemi bir oıynshyq nagan syılady. Qorǵasyn men qalaıydan qosyp istelgen sonshalyq bir kóz tartar múlik edi. Amal ne, meniń balalarǵa "puh, pyq" dep kózdeı berýimnen qaýip qyldy ma, joq basqa sebebi boldy ma, áıteýir birer kúnnen keıin Bısha apaıym meni jylatyp otyryp álgi syıyn ózi tartyp aldy.

Jylap-eńirep ókpelep úıge qaıttym. Ne bolǵanyn surap bilip alǵan Núsip, shurq etpe degendeı meni jubatty da, bir aǵashtan jaqsylap jonyp sol nagannyń sulbasyn jasady. Ár jerin yńǵýyrmen oıyp, órnektedi de, bir kesek qorǵasyndy qol baqyrǵa eritip alyp, ystyq kúıinde álgi órnekterine quıdy. Sonyń bárin maǵan kórsetil otyryp, kóz aldymda jasady. Áne-mine degenshe Bısha tartyp alǵan nagannan aýmaıtyn, tipti odan góri jeńil de yńǵaıly oıynshyq qarýdy qolyma ustatty...

... Qazir tiri bolǵanda Núsip aǵam 74 jastan asyp bara jatady eken. Amal qansha, ımany kómil bolǵyr, osydan 37 jyl buryn balań kezde boıǵa jabysqan ókpe dertinen 37-múshel jasynda qaıtys bolyp ketti. Meniń eń úlken aqylshym da, ónege-úlgim, umytpas ustazym da ózi edi. Áli kúnge rýhymen syrlasyp júremin.

Uly-qyzy, nemere-shóbereleri ósip jatyr. Soǵan da shúkir deımiz biz...

2004 jyl

---