InfoHub Logo

Y.Altynsarın atyndaǵy Arqalyq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýty

4 kýrs stýdenti: Amantaı Gúlbaný Almastaıqyzy

 

Qazirgi tańda aǵylshyn tilindegi frazeologızmderdiń  qazaq tiline aýdarylý máselesi qazaq aýdarmatanýyndaǵy  ózekti máselelerdiń biri bolyp sanalady. Bir halyqtyń rýhy, jan-dúnıesi ekinshi bir halyqqa aýdarma tili arqyly jetedi. Bir halyqtyń ekinshi bir halyqpen qarym-qatynas jasaýy, ózge halyqtyń mádenıeti, turmys-tirshiligimen tanysýdyń basty quraly aýdarma ekeni barshamyzǵa belgili. Aǵylshyn tilinen qazaq tiline aýdarylyp júrgen kórkem aýdarmada óz kezegin kútip turǵan máseleler kóp. Solardyń biri – turaqty sóz tirketerin aýdarý bolyp tabylady.

Frazeologıa salasy - til bilimindegi eń kúrdeli sala. Sondyqtan aýdarmashy sóılem ishinen frazeologıalyq birlikterdi ajyrata bilýi óte mańyzdy jáne sóılemde kezdesetin frazeologızmderdiń ulttyq-mádenı boıaýlaryn ajyrata alýy qajet.

Frazeologızmderdi ajyratý jáne ony aýdarý, aýdarmashyǵa kóp qıyndyqtar týǵyzady. Mysaly, frazeologızderdiń kóp komponentti maǵynalarynyń quramyndaǵy sózderdiń maǵynasynan alshaq bolýy, eń bastysy – sóılem ishinde frazeologızderdi erkin sóz tirkesterinen birden ajyratyp alýǵa bolmaıtyndyǵy. Osydan baryp túpnusqa tilden aýdarylǵan frazeologızmderdiń tolyqqandy maǵynasy aýdarmada kúńgirttenip, múldem ózgerip ketedi.

Frazeologıalyq aýdarma  dep - aýdarma tili men túpnusqa tilindegi frazeologızmderdiń arasyndaǵy maǵynalyq jaqyndyqtardy izdep, bir-birine jaqyn frazeologılyq ekvıvalent tabýdy aıtamyz [1, 169 b.].

Salystyrmaly til biliminde aldyńǵy qatarly orys ǵalymdary Ia.I Resker, A.V Fedorov, V.N Kamıssarov, S. Vlahov jáne t.b  frazeologızderdi aýdarý máselesi týraly oı pikirler aıtqan edi. Olardyń pikirlerine súıenip,

 S. Vlahov pen S. Florın frazeologızderdi túpnusqa tilinen aýdarma tiline aýdarýdyń mynadaı joldary bar ekendigin kórsetedi.

1. Frazeologızderdiń aýdarma tilde kezdesken ekvıvalentin berý arqyly aýdarý.

2. Aýdarma tildegi varıantyn berý arqyly.

3. Aýdarma tilde túpnusqa tildegi frazeologıalyq tirkestiń balamasy da, varıanty da bolmaǵandyqtan, frazeologıalyq emes til quraldarymen berý arqyly.

Joǵaryda atalǵan attary atalǵan orys ǵalymdary sóz tirkesteriniń ózine tán belgileri men qasıetterine baılanysty birneshe amal-tásilderdi usynǵan bolatyn. Sondyqtan aty atalǵan ǵalymdardyń frazeologızmderdi  aýdarýdyń birneshe joldaryna súıene otyryp, olardy mynadaı túrlerge bólemiz: frazeologıalyq aýdarma jáne frazeologıalyq emes aýdarma. Frazeologıalyq aýdarmaǵa tolyǵyraq toqtalaıyq. Frazeologıalyq aýdarma óz ishinen tolyq frazeologıalyq ekvıvalent, jartylaı frazeologıalyq ekvıvalent, qatystyq frazeologıalyq ekvıvalent jáne frazeologıalyq analog dep bólinedi.

1. Tolyq frazeologıalyq ekvıvalent barlyq belgisi jaǵynan, ıaǵnı obrazdylyǵy tolyq saqtalǵan, túnusqa tilimen dálme- dál keletin, maǵynalyq jaǵynan da, stıldik,metaforalyq, emosıanaldyq boıaýy jaǵynan sáıkes, komponettik quramy men leksıka-gramatıkalyq kórsetkishteri birdeı, birdeı gramatıkalyq kategorıaǵa jatatyn frazeologızmderdiń aýdarylýy. Túpnusqa tilindegi frazeologızmderdi aýdarma tilindegi frazeologızmdermen aýdarý, ıaǵnı frazeologızmdi frazeologızmmen aýdarylýyn aıtamyz.

2.  Jartylaı frazeologıalyq ekvıvalent degenimiz – túpnusqa tilden aýdarma tilge almastyrylatyn frazeologıalyq birliktiń birneshe varıantynyń ushyrasýy, ıaǵnı ıaǵnı túpnúsqa tildegi frazeologızmderdiń komponentteri az bolsa, onda olardyń aýdarma tilindegi komponentteri kóp bolady,nemese kerisinshe, komponentteri kóp bolatyn jaǵdaıda, aýdarma tilinde az bolady. Aýdarmanyń bul túri aýdarmada kóp kezdesedi.

3. Qatystyq frazeologıalyq ekvıvalent- maǵynalary sáıkes kelgeni men, sıntaksıstik quramy, sınonımdik komponentteri, morfologıalyq qurylysy ózgesheleý bolady, biraq maǵynasy birdeı.

4. Frazeologıalyq analog- berilgen mátinde bastapqa tilindegi ózine balamasyz turaqty tirkesiniń maǵynasyna ıe aýdarma mátinindegi aýdarma turaqty sóz tirkesteri.

Sońǵy kezeńderde jalpy túrki tilderi frazeologızmderin orys, aǵylshyn, nemis, koreı, túrik, qytaı, t. b. tilderindegi frazeologızmderin salǵastyra zertteý, sózdikter jasaýdyń tájirıbesi jınaqtalyp, onyń ishinde qazaq tili derekterin basqa tilderdegi frazeologızmdermen salǵastyra zertteý barysynda kóptegen eńbekter, izdenister jaryq kórdi.

Frazeologıanyń jan-jaqty teorıalyq negizin jáne sózdikter materıaldaryn basshylyqqa ala otyryp, aǵylshyn jáne qazaq tilderiniń frazeologızmderiniń leksıka-semantıkalyq sıpatyn ashý ǵylymǵa engizgeli júrgen bizdiń de jańalyq izdenisimiz.

Belgili ǵalym S.Amanjolov frazeologızmderdi zertteýdi qolǵa alýdyń kerektigin alǵashqylardyń biri bolyp atap kórsetip, baǵyt baǵdar beredi jáne frazeologıalyq tirkesterdiń sóılem múshelerine qatystylyǵyn sóz etedi [2,157 b.].

Túrki tildes halyqtar til biliminde frazeologıa máseleleriniń zerttelýine I.Keńesbaev (1946, 1968, 1977) eńbekteri ıgi áserin tıgizse, K.Ahanov (1962), R.Sársenbaev (1959), Ǵ.Musabaev (1962), X.Qojahmetova (1972), A.Baıtalıev (1974), frazeologızmderdiń teorıalyq-praktıkalyq máseleleri boıynsha alǵashqy tujyrym jasaýshy-zertteýshiler boldy. Zertteýshilerdiń keıingi býyndary S.Tólekova   (1975), R.Jaısaqova   (1980),   A.Eleshova (1989),  G.Smaǵulova(1993), S.Sátenova (1990,1997), t.b. frazeologızmderdi ár qyrynan zertteıdi. Zertteýlerdiń baǵyty san alýan. Ony shamamen bylaı toptastyrýǵa bolady:

-        Frazeologızmderdiń teorıalyq-praktıkalyq máseleleri;

-        Frazeologızmderdiń salystyrma-tıpologıalyq máseleleri;

-        Frazeologızmderdiń jergilikti til ereshelikterine qatysy;

-        Frazeologızmderdiń stıldik qyzmeti;

-        Frazeologızmderdi semantıkalyq turǵydan toptastyrý;

-        Frazeologıataný    ǵylymynda    frazeologızmderdiń basty    belgileri,  relevanttyq qasıetteri retinde úsh ereksheligi atalady:

1)  maǵyna tutastyǵy;

2)  tirkes turaqtylyǵy;

3)  qoldaný tıanaqtylyǵy

Maǵyna tutastyǵy – degenimiz  frazeologızm komponentteriniń bastapqy maǵynasynan túgel ne jartylaı aıyrylyp, tirkestiń birtutas maǵyna berýin aıtamyz. Tirkes turaqtylyǵy frazeologızm komponentteriniń ózara oryn tártibiniń saqtalýyn, al qoldaný tıanaqtylyǵy olardyń qoldanýǵa daıar turýynan kórinedi. Osy atalyp otyrǵan relevanttyq qasıetter qazaq jáne aǵylshyn tili frazeologızmderine de ortaq zańdylyqtar. Mysaly, qazaq-aǵylshyn tilindegi turaqty tirkester:

Kóziniń aǵy men qarasy – the apple of one’s eye;

Kill two birds with one stone  - eki qoıandy bir taıaqpen uryp óltirý;

Cat and dog life — ıt pen mysyqtaı ómir,t. b.

Bul tirkesterdiń quramyndaǵy komponentter bir-birimen baılaýly, tutasqan qalpynda qoldanylady. Olardyń ornyna basqa bir sóz qoldanýǵa bolmaıdy nemese basqa bir tildik elementpen olardyń birin ózgertken jaǵdaıda jalpy maǵynaǵa nuqsan kelýi nemese frazeologızm tabıǵatyna tán táýelsizdik pen úılesimdilik buzylýy múmkin.

Joǵaryda atalyp otyrǵan tilderde beıneliligi jáne úılesimdiliginen, áýezdiligi jáne tereń maǵynalylyǵymen erekshelenetin sóz oralymdary jıi kezdesedi. Olar kezinde erkin tirkes negizinde paıda bolyp, jyldar boıy óńdelip, halyqtyń jadynda jattalyp, birte-birte qoldanýǵa daıar tildik quralǵa, halyqtyq muraǵa aınalǵan. Frazeologızmder – halyqtyń  ǵasyrlar boıy kóńilge túıip, suryptap jetkizgen, obrazdar dúnıesiniń tildik elementteri. Adam, qoǵam, tabıǵat, ómir nemese taǵy da basqa qubylystardy sýretteýde beıneli frazeologızmder sóz zergerligi úshin taptyrmas tildik qural bolyp tabylady. Oraıyn taýyp qoldanylǵan frazeologızm sıtýatıvtik, kontekstik, stıldik qoldanys turǵysynan shıratylyp, sózdiń mán-mazmunynyń aıqyndala túsýine yqpal etedi [3, 560 b.].

1 Isabekov S.E. Kartına Mıra vo frazeologıcheskıh edınısah nerodstvennyh ıazykov // Aktýalnye problemy mejkýltýrnoı kommýnıkasıı ı perevoda. – Almaty, 2001.

2 Kýnın A.V. Anglııskaıa frazeologıa. Moskva. 1970.

3 Lıngvısıcheskıı ensıklopedıcheskıı slovar. 560-b

---