InfoHub Logo

IX-XV ǵasyrlarda Shyǵysta matematıkanyń qarqyndy damýy Evropadaǵy qaıta qurý dáýirindegi matematıka ǵylymdary úshin daıyndyq boldy. Eýropadaǵy qaıta órleý dáýirinde Shyǵys ǵalymdarynyń alatyn orny erekshe. Sol zamannan shyqqan ǵalymdardyń erekshe daryndy, álemge tanylǵan, kóptegen ǵylymı eńbekter jazyp, álemge áıgili bolǵan Ábý Násir ál – Farabı.

Ál – Farabıdiń matematıkalyq traktattary 1950 – 1960 jyldary Eýropa memleketteriniń arhıvterinen ǵana tabylyp, akademık A. Mashanov, profesor A. Kóbesov sekildi ǵalymdardyń eńbekterinde jaryq kórip, kópshilikke tanyla bastady.

Ábý Nasyr ál-Farabıdeı uly danyshpannyń baı murasyn jan-jaqty taldap, sarqa taný qıyn. Óıtkeni onyń zertteý aýqymy keń, shyǵarmashylyǵy san-salaly. Ózin ataqty fılosof, daryndy matematık, kemeńger oıshyl retinde tanyta bilgen ǵulama ǵylymǵa shyn berilip, asqan jigeri men kúsh-qaıratyn jumsap, eńbektengendigi belgili.

Ál-Farabıdiń matematıkalyq eńbek­­teri: «Ǵylymdar tizbegi» nemese «Ǵylymdar klassıfıkasıasy», «Almages­ke qosymsha kitaby», «Evklıdtiń bastaýynyń» birinshi jáne besinshi kitaptarynyń qıyn jerlerine túsinikteme», «Tabıǵat syryn geo­metrıalyq fıgýralar arqyly tanytarlyq rýhanı ádister». Bulardan basqa da mate­matı­kaǵa tikeleı nemese janama qatysy bar kóp derekter ǵulamanyń «Mýzykanyń úlken kitaby», «Almageske túsiniktemesi» atty eńbekterinde mol oryn alǵan.

Ekinshi ustaz óziniń "Ǵylymdar klassıfıkasıasy" atty keń kólemdi eńbeginde birinshi bólimdi til týraly ǵylymǵa, ekinshi bólimdi logıkaǵa arnaıdy. Al úshinshi, eń kóp taraýdan turaty bólimi - matematıka. Taraýlaryn atap aıtsaq: arıfmetıka, geometrıa, optıka, juldazdar týraly ǵylym, mýzyka týraly ǵylym, salmaqtar týraly ǵylym, sheber tásilder týraly ǵylym. Ǵulama osylardyń ishinde ásirese geometrıaǵa basa den qoıǵan. Geometrıa salasynyń birazy ál-Farabı tujyrymdaǵan qaǵıdalardan bastaý alady. Mysaly, analıtıkalyq geometrıanyń R. Dekarttan bastaý alatyny, dálirek aıtqanda – ony koordınatalar júıesimen baılanystyratyny belgili. Al koordınatalar júıesi týraly jazylǵan alǵashqy málimetti ál-Farabıdiń traktatynan kezdestirdik. B. Napoleonnyń serigi, ataqty ǵalym G. Monjdy syzba geometrıanyń atasy dep júrsek, syzba geometrıa da Ál- Farabıdiń zeıininnen tys qalmapty. Syzba geometrıada qaıtymdy keskinder alýdyń úsh tásiliniń bireýi aksonometrıalyq proeksıa bolsa, ony salýdy da bizdiń ǵulama babamyz jaqsy bilgen.

Evklıdtiń birinshi jáne besinshi kitaptarynyń kirispelerindegi qıyn tustarǵa túsiniktemelerdiń" arab tilindegi túpnusqasy saqtalmaǵan. Ál-Farabı "kirispe" degen sózben Evklıdtiń anyqtamalardan, aksıomalardan jáne postýlattardan quralǵan "Negizder" degen kitabynyń tanystyrma bóligin aıtyp otyr. Bul eńbekte avtor matematıka ǵylymynyń fızıkadan ózgeshe ekenin alǵa tartady. Jáne Ál-Farabı Platonnyń matematıkalyq uǵymdar týmasynan bitken qasıet degen deıtin ıdealıstik kózqarasyna qarama-qarsy Arıstoteldiń matematıkalyq uǵymdar naqty dúnıeniń zattaryn dereksizdendirý joldarymen alynǵan deıtin materıaldyq tezısin qoldaǵan.

Orta ǵasyrlarda mundaı ǵylymı zertteýler júrgizý, tek óz zamanynan júzdegen jyldarǵa oı-sanasy ozyp týǵan ǵulamanyń ǵana qolynan keletin edi. Osy eńbekterdi jeke-jeke qarastyra otyryp Farabıdiń asa kórnekti matematık bolǵanyna kóz jetkizemiz.

Ǵulama Arıstoteldiń matematıkanyń negizgi uǵymdaryn qalyptastyrýdy matematıktiń emes, fılosoftyń quzyrlyq ýákildigine jatady degen erejesin damytqan.

Meırbek Baıan Muratbekqyzy

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Jýrnalısıka fakúltetiniń 1 kýrs stýdenti

---