InfoHub Logo

…Aıtyp, aıtpaı ne kerek,

 Úmbetbaı degen bul kisi,

 Qazaq degen halyqtyń

Qudaı bergen yrysy.

Ospanhan Áýbákirov

Satıra – adaldyqtyń, adamdyqtyń qarýy. Onda qoǵam bolmysyndaǵy jáne adam boıyndaǵy eń keleńsiz kórinister men qylyqtar synap mineledi. Satıra qazaq sóz ónerinde bastaýyn fólklorlyq, aýyz ádebıetinen bastalyp, qazaq ádebıeti damýy úderisinde sóz óneri shyǵarmalaryndaǵy synshyl-shynshyl satıralyq janrlardyń jeke qalamger shyǵarmashylyǵy arqyly halyqqa tanymal bola bastady.

Qazaq satıra óneriniń aýqymdy damyp, keń sıpat ala bastaýy 20 ǵasyrlarda bolatyn. Sol kezeńde qazaq satıra óneriniń damyp, órkendeýine úles qosqan talaı satırık-jazýshylardy bilip, oqyp, tanysyp kelemiz. Qazirgi sóz - qazaq satırasynyń negizin salýshylardyń biri, qazaq satırasynyń sańlaǵy, jazýshy Úmbetbaı Ýaıdın týraly bolmaq.

         «Úmbetbaı Ýaıdın - satıranyń maıyn qanyp ishken adam. Qazaq satırasynyń negizin salýshylardyń biri. Ol tili ýytty kóptegen shyǵarmaǵardy dúnıege ákeldi. Qazaq satırasynyń altyn qory deýge de bolady»,[1,280] dep Seıit Kenjeahmetov baǵa bergen .

          Ýaıdınniń satıralyq sıpattaǵy shyǵarmalaryn, pýblısısik eńbekterin qalyń jurtshylyq oqyp, kórip júr. Jazǵan eńbekteri baspasóz betterine jarıalanyp, jeke jınaq bolyp birneshe márte jaryq kórdi. Biraq, osy ýaqytqa deıin satırık, qalamgerdiń shyǵarmalary ǵylymı negizde taldanyp, júıelengen joq. Y. Ýaıdınniń ár janrdaǵy satırasy, pýblısısıkalyq, estetıkalyq maqalalary kez-kelgen bolashaq jýrnalıs úshin, satıra salasynda júrgender úshin paıdasy mol úlgi bolary anyq. Onyń ár ýaqytta jazǵan dúnıeleri qazaq pýblısısıkasyna bólek sıpat, satırasyna sony soqpaq salǵandaı boldy.

Úmbetbaı Ýáıdaulynyń qysqasha ómirbaıanyna toqtalsaq, ol 1935 jyly 10 qarashada Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz aýdanyna qarasty Temirastaý aýylynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıteti fılologıa fakúltetiniń jýrnalısıka bólimin bitirgen. Qazaq radıosy, «Ara-SHmel» jýrnaly, Qazaqfılm kınostýdıasy, «Óner» baspasy, Qazaqstan kitapqumarlar qoǵamy men Jazýshylar odaǵynda ár túrli qyzmetter atqarǵan. Kóp jyldan beri Ál-Farabı atyndaǵy QazMUÝ-dyń jýrnalısıka fakúltetinde jáne Abaı atyndaǵy qazaq tili men ádebıetin tereńdete oqytatyn daryndy balalar mektep-ınternatynda ustazdyq etken.

Aqtóbe oblysynyń Shalqar, Yrǵyz aýdandarynyń qurmetti azamaty. Jekelegen kitaptary orys, ýkraın, qyrǵyz, qaraqalpaq, týva tilderine aýdarylǵan. «Qara kózildirik», «Endigisin aıtpaımyn», «İshiń bilsin», «Konteınermen kelgen kempir», «Tilsiz qońyraý», «Bydy-bydy», «Nanaıyn ba, nanbaıyn ba?», «Pálen-páshtýan», "Áýmın!», "Atyń kim, áı?», "Alo, bul kim?» syndy óleńder jáne ázil- syqaqtar jınaqtary jaryq kórgen.

Qazaq satırasyn tolyqtyrýshy Ú. Ýaıdın óziniń kúlki álemine qalaı kelgendigi jóninde bylaı deıdi: «Jetinshi klasqa deıin anany-mynany myljyńdap uıqastyrǵanym bolmasa, óleń degen qudiret qaperime de kirgen emes. Yrǵyzda oqıtynmyn. Ol kezde mektepte qabyrǵa gazeti shyǵatyn. Balalar sol qabyrǵa gazetine úımelep jatyr eken. Men de bardym. Qoltyǵyna qysyp alǵan dápteri shashylyp, bir bala qashyp bara jatyr eken. “Úmbetbaı Ýaıdın, sabaqtan eki alasyń. Ekilikti joımasań, Ornyńda bıyl qalasyń” dep jazypty. Ony klastasym, tatar balasy Týhvatýllın jazypty. Ekeýmiz renjisip, tipti tóbelesip te qaldyq. Ashýymyz birazǵa deıin tarqamady. Aqyry ári oılanyp, beri oılanyp Týhvatýllınge arnap mende mazaq óleń shyǵardym. Bir qyzyǵy, sol óleń “Uly kúsh” degen ataýmen aýdandyq “Kolhozshy” gazetine jarıalandy. “Qazaqstan pıonerine” salǵan sýretterin jiberip, men alǵan hatty keıin Týhvatýlın de aldy. Sodan ekeýmiz “Qazaqstan pıoneri” gazetiniń redaksıasyn jarysyp óleń jazyp júrdik. Sóıtip júrgende ekeýmiz dos bop kettik. Bala kezimnen kitaptardy kóp oqıtynmyn. Bir jaǵynan kitapqumarlyǵym, ekinshi jaǵynan Týhvatýllınniń namysyma tıgendigi qatty áser etken bolý kerek, aıaq astynan “talantym” oıandy.»[2]

Úmbetbaı Ýaıdınniń pýblısısıkasy men satırasy áli de bolsa júıeli zertteýdi qajet etetini daýsyz. Ýaıdın qazaq ultynyń ádebi men terbıesine pýblısısıkasymen olja salǵan, ári qoǵamymyzda kezdesken keleńsizdikterdi satırasymen jeńgen qalam ıesi ekenin bilemiz. Onyń paıymdy pýblısısıkasynyń bastaýy sáýeli mektep qabyrǵasynda, ýnıversıtet stýdenti kezinde jazǵan óleń-jyrlardan bastalǵan. Pýblısısiń boıyndaǵy satırıktik qasıettiń pýblısısıkasynda da erekshe oryn alǵan, Y.Ýaıdın pýblısısıkasyna ekpin bergen «Ara-SHmel» jýrnaly ekeni málim.

Ómirdiń túzý aınasy ispetti satıra janry Y. Ýaıdın pýblısısıkasymen selbesip, astasyp jatqandaı. Qalamgerdiń ýnıversıtet bitirip barǵan redaksıalary men keıbir shyǵarmashylyq ortadaǵy «keleńsiz» jaǵdaılardy da bastan keshirgen. Onyń pýblısısıka maıdanyna kelýine az da bolsa septigin tıgizgen rýhanı aǵalary Sábıt Muqanov, Tileýjan Shoıǵarın, Taýman Tórehanov, Nysan Mýsınderdiń inige degen qamqorlyǵy barynsha sóz etiledi. Mekteptiń qabyrǵa gazeti, baspahana, aýdandyq gazet bulardyń barlyǵy Ýaıdınniń pýblısısik bıigine alyp barǵan joldary bop esepteledi. Atalǵan basylymdar qalamgerdiń shyǵarmashylyq arnasynyń ashylýyna orasan zor áser etti.

Úmbetbaı Ýaıdaulynyń óndirte jazǵan taqyryptarynyń biri - feleton janry boldy. «Ara - Shmel» jýrnalyna qyzmetke turǵannan keıingi eńbekteriniń birazy qalamgerdiń pýblısısıkasyn odan árige aparyp tastady.

Ómirdiń aqıqatymen astasqan Ýaıdın feletondary pýblısısıkanyń da júgin arqalady. Óıtkeni, onyń túrli jerlerge baryp, jýrnalısik tanymmen túısinip jazǵan dúnıeleri talaılardyń keriketken isterine tosqaýyl qoıa bildi, eldi adastyrmady. Osyǵan qarap turyp, Ýaıdın pýblısısıkasy bastaýlarynyń ózi eliniń ıgiligi, ult qadirine jetýge degen umtylystan týǵandyǵyn baıqaımyz. Qalam ıesiniń rýhanı qýat alyp, shyǵarmashylyq jaǵynan tolysýyna yqpal etken ataqty kúlkiniń korıfeıleri Júsip Altaıbaev, Sadyqbek Adambekov, Nıkolaı Kazansev, Ospanhan Áýbákirov, Esenjol Dombaev, Iýrıı Tarasov, Ospanáli Imanálıev, Kópen Ámirbekovterdeı úlkendi-kishili syqaqshylarmen tanysýy onyń pýblısısıkaǵa dendep enýine zor múmkindik berdi. Ol «Ara - «Shmeldiń» jumsaýymen Qaraǵandy, Qarataý, Jezqazǵan, Ekibastuz ken qoımalaryn aralap, qym-qıǵash taǵdyrlarǵa aralasyp, kóptegen adamdarǵa jeńis alyp berdi. Redaksıa qorjynyna kelip túsken hattar arqyly birneshe adamdardyń taǵdyryna arasha tústi. Pýblısısıkasynda satıralyq sıpat basymdaý bolǵan kezinde ol árbir eńbegin adamdardyń oń paıdasyna sheshilgendigin qalady. Onyń barlyq jazǵandarynda adamgershilik másele birinshi orynda turdy. Keıin pýblısıs eńbekteri ádep, ınabat, adamgershilik jaıyn qozǵady. Y. Ýaıdınniń ádep, tárbıe jaıly jazbalarynda aıtylǵan ómirlik qaǵıdalary - búgingi kún úshin erekshe baǵaly.

Talantty pýblısıs Úmbetbaı Ýaıdınniń etıkalyq jazbalarynan ózge ádep, tárbıe jaıly qalam terbep júrgen adamdarǵa uqsamaıtyn ózgeshelikti ańǵardyq. Sebebi, adam tárbıesi, onyń kisilik qasıeti týraly jazý degen - óte yjdahattylyqty qajet etetin dúnıe. Qalamger aýylaralyq, tar óristegi qıda-qıda, qıqym taqyryptardy emes, ulttyq bolmysymyzǵa, qazaqı minezimizge, eldik ortamyzǵa ortaq tolǵaqty máselelerdi kóterip tilge tıek etý arqyly oqyrmany men otandastaryn oıly áńgimege shaqyrady. Oǵan dálel Haı ınniń «Inabat» ıirimderi, «Ádep álemi» atty etıkalyq jazbalary. Jazýshynyń qalamynan týǵan «Inabat ıirimderi» talǵampaz birshama oktrmandardyń júreginen oryn alyp, adamgershilik qoryn baıyta tústi. «Inabat ıirimderinde» arǵy-bergi adamı, tirshiliktiń turmystyq qarym-qatynastaryndaǵy ózimiz eleı bermeıtin túıtkilderge de arnaıy pán berip, oǵan óz kózqarasyn júgirtip odan syr tartty, kópten úndemeı júrgen «uıattarymyzdy» oıatty, kóbimizdiń kúndelikti ádetimizge aınalyp ketken minderimizdi muńdady, jaqsylyq ataýlyny marapattap sonyń kómeski qozasyn úrlep kózin ashty, ómirge qushtarlyq degenniń neden quralatynyn, neden sáýle tartyp shýaq jaıatynyn, neden máýe tartyp qalyptasatynyn baǵamdady. Zerdesinde tıtteı sańylaýy barǵa, kózi qaraqty oqyrmanǵa ýaǵyz aıtyp akylgóısýden boıyn aýlaq ustaǵan jazýshynyń jazǵandaryn óz qaınarynan ýlyqqan, túnimen dóńbekship túrtkilep oıatqan mazasyz oılarynyn tolǵaǵy jetip tilge oralǵan taqyryptary desek te bolady. Kóp satırıkte jáne osy minezimen Úmbetbaı Ýaıdauly taǵy da oqshaýlana túsedi.

Satıra Úmbetbaı shyǵarmashylyǵynyń mańyzdy bir salasy retinde oryn aldy. Onyń ádebıet pen jýrnalısıka syndy úlken salalarǵa qulash urýy álbette satıramen tyǵyz baılanysty. Qalamger, satırık ár jyldary túrli kanrlarǵa qalam tartqany belgili. Máselen, satıralyq poves, syqaq áńgime, óleń, dramalyq satıra satırıktiń órlep, keń kókjıek ashqan janrlar. Biz onyń satırasyn janryna qaraı taldaı otyryp, rýhanıatymyzǵa zor úles qosqanyn ańdadyq. Shyǵarmashylyq talqy boıynsha Ýaıdınniń feletonıst satırıktik qyryn jeke alyp qaradyq. Óıtkeni, onyń feletondary zertteýge turarlyq, satırıktiń esimin shyǵaryp, tanytqan negizinen feletondary boldy.

Satırık ár kezeńderde birneshe kitapqa júk bolarlyq shyǵarmalar jazdy. Árbir satıralyq týyndysynyn jamandyqqa jaqsylyq jasaǵysy kelip turatyn jazýshy eńbekteri oqyrman tarapynan joǵary baǵa aldy.

Úmbetbaıdyń ýytty feletondary jalyndy jastardy izgilikke jeteledi. Olardyń sanalaryna qandaı jaǵdaı bolsa da tek aınaladaǵy adamdarǵa adal eńbek et degen uran tastady. Aqyn, satırık Tóleýjan

Ysmaıylovtyń: «Aýysar júz redaktor, myń redaktor, qalmaq biraq satıra óz ornynda» degenindeı, Y. Ýaıdınniń salmaqty ári ıýmorly, sarkazmdy satıralyq jazbalary ýaqyt ótse de ómirsheńdiginen ajyramaq emes.

Ǵalymnyń paıym men parasatqa toly pýblısısik jolyna, onyń tárbıe men ádep jaıly jazýda ózindik qoltańbasy bar pýblısıs bolǵan. Úmbetbaı Ýaıdın talaı jyl ustazdyq eńbek etken. Ustazdyń jýrnalıserge bergen pedagogtik qyry jaıly suhbattary men shákirtteriniń ol jaıyndaǵy pikir, lebizderinen Ýaıdındi tereńirek tanı túsýge bolady. Satırıktik, pýblısısik hám ustazdyq Úmbetbaı ǵumyrynyń ajyramas bir bólshegine aınalǵan. Onyń satıradaǵy sıpaty, pýblısısıkadaǵy ádep-tárbıe tálimi, ustazdyq bilimi men biliktiligi mine, osynda dep topshylaımyz. Ol osy úsh birdeı ómir mamandyǵynda talmaı, qajyrly eńbektendi. Sonysymen de qazaq rýhanıatyna keń kókjıek ashyp, ózinen keıingi jas býyndar úshin ólsheýsiz qyzmet etip kele jatyr.

Jalpy, Úmbetbaı Ýaıdın shyǵarmashylyǵy arqyly qazaq satırasynyń keshegisi men búgingisine kóz júgirtip, onyń pýblısısıkasy arqyly oqyrmanǵa tálim bererlik tárbıe kózi jatqandyǵyn topshylaýǵa bolady. Y. Ýaıdın ustazdyǵynyń bir ereksheligi bilim men tárbıeni ushtastyra otyryp dáris berý bolǵandyǵyndyǵy. Osy úsh qasıetke baǵynǵan Ú. Ýaıdaulynyń etken eńbek, olardan kórgen zeıneti - qazaq rýhanıaty úshin baǵaly baılyq.

Satırasymen rýhanıatymyzǵa úles qosqan, pýblısısıkasymen qalyń qazaqty tárbıelegen, ustazdyq mártebesimen sońynan sanaly urpaq ertken Úmbetbaı Ýaıdınniń ótken ǵasyrdyń sońǵy shıreginde jańa ǵasyrdyń basqy jıyrma jylyna taqaý ýaqytta halqy úshin atqarǵan eńbekteri men paryzy jeterlik. Biraq pýblısısiń jazǵan eńbekteri buǵan deıin júıeli túrde zerttelmegen. Sondyqtan muny bolashaqta basqa da izdenýshi ǵalymdar zertteýi tıis dep bilemin. Ekinshiden, satırıktiń shyǵarmalary qazir kitaphanalardan ǵana tabylady, onyń ózinde birdi-ekili danadan. Al, qalamgerdiń pýblısısik jazbalary (ádep, ınabat, bala tárbıesi jaıly) da oqyrmannyń izdeýine qıyn tıedi. Atalmysh tárbıelik máni zor jazbalar negizinde mektep baǵdarlamasynda qosymsha sabaq ótkizilip tursa artyqtyq etpeıtindeı . Sonymen qatar, Úmbetbaı Ýaıdın muralaryn saqtaıtyn jeke avtorlyq saıt bolsa nur ústine nur bolatyndaı. Nege deseńiz búgingi qoǵam aýanyna qarasaq, kitap oqýdyń azaıyp, ınternet saıttaryna jurtshylyq nazary aýyp ketkenin baıqaımyz. Sonymen qosa satırıktiń qalamynan týǵan satıralyq povester men dramalyq týyndylarynyń jelisimen komedıalyq fılmder túsirý – keleshektiń enshisindegi is. Bul - qalamger shyǵarmashylyǵyn halyqqa keńinen taratýda qolǵa alynatyn kezek kútken másele.

Y. Ýaıdın jetpis jyldan astam asyl ýaqytyn eliniń rýhanıaty úshin tıimdi paıdalandy Pýblısıs, satırık, ustazdyń muralaryn búgingi kún bıiginen salmaqtap, zerttep, nasıhattaý - keıingi urpaq úshin basty paryzdyń biri dep bilemin.

Bıblıografıalyq tizim:

1. Amandosov T. Jýrnalıs jáne ómir. – Almaty: Qazaqstan, 1967.-280.

2. Ádebıet portaly. https://adebiportal.kz/kz/authors/view/2083-1.

3. Ýaıdın Ú. Ómirge qushtarlyq. Almaty: Jalyn, 1985.

Jańabergenova G.Ǵ.

Fılologıa mamandyǵynyń 2-kýrs magıstranty

---