InfoHub Logo

Oılamaǵan jerden oraıyna kele qalatyn ister de adam ómirinde bolmaı turmaıdy. Sońǵy jyldardyń birinde men Súıinbaı bolyp kınoǵa tústim. Jigitter qoıarda qoımaı qolqa salǵan soń qartaıǵan shaǵymda sóıttim. Árıne, odan men kınoakter bola qalǵan joqpyn. Ondaı bolýdyń maǵan qajeti de joq qoı. Onyń ústine kınoshylar meniń sózimdi durystap shyǵara da almady. Alaıda bul áreketim uly babamyz beınesinde bir sátke bolsa da kórinýime jáne de aqyndyq arqamdy qozdyrǵan osy jaǵdaı Súıinbaı Aronov, Shoqan Ýálıhanovtardyń patrıottyǵy men danalyǵyn madaqtaıtyn dardaı poema jazyp shyǵýyma sebin tıgizdi. Bálkim sonyń arqasynda da osynaý saltanatty jıynnyń alǵashqy lebizine ıe bolyp turǵan shyǵarmyn. Endeshe, eń aldymen Súıinbaı rýhyna taǵzym etip basymdy ıemin. Osy zaldaǵy, osy óńirdegi búkil Súıinbaı urpaǵyn, búkil qazaq jurtyn ulttyq merekemiz sıpatynda tanylatyn osynaý torqaly toımen perzenttik júregimnen quttyqtaımyn!

Endigi azǵantaı sózimniń ara-arasyna enip otyratyn óleń shýmaqtaryn álgi aıtylǵan óz dastanymnan dep bilgeısiz. Aqynnyń tól sózderi sizderge onsyz da belgili ǵoı. Dál Qazir bul shýmaqtar maǵan Súıinbaı týraly óz túsinigimdi tereńirek ańǵartý úshin kerek.

A, Jel sýda jeztańdaı Súıinbaımyn,
Sóz pirine men beker sıynbaımyn,
Ójet týǵan o basta elimdi aıtsam
Qorǵasyndaı balqımyn, suıylmaımyn,
Sary azamat sardary erimdi aıtsam,
Jany jomart qazaqtyń syıyndaımyn,
Namysyńa tıetin jerimdi aıtsam,
Taý sýyndaı tasımyn, tıylmaımyn.
Dert qysqanda Ebiniń úı jyǵatyn
Qula-topan jelindeı quıyndaımyn.

Iá, ol osyndaı aqyn bolǵan. Ol kezde osyndaı aqynnyń ǵana barar jer, basar taýy mol, joly uzaq bolǵan. Bir betkeıi qyrǵyz, ózbek elderin qaýsyra, qazaq jerinde Syrǵa jýyqtap, ekinshi betkeıi Semeı gýbernıasynyń birsypyra taıpalaryn qamtı otyryp, Shyǵys Túrkistan shetine de onyń atynyń aıaǵy jetken. Qyzynyń aıtýyna qaraǵanda Súıekeń tipti Qyzyljar tarapynda da bolǵanǵa uqsaıdy. Bul óz elin, qanattas jatqan ózgelerdiń de tynys-tirshiligin júrý arqyly jetik bilgenin ańǵartatyn qashyqtyq. Al odan bergi mezgil meǵdary-she?.. Súıinbaı murasy men mırasy bizdiń ǵasyrdyń orta shenine shyrqap shyǵyp alǵannan keıin ulaǵatty mektepke aınalyp ketedi. Arǵy-bergi mejesin jınaqtaǵanda Maqysh, Barmaq, Baqtybaı, Arǵynbaı, Máıkút, Shúkitaı, Úmbetaly, Nurıla, Kenen, Látıpa, Saıadil, Orynbaı, Jaqsybaılar Súıekeń mektebiniń tutas tulǵa-turqyn qurastyrsa, onyń mártebeli basynda bútin bir ǵasyrlyq ómir keshken shejire sheshen, kemeńger Jambyl otyrdy. Jambyl sonshalyq uzyn ómirinde árbir atqan tańmen Súıinbaı rýhyna minájat etip, ol meniń pirim edi degenin búkil dúnıe júzine jarıa qyldy.

Súıinbaı ómirin keıingi urpaqqa tanystyryp qana qoımaı, onyń shyǵarmashylyǵyn ǵylymı negizde júıelegen İlıas Jansúgirov, Sáken Seıfýllın, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Málik Ǵabdýllın, aqyn shóberesi Sultanǵalı Sadyrbaev, sondaı-aq Mýbárák Úmbetaev, Sársenbi Dáýitovterdiń eńbekterin aıyra-bóle joǵary baǵalaımyz. Kórkem ádebıette Súıinbaı beınesin jasaǵan Saıadil Kerimbekov pen Ábdildá Tájibaevtyń dastandaryna endi meniń poemamdy qosyp aıtýdyń da oǵashtyǵy bola qoımas.

Osyndaı bıik bedelimiz Súıinbaı Aronov týraly óz sózimizde qandaı tujyrymdar jasaýǵa bolar edi? Menińshe Súıinbaı nege bolsa da shuǵyl shúıligetin, kók júzinen kóz bermeı tútep tógiletin nóser spetti aqyn.

Shańq etti taý tarlany usharyndaı,
Tymbas ol aıtarynan ishi arylmaı.
Dombyra doly sózdiń qaptalynda,
Qaqtyǵys satyr-sutyr qaqpaǵynda.

Nemese:

Súıinbaı basqasha bir serpilgeli
Ashyndy, ash býradaı selkildedi
Kim bilsin, myna jurtqa bálkim ishteı
Senderdi silkip alý sertim dedi.

Bul onyń ónerin jalpyǵa jaıyp salar aldyndaǵy aqyndyq minez kórinisi delik. Al ishtegi dittegen jerine baqsaq, halyqty maqtamaıdy, jaqtaıdy, ylǵı da jaqtaıdy; halyq qaıǵysyn arqalanǵan shaǵynda bul kisi ot bolyp órtenip otyrady. Máselen Shoqanǵa jınalǵan jurtshylyq aldynda tarıhtaǵy aty shýly aýyr habardy tek Súıinbaı ǵana bylaısha aıta alsa kerek:

Ýa, Shoqan, ýa, týystar,
Kókiregimde qusa toly qýys bar.
Ydys emes kókiregim
İshine quısa ý ustar.
İshimde dertim kóp jatyr,
Sóıle de, sarna dep jatyr
Keshegi kórgen sumdyǵym
Janymdy mújip jep jatyr,
Kórdim ǵoı ne bir mazaqty,
Kórdim ǵoı ne bir azapty, —
A, Qoqannyń hany qyryp saldy
Qazaqqa jumsap qazaqty,
Aq patshaǵa qaraǵan taıpaǵa
Ornatyp ketti dozaqty, —
Bozdaqtyń basy kesilip,
Kórgenderdiń kózi aqty,
Aıdap-matap maldy aldy,
Súıem dep sulý jandy aldy.
Úı ornynda qul qaldy,
Kóńirsigen qan qaldy,
Jyndanyp ketken qarıa
Taý ishinde sandaldy,
Súıinbaı sorly qudaıdan
Soqqynyń zoryn sonda aldy.

Bul bul ma, Shoqanmen ońasha sóıleskende tereńde jatqan túpki syryn ol bylaısha aqtarady.

Ólimniń joly qysqa-dy,
Ómirdiń joly uzaq-ty
Uzaǵyn onyń qaıtermin,
Moıynǵa salsa tuzaqty, —
Orystyń doby jarylsa,
Ońdyra ma o jaqty,
O jaqtaǵy qazaqty
Balalap tur baıqasam
Bir ǵazaptan bir ǵazap,
Biz jaqtaǵy bergi jaq, —
Sańqyldaǵan samuryq,
Ózinshe oıǵa, qyrǵa jaq,
Ala-qula arǵy jaq —
Qara quzǵyn qarǵa jaq,
Eki aranyń jemtigi
Baıaǵy sol bir qazaq.
Qany qashqan sur qazaq,
Kálımaǵa kele almaı,
Óleıin dep tur qazaq.

Ol tipti betpe-bet kelip qarama-qarsy turǵan eki áskerdiń aralyǵynda oqqa basyn baılap, olardy bitimge keltirý úshin aq jalaý kóterip elshilikke barmaq oıy baryn da Ýálıhanovqa maǵlum etedi. Aqyndy ondaı qayip-qatepli jerge salý ábestik, tipti Sibir mundaı taıaq tastam jerde óship qalýy yqtımal aralyqqa jumsaý qylmys bolady dep, Shoqan Súıinbaıdyń bul sheshimine úzildi-kesildi qarsy shyǵady, áskerden boıyńyzdy aýlaq ustańyz dep qandy joryqqa da qatystyrmaıdy.

Súıinbaı el ishindegi qylyqtardyń qandaıyna da qatty ashynyp, yza kernegen shaqtarynda mynaý tóre, mynaý qara dep jiktemegen ǵoı. Ol kishi bolsa da jerine jetkize sheneı bilgen. Sol zamannyń sesi mol yzǵarly degen adamdardyń biri Tezek tórege «Elden jylqy qoımaǵan kezep tóresiń» degenin ózderińiz bilesizder. El basyna álgideı zobalań týǵan shaqta sol Tezek tórege:

Batpaý úshin keziń bul sal býatyn,
Asyp-tasyp turǵan joq ál-qýatyń,
Ne jóniń bar sary bel, sary jelde
Kúmbirletip kúımemen ań qýatyn?! —

degendi árıne tek sol Súıinbaı ǵana ábden aıta alady.

Tipti ómir boıy ózi muńyn muńdap, jyryn jyrlaǵan halqynyń qaısy bir keleńsiz qylyqtaryna bola qara qazandaı ókpesin aqtara salǵany da kámil. Máselen, mynadaı deńgeıde de sóılegeni anyq dep aıta alamyz:

Órekpý bar... Óný joq... Náriń qaıda?..
Babań qanǵa sińirgen aryń qaıda?..
Tulymdyńdy tul qylyp jaý jalǵanda
Tutastyqty kóksegen zaryń qaıda?..
Qulaq qaısyń, kóz qaısyń, aýyz qaısyń?
Bir-birine qalaısha jaýyzdaısyń...
El emes pe eń bir bútin kimge bola
Bireýińdi bireýiń baýyzdaısyń?..
Aryz-quryz, jik, jala «esep» ósse,
Bir-birińdi joq qylar ósek ósse,
Óz shesheńniń emshegin óziń týrap,
Itke tastaý degeniń osy emes pe?!
Joǵaldy ǵoı birlesip qam qylaryń,
Ydyraý ma ósıet qyp qaldyraryń.?..
Osy bolsa qaıtersiń, aǵaıyn-aý,
Ólerińniń aldynda qaljyraryń.

Súıinbaıdyń aqyndyǵynan syrtqary jatqan qaıratkerligin aıyra-bóle aıtpak kerek. Biz onyń memleket basqarý isine resmı turǵyda aralaspaı-aq, aralasqan ákimderden áldeqaıda utymdy ister istegenin de bilemiz. Biletindigimizdi rastaıtyn myna bir shyndyqqa júginsek te jeter:

Jyl boıy ber degendeı enshi maǵan,
Týysta bar degendeı mol sybaǵam,
Tý sonaý Han-Taǵynan Qasqaraýlap,
Qastekke, Qaskeleńge el shubaǵan.
Juparyn jutqyzyp saı-saladan gúl,
Yrǵyn el qonys tepken daladan bul.
Teńselip teń ústinde bir kezderde
Sol jaqtan aýyp kelgen bala Jambyl.
Bolmas dep bul áreket tosyn isim,
Murat qyp týystardyń qosylysyn,
Bútindeı bir taıpanyń kóshin bastap
Ákelgen ol joly da osy kisiń.

Al osylaısha bir el ústine bir eldi kóshirip ákelip jarastyqpen qonystandyrý, jaılaý, qystaý, kúzekterin daý-damaısyz bólip berý sekildi asa qıyn isterdi júzege asyrý aqyn qolynan kele qoıatyn sharýa ma?.. Tarıhta osyny istegen Súıinbaıdan basqa qaı aqyndy bilemiz? Bir sebeptermen ata-mekeninen aýa kóshken alban jurtynyń aldyn bógep, kóshin toqtatqan jerine máńgi-baqı ornyqtyrǵan Suranshy batyr erliginen de mynaý salmaqtyraq sekildi. Óıtkeni, bul arada Súıekeń ońaı jolmen emes, Qoqan handyǵynyń sultan, datqalary bılegen eldiń bir qanatyn astyrtyn azǵyrý arqyly kóshirse kerek qoı.

* * *

Bul sóz buǵan deıin esh jerde jarıalanbasa da qaǵazǵa túskeli biraz ýaqyt ozdy, búkil bir sıstema tozdy. Súıekeń ómir boıy arman etken derbes memleket te dúnıege keldi. Osylaı dep aýyz-eki aıtý ǵana ońaı is. Keshe ǵana bireýge kiriptar bolǵan qoly qysqa adam ne zamanǵy qora-qopsyny úı-jaıymen qoparyp alyp tastap, onyń ornyna máýeli baǵy bar saraı salar bolsa, soǵan qansha ýaqyt, qansha qarajat, qaırat berer edińiz?.. Osynsha qıametten qıyn murat shyndyqqa aınalyp bolǵansha álgi baıǵustyń júregi men júıkesine túsetin júk salmaǵyn qaı mólsherde topshylar edińiz?.. Mine, qazir biz tap sondaı hal-kúıden bosanyp ta bolǵan joqpyz. Atqarylar paryz — áli ushan-teńiz. Soǵan qaramastan áldeqashan kómilip qalǵan kóp-kóp tarıh muralaryn qaıtadan qazyp alyp, jańa qozǵalysqa qosylǵan tiri dáýletke aınaldyryp jatyrmyz. Súıinbaı jyrlaryndaǵy, jalpy Súıinbaı áreketiniń bár-bárindegi kóp kókseýdiń birinshi kezektegisi de osy bolatyn.

Álgi oqylǵan sózde de aıtyldy, Súıinbaı qazaq jurtynyń tarydaı shashylmaı, bútin, eńseli el bolýyn talap ete júrip, ol úshin shartty túrde qaharman qajettigin ósıet qylǵan edi. Prezıdenttik memlekettiń basynda bir perzentiniń otyrýy ol ósıettiń de saltanat qurǵanyn ańǵartsa kerek. Súıinbaı at aıaǵy jeter jerdi adaqtasa, onyń Abaıdaı inisiniń rýhy kúni keshe búkil dúnıe júziniń súıikti qonaǵy bolyp, Jıdebaıyna keshe ǵana aman-esen oraldy. Osy saltanatty sherý býdan tórt-bes jyl buryn ótse ǵoı, partıanyń arqasy dep ulardaı shýlar edik. Joq, bul Abaıdy Abaı satysyna kótergen Súıinbaılardyń arqasy. Osylaısha dúnıe júzin taǵy da aralap qaıtý úshin Jambyldyń da bir aıaǵy úzeńgide tur. Al Súıinbaısyz Jambyl kim edi?.. «Meniń pirim Súıinbaı, sóz sóılemen sıynbaı!» — degende Jákeń óz pikirin osy saparda da jelep-jebep birge júrerin bilgendeı áser etedi maǵan. Teginde, toqsandaǵy Jambylǵa qatygez degen zamannyń da nazaryn qulatqan osy Piri bolar ma?.. Joq, tipti olaı da emes. Súıekeń rýhy óz balalaryn jumsap, eleýsiz jatqan qarıany solarǵa taptyryp alǵan da, qaharyna qaıta mingizgen. Súıinbaıdy osylaı túsinbek kerek.

1990 jyl.

---