InfoHub Logo

Ahmet Qýanuly Jubanovtyń ómiri men óneri haqynda estelik aıtýshylar sanatynan kórineıin degen oı mende áste bolǵan da joq, bolmaq ta emes. Oǵan osynaý óz aldyna dúbirli bir dúnıe týraly bilgen-túıgenimdi basqa maqsatqa baǵyndyrǵanym sebep: Qurmanǵazy qazaqtyń ulttyq ónerindegi ol ǵasyrlyq taǵdyrynan ozyq tanylsa, bul kisiniń tulǵasy sonyń basqa bir dáýirdegi bahadúr jalǵasy sıpatynda oqylsyn dedim. Sonda bul eki adam týraly jazǵandarym arǵyny bergige ulastyryp jatqan aqyndyq dılogıa bolyp shyqty. Qandaı qýatpen jazylǵanda da sol týyndylar poezıamyzǵa óleń dúnıesiniń ózinshe bir zary men ary bolyp ornyqqan sekildi. Qıyndyǵymen qyzyq, eń bir qymbat estelikter qıal qyzdyrǵanda ózderi de taǵylymyn taraýıhqa kóshirdi. Sodan sońǵy qalpym sarqylǵan sabadaı bolsa, onyń nesi aıyp?!. Men bul joly ózimniń Ahańmen araqatynasymnan ǵana azyn-aýlaq ısharat tanytamyn. Bálkim ony da bilgisi keletinder bar nemese túbinde bar bolyp shyǵýy múmkin ǵoı.

Bul kisini Otan soǵysynan elge oralǵan kezimde, ıaǵnı sál kesheýlep kezdestirdim. Sóıte tura qaısy bir adamı qasıetterinen aldyn-ala habardar bolǵan da jaıym bar. Tabıǵaty jumsaq adamnyń da talaby qatal bolady degenge o bosta senbeı júrdim. Keıin soǵan da sendim. Qalaısha deısiz ǵoı?..

1938 jyly Jambyl shyǵarmashylyǵynyń 75 jyldyǵyna qatysqaly Atyraýdan Almatyǵa keldim. Sol jıynǵa kelgen oraldyq dosym Qaıyrǵalı Baıǵalıev ekeýmiz astanadaǵy bir keshti fılarmonıa qorasyndaǵy toqal tamda turatyn ataqty kúıshi Ýahap Qabıǵojınniń úıinde ótkizdik. Ýahań otbasy jelinqaptap saýyp otyrǵan eshkiniń laǵyn biz ekeýmiz satyp alyp, kúıshini óziniń úıinde qonaqtadyq, Vırtýoz dombyrashynyń ǵalamat ónerin qunyǵa quptaı otyryp, ara-arasynda áńgime de aıtqyzdyq. As ta kelip, oǵan bas ta tartyldy.

— Osydan az kún buryn, — dep bastady ol osy oraıdaǵy bir áńgimesin,—Ahmetpen raılasarda bul laqtyń basy kesilip qala jazdaǵan. Onyń soıǵyzbaı ketken maly, balalar, senderge buıyrdy.

— Aǵataı-aý, ol kisimen naǵyp júz shaıysyp qalyp júrsiz? — dedi Qaıyrǵalı úzip alǵandaı.

— Qoı, qudaı saqtasyn, óıtken jerim joq. Degenmen bir uıat is qylǵanym ras edi.

Ýahań odan arǵysyn ishke irke turyp, áńgimeni ejelden el aýzynda júrgen bir balanyń aǵat isinen bastady:

— Bir top bala tóbe basynda asyq oınap júrse aýylǵa qaraı bir salt atty kele jatypty. Ózgelerinen tentektigi basymyraq, barlyǵyna úkimi de júretin Serikbaı degen bireýi aıtypty: «Ana kele jatqan meniń naǵashymnyń jigit bolǵan balasy. Bárimiz aldynan aýyl ıtterinshe jarysa shaýyp shyǵaıyq ta, jan-jaǵynan arsyldap, atyn júrgizbeı qoıalyq.

Barlyq bala basqa mindetti atqarýdaı-aq atqarsa da, attyń quıryǵynan tisteıtin erekshe doly tóbettiń rólin oınaýshy tabyla qoımaǵan. Sonda Serikbaıdyń tizesi batyńqyrap júrgen bir-eki qý:

— Bárimizden batyr sol, bir qapsa Serikbaı qabady, al, al, Serikbaı qabady!.. —dep, arsyldaı beripti. Shynymen-aq soǵan qany qyzyp ketken tentek quıryqqa aýyz sala bergende at teýip jiberip, sodan baıǵus balanyń jaǵy qısaıyp qalypty, — dep, úı ishin bir kúldirip aldy da, Ýahań áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy, — shynynda bizdiń jaǵymyzdy qarystyratyn da qylyǵymyz joq emes, tátti aıtsa saqalymyzben taırańdap, qatty aıtsa qarysýdyń ne jóni bar: Osyndaǵy kúıshi, sybyzǵy, syrnaı, qobyzshy dep júrgenderdiń bári derlik kúni keshe óz betinshe óristegen ár eldiń ápendesi emes pe, qıt etse «oıbaı mynanyń aldy qatty, aıazdaı yzǵarly» dep jan-jaqtan qulaǵymdy sarsytqasyn ba, álde ózim de qatal emtıhandy solaı sezindim be, — áıteýir, álde qalaı bir renishke boı aldyryp, Ahmet ústinen aryz berip qalyp edim. Tipti meniń sóıtkenimdi artynan sony qaıtyp alyp kelip otyrǵanymdy, Ahmet osy úıde keshe ǵana óz aýzynan estip-bildi, ishek-silesi qatqansha kúldi. Orkestrde de ánsheıindegideı bet-betimizben jamyrap jatsaq, sol úshin de betimizden súımek kerek pe?.. «Óner men ósek, janyǵý men jalqaýlyq, — qaısy birin alsańyz da ózara bitispes jaý» dep, biz notaǵa úńilgen kúni-aq basyn ashyp aıtqan ol.

— Ýaha, sonymen Ahańdy siz bizge qandaı adam dep túsindirer edińiz? — dedim men uzyn sózdiń aıaǵynda.

— Men biletin Ahmet — ekeý: Sahnadaǵy sultannan susty, sardar Ahmet, jaıshylyqtaǵy jaısań, jibekteı esilgen, jigit Ahmet.

Mine, meniń Ahan týraly eń alǵash alǵan maǵlumatym osyndaı. Osy minezdemeni qýattaıtyn bir epızodty keıinirekte Latıf aǵa Hamıdı aýzynan da estigenim bar. Ol kisi bylaı degen edi:

— Ahań bir kezderde dırıjerlik qyzmetke meni de jekti. Orkestr yrqyma kónbeı bara jatsa dereý qol shapalaqtap tıyp tastaýshy edim de: «Al, qaıtemiz, durystap jumys jasaımyz ba, joq, álde Ahańa baryp aıtamyz ba?.. — deýshi edim. Sodan soń-aq saz júıesin taýyp, saırap júrip beretin.

Qyrqynshy jyldardyń aıaq sheninde marqum Qabıdolla Tastanov Ahań shaqyryp jatyr dep, bir joly meni Aǵanyń úıine ertip bardy. Buǵan deıin men isteıtin «Sos. Qazaqstan» gazetiniń redaksıasyna bir kelgende Qurmanǵazy týraly balladamnyń bir jerinen áńgime arasynda úzindi aıtyp, bógde bir dastarqan basynda óz ótinishi boıynsha álgi nársemdi dombyraǵa qosyp molyraq tolǵaǵanym da bar edi. Teginde solardyń bir septigi boldy-aý degen edim, rasynda da solaı eken. Tústik taǵamnan soń, meni jumys bólmesine bólek qabyldap, Qurmanǵazyny qanshalyq biletinimdi, qalaı túsinetinimdi surastyrdy. Bolashaq operaǵa lıbretto kerektigin de shet-shepirlep ańǵartty. Lıbrettodan góri ózime jaqynyraq janr arqyly kórinsem degen oıymdy men de sezdirdim. Kimge de «Siz» dep sóıleıtin ádetine baǵyp, ózinen attaı on jasy kishi maǵan da:

— Sonda sizdiń oń janbasyńyzǵa oraılasyp turǵan janrdyń aty-jónin bilýge bolmas pa eken, Hama? —degeni. Men qysylsam da qysylmaǵansyp:

— Shamam kelgeninshe kólemdi dastan jazbaq oıym bar dedim.

— Dastan ishi dramasyz bolmaıdy, onyńyz da jón shyǵar. Oılaǵanyńyz iske asar bolsa Qurmanǵazy taqyrybyn siz de bir qanattan qaýsyryp, ek!i jaqtan tapqan-taıanǵanymyz ortaq arnaǵa oıysar edi — degendi ol, jańaǵysha jeńildetpeı, ár sózine aıryqsha bir salmaq arta sóıledi. Sóıtti de ol maǵan oń qolyn sozdy. Men ony eki qolymmen uzaq ustap turdym. Óıtkeni, naq sol sátte «Uly Qurmanǵazy rýhy bul kisimen de týmaı týystyrar boldy ma?!» degen sezimge boı aldyryp ta úlgergen edim. Aıtsa aıtqandaı-aq, az ýaqyt ishinde irgesi bir ini boldym men oǵan. Bas-aıaǵy segiz jylǵa sozylǵan «Qurmanǵazy» atty óleńdi roman (eki kitap) jazylyp bitkenshe, bastapqysy qaıta tolysyp, ekeýi bir muqabada qaıta basylyp shyqqanǵa deıin Ahań jalyqpaı surap, jaıdy bilip otyrdy.

Birinshi kitap jaryqqa shyǵysymen, ekinshisin kútpeı-aq, «óltire synaıtyn», «soıyp tastaıtyn» zaman taıaǵyn men de jeýdeı-aq jedim. Oǵan Áýezov sıaqty Jubanov ta qatty renjidi. Ahańnyń sondaǵy kóńil jubatqan sózi áli esimde: Ondaıdyń talaıyn kórgen Ahań: «Kerýen kóshkende úrýge tıistiniń pravosyna tıispek obal bolady» dep te kúldirgen edi. Bizdiń jan jarastyǵymyz erekshe shıryqqan bir tus Ahań basyna aýyr kún týǵan shaq edi. Barlyq ataq-laýazym degennen jurdaı qyp, jumyssyz qaldyrǵan soń, qoly bos Ahań «Pobedasyn» bizdiń tereze aldyna kóldeneń qoıyp, jıi-jıi qonaǵymyz bolatuǵyn. Usaq balalar arasynda ekeýden ekeý otyryp áńgime shertetinbiz. Birde men álgi kishkentaı dostardyń biri jylap, biri kúlgen yzy-shýyna yzalanyp: «Qap, myna meloch nemelerdiń qylǵany-aı!..» degenimde, sózdi tabanda tapqyrlyǵyna batyp Aha: «Osy shyldyrlaǵan melocheńyz erteń shytyrlaǵan qaǵaz aqsha bolǵanyn ańǵarmaı da qalasyz» dep, kelini men kempir-sampyrdy kúlkige bir toǵytqan edi. Sol sátte buǵan deıin ózin jazyqsyz kúıdirgen bir jınalystaǵy sózi esime tústi. «Japtym jala, jaqtym kúıeniń» shegine shyǵa sóılegen bir kekesh kisiden keıin sóz alyp:

— Posle glýbokoývajaemogo takogo-to mne chto-lıbo skazat trýdno, tem ne menee v porádke soýsa chto lı... — dep bastaǵanda zaldaǵy jurt qyran-topan kúlkiniń astynda qalǵan edi.. Iá, oılamaǵan jerden oıyp túsetini onyń osyndaı da bir sheshendik qyry ańyz sıpatynda aıtylatyn.

Sóıtip júrgen Ahańmen qatynas pyshaq keskendeı tıylyp, arada eki apta ótti. Men ony ekiniń biri dep oıladym da, telefon shalmaı, álginiń artyn baqtym: Meniń oıymsha, ne Bekmanov, Súleımenov, Ysmaıylov, Jumálıevter ketken jolmen temir torǵa baryp bas suqty, ne Áýezov Muhtar, Sátpaev Qanysh salǵan qasqa jolmen Máskeý asyp, bas saýǵalaý qamyna keıin. Abyroı bolǵanda, aldyńǵydan amandyǵyn jasyl lentaly mashınkaǵa basylǵan sálem haty jetkizdi. Onyń alǵashqy habary bylaısha jazylǵan: «Baıaǵyda bizdiń eldiń bir eti tiri kedeıi dáýletti aǵaıynyna qońsy qonyp, malyna qarasyp júredi eken. Bir kúni qonaq kóbirek túsken baı úıiniń sabadaǵy qymyzy sarqyla bastaǵanda úı ıesi daıashyǵa álgi jigitti nusqap: «Oǵan aıran berseń de jarar» dese kerek. Yzaǵa býlyqqan azamat óz tabaldyryǵyn attaı berip:

Kel, qatyn, úıińdi jyq, biz kóshelik,

Ekeýmiz aqsaq, kókke mingeselik,

Basyna Qyzyljardyń qonyp alyp,

Bıylsha qymyz ishpeı kún keshelik, —

degen eken. Sol aıtqandaı, bul kúnde biz degenińiz Máskeý shaharynyń turǵyny bolyp júrip jatyrmyz».

Halyqtardyń ákesi kóz jumǵaly az-kem bolsa da zaman ońǵarylyp, azamattar álgi eki taraptan da elge qaıta oralǵan tusta meniń baıaǵy dosym Qaıyrǵalı Baıǵalıev Mádenıet mınıstri bolyp qyzmet atqaratyn. Bir jaqsy keshtiń býymen Ahańdy túngi saǵat úshte sol úıge barýǵa kóndirdim (shuǵyl sharýamyz bolǵan). Mashınasynyń róli ne aǵaıdyń ózin otyrǵyzyp jetip kelsem, sol úıde qyrǵyz mınıstri ataqty ártisterimen qonyp jatyr eken. Tóseginde uıyqtap jatqan Qaıyrdy sıraǵynan tartyp oıattym da, as úıde otyrǵan Ahańnyń aldyna alyp bardym. Eki halyqtyń jaqsy men jaısańyna tań raýanynda tabaq tartqan sol bir dýmandy tún áli esimnen ketpeıdi. Áz aǵa men asyl qurbyma qylǵan shamadan tys shadyman erkeligimdi qalaı ǵana umytýǵa bolar?!

Araqatynasymyzda oqta-tekte shálkem-shalys kelip qalǵan minezdi de kóbik qurlym darytpaǵan, namystyń narqyn kóterer sátterde de ózinen ózi qorǵasyndaı quıylyp, túsip otyratyn talaı qyzyq epızodtardy móltek qalpynda móldiretip qaǵazǵa túsire bersem, bári de oqylar edi-ay... Átteń densaýshylyq babynda emes—áıtse de solardyń taǵy da bir ekeýin alǵa tartyp kóreıin.

Qurmanǵazy zıratyn taýyp, Ahańa da, ózime de qajet birsypyra derekter jınastyryp qaıtqan soń, araǵa eki jyl salyp, 1954 jyly Astrahan oblysynyń sol aımaǵyna Ahańdy da ózim bastap apardym. Barsaq otyzynshy jyldardaǵy Qazaqstan ókilderinen (sholaq belsendiler qıanatynan) zapy bolǵan el bizdiń de suraqtarymyzǵa sostıa qarap, senimsizdik syńaı tanytty. Toqtaǵan jerdiń bárinde-aq eki kún boıy qatqan baýyrsaq pen qara shaı iship, minip kelgen qaterimizge qonalqaǵa ishegimiz shurqyrap ash qaıtyp júrdik. Baıaǵy balań shaqtaǵy Qabıǵojın úıinde iske qosqan aıla-sharǵyny osy tusta bir paıdalanǵym kep, erteńgi as ústinde Ahańa: «Qoı satyp alyp soıǵyzalyq ta, Qurekeńe baǵyshtap quran oqytalyq. Sonda bul el bizge ımandaı senedi, bulaqtyń kózi ashylady» dedim.

Buny estigen akademık baladan beter qýandy desem senesiz be? Ol bylaı dedi:

— Keshegi pysqyrynyp otyrǵan qısyq shaldyń qoradaǵy qoıy ishinen bir aımúıizdi bozqasqa isek kórip edim túzge shyqqanda. Suraǵanyn berip sony soıǵyzalyq. Eregeskesin qurandy da sol shaldyń ózine oqytyp, keshti de sol úıdiń ózinde ótkizelik.

Atyraý oblysynyń Teńiz aýdanynan bizdi bastap barǵan Úmbet Sýjıkov buıryǵymyzdy buljytpaı oryndap, shaldyń úıine tóńirekti túgel qatystyrdy. Qonaqasymyzdy ónerpazdar ósirip jiberdi, arǵy-bergini bilgishter de tabyldy. Sodan keıingi kúnderde álgi dýman ár úıde jalǵasyn taýyp otyrdy. 1959 jyly Qurmanǵazy kesenesiniń ashylýy saltanatyna barǵanymyzda sol adamdar Ahań ekeýimizben týra maǵynasynda jylap kóristi.

Kúndelikti kúıki tirlikten bir mezgil seıilmek úshin Almatynyń ishinde de, qalaǵa qatynas jatqan eldi mekenderde de talaı tamasha keshterdi birge ótkizdik. Bul kúnde Qapshaǵaı kóliniń túbinde qalǵan İle poselkesinde qona jatyp ótkizgen kún táýliginiń ózine toqtalmaı-aq, qaıtar joldaǵy bizdiń bir nazdy dıalogqa nazar qulataıyn.

Kóńil delbegen túngi otyrysta Ahań qaı taǵamnan da onsha kóp tartynǵan joq. Kelesi kúngi erteńgi as pen tústikte de «arbakesh ashshy sý urttamaıdy» dep, kózelek qoıǵyzbady. Kishi besin áletinde Almatyǵa bet túzedik. Men aldynǵy kabınada, jasyl «Volgasynyń» rolindegi Ahańmen qatar otyrmyn. Ózime kerek jol azyǵym aldyma qoıylǵan.

Mamyr aıyndaǵy Alataý mańdaı aldymnan tap bul jolǵydaı baıyp kóringen emes. Taý búgin quddy bir ústi-basy úlbiregen kelinshekteı. Basqasha aıtsaq, kempirqosaq kıinip alǵan dersiz: Aq, kók, qyzyl, jasyl beldeýler janaryńa uıyp, janyńa ot tastaıdy. Ol az degendeı, joldyń eki betindegi qyr men jazyqtyń qyzǵaldaǵy búkil dalany búrkep alǵan. Sáskede jelip ótken jańbyrdan keıingi dalanyń jupar ıisin ashyq terezeden qunyǵa quptap-aq kelemin. Biraq, osynyń bári maǵan azdaı. Bir jerge az-kem aıaldaý kerek-aq sekildi. Kim biledi, bizdiń qolymyzdan bir shoq gúl dámetip otyrǵandar da bolýy múmkin ǵoı...

Bul kúnderde jurttyń bireýleri durys, bireýleri ádeıi burmalap aıtyp júrgen sondaǵy bizdiń dıalog sulýlyqqa sonshalyq eltigen erke sezimnen týǵan edi ǵoı. Bir sózin ózgertpeı qaǵazǵa túsirsek ol dıalog bylaı oqylady:

— Aha!

— Qulaǵym sizde.

— Bórene, ák, temir men benzın ısine qazir-aq tumsyq toıyndyramyz ǵoı. Osynaý bir jotaǵa az-kem aıaldap aýa jutaıyq ta.

— Qaıtesiz, kún keshkirip qaldy. kóz baılanbaı úıge jetip alaıyq.

Edáýir qyzǵan adam ánsheıinde oıǵa orala qoımaıtyn qısyq qıalǵa, tatymy dórekileý tapqyrlyqqa beıim turady degeniń qulaǵym shalǵany bolmasa, kórgen jerim esimde joq edi. Osy joly sonyń óz qıalymnan engenshe kýálik ettim: «Bul kisini bir jerge qaıtsem de toqtatýym kerek. Qaıtip?.. Árıne ne bul kisi toqtap turyp renish bilgizerdeı ótirik janjaldasý kerek (ol uıat bolar), ne jolyn bógerdeı oqys bir sóz taýyp kúldirý kerek. Sońǵysy durys dep sheshken qıalymnyń sondaǵy qarmap qalǵany:

- Aha!

— Qulaǵym sizde.

— Dúnıede menen qudaı aqyn bar ma?..

— Dúnıeniń júzi bolǵan soń sizden de myqty bireý-mireý, bálkim shyǵyp qalar.

— Joq qoı ol.

Endi Ahań renjı bastady. «Osy shynymen aıtyp kele me, shatasqannan saý ma?!» degendeı, betime oqys burylyp, tiktep qarady.

— Joq qoı ol! — dep, men de ezeýreı tústim.

— Aý, bireýler kúni erteń osyny da ósek qylady ǵoı.

— Dáleldesem kim qalaı ósek qyla alady?..

— Nemen?.. Nemen dáleldeısiz? — degen Ahań daýysy osy tusta baıyrǵy qalpynan basqasha, qattyraq shyqty. Dıalog osylaısha shyrqaý shegine jetkende men de oǵan oqys burylyp:

— Bilseńiz aıtyńyz, — dep bar daýysymmen aıǵaıladym, — Dúnıeniń júzindegi qaı qurlyqta, qaı elde, qaı aqynnyń shoferi akademık?..

Shalqaq otyrǵan shaǵyn denesin eriksiz eńkeıte bir selk etkizdi de, júzdiń ústindegi shapshańdyqpen aǵyp kele jatqan mashınany kúıvetke taqap baryp kúrt toqtatty. Motordy óshirdi.

—Mundaıda shofer kisi toqtap turyp kúlmese bolmaıdy,—dep, ezýin jınaı almaı jatqandardyń birinen beter rahattana kúldi. Ásirese syrtqa shyǵyp, eki qolymen ishin basyp júrip eńkeıe kúlgeni uzaqqa sozyldy. Sodan keıin ol júk qoımadan bir kezderde maılyq, sýlyq súlgilerdiń arasyna tyǵylǵan konákty sýyryp alyp, kapottyń ústine dastarqan jaıǵyzdy. Sondaǵy aıtqany:

— Shoferlerdi tekserýshiler de sharshap úılerine qaıtqan shyǵar, men de isheıin!

...Meniń álgi «oljamdy» «Ahań aıtty» qylyp júrgender — onsyz da asa salmaqty emes meni shóp basyna shyǵaryp, Ahańa da akademıktigin ózi qyzyqtaıtyn jeńil minez teligisi keletinder ǵoı. Budan keıin jańaǵy «bireýler osyny da ósek qylady» degeniń áýlıeniń sózi emes dep kim aıta alar?!.

Dırıjer Ahań kúıshi ǵana emes, ánshi de, jyraý da bola alǵan. «Bataqtyń Sarysyn», «Qyz Qosaıdy» onshalyq babyna keltirip aıta alardaı termeshi ázir maǵan ushyrasqan joq. Ǵabıt Músirepov Jazýshylar Odaǵyna múshelikke alaıyq degende Ahańnyń kónbeı qoıǵany bolmasa shynynda da oıy ónikti, tili jatyq jazýshy edi ǵoı. Qazaqsha, oryssha jazylǵan kitaptary qos tili kórkem sóz ıesine qaı kúni qaısymyzdy tánti qylmaǵan?!.

Eki adam arasyndaǵy erkin-dastarqan qarym-qatynasty ańǵarý úshin, ıaǵnı olardyń ózara pendeýı pernesin basyp kerý úshin osy shtrıhtar da jarap qalar. Al meniń ózinshe dara jaratylǵan daraboz daryn haqyndaǵy kórkem tanym, talǵamdarymdy bilgisi kelgenderge «Kúı-Dastanymdy» usynamyn. Endi sony oqyp kórińiz.

---