InfoHub Logo

Kópe-kórneý kólgirsimeı týrasyn aıtar bolsaq, budan buryn Qýanyshbaı Qurmanǵalıevti aqyn retinde asa jetik bile bermeıtin edik. "Arman araly" deıtin táp-táýir qońy bar kitap, sol kitapqa jazǵan Qadyr Myrzalıevtiń alǵysózi eriksiz eleń etkizgendeı bolǵanyn da búgip qala almaımyz.

Qaıtem elden syr búgip,
Úıim toly yrys-qut,
Bóbekterim júr kúlip,
Seniń arqań, Tynyshtyq! —

deıtin alǵashqy bip qarapaıym joldardyń ózi de osy kitapty oqýǵa ketken ýaqyttyń zaıa bolmasyn mezgegendeı edi. Sol bir sezim kitapty oqyp bitkende de seıilmegenin jasyrmasaq ta bolady. "Arnan araly" jaıly azdy-kópti pikir aıtýǵa ıtermelegen de sol sezim.

Qadyr Myrzalıevtiń alǵysózdigi pikirin qaıtalap jatý qolaısyz da, qaıtalamaý — taǵy múmkin emes. Óıtkeni, Qýanyshbaı shyn máninde barynsha qarapaıym jazatyn, ápbip úlkendi-kishili faktordy oıynyń ózin asqaq shalqyp, óresinen artyq qarǵyp jatpaı-aq, úı ıesin jyly peıilmeı nárli dámdi kúıinde jetkize biletinin Qadyr — tamyrshydaı dál basyp ańǵarǵan. Munyń ózi aqynnyń ózine ǵana tán áserli máner, tvorchestvolyq ádistiń oń jambasyna keler yǵytyn tapsam degen nıetine kýá bolǵandaı. Árıne, áli de bolsa jarqyraı ashylǵan óz beti, tvorchestvolyq daralyǵy jetispeı jatýy múmkin, biraq sýretkerlik ózgeshe jol izderi kóp kisilik hor ishinen qulaqqa anyq jeter óz daýysyn joǵaltpasam degen talabyn quptamaı taǵy bolmas edi.

Qýanyshbaı óleńderin oqı bastaǵannan-aq eń aldymen baıqalatyny — baıandaý mánerindegi erekshe bip jylylyq, ózara otbasynda áńgimelesip otyrǵandaı áser etetin taza ıntımdik yrǵaq. Óziniń jaqsy bip jaqyn syrlasyna ishki oıyn búgenesiz baıandap, alańsyz aqtarylyp otyrǵandaı áser etedi. Mundaı áńgimede kórkemdik selkeýler bolýy múmkin, óıtkenmen aýyzdan shyqqan ár sóz, ár pikiriniń jalǵansyz shyn ekenine meılinshe aǵynan jarylyp, aqtarylp otyrǵanyna ılanbaı qalmaısyz. Jas bolsyn, jasymaq bolsyn, aqynnyń asyl muraǵa ár jyrynyń áserinde jatady. Oqyrman alǵashqy joldaryn oqı bastasymen-aq: "Á, belgili bolar!" — dep, qaıta jaba salmasa — ol óleńniń qyzyǵy bolǵany, qyzdyrar qyzýy bolǵany:

Aımalap sap-sary altyn kún bilegi,
Jaınatyp taý qoınaýyn kúldiredi.
Alataý erke sáýle-aqmaralyn,
Darıǵa-aı,
Maǵan qashan ildiredi!..
("Alataý")

Óz basym Alataýǵa da, Qarataýǵa da arnalǵan mundaı óleńderdiń jeti atasyn oqyǵam. Árqaısysyndaǵy aıtylmaq oı ártúrli bola tursa da, sol óleńderdiń kóbinde taý tulǵasyna qurǵaq qyzyǵýdan, ári ketse ony alyp batyrǵa teńeýden asyp kete bermeýshi edik, Qýanyshbaı taptaýryn bolǵan kóke joldyń ózinen bult eter burylys taýyp, óleńdi óz sánimen, jaqsy bir jańa mánimen aıaqtaıdy eken. Baıqasaq, bul taý turpatyna tabıǵat sulýlyǵyna jalań suqtaný emes, aq qarly, jasyl jelekti taý tulǵasyna qyzyǵa «araýdan batyp týǵan jigit armany, armany ǵana emes, alǵashqy mahabbatqa shólirkeýden týǵan ańsary bolyp shyqty. Qýanyshbaı tapqan qarapaıam uǵym osylaısha bárimizge ortaq ystyq sezimge ulasap baryp tynady.

Óleńderiniń taqyrabyna, oı ózegine oraı, kitap eki bólimge negizdelipti. Aqyn jyrlar taqyryptarda da osy eki bólim tóńiregine toptastyramyz. Bul eki bólimde bárimizge ortaq taqyryp bolyp kele jatqan týǵan el, ósken jer, adamgershilik, dostyq, mahabbat jyrlanady. Óresi jetsin, jetpesin taqyryp aýqymyn keńeıtemin dep, oshaq basynan kosmos keńistigine deıin aralyqty túgel sharlap kele jatqan "jazǵyshtarymyz" da bap ǵoı, endeshe ózine et jaqyn oı, júrse sezimin ǵana ekshilegen Qýanyshbaıdy quptaýymyz kerek: másele neni jyrlaýdy emes, qalaı jyrlaýda!

Kádýilgi turmystyq qarapaıym, belgili mánerlermen-aq oqýshy kóńilin baypan alýǵa bolatynyn Qýanyshbaı myna tómendegi joldarda ádemi dáleldeıdi:

Sensiń meniń tirshiligim, tynysym,
Mańdaıdaǵy baq-dáýletim, yrysym,
Ózgelerde jumysym ne, áıteýir,
Men úshin sen ardaqtysyń, ulysyń!
(«Qazaqstan»)

Nemese:

Ózińde armanymnyń kókteregi,
Tamyryn tereń jaıyp kóktep edi.
Surasa bipey eger,
Týǵan balań:
"Jaqynym senen ózge joq" — der edi.
("Týǵan jerge")

Osy sózderdiń ózek jaryp shyqanyna, ótirik emesine ılanbaı bolmaıdy. Kúndelikti aıtalyp jatatyn belgili sózderdiń poetıkalyq sezimmen astasýynan baryp týatyn osy saryndas ún, osynaý yrǵaq qarapaıym oıdyń ózinen kókeıge qonymdy túıin týdyrǵan osy óleńderdiń beker jazyla salmaǵanyna meılinshe dálel bola alǵan. Tabıǵılyqtan týǵan mundaı óleń joldary eshkimdi de enjar qaldyrmasy belgili. "Noǵaıkólde" atalatyn óleńdegi:

Atqan joq altyn tań áli,
Ketse de batyp aı mana,
Esedi qyrdyń samaly,
Shóp basyn terbep jaı ǵana.
Bastaryy sýǵa ıip tur
Jaǵalaı ósken tal, qaıyń,
Kól sútteı qalǵan uıyp bir,
Al aýa tańǵy baldaıyn, —

degen shýmaqtar arqyly avtor tátti bir muń aralas ádemi obraz jasaıdy, úıgenshikti tirshiliktiń ózinen úıiri bólek oı túzedi. Osy teńdes:

— Dosym-aý, aqyl aıtam
Alakólge
Úıińde jaryń bolsa,
bara kórme,

— dep bastalatyn "Balyqty qyzda" oqyńyz. Kórgeni men kóńilge túıgeninen, tabıǵı taza kórinis bar. "Kórýge boldym yntyq qyr qyzdaryn, aqqýdaı etken aıdyn keldi meken" dep kelgen jigit "moıyldaı móldir kezdi balyqshy qyzǵa" ushyrasady da, aqyry, "qaıyqqa mindim baryp, qyz aldynda bireýler demesin dep saǵysyndy" deıdi de, lırıkalyq keıipker syry bólek, qupıasy kóp kól ústinde qara tolqynǵa qaqpaqyl bolyp kete beredi. Qyz aldynda dármensizdik kórsetýdi namys tutatyn qyr qazaǵynyń ejelgi minezine baǵyp, táýekel deı tursa da:

Tolqyndar alysady jaǵalasyp,
Búrkitshe qanattaryn sabalasyp,
Qoryqtym, kóz aldyna elestedi
Turǵandaı beıne aýzyn ajal ashyp.
Tolqyndar bipi ústine bipi shyǵyp,
Kezekpen bipi qulap, biri jyǵyp.
Jatqanda, jel qaıyqta men otyrmyn
Osydan ketsem-aý dep tiri shyǵyp,

— dep meılinshe dál, meılinshe shynshyl sýret jasaıda. Ázilge negizdelgen óleńde tutas bip drama jatqanyn ańǵarý qıyn bolmaıdy.

Bul jerde Qýanyshbaıdyń tabıǵatty jyrlaýdaǵy ózindik dara baǵyt ustanǵanyn aıtpaýǵa bolmaıdy. Joǵaryda bip qulaqqaǵys etkenimizdeı ol týǵan jerin alystan ańsap, shalǵaıdan qarap shabyt shaqyratyn qalamgerler sortynan emes. Ol tabıǵat sýretiniń ózin ishki sezimimen ushtastyra jymdastyryp, ne qýanyshyn, ne muńyn aqtarý úshin qajetti bip dekorasıa úshin paıdalanatyn sıaqtanady. Bul rette ol jaratylys qupıasyna boılaı súńgip, tabıǵat stıhıasymen bite qaınasyp, aralasyp ta ketpeıdi. Ádeıi alynǵan bip sharttylyq tóńireginde ǵana ádemi syrlar tógedi. Aınala tirlikten óziniń osy sózine, osy sátki kóńil kúıine oraılas úndestik izdeıdi, ári ńzdegenin tańdap taba biledi de.

Quıǵytyp erkin shaýyp, erkin jelip,
Jaılaýdyń rahattanam kórkin kórip.
Tabıǵatpen astasyp ketem sátke
Sarjaılaý —
Jan jaılaýy sekildenip.
(Sarjaılaý")

Nemese:
Soqsa dep tileýshi edim borandaryń,
Tulypqa boranyńda oranbadym,
Appaq qys,
Armanym-aı,
Dál ózińdeı
Men aqyn dál ózińdeı bola almadym!
(«Qysta»)

Súıemin taýdyń, dostar, asqaryn men,
Súıemin onyń naıza tastaryn men.
Kórseter ádebi men kisiligin,
Adamnyń súıemin men kishiligin...

Osy joldardy oqyǵanda tabıǵat Qýanyshbaıǵa tamashalaý úshin emes, ne taý men dalanyń dara qasıetine arnaıy jyrlap berý úshin emes, óz kóńil-kúıiniń, kórgennen túıgen áseriniń aıshyqty fony úshin qajet bolǵanyn kórer edik. Aqynnyń bul baǵytta tapqan tásili de quptaýǵa turarlyq.

Endi men «Arman aralynyń» ekinshi bólimine, Qýanyshbaı Qurmanǵalıev shoqtyǵyn bıiktete túser jyrlaryna toqtalaıyn. Menińshe kitaptyń ajaryn ashyp, árin kirgize túsip turǵan da osy ekinshi bólimge toptalǵan jyrlar der edim. Munda da jer ózegin sýyrardaı adýyn patetıka joq, mamyrajaı elegıalyq áýenmen yńyldaı otyryp-aq aqyn aıtaryn anyq jetkizedi, aıshyqty obraz jasaı alady:

Baqyttan basym aınalyp,
Ala bir qashqan asaýdaı
Barasyń, sezim, qaıda alyp...
(«Baqyttan basym aınalyp»)

Bálkı, qazaq poezıasynda mahabbat qylyp munan da epti munan da názik sherte alar jyrlar barshylyq ta shyǵar. Biraq munda basynan baqytty shaq keshken, kezinde súıip te, kúıip te kórgen keıipkerdiń bozbala kezgi bip elesi, "Jyl ótti talaı arada, jolyǵam degen joq oıda" degizerlik qaıta oralymy qyzyq dáýreni ne óz kinjinen, ne ózgeniń qylyǵynan aıyrylyp qala bergen asyl sezim bar. Budan soń:

Saǵan ǵashyq bolǵan kúnnen
Aqyn bolyp ketip edim, — degen aqyn sózine senbeske, ılanbasqa sharań joq.

Mahabbat jyrlary — Qýanyshbaıdyń ózine asa bip unaıtyn lırıkalyq áýeni bolsa kerek. Bul taqyryptaǵy jyrlarynda ashshy rahat ta, azapqa salar tátti muń, ańsaý men arman, ókinish pen óksikten góri, tańǵy shyqtaı taza alǵashqy mahabbatqa tabyný basym. Endi-endi ǵashyq bolǵan jigittiń úlbiregen úmiti, jan lázzaty men júrek lúpili bar.

Jigit degen kóp, tegi,
Bári seni aınalyp.
Qyzarmaı-aq betteri
Sóılesedi jaı baryp.
Qysylamyn, qınalyp,
Sóz aıta almaı, erkem-aý,
Júrgenim bul uıalyp
Shyn súıedi ekem-aý, — deıdi ol.

"Moıyndaý" deıtin óleńinde. Birazymyz bazarlaǵan jerden taǵy da qysylyp-qymtyrylmaı oryndy olja taýyp oralypty. Qarapaıym sózderden, qarapaıym oıdyń ózinen qulaqqa jaǵymdy, júrekke juǵymdy shýmaqtar týǵyzǵan.

Zaty biz Qýanyshbaı tvorchestvosy týraly sóz qozǵaǵanda «qarapaıym» sózin kóbirek jumsap kettik bilem. Bir kezde úlken jazýshynyń biri aıtqan eken, ár aqyn alǵashqy kezde qarapaıym da jaman jazady, odan keıin kúrdeli, biraq jaman jazady, al qarapaıym da jaqsy jaza bastaǵanda shynaıy aqyn bolyp qalyptasady, dep. Endeshe Qýanyshbaı qarapaıymdylyǵy osy úshinshi kezeńniń jemisi dep, jaqsy maǵynasynda qaıtalap aıtyp otyrmyn.

Arý qyz, kórkem ajaryń,
Aq nıet, adal, taza aryń.
Ótkizsem birge arman joq,
Jastyqtyń dýly bazaryn.

Nemese: «Tilek» atalatyn óleńniń sońǵy shýmaǵynda:

Túbinde aq qaıyńnyń otyraıyq,
Kóńildi qýanyshqa toltyraıyq.
Kels, sáýlem, túni boıy syrlasýmen

Jazdyń bir qysqa tańyn atyraıyq, — deıtin shýmaǵy bul pikirimizge jaqsy da dáleldi ılústrasıa bolýǵa qanatynyń syńary osy turǵydaǵy jyrlarynda dep bilemin. Jarap jatqan joq pa? Aqyndy alysqa samǵatar Qýanyshbaı Qurmanǵalıevtiń poetıkalyq sózdik qory áli de bolsa aıta qoıarlyqtaı baı emes, biraq sol shekteýli qordyń ózimen-aq ol júrekten kirip boıdy alar", — áýen-yrǵaǵy bútin birqatar jaqsy óleńder jazypty. Bul onyń budan da ónimdi bolashaǵyn megzegendeı.

Eger Qýanyshbaı Qurmanǵalıev ádebıetke búgin kelgen jasóspirim darynnyń biri bolsa, "kóńil júre túzeler" dep onyń múdire basqan, múkis ketken tustaryna toqtalyp ta jatpas edik. Biraq "Arman aralyna" alǵysóz jazǵan úlken aqynnyń Qadyr Myrzalıev: "Aqyn Qýanyshbaı Qurmanǵalıevtiń alǵashqy óleńderi" osydan jıyrma shaqty jyl buryn oqyǵanmyn. Jınaqtaǵy jyrlardyń kópshiligi sol jyldary jarıalanǵan eken... Bul aqyn óleńderiniń ýaqyt synynan súrinbeı ótkendigine dáıekti dálel dep bilemin», — dep otyrsa, aqynnyń ózi:

Ótkizip kóp ǵumyrdy dyrdýymen,
Sanaspaı ýaqyttyń syrǵýymen,
Ketkenin iz tastamaı endi bildim,
On alty jasymda men jyr qýyp em.
..................
Men turmyn Maqsat-taýdyń eteginde,
Bilmeımin bıgine jetemin be, —
Aýylyn Arman-jyrdyń kelem izdep,
Bir úmit, bir ókinish jetegimde, —
(«Bir ókinish, bir úmit»)

dep otyrsa óz atyna aıtylar birdi-ekili oryndy eskertpege beli qaıysa qoımas dep uıǵardyq.

Eń aldymen Qýanyshbaı ózinshe dara, jekemenshik stıli turǵysynan aıqyndalyp bolmaǵan, ózindik órnek áli de bolsa azdaý soǵyp jatyr. Oǵan qosa til baılyǵynda da, teńeý, beıneleý tásilderinde de ysylǵan sheberdiń sıpaty qylań bepe qoımaıdy. Tereń sezimmen súısine shertken sazdarynyń ózinde de basqalarda bap syryn, tanys áýen ara-tura ushyrasyp qalyp jatady. Ári jibermeı arylýdy qajet etetin bip kemshilik osynda. Joǵaryda kóp óleńderinen súısine sıtata keltirip otyrǵan aqynymyz úshin:

Jettim elge Jetikóldi jaǵalap,
Jele jortyp, aýyl úıdi aralap,
Meni kórip, oıpap júrgen balalap
Shyqty aldymnan alaqaılap, aǵalap.
("aýylǵa oralǵanda")

Shyǵarsań atań atyn — qazaq atyn,
Súısinip eliń aıtsa: — Azamatym!
Aqtalsa osy úmit, baýyrlarym,
Men-daǵy bolar edim ǵajap aqyn —
("Baýyrlarym")

degen joldar ólshem bola alar ma. Basqasyn bylaı qoıǵanda, osy joldarda dóp baspaǵan jańsaqsyqtar qanshama. Jıyrma jyl óleń jazyp kele jatqan talǵampaz aqynda bul qylyq jaraspasa kerek.

Endigi birer sózdi tvorchestvolyq dıapazon turǵysynan bastaıyq. Qýanyshbaıda osy dıapazon kemisteý me dep qalam. Bul, tipti de, taqyryp tarlyǵy degen sóz emes "Taqyryp tarlyǵy" degendi ózim kóp túsine bermeımin. Osy kitapta bar taqyryptardyń ózinen-aq alýan nárseni aıtyp tastaýǵa bolar edi. Ázirge aqyn ómirden alǵan áserin ǵana jyrlaıdy da, sol ómirdiń ishine ystyǵy men sýyǵyna, jylýy men shýaǵyna kóp mán bere qoımaıdy. Mundaı jerde aqyn qarapaıymdylyǵynyń qarabaıyrlyqqa aparyp soqpaı qoımaıdy, sodan saqtandyryp jatqanymyz. Áli de bolsa áldebir jasqanshaqtyq bap sıaqty, sol qulashty erkin silteýge bóget bola berdi. Sodan arylý qajet. Áıtpegen kúnde, kezinde Mıhaıl Svetkov aıtqandaı, jergilikti dárejedegi aqyn ǵana bolyp qalý qaýpi bar. Sezimge sarańdyq jasamaý kerek.

Munyń bári aqynnyń óz yqtıaryndaǵy, óz qolynan keletin nárseler. Qýanyshbaı jyrlarynda kemistikten góri jetistik basym. Mazmuny jaǵynan da, kórkemdik qýaty jaǵynan da kórnekiler qatarynan oryn alatyn óleńderi baryn aıttyq ta, dáleldedik te, endeshe Qýanyshbaıdan áleýmettik úlken arnaǵa ulasar ónimdi eńbekter kórýge de ábden qaqymyz bar. Jańa sapany sol bolashaq jyrlarynan tabatyn bolaıyq.

---