InfoHub Logo

Abaı jaryqtyq óziniń "Jazdy kún shilde bolǵanda" dep bastalatyn áıgili óleńin jazǵanǵa sheıin (1886 jyl) ózin-ózi aqyn sanamaı, shyǵarmalarynyń bárin úzeńgiles inisi, ara-tura ashshy-tushshy aǵalyq mysqylmen ilip-qaǵyp ázildeı beretin Kókbaı Janataıulynyń atynan taratyp otyrǵan eken. Ol týrasynda sol Kókbaı aqynnyń: "Ózi jazǵan sózine eń alǵashqy ret az da bolsa qanaǵat qylǵanyn kórgenim sol. Maǵan: "Sen soǵymyńa bir tý bıe al, al men endi óleńimdi ózim alaıyn dedi", — dep esine alatyny bar. Muny biz sol baıaǵy Abaıdyń: "Sorly Kókbaı qor boldy-aý osynshadan qur qalyp", — dep qaljyń aıtatyn Kókbaı aqynnyń óz esteliginen alyp otyrmyz.

Abaı kim, biz kimbiz? Bir jarym ǵasyr boıyna qara sózden des bermeı, óleń sózde aldyna jan salmaı kele jatqan dúldúldigin aıtpaǵannyń ózinde, telegeı-teńiz ulylyǵymen, aqyl-oı, asqaq shabyt, syńǵyrlaǵan óńkeı kelisim, búgingi tilmen aıtqanda, kórkemdik sheberlik ataýlynyń bárin túk qaldyrmaı tula boıyna túgel sińirip alyp, bizge sol uly darıa erneýinen ózi qalaǵan mólsherde ǵana tam-tumdap tattyryp kele jatqan shet-shegi joq ǵulamalyǵymen de dara turǵan Abaıdyń ózi sóıtkende eriksiz baryp "basqamyzǵa ne joryq", — dep uıalsaq kerek edi.

Biraq uıalsaq óleńshi bolamyz ba! "Túıe mingen qazaqtyń tórt aýyz óleń aıtpaıtyny joq", — dep tanaýdy bir tartyp qoıyp, joqty-bardy tizbelep, on qurap, júz jamap, ár jerden úzip-jula sóz úrlap, oı jymqyryp, qaltyrap dirildegen birer shýmaq "óleń" jazyp alady da, sony ne aqysyn tólep, ne ara aǵaıynǵa jalyna-jalbaryna júrip gazet-jýrnal betinde jarıalaı sala: "Men de aqynmyn!", — dep jańa ǵana jumyrtqa tapqan taýyqtaı qyt-qyttap shyǵa keletinderdi qaıtersiz! Seniń "betti basyp, qatty sasqanyńdy" kórse, odan ármen qyby qana qushyrlanyp, óz atyn ózi shaqyryp qana qoımaı, aınalasyndaǵy ábúıirsiz aǵaıyn, jalpaqshesheı jaramsaq jarapazanshylary qoshemetteı qol sozyp, qoltyǵyna sý búrkip, shyryldaı, shurqyraı shýyldasyp: "Oıpyr-oı, sózim-aq qoı, shirkin, qaıda júrgensiz osyǵan sheıin, sizdiń qasyńyzda Jambyldyń ózi jip ese almaı qalýy múmkin eken-aý!" desip daýryǵyp bir bergende, álgi shirkinniń aıdarynan jel esip, "solaı eken-aý ózi!" degendeı, aınalasyna músirkeı qarap, taıqy mańdaıyn tyjyrtyp biter edi. Olar endi kóp bolyp bas qosatyn torqaly toı, topyraqty ólim ústinde uıalyp-qyzarmaı "Aqynbyz ǵoı, qara sózge joq edim, oıymdy óleńmen bildireıin",— dep mańǵazdana mardymsyp, birjola báldenip bitedi. Ózinshe ol da qara sózden góri uly Abaıdyń ózi sóz patshasyna balap kıe tutqan qasıetti óleńdi tymaqpen ǵana uryp almaqshy. Áıteýir dońǵalaǵy qıralańdap, maısyz arbadaı shıqyldaǵan qaıystaı qatqyl sózderdi tórt jolǵa tizip, yrǵaq, býyn uıqas ataýlyny belinen basa kókteı ótip, ashshy ishekteı sozylǵan kúldibadam "dúnıesin", "botaly túıedeı" buldap bitedi.

Osyndaıda eske túsedi, el aýzyna endi ilige bastaǵan jas kompozıtor Baqytjan Baıqadamovtyń sol kezde ataǵy jer jaryp turǵan Isa Baızaqovty restoranǵa shaqyrǵany jóninde qalamgerler arasynda júrgen bir ańyz bar. Jas jigittiń dastarqan mázirine súısinip, birer júz gramdy tastap alǵan Isekeń inisiniń atyn umytyp qalyp: "Qaraǵym, sen osy kimmin dep ediń! Aty-jónińdi taǵy bir aıtshy!" — deıdi ǵoı. Órim jas qysyla-qymtyryla: "Aǵa, álginde ǵana Baqytjan Baıqadamov degen kompozıtor inińizbin" — degen joqpyn ba", — dep jaýap beredi. Sonda Isekeń: "Ondaı kompozıtor estisem qulaǵym kereń bolsyn!" — degen eken, búgingishe óp-ótirik kólgirsip jatpastan.

Qazir Baıqadamovtar bar bolsa bar shyǵar, biraq betiń bar, júziń bar demeı, kerek jerinde kesip aıtar Baızaqovtar jetpeı jatyr-aý. Soǵan bir mysal. Ótken jyldardyń birinde osyndaı bir 60 jasqa deıin biz de "atyn estisek qulaǵymyz kereń bolǵyr" áldebir tanylmaı kelgen "tanymal" aqynnyń eki saǵatqa sozylǵan shyǵarmashylyq keshin teledıdardan kórip, tamashalaǵanymyz bar edi. Oıbaı, nesin aıtasyń, bilmesek biz sekildi marǵaýlar, tanymasa óleń sóziniń tabıǵatyn túsine bilmes dúmbilez, poezıa degendi quran sózindeı qabyldaıtyn sanaýly oqyrman, synshy-sarapshylar ǵana tanymaı kelipti. Áıtpese búgingi tańdaǵy eń "oıshyl" da, "som altyn synyǵy" da, "aǵyn sýdyń tunyǵy" da sol eken. Jazyp-syzǵan "sazdy", "nazdy" dúnıeleri jurt qolynan túspeıdi eken! Belgilisi bar, belgisizi bar, áýesqoıy da, kásibıi de bar, ortaqoldysy, ortanqoldaıy bar — qazaqta bar kompozıtor bitken sonyń sózine talasa júrip án shyǵaryp, nebir sahna sańlaǵyna aınalǵan ánshilerimiz sol ándi surap júrip, jylap júrip oryndaıdy eken. Ádebıet pen ónerdiń neler bir "men boldym-aq" dep júrgen yǵaılary men syǵaılary álgi "aqynnyń" eki aıaǵyn jerge tıgizbeı, onyń óz "ómirinen" sıtata-dáıek keltire otyryp, "ánin" aspandaǵy aqqýmen jarystyra áı da kelip, maqtap bir bersin. "Apyr-aı, osy kezge deıin aı qarap júrgenbiz be, qalaı ǵana kórmeı-bilmeı kelgenbiz? — Kemelimiz de, kemeńgerimiz de munda júr eken ǵoı!" — dep tańyrqaı tańdaı qaqtym men. Ýaı, táńirim-aı, deseńshi!..

Keıinirek sol keshte sóz sóılegen, kisilik ataýly qasıetten mahrum bola qoımaǵan birer azamatpen; "Munyń qalaı?" degen turǵyda tildesip kórgenim bar. Uıalmaǵandary: "Onda seniń neń bar!" — degendeı kekesinmen únsiz qala berdi de, keıbir betiniń qyzyly barlary: "Áı, Sáken-aı, nege deriń bar ma, qoıarda-qoımaı jik-japar bolyp shaqyrdy, araǵa aǵasyn da, jaǵasyn da saldy. Bary bolsa — aýzymyzǵa tosty, sóıte otyryp, "bir aýyz sóz aıtyńyz", — dep qolqalaıdy, qalaı ǵana bas tartasyń. Óziń bolsań qaıter ediń?" — degen boldy. Ózin de, meni de jubatqandaǵysy. "Sóıter edim" dep, men de eshteńe aıta almadym. Bireýdi maqtaı qalsaq, qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı atyn aspanǵa shyǵaryp, paıǵambardan asyra, jamandaı qalsaq jerge tyǵa, jaqsylyǵynyń bárin jaba toqyp, jasyra bastaıtyn bolǵanymyz qashan. Maqtaýdyń da mólsheri, dattaýdyń da ólshemi baryn oıdan shyǵaryp alamyz. Periden perishte jasaý da, perishteni peri etip shyǵarý da ońaı.

Qazir uıqasqannyń bári emes, tipti uıqastyrmaı-aq tasqa basyp shyǵarǵan sózdiń bárin óleń sanaıtyn bolyp bara jatyrmyz. Oǵan tórelik aıtyp, tosqaýyl bolar aǵaıyn jáne kórinbeıdi. Osydan kóp buryn, sol sekseninshi jyldardyń orta tusy-aý deımin. "Óleńdi kim qorǵaıdy?" degen maqala jazyp, "Qazaq ádebıeti" gazetiniń aıqara betinde jarıalaǵanym bar edi. Sol tustaǵy óleńniń qashannan múshkil hal-ahýaly, aqyndarymyzdyń (shynaıy aqyndardy aıtamyn) kitap shyǵarýdaǵy azap aralas jan aıǵaıyn sóz etken bolatynmyn. Birqatar belgili azamattar qoldap, ún qosqan da edi. Sóıtsem, onym astamshylyq eken. Búgingi tańda sol kezgi jaǵdaıymyzdyń ózine jylap kórisetindeı haldemiz. Óleń shirkinniń arasyn "bóten sózben bylǵamaýǵa" shaqyryp, qanshama aıtyp ta, jazyp ta júrmiz. Qulaǵyna qystyryp, "shynynda da osylaı eken-aý" dep jatqan eshkim joq. Oǵan bola qysylyp, keri burylyp jatqan grafoman-haltýrshık te, olardyń burqyraǵan "shóp-shalamyn" jaryqqa shyǵarýǵa tıym salyp jatqan baspasóz, baspa oryndary jáne joq. Qaıta sol haltýrshık-dáldúrishiń búginderi kópshilik jınalǵan ordaly da oljaly jerde madaq men marapatqa ıe bolyp, talant ıeleriniń aldyna túsip, aqysyn jep te júr. Ártúrli mereke, mereıtoılar qurmetine ótkizilip jatatyn músháıralarǵa áldebir julymyr jekjatynyń jeń ushynan jalǵasqan ymy men jymy arqyly qatysyp, sol demeýshisiniń arqasynda jyr báıgesine ıe bolyp bir dúrildese, olardyń qalyń-qalyń kitabyn shyǵaryp, aýzy dýaly derlik aqsaqal-qarasaqal ádebıetshilerge alǵysóz jazdyryp, gazetter betinde maqtatyp jatqan baspagerlerge de eshkim tıym sala almaı keledi. "Kerýen keri burylsa — aqsaq túıe alǵa túsediniń" bir mysaly da sol, sony kóre tura ne isterge amal tappaı, dymymyz qurı beretini de sondyqtan.

Qazir ekiniń biri "aqyn". Aqyn bolǵanda da, jáı emes, "asa kórnekti" "belgili aqyn". Oblystarda shyǵyp jatatyn kóp-kóp kitaptyń anotasıasy men sol kitapqa jazylǵan jergilikti gazettegi ár alýan pikirler men resenzıalar osylaı dep atoılap jatady. Otbasy, oshaq qasyna, óziniń bala-shaǵasyna belgili bolsa belgili shyǵar. Al ádebı ortada eshkim bilip jarytpaǵan sol shirkinderdiń álgi marapat-madaqtan keıin: "Mine, meni kórdiń be, vot, solaı!" — dep tyrashtana, tyrsıa túskenin kórip "qaınaıdy qanyń, ashıdy janyń" demeske taǵy amalyń joq. Poezıa degen anyq ta qanyq boıaýdan, ásem de kósem sózderden, ajarly da bazarly, asyl da ǵasyl oıdan túziletininen de beıhabar beısharalardy "aqyn" dep áspettep, aspanǵa shyǵara maqtaýdan aryla qoıarmyz dep úmittenýdiń ózi beker áýreshilik. Biz synaǵanymyzben dárkemi birazymyzben deńgeıles sanalatyn, ábden bolyp, tolyp alǵan, "endigisi kúl bolmasa bul bolsyn" deıtin ózge áriptesterimiz olardyń aıaǵyn jerge tıgizbeı maqtap álek. Sodan baryp óziń syıqym, sóziń qıqym birdeńege aınalasyń. "Tilge jeńil, júrekke jyly tıip, tep-tegis jumyr kelsin aınalasy" deıtin Abaı qaǵıdasy da aıdalada qala beredi.

Biz, árıne, Abaı emespiz, sóıte tursaq ta, áli kúnge deıin eshkimmen aqyn edim dep tanysyp kórgen emespin. Bireý meni solaı dep tanystyra bastasa ólerdeı qysylyp bitetinim bar. Aqyn bolý úshin, aqyn atyn ıemdený úshin bir ǵana óleń jazý azdyq etetin sıaqtanady da turady maǵan. Aty-jóni, laýazymynyń sońyna "aqyn" degen qosymsha jalǵamasa kóńili kónshimeıtinderge qarap tańyrqap, tańdanýmen-aq kelemin.

Biraq, kúpirlik bolsa da aıtaıyn, eger men óleńdi kıe tuta qurmettemesem, qasıet-qadirine tabynyp, qudiretke balamasam bar ǵoı, álgindeı-álgindeı "tanymal" aqynnyń tańdamalysy sıaqty óleńniń kúnine júzin jazar edim. Tipti jazyp áýrelenip jatpaı-aq, dıktovka jasar edim!

Óleńge de, ónerge de árkimniń-aq talasy bar, oǵan daý da talas ta joq, Jaz, jaza ber, kóp jaz. Gazet, jýrnalǵa d jarıala, kitap etip te shyǵar, biraq aqynmyn dep keýde kermeı qoıa turshy, aınalaıyn. Tym qurysa kıesi urady-aý dep qoryqsańshy!

Ádebıetti ardyń isi deıtin edik. "Ar aldynda men ózimdi árdaıym dar aldynda turǵandaı-aq sezinem" — dep te jazǵanym bar edi meniń bir kezde. Amal ne, búgin ádebıet ardyń emes, maly bardyń, darynnyń emes, qaltasy qalyńnyń isine aınalyp barady. Óıtkeni biz ómir súrip otyrǵan búgingideı qoǵamda qalamger jaǵdaıy múldem ózgergen. Aqyn, jazýshy ataýlyǵa burynǵydaı talant, daryn ıesi, aıryqsha jaratylǵan dara tulǵa dep qaraý, kemel de kemeńger parasat paıǵambary, aqyl men oıdyń padıshasy ("vlastıtel ým") dep qaraý joq. Sol álginde aıtqan keýdemsoq kóp haltýrshık-dáldúrish, kúnige qyryq kitap jazatyn grafoman qatarynda kúnin kórip júrgen kóp qulpendeniń biri degen uǵym qalyptasyp barady. Qaıteıik, oǵan kóp rette basshymyz bar, bastaýshymyz bar, osy bizdiń ózimiz de kinálimiz. Kóre tura kórmegen, bile tura bilmegen bolamyz. Sen aqyn emessiń, bar bolǵany óleńshisiń dep aıtýǵa aýzymyz barmaıdy. Kóńil jyqpas kólgirmiz, birimizdiń jaman atty bolǵymyz kelmeıdi. Oqta-tekte aqty aq, qarany qara dep, ár nárseni óz ornyna qoıyp, áldebireýimiz bılik aıta qalsaq, syrttaı ǵana súısinip, áliptiń artyn baǵyp, beıtarap qala beretinimiz jáne bar. Taıaqtyń bir basy ózimizdiń mańdaıymyzǵa kelip sart etip tıgende bolmasa, "sen tımeseń men tımen, badyraq kóz" degennen árige asyp, áreket jasamaımyz. Sodan da ǵoı, "álgi aıtqan etikshiler men uıalmastar" jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaptap órip shyǵa beretini.

Aqyn degen arýaqty sózdiń astaryna úńilip, baıybyna barýdan bul kúnde halyq bolyp qalyp bara jatqandaımyz. Eldigiń men erligiń, kemeldigiń men kendigiń, jeligiń men senimiń túgel syıyp turatyn osy uǵymnyń aıaq asty bolyp bara jatqany, Abaıdy da aqyn dep, Maǵjan, Qasym, Jumeken, Muqaǵalı, búgingi Tumanbaı, Qadyr, Farızalardy da aqyn dep, biz joǵaryda tilge tıek etken, óleńniń aıaǵy ár jerden bir tıip, biraq qalyń-qalyń kitap shyǵarǵyshtardy da "aqyn" deıtinimiz janǵa batady-aq. Oılansaq — osy jaıly oılanaıyq ta, aǵaıyn. Ádebıet baqshasyn aramshópterden qalaı etkende aryltyp, qalaı etkende tazarta alamyz, kóp bolyp osy tóńirekte de pikirlesip alýdyń artyǵy bolmas edi-aý dep oılaımyn.

"Qazaq ádbıeti", qazan, 2005 jyl

---