InfoHub Logo

Aqyn Serik Aqsuńqarulyn óz basym shyn máninde jaqsy kórem. Maǵan onyń ózgelerge múldem derlik uqsaı bermeıtin ózindik dara daryny unaıdy. Búkil bolmys-bitimi, keskin-kelbet, jan-táni túgel ǵana óleń-jyrdan jaratyla salǵandaı bolyp kórinetin aqyndar bolady. “Aqyn degen barsha jurttyń aldynda aq janyn aıqara ashyp turatyn adam”, — depti ǵoı shyǵystyń bir oıshyly Akýtagava Rúnoske. Serik solardyń biregeıi. Sútpen sińgen, súıekpen ǵana ketetin týa bitti móldir-tunyq tazalyq, aq joldan ólse aınymas ańǵal-ashyq adaldyq onyń tula boıynan, júrisi men turysynan dáıim ǵana “men mundalap” atoı salyp turady. Óz boıy, ishi-syrty túgel ǵana krıstaldaı taza bolǵandyqtan da, aqyn Seriktiń dúnıe shirkinniń qylt etken bylyǵy men shylyǵyna jırene qaraýy, bastan asyp bara jatqanda shydap tura almaı, kirpideı jıyrylyp, ashýǵa basyp ketýi de sodan. Bylǵanyshtar men kir-qaǵystarǵa, jalǵandyq pen jarymestikke kezige qalsa titirkenip, ózin qoıarǵa jer tappaı birjola tiksinip, “betti basyp, qatty sasatyny” da, baıbalam sala “tura qashatyny” da sodan.

Júrek — kúpti.
Synyp óń,
jazyǵym ne Qudaıǵa?
Móldirdi izdep shyǵyp em,
túsip kettim laıǵa.
Dúnıe — teńiz,
Tolǵanyp,
Olaı da ushtym, bylaı da.
Júregimdi qolǵa alyp,
Júzip júrmin laıda.
Móldir bulaq kemelmen,
Qyzyǵym qaısy kenelgen?
Laı basqan denemnen
Lańǵa batyp kelem men, —

dep jyrlaıdy ol sodan keıin.

Bir sózi, jalǵyz aýyz óleńimen dúnıe bitkendi kir-qoqysynan arylta qoıatyndaı aptyǵyp, apyń-ǵupyń áreketke kóshedi, jalǵannyń jyrtyǵyn jalǵyz baryp jamaıtyndaı-aq bolyp, keleńsizdikti kórip kúıip-pisip, keıde tipti kúrsine kúńirenip ketedi:

Aýyldaǵy Sharıkov, qaladaǵy
tap beredi jan-jaqtyn, talaǵaly.
Taǵy kimdi qappaqsyń qapylysta,
Toqta deımin!
Toqta!
Ittiń balalary!

— dep, keıde asqaq ta aıtqysy, qatarlastaryn jasqap ta aıtqysy keletini de kórinip turady.

Men onyń keıingi jeti-segiz jyl ishinde irkes-tirkes jaryq kórgen úsh kitabyn (“Adam Ata — Haýa Ana”, “Ómir degen — kúndi aınalý”, “Tóbemnen jaýhar jaýyp tur”) túgelge jýyq qaıta bir aqtara-tóńkerip, súzgiden ótkizip shyqtym. Buryn oqyp súısingen de óleńderim bar eken, áli oqı qoımaǵan shýmaqtarym da jetkilikti kórinedi.

Men baıaǵyda baıqaǵan keıbir hrestomatıalyq, tipti antologıalyq óleńderi de bir kitaptan ekinshi kitabyna qonys aýdara kóship júretini de baıqalady. Solardy saralaı kele ańǵarǵanym: ol kesheden búginge qaraı udaıy bir ekpindeı ilgeri umtylýmen, qylań eli bolsa da bıikteı túsýge, kókke qaraı kóterile túsýge tyrysýmen keledi eken. Sóz joq, birde artyǵyraq aıtam, burynǵymnan artylta aıtam dep otyryp, asyra siltep jiberetin, aqyndyq adýyn minezdiń aýyzdyǵyn tartpaı, sezim erkine jiberip alatyn tustary da kezigip otyrady. Biraq sonyń bárinde de Serik Aqsuńqarulynyń óz demi, óz qanatynyń sýsyly bar. Ózinshe talpynady, ózinshe alqynady.

Ol ózi bizdiń oqta-tekte aıtyp júrgenimizdeı, búgingi kúnniń ǵana emes, dál qazirgi sáttiń, osy shaqtyń, osy qazir ótip jatqan mezet-mezgildiń aqyny. Onyń árbir óleńinen sol sáttiń, keshegi túnder men búgingi kúnderdiń lebi esip turady. Ol áldekimdershe álemdik áýen-horǵa qosylyp, solarǵa ilesem dep áýrege túsip jatpaıdy. Máńgilik taqyryptardy ıgersem dep óz basyn ońdy-soldy taý men tasqa da ura bermeıdi. Sondyqtan da bolar, onyń úni aınala qaptaǵan qalyp nópir kópshilik ishinen ashyraq ta, aıqynyraq ta estilip jatady. Ras, ómirde de, óleńde de asyǵyp kele jatyp alqyna sóılep ketkendeı áserge bóleıtin shaqtary da az emes. Osynaý bir tusta onyń sózi osynaý susty qoǵamnyń jekelegen ókilderine, ásirese “belsendiler” atalatyn qaýymǵa unamaı qalýy da ábden múmkin. Biraq oǵan bola abyrjyp, aıylyn jıyp jatqan Serik joq, qarsylasyna qarsy qarap, qasqaıyp turyp óleńin oqı beredi. Óıtkeni ol:

Bas qatyrmaı qalamaqy, aqsha úshin,
Órge saldy ózeginiń baqsysyn.
Óleńimen byt-shyt qyldy sol sháıir —
aýpartkomnyń nebir qatal hatshysyn.
Úreılene qarap, tipti, jatsyna:
“Jyndy” deıdi ony Aqtoǵaı, — baqsy da.
Ne dese de, odan basqa bir adam
qarsy sóılep kórmep edi hatshyǵa! —

dep ózi jazǵan óz keıipkerine de egizdiń syńaryndaı uqsar edi. Atshysyń dep kemitpeı, hatshysyń dep elikpeı, oıyndaǵysyn erkin aıtyp berer edi.

Bizdiń aramyzda sezimge ǵana boı aldyryp, taza ǵana júreginiń ámir-áserimen jazatyndar da, salqyn aqylymen-aq sanańdy solq etkize silkindirip, sońynan erte jóneletin úzdik oıly aqyndar da bar-aý. Serik Aqsuńqaruly bulardyń birde-birine uqsaı qoımasy aqıqat. Ol asa bir shamkós (jaqsy maǵynasyndaǵy), qaı taqyrypty qozǵamasyn, dolbarlap qana betimen qalqymaı, ishteı berile, sanasyn silke otyryp, júıkesin tozdyra jazatyn aqyn. Basqamyz: “Osy qalaı bolar eken, poezıaǵa taqyryp bola ala ma, joq pa”, — dep oılana kidirip, tutqıyl tosylyp qala bergen tustarda da ol “sheshingen sýdan taıynbastyń” kerimen kózdi jumyp jiberip, tuńǵıyq túbine qoıyp kep ketetini bar.

İshqusa bop, aıta almaı, ólemin be,
Basqa taǵdyr ne salsa kónemin de.
Ózim bilem, — ózgeler qaıdan bilsin,
Ómirim de ertegi, óleńim de.
... Perishtege san márte serik boldym,
Peri qyzdyń shashyn da órip berdim.
“A” degende aýzynan altyn túsken
Jeti basty jalmaýyz kórip keldim.
Aldynda onyń alyp bir dıý otyr,
Qalaı mynaý ǵalamǵa syıyp otyr?
Aıdahar kep qusqanda, taý bop ketken
sary altynyn alańsyz jıyp otyr.
Qarap otyr,
altynyn sanap otyr,
Qalǵan el-jurt qaıyrshy.
Qara qotyr.
Jer táńiri, apyr-aı, osy bolsa,
Kók táńiri qaı jaqqa qarap otyr?! —

deý úshin de dara bir daryndylyq, ishki qaırat, sanaly aqyl kerek shyǵar-aý deısiń eriksiz.

Óıtkeni ol eshkimmen de jasyrynbaq oınap jatpaıdy. Jasyryp, jabatyny joq. Aq sóılep, adalyn aıtýǵa baryn salady. Janyna jaǵyp ketken jaǵdaıda Pýshkınmen de úndesip, Blokpen de tildesedi. Kóńilin kúpti etken saýaldyń jaýabyn beriden tappasa, árige baryp, Abaıǵa júginedi. Shalkıiz, Qazýǵan, Mahambet jyraýlardy da bir tóńirektep shyǵyp, búgingi Muhtar Maǵaýın, Tumanbaı, Qadyr sıaqty áriptes aǵalarynan, ini dosy Esenǵalıdan emeýrin izdeıdi, tegeýrin kútedi. “Senderdiń myna bir oıyńdy unattym, biraq men muny bylaı etip aıtqan bolar edim”, — degendeı, solar tútken jibekten jańasha bir jip esip, ózindik órnek-oıýmen aıryqsha aıshyqtap, kóz jaýyn alar bas-aıaǵy bútin jańa dúnıe jasap shyǵarýdan da qasha qoımaıdy.

Sóıte tura, ol tikeleı elikteýge áste at basyn burǵan aqyn emes. Ne aıtsa da Serik bolyp aıtady. Qulasa da Serik bolyp qulap, jylasa da Serik bolyp jylaıdy. Myna bir “Kapıtalızm keldi bizdiń mańaıǵa” deıtin óleńine qarańyz. Áketip bara jatqandaı áleýmettik astary joq ta bolyp kórineri haq. Biraq bir oqyp shyǵa sala ishteı qajyp, óz ózińnen muńǵa batasyń. Jalǵan dúnıe dámin tatasyń. “... Bes qabatty bizdiń beton úıdi kep, qorshap aldy qos qabatty saraılar”, — dep alyp, ári qaraı:

Altynmenen aptap qoıǵan bul úıdi,
Kúmispenen kúptep qoıǵan bul úıdi.
Qabaǵan ıt kúnimenen abalap,
Túnimenen Aıǵa qarap ulıdy.
Ashýly ıtter kúndiz-túni úrdi kep,
Bizben nege aqyn ómir súrdi dep.
Men ólgende taqta ilmeńder bul úıge

“Aqsuńqaruly turdy” — dep.

Eki-aq qadam bul eki úıdiń arasy,
Iesiniń, ıttiń de joq sanasy.
Ózderiniń maǵan kórshi bolǵanyn
Sezbeı ótsin, óńkeı ıttiń balasy!..

Qandaı da bir qaltarys-qarańǵy joldarmen, jymysqy júrispen kóldeneń baılyqqa bógip alǵan jádigóı-jylpos jerlesteriniń kerenaý, kerdeń qylyǵyna kúıingennen týǵan dúnıe sıaqty. Biraq... Iá, másele sol “biraqta” jatyr. Taǵy bir oqyp shyǵyńyz...

Alqyna kúlip, asqaq sóılep ketken tustaǵy óleńderin oqı otyryp, osy bizdiń Aqsuńqarulynyń qazaqta ózinen basqa tym táýir aqyn sanaıtyndary bolsa bolar, biraq keremetke balaıtyn, kemeńger dep qaraıtyn eshkimi joq-aý, sirá, dep te bir oılap qalǵandaısyń. Sol oımen kitabyn aqtara kele “Qazaq poezıasynyń bes kezeńi” týraly kandıdattyq dısertasıasynyń jobasy” deıtin óleńge tap bolasyń. Tap bolasyń da, kirispesinen bastap oqı jónelesiń. Bul toptama (tolǵaý dese de bolady) qazaqtyń mańdaıyna bite qalǵan Shákárim Qudaıberdiuly, Maǵjan Jumabaev, Juban Moldaǵalıev, Tóleýjan Ysmaıylov, Keńshilik Myrzabekovter rýhyna baǵyshtalǵan eken. Árqaısysynyń jeke bólek taǵdyry, shyrqap shyqqan shyńdary men shyryldap túsken shyńyraýlary jartastaǵy jańǵyryqtaı búıirińdi búlkildete kóńil eleginen taǵy bir ótkendeı bolady. Alqymyna ashshy óksik, ashý men yza tyǵyla ashynǵan aqyn:

Poezıa demin ishke tartyp tur
Jıdebaıdyń tusynda.
Dantes — Qarasartovtyń
Myltyǵynyń ushynda.
... Aza tutyp alybym
Tumandanyp sanasy,
Qasqyry ólip dalanyń,
Qaldy ıtiniń balasy!..

— dep Shákárimdi joqtasa, Maǵjandy mazaq etken sona bir kesapatty qoǵamǵa da laǵnet aıta otyryp:

... Hosh!
Ómirim — óńim emes, tús múlde,
Romanovtan ketip, tıgen kúsh kimge?
... Birjan salǵa qamshy ala júgirgen
Qyzyl mýndır — Poshtabaılar ústinde!

dep bir tolǵanyp ótedi.

Kúni keshe qandyqol Kolbınniń yzaly yzbarynan yǵyspaı, qaharynan qaımyqpaı qatal úkim aıtqan Juban aǵasyna, ór de ómirsheń aqyn aǵasyna qosyla:

Urǵyzbańdar uldaryńdy basynan,
Julǵyzbańdar qyzdaryńdy shashynan! — dep uran tastaıdy.

Al óz dáýirine, sol dáýirdiń qysań qalybyna syımastan shıyrshyq ata shıryǵyp ótken Tóleýjan men ony óz eli, óziniń jerine de, qala berdi qıyrsyz keń dúnıege de syıǵyzbaǵandar jaıynda:

Ah, Tókem!
Hosh, Kókem!
Tul — áni...
Paravoz, kerýeni.
Keldim! — dep jar salyp
Umytshaq vokzaldar tur áli,
Urynshaq... uldaryn qarsy alyp!..

— dep kekesin toly kesek oı tastaıdy.

Zamandasy Keńshilik jóninde de joqtaýǵa bergisiz jyr tóge kelip, onyń sońynda ne qalyp, ne qoıǵanyn tizbeleı túsedi de:

Anań qaldy — jeltoqsanda dir etken,
Ǵalam qaldy — kóz ashpaǵan túnekten.
Rak bolsa, arman bar ma — beıdaýa,
Bizdiń býyn óledi óstip júrekten!

dep sóz aıaǵyn taǵy da zamana tarlyǵyna, áli de er eńsesin basqan zilmaýyrdaı qubyjyq kesapattar barlyǵyna aparyp tireıdi. Bul óleńderdiń árqaısysy joǵaryda attary atalǵan adamdarǵa degen tutas bir rekvıemdeı estiledi.

Oı dáldigi men sóz dáldigi bir-birimen ajyramastaı berik baılanysa kelip, ózara shıelenise qıýlasqanda ǵana baryp osyndaı ólmes óleń týsa kerek edi. Bul áýen, osynaý saryn Seriktiń jaqsy jyrlarynyń bárine de tán. Qaı óleńi bolsa da bir ǵana boıaýmen emes, qalam ushyn qalyńǵa malyp otyryp, qatparly qaltarysy, áralýan ajary bar órnektermen kóńilge túrli oı salar túıin tastap otyrady.

Serik, tegi ózine keregin bir ǵana Alash uldarynan izdep, ózin-ózi shektep, ózin ózi tejemeıdi. Máselen, ol álemniń bizden irgesi bólek taǵy bir túkpirinde dúnıeden ótken fransýzdyń “basbuzar” aqyny Fransýa Vııonmen de syrlasyp, sybyrlasyp, tosynnan oı bólisetini bar. Ózi de onyń birer óleńin qazaqshaǵa aýdarypty. Fransýanyń orys tilindegi:

Ia — Fransýa, chemý ne rad,
Ývy, jdet smert zlodeıa
I skolko vesıt etot zad

Ýznaet skoro sheıa! — deıtin joldaryn Serik:

Men — Fransýa Vııon,
Jalǵannyń sezdim jalǵanyn!
Oınaqtap júrip osylǵany ma moıynym
Belimnen tómen belgisiz jerimniń salmaǵyn
Biletin boldy bárinen buryn moıynym,

— dep qazaqshalaǵan eken. Áńgime aýdarmanyń sapasynda, kórkemdik qundylyǵy men dáldiginde emes, qazaq aqynynyń keıbirdegi óz minezi, ózgeshe qylyǵy da Fransýa ómirin eske salatyndyǵynda bolyp tur. Árıne, bizdiń Serik fransýz aqyny sıaqty bas jaryp, kóz shyǵaryp jatqan joq, biraq qamyty qasań, qysastyǵy basym qoǵamǵa degen kózqarastarynda áldene biregeılik bary baıqalyp-aq tur emes pe. Aralarynda qanshama jol shalǵaılyǵy, ýaqyt keńistigi jatqan eki eldiń eki aqynynyń bir-birinen rýhanı uqsastyq izdeýiniń ózine tańyrqamaı bolmaıtyndaı.

Seriktiń maǵan taǵy bir unaıtyn jeri — onyń shyǵarmalarynyń segiz qyrly, bir syrly bolyp keletindiginde de jatyr. Men de aqyn adammyn ǵoı, baz-baıada bir demmen qaǵazǵa túsip bergen óleńderimde bir áýen, bir saryndylyq basym bolyp ketetinin ózim de sezip qalamyn. Aqsuńqaruly ondaı “pálege” uryna qoımaǵan syńaıly. Bir bettegi óleńin súısine oqyp otyryp, ekinshisine aýysqanda — onyń endi ne aıtaryn aldyn ala boljaı qoıý tipti de múmkin emes. Serik týrasynda sóz bola qalǵan jerde árkim-árkimniń (aǵalary men inileri, zamandas-qalamdastaryn aıtam) — tiline tıek bolyp júrgen “Qasqyrdyń monology” degen áıgili bir óleńi bar.

... Qańqý sóz júrek kegin úrleıdi,
Qorlyq — qarǵysqa barabar.
Bizbenen ıttiń tegi bir deıdi.
Ras pa, qasqyr — babalar?!
Ólekse úshin julysqan bolsaq,
Ómiri bitpeı kegimiz,
Ittermen biz de týysqan bolsaq —
Ne boldy ata-tegimiz?!
... Nege úndemeısińder?
Urlyq tún edi:
Jatqanym mynaý — jaý ishi,
Aspannyń astyn dúrliktiredi
Úrgen ıtterdiń daýysy...,

— degen kekshil kekesin, ashshy ájýaǵa toly joldardan soń keletin “Áldı, bópem” atalatyn óleńnen múlde basqa lep, basqa saryn esedi. Bul ózi búgingi poezıamyzdaǵy shynshyl da shymyr pýblısısıkanyń shynaıy úlgisindeı bolyp aq qaǵazǵa áýeden quıyla salǵandaı kórinetin salmaqty dúnıe.

Osyǵan kóz toqtata kelip, Serik Aqsuńqaruly shyǵarmashylyǵynyń dıapazony qanshalyqty keń ekendigin de ábden ańǵarýǵa bolatyndaı. El ishiniń jaqsylyǵyna súıinip, jamanshylyǵyna kúıine júrip, qoǵamnyń saıası-áleýmettik isinde de ol belsene kılikpeıtin tus bolmaıdy eken. “Qaıtem sony!” — dep, enjar júrgen kúni joq. Dinsizdermen alysady, tilsizdermen qaǵysady, áıteýir qaı-qashan bolsyn atys pen shabys ishinde júretindeı áserge bóleıdi. Sonyń báriniń syrtynda birese at ústinde aıǵaıǵa basqan, birine kúıip-pisip kúıgelektenip júrgen avtordyń óz tulǵasy turady. Aqyndyq alabóten belsendilik dep te osyny aıtsaq kerek!

“Atam Ata — Haýa Ana” atalatyn kitabyndaǵy anotasıada aıtylǵandaı, onyń shyǵarmalarynan “kelisti teńeý, kórkem oıdyń” alýan úlgisin kezdestire alasyń. Sýyrtpaqtaı sýyra otyryp qolyńdaǵy kitaptyń sońǵy betin qalaı japqanyńdy da ańǵarmaı qala beresiń. Poezıa deıtuǵyn qyzyl-jasyl sansyz boıaýmen áshekeılengen alyp labırınt-ǵımarattyń esiginen tórine, tómeninen tóbesine deıin erkin bir aralap shyqqandaı bolyp, arqań keńip, janyń jadyrap sala bergenin de sońynan baryp bir-aq sezinesiń.

Aqsuńqarulyn tym táýir-aq dáriptep jibergendeı bolyp baramyz ba ózi, qalaı? “Sonda bul Seriktiń tal boıynda tarydaı min joq pa, saǵan unaǵannyń bári elge de unaı beredi dep oılaısyń ba?” — deıtin bir suraqtar týyndaıtynyn ishteı túısinesiń. Ótirik aıtpaıyn, onyń óleńderi ishinde meniń ózime de unaı qoımaıtyndary bolýy ábden múmkin. Biraq ol basqa bir kezeńniń áńgimesi ǵoı dep, keıinge qaldyryp otyrmyn. Óıtkeni udaıy ǵana izdenis ústinde júrgen aqynnyń oqysta shalys ketken tusyn kózine shuqyp kórsetip jatý da asa bir abyroı ápermeıtin sharýa. Onyń ústine sen onyń minin taýyp, betine aıtam degenshe, adýyn aqyn onysyn ózi de túzep úlgerer edi ǵoı. Sondyqtan da shyǵar, kemistigi bolsa onysyn ońashada ózine aıtarmyn dep te túıgen jaıym bar. Seriktiń ózi:

Kúnám kóp qoı,
Adal edi nıetim de.
Arazdasa kórmeńdershi menimen.
Keshirińder,
Myna jerdiń betinde
Men ómirge birinshi ret kelip em.
Birinshi ret...
Páktigińe shóldegem,
Birinshi ret kórip qaıǵy-shemendi,
Qaıta týsam qateligimdi jónder em.
Biraq qaıta kelmeımin ǵoı
Men endi! — demeı me aýdarma retinde bergen bir óleńinde.

Qazaq jyry qaıratkerleri qatarynda óz qateligin de bir kisideı biletin, qadyr-qasıetiniń de qaı dárejede baǵalanyp júrgenin sezinetin osyndaı bir aqynnyń bolǵanyna da razysyń. Bolmaı jatyp “boldym” dep, tolaı turyp “toldym” deıtin keýdemsoqtar kezeńinde buǵan qalaı shúkirshilik aıtpassyń!

Aqyn Serik Aqsuńqarulyn men budan buryn da unatyp júrýshi edim, myna kitaptaryn qaıtalap oqyp shyqqan soń aqyn inimdi odan ári jaqsy kóre túskendeımin. Qanshalyq jyly sóz aıtsam da azdyq etetindeı kórine beretini sodan. Naǵyz bir ashshy teri alynyp, ash qoltyǵy sógiler tusqa jetken eken, Qudaı jolyn ońǵarsyn dep tiledim. Nurmahan Orazbekov aǵasyna arnap jazǵan bir óleńin Seriktiń ózi:

... Qyzyq bolyp qyryq jastan asqanda,
Kókti kórdim kózimdi bir ashqanda.
Bir sulý qyz bulbul ushyp kózimnen,
Bir sulý qus áli ushyp júr —
Aspanda, — dep támamdapty.

Sol Aspandaǵy qusy qalqyp ushyp júrgen shaqtarda Serikter de áli talaı-talaı býsana terlep, alqymy ispesten alysqa qaraı samǵaıtyn-aq shyǵar dep oılaı beresiń... Láıim solaı bolsyn da...

---